ĐÇĐNDEKĐLER KISALTMALAR LĐSTESĐ... ŞEKĐLLER VE TABLOLAR LĐSTESĐ... GĐRĐŞ... BĐRĐNCĐ BÖLÜM SENDĐKASIZ ENDÜSTRĐ ĐLĐŞKĐLERĐNĐN DOĞUŞU VE GELĐŞĐMĐ 1.1 - Geleneksel Endüstri Đlişkileri Sistemi ve Sendikacılık... 1.1.1 - Sanayi Devrimi ve Sanayi Toplumunun Ortaya Çıkışı... 1.1.2 - Endüstri Đlişkileri Sistemi... 1.1.3 - Endüstri Đlişkileri Sistemini Oluşturan Faktörler... 1.1.4 - Endüstri Đlişkileri Sisteminin Gelişme Aşamaları... 1.1.4.1- Kitle Üretim Dönemi... 1.1.4.2- Müdahaleci Dönem... 1.1.4.3 - Liberal Dönem... 1.1.4.4 - Sendikasız Endüstri Đlişkileri... 1.2 - Endüstri Đlişkileri Sisteminin YenidenYapılanması... 1.2.1 -Endüstri Đlişkileri Sisteminin Küçülmesi... 1.2.1.1- Sınırlı Endüstri Đlişkileri... 1.2.1.2 - Endüstri Đlişkilerinden Kaçış... 1.2.2 - Đşbirliğinin (Coorporation ) Artması... 1.2.3 - Đnsan Kaynakları Yönetiminin Artan Önemi... 1.2.4 - Endüstri Đlişkileri Yerine Çalışma Đlişkileri... 1.3 - Sendika - Yönetim Đlişkisi... 1.4 - Sendikasız Endüstri Đlişkilerinin Ortaya Çıkışı... 1.4.1-Ekonomik Faktörler... 1.4.1.1-Ekonomik Kriz ve Đşsizlik... 1.4.1.2-Küreselleşme ve Rekabet... 1
1.4.1.3-Dünya Ekonomisindeki Yapısal Değişmeler... 1.4.2-Teknolojik Faktörler... 1.4.2.1 -Teknolojideki Gelişmeler... 1.4.2.2 -Yüksek Teknoloji Kullanımı... 1.4.2.3 -Yeni Teknolojiler ve Đstihdam... 1.4.3-Yönetsel ve Örgütsel Faktörler... 1.4.3.1-Üretim ve Yönetim Sistemlerinde Meydana Gelen Değişiklikler... 1.4.3.2-Yönetim ve Örgüt Yapılarında Meydana Gelen Değişim... 1.4.3.3-Yeni Çalışma Modelleri ve Politikalarının Ortaya Çıkışı... 1.4.4- Devletin Değişen Rolü... 1.4.4.1 - Yasal Düzenlemeler... 1.4.4.2 - Politik Düzenlemeler... 1.4.5-Đşgücünün Yapısında Meydana Gelen Değişmeler... 1.4.5.1- Đşgücünün Vasıf Seviyesinin Artması... 1.4.5.2- Kadın Đşgücünün Artması... 1.4.5.3- Sektörlerdeki Değişim... 1.4.6 -Sendikasızlaştırma Politikaları... 1.4.6.1 - Đşverenlerin Tutum ve Davranışları... 1.4.6.2 - Yatırımlardaki Yer Değişimi Uygulaması... 1.4.6.3 -Taşeron Uygulaması... ĐKĐNCĐ BÖLÜM GENEL OLARAK SENDĐKASIZ ENDÜSTRĐ ĐLĐŞKĐLERĐ 2.1 - Yeni Dönemde Sendikalar ve Endüstri Đlişkileri... 2.2 - Sendikasız Endüstri Đlişkilerinin Teorik Çerçevesi... 2.2.1 -Amerikan Yaklaşımı... 2.2.2 -Avrupa Yaklaşımı... 2.3 - Sendikasız Endüstri Đlişkileri Sisteminin GenelÖzellikleri 2.3.1- Đstihdamın Yapısı... 2.3.2- Bireysel Pazarlık Sistemi...
2.3.3- Đşyeri Düzeyinde Đşbirliği ( micro- coorporation)... 2.3.4- Emek Piyasalarının Yapısı... 2.3.5- Firma Yapısı... 2.3.6- Bilgiye Dayalı Üretim... 2.3.7- Deregülasyonun Artması... 2.4- Sendikasız Sistemde Pazarlık... 2.4.1- Pazarlığın Yapısı... 2.4.2-Girişimci Esneklik Anlaşmaları... 2.5- Sendikasız Endüstri Đlişkilerinde Aktörler... 2.5.1- Yönetim ve Çalışanlar... 2.5.2- Sendikasız Sistemde Đşçiler... 2.5.3- Çalışma Đlişkileri ve Devlet... 2.6- Sendikasız Endüstri Đlişkileri Modelleri... 2.6.1- Toplu Pazarlık Modeli... 2.6.2- Yönetim Modeli... 2.6.3- Sivil Hizmetler Modeli... 2.6.4- Yasal Model... 2.6.5- Đnsan Kaynakları Yönetimi Modeli... 2.7- Dünyada Sendikasız Endüstri Đlişkileri Eğilimleri... 2.7.1 - Japonya... 2.7.2 - ABD... 2.7.3 - Kanada... 2.7.4 - Batı Avrupa... 2.7.4.1 - Đngiltere... 2.7.4.2 - Almanya... ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ĐŞLETME DÜZEYĐNDE SENDĐKASIZ ENDÜSTRĐ ĐLĐŞKĐLERĐ 3.1 - Endüstri Đlişkileri ve Sendikasız Yönetim... 3.1.1- Sendikasız Yönetimin Genel Çerçevesi... 3.1.1.1-Sendikasız Yönetimle Đlgili Görüşler... 3.1.1.2-Sendikasız Yönetimi Belirleyen Faktörler... 3
3.1.2- Sendikasız Firmalar... 3.1.2.1 - Sendikasızlığın Tanımı... 3.1.2.2 - Sendikasız Firmaların Temel Özellikleri... 3.1.2.3 - Sendikalı-Sendikasız Đşletmelerde Firma Ayırımını Ortaya Koyan Özellikler... 3.2 - Sendikasız Bir Endüstri Đlişkileri Stratejisi; Đnsan Kaynakları Yönetimi Uygulamaları... 3.2.1- Bir Yönetim Politikası Olarak Đnsan Kaynakları Yönetimi... 3.2.1.1 - Đnsan Kaynakları Yönetiminin Tanımı... 3.2.1.2- Đnsan Kaynakları Yönetiminin Gelişimi... 3.2.1.3 -Yönetim Stili ve Đnsan Kaynakları Yönetimi... 3.2.2 - Sendikasız Firmalarda Yönetim... 3.2.2.1 - Sendikasız Küçük Đşyerlerinde Yönetim... 3.2.2.2 - Sendikasız Büyük Firmalarda Yönetim... 3.2.2.3 - Yüksek Teknoloji Kullanan Firmalarda Yönetim... 3.2.3 - Sendikasız Firmalarda Đnsan Kaynakları Yönetimi Uygulamaları... 3.2.3.1- Đşgören Bulma ve Đşe Alma... 3.2.3.2- Ücret Yönetimi... 3.2.3.3- Đşgüvencesi... 3.2.3.4- Terfi Yönetimi... 3.2.3.5- Şikayet ve Örgüt Đçi Đletişim... 3.2.3.6- Verimlilik... 3.2.3.7-Kariyer Planlaması... DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRK ENDÜSTRĐ ĐLĐŞKĐLERĐ VE YENĐ EĞĐLĐMLER 4.1-1980 Sonrası Türk Endüstri Đlişkileri... 4.2- Türk Endüstri Đlişkileri Sistemini Etkileyen Gelişmeler... 4.2.1-Teknolojik Gelişmeler... 4.2.2- Dışa Açılma ve Uluslararası Rekabet...
4.2.3- Ekonomi Politikaları... 4.2.4- Đşverenlerin Tutum ve Davranışları... 4.2.5- Siyasal Gelişmeler... 4.2.6-Đşsizlik... 4.3-Sendikasızlık ve Türkiye de Sendikasız Endüstri Đlişkileri... 4.3.1- Türkiye'de Sendikasızlığın Gelişimi... 4.3.2- Türkiye'de Başvurulan Sendikasızlaştırma Politikaları. 4.4- Türkiye de Đnsan Kaynakları Yönetimi... 4.5- Türkiye de Sendikasız Endüstri Đlişkileri Uygulamaları... 4.5.1 - TOYOTA-SA... 4.5.2 - SHELL... 4.5.3 - DUSA... 4.6 - Araştırma Sonuçlarının Değerlendirilmesi... SONUÇ... KAYNAKÇA... 5
- Kısaltmalar Tablosu- AB ABD AFL-CIO ÇUŞ GM : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Amerikan Đşçi Federasyonu ve Sanayi Teşkilatlanma Kongreleri : Çokuluslu Şirket : General Motors IG Metall : Metal Endüstri Sendikası (Almanya) ĐKY KHK KĐT KOBĐ TKY TZÜ UÇO YHK : Đnsan Kaynakları Yönetimi : Kanun Hükmünde Kararname : Kamu Đktisadi Teşebbüsleri : Küçük ve Orta Ölçekli Đşletmeler : Toplam Kalite Yönetimi : Tam Zamanında Üretim : Uluslararası Çalışma Örgütü : Yüksek Hakem Kurulu
ŞEKĐLLER VE TABLOLAR LĐSTESĐ Tablo 1.1 : Avrupa Đşletmelerinde Yeni Personel Azaltmaları... Tablo 1.2 : Sanayileşmiş Ülkelerde Đstihdam... Tablo 1.3 : Sanayileşmiş Ülkelerde Đşsizlik Oranları... Tablo 2.1: Bilginin Sanayi Devriminden Đtibaren Gelişim Süreci ve Ortaya Çıkardığı Değişiklikler... Tablo 2.2.: II. Dünya Savaşı ndan Sonra ABD Sendikacılığındaki Değişim... Tablo 3.1 : Geleneksel ve Yeni Organizasyonların Karşılaştırılması. Tablo 3.2 : Sendikalı ve Sendikasız Firmaların Karşılaştırılması... Tablo 4.1 : Đktisadi Faaliyet Kollarına Göre Đstihdam... Tablo 4.2 : Hane Halkı Đşgücü Anketi Sonuçları... Tablo 4.3: Türkiye de Sendikalaşma Oranları... Tablo 4.4: Türkiye de Đstihdam-Ücretliler ve Sendikasızlar... Tablo 4.5: Türkiye de Sendikalı-Sendikasız Đşçi Sayıları... Tablo 4.6 : Türkiye de Yıllar Đtibariyle Grevler ve Kapsadığı Đşyeri ve Đşçi Sayısı... Tablo 4.7 : Türkiye de Yıllar Đtibariyle Đmzalanan TĐS ve Kapsadığı Đşyeri ve Đşçi Sayısı... Tablo 4.8 : Türkiye de Yıllar Đtibariyle Lokavtlar ve Kapsadığı Đşçi Sayısı... Tablo 4.9: TĐSK Verilerinde Đşçiler ve Kapsam Dışı Sayıları... Tablo 4.10: Pilot Şirketleri Tanımlayıcı Özellikler... Tablo 4.11: Shell de Çalışanların Seviyelerine Göre Ücret Artışları Tablo 4.12: DUSA Yönetim Şeması... Tablo 4.13: Anket Uygulanan Đş görenlerin Yaş Gruplarına Göre Dağılımı... Tablo 4.14: Anket Uygulanan Đş görenlerin Öğrenim Düzeylerine Göre Dağılımı... Tablo 4. 15: Anket Uygulanan Đş görenlerin Cinsiyetlerine Göre Dağılımı...
Tablo 4.16: Anket Uygulanan Đş görenlerin Ünvanlarına Göre Dağılımı... Tablo 4.17: Anket Uygulanan Đş görenlerin Đş Deneyimlerine Göre Dağılımı... Tablo 4.18: Anket Uygulanan Đş görenlerin Kadro Durumlarına Göre Dağılımı... Tablo 4.19: Đşçilerin "Ücret ve Parasal Olanaklar Bizi Yeterince Tatmin Etmektedir." Düşüncesine Katılma Derecelerinin Dağılımı... Tablo 4.20: Đşçilerin"Bize ücret dışı sosyal olanaklarda sağlanmaktadır." Düşüncesine Katılma Derecelerinin Dağılımı... Tablo 4.21: Đşçilerin "Bir insanın iş yerinden beklediği en önemli şey tatminkar bir ücrettir." Düşüncesine Katılma Derecelerinin Dağılımı... Tablo 4.22: Đşçilerin "Đş güvencemiz hakkında hiç bir zaman kaygılanmıyoruz." Düşüncesine Katılma Derecelerinin Dağılımı... Tablo 4.23: "Đşçilerin Terfi ve ilerleme olanaklarından umutluyuz." Düşüncesine Katılma Derecelerinin Dağılımı... Tablo 4.24: Đşçilerin "Yöneticilerimiz tarafından takdir edilip, ödüllendirilmekteyiz." Düşüncesine Katılma Derecelerinin Dağılımı... Tablo 4.25: Pilot Şirketlerde Đşçileri Tanımlayıcı Özellikler... Tablo 4. 26: Đşçilerin Sendikaya Üye olma konusundaki düşüncelerinin dağılımı... Tablo 4. 27: "Bu firmanın herhangi bir sendikayla işbirliği içinde olması" ile ilgili soruya verilen cevaplar... Tablo 4.28 : " Sendika üyesi değilseniz bunun nedeni" konusundaki soruya verilen cevap... Şekil 1.1 : Sanayileşmiş Ülkelerde Grev ve Lokavtlar... Şekil 1.2 : Sendikasız Đstihdam Đlişkilerinin Gelişimi... Şekil 3.1 : Sendikasız Firmalardaki Yönetim Stilinin Boyutları... Şekil 3.2 : Ücret Oranları Şeması... Şekil 3.3-Farklı Performans Düzeylerindeki Çalışanlar için Olgunluk Eğrileri...
ÖNSÖZ Sendikaların çeşitli nedenlerin etkisiyle birçok ülkede güç kaybetmesi sonucunda işyerlerinde işçi-işveren ilişkilerinin giderek sendikasız ortamlarda gerçekleşmesine tanık olmaktayız. Sendikaların etkin hayati işlemlerine duyulan ihtiyaç kuşkusuz sürmektedir. Öte yandan sendikalar bazı ülkelerde güçlerini muhafaza etmekte, hatta arttırmaktadır. Sendikaların geleceğine ilişkin on-on beş yıl öncesinde egemen olan kötümser görüşlerin aksine sendika yapı ve fonksiyonlarının 21. Yüzyılda yeni boyutlar kazanarak tekrar güçleneceği yönünde tahminler yapılmaktadır. Ancak günümüz işletmelerinin çoğunda sendikanın yokluğu bir vakıadır. Dr. Abdülkadir Şenkal bu çalışmasında sendikasız ortamlarda işçi-işveren ilişkilerini ve bu bağlamda şikayet-uyuşmazlık çözüm mekanizmaları, ortak kurullara katılım ve iletişim biçimleri vb. düzenlemeleri incelemek suretiyle önemli bir boşluğu doldurmaktadır. Bu çalışmanın başlığı birçok kişide ilk bakışta olumsuz bir izlenim bırakabilir. Yıllardır sendikacılığın çeşitli alanlarında dersler okutulan ve araştırmalar yapılan Bölümümüzde bu isimde bir tez çalışmasının yapılmış olması yadırganabilir. Burada hemen vurgulanması gereken gerçek Sendikasız Đşyerlerinde Endüstri Đlişkileri nin sendikasızlaştırma anlamına gelmediğidir. Bu kategoriye giren işyerlerinin bir kısmı bilinçli işveren davranışları sonucunda sendikasız hale getirilmiş olabilirler; büyük çoğunluğu ise doğal ve objektif nedenlerle sendikasızdırlar. Burada önemli olan, her iki tip işyerlerinde de işçi temsil sistemlerine, iletişim ve katılım kanallarına ve şikayet uyuşmazlık yöntemlerine ihtiyaç duyulacağıdır. Kuşkusuz sendikalar bu ihtiyacı karşılayacak en demokratik ve etkin örgütlerdir. Ancak onların yokluğu halinde alternatif yöntem ve mekanizmaların geliştirilmesinde kuşkusuz birçok yararları vardır. Endüstri Đlişkileri dar ve yerleşmiş kullanımıyla örgütlü ve toplu işçiişveren ilişkilerini ifade eder. Ancak bu sözcük günümüzde aynı zamanda her çeşit çalışma ilişkilerini yansıtmak bağlamında da kullanılmaktadır. Bu çalışmada Endüstri Đlişkileri bu daha geniş olan anlamıyla kullanılmıştır. Daha nötr bir izlenim bırakmak için başka sözcükler,
örneğin sendikasız ortamlarda Çalışma Đlişkileri başlığı tercih edilebilirdi. Ancak Batı literatüründe daha çok Sendikasız (Nonunion) Endüstri Đlişkileri başlığının kullanılması yazarı böyle bu yönde bir tercihe yöneltmiş görünmektedir. Dr. Abdulkadir Şenkal ı alanımızda önemli bir boşluğu dolduran bu başarılı çalışmasından ötürü kutlamak isterim. Kendisi çabalarıyla daha önce işlenmemiş yeni görüş ve modelleri Türk Endüstri Đlişkileri literatürümüze kazandırdığı gibi, çalışmasında Türkiye ye özgü sonuçlar da çıkarmıştır. Kitap ilgilenenler ve özellikle lisansüstü öğrencilerimiz için yararlı bir referans oluşturacaktır. Prof.Dr. Toker DERELĐ
GĐRĐŞ Dünya kurulduğundan beri hep bir değişim süreci geçirmektedir. Dünyanın zaman içinde geçirdiği bu değişim süreci kimi zaman yavaş kimi zaman da çok hızlı olmuştur. Fakat dünya tarihinde şimdiye kadar ki, en hızlı değişim hiç kuşkusuz 1980 lerden sonra yaşanmıştır. Dünyada yaşanan değişim süreci o kadar hızlı ve köklüdür ki, bir çok insan son yirmi yılda yaşanan değişimin, dünyanın kuruluşundan bugüne kadar meydana gelen değişimlerden kat kat daha fazla olduğunu ileri sürmektedir. Ekonomiden siyasete, işletme yönetiminden, devlet idaresine, sosyo-kültürel yapıdan uluslararası ilişkilere kadar her alanda görülen bu değişim süreci sosyal yapının bütün alt sistemlerini etkilemektedir. Bilindiği gibi sosyal yapıyı oluşturan alt sistemler, birbirleriyle sıkı bir etkileşim içindedirler. Alt sistemlerden birinde meydana gelecek bir değişim öbür sistemlerinde bundan etkilenmeleri sonucunu doğuracaktır. Kısacası ilkin 1970 lerde başlayan ve 1980 lerde yoğunlaşarak, toplumun tüm kesimlerini etkileyen ve sonuçları yavaş yavaş ortaya çıkan hızlı ve köklü değişim süreci karşısında, endüstri ilişkileri sisteminin de etkilenmeyeceğini zannetmek yanlış bir düşünce olur. 1970 lerden sonra ekonomik alanda meydana gelen gelişmelerin uluslararası ekonomi-politiğinin yapısını değiştirmesiyle dünya ekonomi piyasası yeni rakiplerle tanışmıştır. Asya Kaplanları olarak anılan bu rakipler uluslararası rekabetin kızışmasına yol açmışlardır. Günümüzdeki değişimin temelinde yatan temel etkenlerden biri bu olmaktadır. Bu arada artan uluslararası rekabet Batı ülkelerini oldukça zorlamış ve şimdiye kadar yüksek bir işçilik maliyetine sahip olan bu ülkeleri yeni arayışlara sokmuştur. Diğer gelişme ise, teknolojik alanda yaşanmıştır. Teknolojik alanda meydana gelen akılalmaz gelişmeler, yeni teknik ve buluşların üretim ve yönetim sürecini belirlemeye başlamaları karşısında hem örgütsel yapı ve hem de üretim sistemleri değişmiştir. Üretim ve yönetim sistemlerinde meydana gelen değişim, endüstri ilişkileri açısından önemli sonuçları beraberinde getirmiştir. Ekonomik ve teknolojik alanda bu gelişmeler yaşanırken, bunlarla bağlantılı olarak örgütsel alanda da bir takım değişmeler zorunlu hale gelmiştir. Örgütsel alanda meydana gelen değişmeler çok çeşitli şekillerde ortaya çıkmıştır. Geleneksel örgütlerde fordist bir üretim anlayışı hakim-
ken, yönetim biçimi de buna uygun olan Taylorist yönetim anlayışı mevcuttu. Bununla beraber, esnek üretim ve yönetim tekniklerinin kullanılması geleneksel firma yapısından farklı esnek firma anlayışının ortaya çıkmasına yol açmıştır. Ortaya çıkan yeni firmanın en önemli özelliği sendikasız bir ortamda gelişim göstermesi ve sendikal ortamın kuralcı şartlarına uyum göstermemesidir. Buna karşılık yeni üretim ve yönetim tekniklerinin yaygınlaşması endüstri ilişkileri açısından iki önemli sonucu beraberinde getirmiştir. Bunlardan birincisi, üretim sürecinde her zaman etkili olan mavi yakalıların bu etkilerini hem nicel ve hem de nitel olarak kaybetmeleridir. Bu dönemde ortaya çıkan diğer önemli değişme, beden işçisinin hızlı bir şekilde gerileyişidir. Bunda teknolojik gelişmeler ve imalat sanayinin gerilemesi önemli nedenler olarak göze çarpmaktadır. Endüstri Đlişkileri açısından ortaya çıkan yeni yapılanmadaki değişimin temel odak noktası sendikaların gücünde görülen azalmadır. Böyle bir oluşum ise, Sanayi Devriminden beri endüstri ilişkiler sisteminde baş aktör durumunda bulunan sendikaları olumsuz yönde etkilemiştir. Kuşkusuz böyle bir gelişme endüstri ilişkileri açısından yeni bir yapılanmayı da beraberinde getirmektedir. Yeni dönemde sendikalar sadece üye kaybetmekle kalmadı aynı zamanda - bir zamanlar sosyal, siyasi ve ekonomik yapıyı belirleyebilecek kadar güçlü olan- eski sosyal güçlerini de kaybettikleri görülmektedir. Bu arada toplumun sendikalara bakış açısı da değişmiştir. Bunu en belirgin şekilde ABD ve Đngiltere de yapılan Gallup araştırmalarında görmek mümkündür. Eskiden önemli bir sosyal güç olan sendikalar sanayi ötesi topluma geçişle bu güçlerini önemli ölçüde kaybetmişlerdir. Sendikalar açısından diğer olumsuz etki de, işçilerin vasıf seviyelerinin artması ve çalışma hayatında kadınların etkisinin artmasıdır. Sendika üyeliğinin niteliği konusunda yapılan araştırmalarda vasıf seviyesinin yüksekliği ile sendikaya üye olma isteği arasında ters bir ilişkinin mevcut olduğu görülmektedir. Bu durum kadın işçiler için de aynıdır. Ortaya çıkan yeni süreçle ilgili olarak özellikle akademik çevrede yeni tartışmaları da beraberinde getirmiştir. Uluslararası rekabetin artması ve teknolojik gelişmelerin hızlanmasının sonucu ortaya çıkan yeni sosyal sistemle birlikte endüstri ilişkilerinin de yeniden yapılanması konusu gündeme gelmiştir. Endüstri ilişkilerinin yeniden yapılanmasıyla ilgili olarak ortaya atılan en önemli tartışma konusu sendikaların ve ortaya çıkan üstün vasıflı işgücünün konumu ve sistem içinde üstleneceği yeni rolün ne olacağıdır. Buradan hareketle ortaya atılan yeni iddiaların içinde konumuzca en önemli olan ve somut olarak belirginleşen iddia endüstri ilişkilerinin sendikasız bir sisteme kayacağı yolundaki görüşlerdir. Gerçekten 1980 lerden sonra sendikasızlık ve sendikasız firmalar kamu-
oyunun ve akademik kesimin en çok ilgisini çeken konular olmuştur. 1950 ya da 1960'larda bir işletmenin sendikasız yönetilebileceği konusunda bir görüş ortaya atılsaydı, buna kimse inanmazdı. Günümüzde ise bu inanç oldukça değişmiştir. Sanayi devriminin ilk dönemlerinden itibaren endüstri ilişkileri sisteminin çerçevesinin belirlenmesinde önemli etkisi olan sendikalar bu özelliklerini kaybetmiş gibi gözükmektedirler. 1970'lerden sonra birçok ABD kökenli firmanın sendikasız olması ve başarılı bir şekilde yönetilmesi sendikasız yönetime olan ilgiyi artırmıştır. Bu dönemden sonra sendikasız firmaların sayısı hızlı bir şekilde artmış ve yeni fabrikaların büyük kısmı sendikasız açılmıştır. Bu amaçla konuyla ilgili olarak çok sayıda araştırma yapılmış ve değişik görüşler ortaya atılmıştır. Şu anda sendikasız firmalar ABD ve Đngiltere gibi ülkelerde dominant durumdadırlar. Durum böyle olunca, yeni bir sistem olarak sendikasız endüstri ilişkileri kavramına ister istemez büyük bir ilgi duyulmaya başlanmıştır. Sendikasız sistemin gelişmesi ile birlikte, sendikasız bir yönetim sistemi oluşturmaya yönelik çalışmalar da artmıştır. Bu konuda başı çeken firmalar genellikle ABD kökenli çokuluslu firmalardır. 1970 lerin sonlarından başlamak üzere birçok Amerikan firmasının sendikasız bir yönetim sistemi oluşturmaya çalıştığı görülmektedir. Bunun için ilk başvurulan yöntem sendikasızlaştırma politikalarıdır. Sendikasızlaştırma yoluyla sendikaları işyerinden uzaklaştırma ardından ortaya çıkan boşluğu doldurmaya yönelik yönetim teknikleri geliştirilmeye çalışılmıştır. Hiç kuşkusuz sendikasızlığın ortaya çıkışını sadece işverenlerin başvurdukları sendikasızlaştırma politikalarına bağlamamak gerekir. Sendikasızlığın ortaya çıkışı 1970 lerdeki ekonomik kriz ve işsizlik bu sistemin gelişiminde ilk aşamayı oluşturmaktadır. Ardından 1980 lerden sonra meydana gelen teknolojik gelişmeler ve bunun neden olduğu işgücünün vasıf seviyesinin artması, işgücünün sektörel dağılımında meydana gelen değişmeler, yeni üretim ve yönetim tekniklerinin ortaya çıkması gibi gelişmeler ikinci aşamayı oluşturmaktadır. Üçüncü ve son aşama ise bilgi toplumuna geçiş olarak kabul edilmektedir. Dolayısıyla ekonomik, teknolojik ve sosyal gelişmeler doğal bir özellik arz ederken sendikasızlaştırma politikaları doğal olmayan bir süreci göstermektedir. Bu çalışmada açıklanmaya çalışılan sendikasızlığın iyi ya da kötü veya avantaj ya da dezavantajlı bir gelişme olduğu şeklindeki iddialar değildir. Amaç 1970 lerden sonra sendikaların gücünde meydana gelen azalma ve bunun sonucu olarak endüstri ilişkileriyle ilgili olarak ortaya atılan yeni oluşumlardan biri olan sendikasızlığın artış sürecine girmesiyle birlikte, sendikasızlığın büyük bir ilgi odağı olması ve bir olgu olarak karşımıza çıkmasıdır. Hiç kuşkusuz endüstri ilişkileri sisteminin bugün geldiği aşama ve çalışma hayatında sağlanan başarılarda sendikaların
büyük rolü vardır. Sanayi devriminden günümüze kadar olan dönemde çalışanların haklarının savunulmasında ve elde edilen başarılarda en büyük pay hiç kuşkusuz sendikaların olmuştur. Bu iddiaya karşı çıkmak sendikalara büyük haksızlık yapmak demektir. Fakat zaman içinde meydana gelen gelişmelerin neredeyse tamamı sendikaların aleyhinde bir durum yaratmış ve endüstri ilişkileri sisteminin geleneksel yapısını etkilemiştir. Bu çalışmada vurgulanmak istenen temel noktalar, 1980 lerden sonra tüm dünyada baş gösteren küreselleşme hareketine bağlı olarak ortaya çıkan sanayi ötesi dönüşüm hareketinin sonuçlarından biri kabul edilen sendikasız endüstri ilişkileri sistemi tartışılmaktadır. Tartışmalardaki odak nokta ve temel sorun yeni sistemin genel çerçevesi ve aktörlerin bu yeni sistem içinde üstlenecekleri rol olmaktadır. Hiç kuşkusuz sendikasızlığın yeni bir sistem olarak kabul edilip edilmeyeceği konusunda tartışmalar devam ederken, ortaya çıkan yeni sistemle beraber bir çok yeni tartışmada gündeme gelmektedir. Ancak sistemin temel çerçevesi ve bu konuda ortaya atılan iddialar zaman içinde meydana gelecek gelişmeler ve yapılacak yeni düzenlemelerle belirginlik kazanacaktır. Sendikasız sistemin gelişmesiyle birlikte ortaya çıkan yeni anlayış, firma içinde Fordist yönetim anlayışı çerçevesinde insanı makinanın bir parçası olarak görmek yerine, üretim ve yönetim sürecinde bu işi bireye bırakma anlayışı yatmaktadır. Bu gelişmelerin sonucu olarak hızlı gelişim sürecine giren insan kaynakları yönetimi bu açıdan yeni bir gelişme olarak değerlendirilebilir. Öteden beri sendikalı sisteme alternatif teşkil edebileceği varsayılan ve bünyesinde sendikaları barındırmayan insan kaynakları yönetimi de bu açıdan sendikasız sistemin gelişimine olumlu katkılar yapmıştır. Günümüzde sendikasız firmalar kendi geliştirdikleri yönetim teknikleriyle birlikte insan kaynakları yönetim tekniklerinden de oldukça faydalanmaktadırlar. Hiç kuşkusuz 1980 li yıllardan sonra değişen ekonomik ve teknolojik koşulların endüstri ilişkileri nasıl etkilediğine ilişkin olarak yapılan tek çalışma bu değildir. Son on yılda endüstri ilişkileri ile ilgili olarak yapılan çalışmaların neredeyse tamamı endüstri ilişkiler sistemindeki değişim ya da sistemin yeniden yapılanmasıyla ilgilidir. Bu çerçevede birinci bölümde yeni bir yapılanma sürecine giren endüstri ilişkileri sisteminin geleceğiyle ilgili olarak ortaya atılan iddiaların bizce önemli olanları açıklandıktan sonra konumuz gereği sendikasızlık açıklanmıştır. Ondan sonra henüz sistem olarak kabul edilip edilmeyeceği tartışma konusu olan sendikasızlığın doğuşu ve doğuşuna yol açan temel faktörler ana hatlarıyla açıklanmaya çalışılmıştır. Sendikasızlığın
doğuşuna yol açan faktörler geçirdikleri aşamalar itibariyle değil de genel olarak belirtilmiştir. Đkinci bölümde ise, ortaya çıkan sistemin temel yapısı ve çerçevesi, sistemin özellikleri, yeni sistemin aktörlerinin nasıl bir yapılanma geçirdikleri ve yeni sistemde konumlarının nasıl olduğu açıklandıktan sonra, dünyada bu sistemi uygulamaya geçen ülkelerde mevcut durum belirtilmiştir. Üçüncü bölümde ise, işletme seviyesinde sendikasız endüstri ilişkileri uygulamaları açıklanmaya çalışılmıştır. Bu bölümde genellikle üç yol izlenmiştir. Birincisi, dünyada sendikasız olan ve sendikasız yönetim konusunda belli bir yöntem geliştiren belli başlı şirketlerin uygulamalarından örnek vermek, ikincisi ise sendikasız şirketlerde geliştirilen yönetim uygulamaları ile ilgili olarak yapılan araştırmalardan yararlanmak, üçüncüsü ise, baştan beri sendikalara alternatif teşkil edileceği varsayılan ve birçok yerde uygulama alanı bulan insan kaynakları yönetimi uygulamalarının da etkisiyle sendikasız bir firma için model oluşturabilecek basit yönetimin çerçevesi çizilmeye çalışılmıştır. Bu konuda özellikle F.Foulkes'in 26 sendikasız Amerikan firması üzerinde yaptığı araştırmasından mümkün olduğunca istifade edilmeye çalışılmıştır. Dördüncü bölüm ise, Đki kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısımda 1980 sonrasında Türk Endüstri Đlişkileri sisteminin yapısı ve sistemi etkileyen gelişmeler açıklandıktan sonra, bu gelişmelerin Türk Endüstri Đlişkileri sistemine etkileri kısaca belirtilmeye çalışılmıştır. Ayrıca dünyada gelişim sürecine girdiği iddia edilen sendikasızlığın Türkiye'deki durumu ve temel çerçevesi açıklanmaya çalışılmıştır. Đkinci kısımda, Türkiye'de faaliyet gösteren özellikle yabancı menşeli veya ortaklı sendikasız şirketlerde uygulanan yönetimin temel çerçevesini belirlemek ve Türkiye için uygulanabilirliği için mevcut ortamın var olup olmadığı açıklanmaya çalışılmıştır. Seçilen şirketler kendi alanlarında Türkiye'nin en büyük ve en modern şirketleri olmaktadır. Bu şirketler ToyotaSA, Shell ve DUSA dır. Örnek uygulamalarda izlenen yöntem araştırmanın başında verilmektedir. Araştırmada ekonometrik veya amprik bir yol izlenmesinden ziyade şirket yetkilileriyle yapılan görüşmeler ve alınan dökümanlar ve çalışanları üzerinde yapılan anketlerde elde edilen sonuçların değerlendirilmesi şeklinde olmaktadır. En sonunda ise, çalışmanın kısa bir değerlendirilmesi yapıldıktan sonra, sendikasızlığın Türkiye'de başarılı bir şekilde uygulanıp uygulanmadığı ve başarı şansı yorumlanmaktadır.
BĐRĐNCĐ BÖLÜM SENDĐKASIZ ENDÜSTRĐ ĐLĐŞKĐLERĐNĐN GELĐŞĐMĐ VE DÖNÜŞÜMÜ 1.1- Geleneksel Endüstri Đlişkileri Sisteminin Doğuşu ve Gelişimi 1.1.1-Sanayi Devrimi ve Sanayi Toplumunun Ortaya Çıkışı Hiç kuşkusuz insanlık tarihinin en önemli ve ilginç dönemlerinden biri bitimine ramak kalan 20. Yüzyıldır. Ve herhalde 20. yüzyıl gelecekte de bu özelliğini koruyacaktır. Eğer gelecekte bu yüzyılın özünü araştırmaya yönelik "20.Yüzyıloji" diye bir bilim dalı ortaya çıkarsa şaşmamak gerek.! Đşte bu sihirli yüzyılda meydana gelen gelişmelerin başlangıcı, 1768'de Buhar Makinasının James Watt adlı bir Đngiliz mühendis tarafından icat edilmesi ve bunu enerji kaynağı olarak kullanması ile başlamıştır. Bu olay dünya tarihinin en önemli olaylarından biri olarak nitelendirilmektedir. Iktisadi hayatta A. Smith'in "Milletlerin Zenginliği"ni yayınlaması, siyasi tarihte "Fransız Đhtilali" neyse endüstrileşmede de buhar makinasının icadı odur. Çünkü milletlerin bugünkü ulaştıkları teknolojik gelişme ve refah seviyesinin başlangıcı bu olaydan sonra olmuştur. Sanayi Devriminin ortaya çıkmasına yol açan teknik gelişmeler, ekonomik alanda kullanılmasıyla, üretim artışına ve yeni sosyal yapıların ortaya çıkmasına yol açmıştır. 75 Bu süreçle birlikte meydana gelen sosyal yapı değişikliğini, sadece sanayileşmeye giren kitlelerin meslek değiştirmelerinden ibaret olmayan yeni bir hayat biçimine geçiş şeklinde anlamak gerekir. 76 Çağlar boyunca yazarlar, çağdaşlarının yenilik tutkusu karşısında şaşkınlık duymuşlardır ; ama 18. yüzyılın ikinci yarısında bu şaşkınlık adeta günlük hayatın bir parçası olmuştur. 1859 da Charles Dickens, sanayi devrimi ile ilgili olarak şu akıl almaz tabloyu çıkarmaktadır : "Çağların hem en iyisi ve hem de en kötüsüydü aynı zamanda, bilgelik, çılgınlık çağıydı. Đnanç ve inançsızlık çağıydı; aydınlığın ve karanlığın 75 Hüsnü Erkan, Bilgi Toplumu ve Ekonomik Geliflme, (2. Bask ),Türkiye fl Bankas Yay nlar, 1994, s. 4. 76 lter Akat, Endüstri Toplum Bilimi, Ege Bas m, zmir, 1984, s. 13.
mevsimi, umudun baharı ve umutsuzluğun kışıydı, hemen bütün herşey vardı önümüzde, hem de hiçbir şey yoktu, gökyüzüne doğru yol alırken karşıt yönde de ilerliyorduk. Sözün kısası o çağ, şu bizim çağımızdan öylesine uzaktı ki, önde gelen bazı otoriteler o çağı ister iyi, kötü anlamda nitelemek için hemen daima en aşırı ve en abartılı terimler kullanır olmuşlardır". 77 Sanayi devrimi ilk defa Đngiltere'de ortaya çıkmıştır. On sekizinci yüzyılın ikinci yarısından sonraki dönemde ortaya çıkan ve Đngiltere'nin ekonomik yapısını tarımsal bir yapıdan, sınai bir yapıya geçiren tüm değişikliklere sanayi devrimi adı verilmektedir. 78 Crafts'a göre, sanayi devrimi, ekonomik alanda yaşanan hızlı ve köklü bir değişim süreci olarak anlaşılmalıdır. 79 R. Heilbroner'ın yaklaşımı ise biraz daha farklıdır. Ona göre, sanayi devrimi üretimde meydana gelen değişmeler ve üretimde makinalaşmaya geçilmesi şeklindedir. Heilbroner a göre; Sanayi devrimi fabrikaların ekonomik ve sosyal hayatın merkezine doğru odaklaşması ile karekterize edilebilir. 80 Bunların yanında sanayi devrimi, küçük zanaat, tezgah ve atölyelerde yapılan üretiminin yerine yeni teknik buluş ve makinelerle donatılmış fabrika üretiminin geçmesi; başka bir deyişle, buhar gücünün yeni bir enerji kaynağı olarak kullanılması şeklinde olmaktadır. 81 Sanayi devrimi kavramı ilk defa K.Marx tarafından "Kapital"de kullanılmış, ünlü Đngiliz iktisatçısı Arnold Toynbee tarafından da güncelleştirilmiştir. Arnold Toynbee tek eseri olan "Industrial Revolution" adlı kitabında, James Watt ın buhar makinasını icat etmesinden sonra başta Đngiltere olmak üzere, Avrupa da meydana gelen teknik gelişmeleri devrim olarak nitelemektedir. Dünya ekonomisinin, sanayi devriminden sonra-onsekizinci yüzyıldan, yirminci yüzyılın ikinci yarısına kadar olan dönem boyunca-üç sanayi devrimi geçirdiği genellikle kabul edilmektedir. 82 Birinci Sanayi Devrimi veya büyük Sanayi Devrimi 18. yüzyılda Đngiltere'de başlamıştır. Teknolojik gelişmelere bağlı olarak, başta örgütsel hayat olmak üzere sosyal hayatın her aşamasında büyük bir gelişme imkanı vermiştir. Bu dönemde, meydana gelen teknik gelişmeler, 1735'te 77 Charles Dickens. A Tole of Two Cities. New York International Book Company, 1958, s. 7. 78 Doty, Stewart ; The Industrial Revolution, 1969, s. 4. 79 N. F. R, Crafts. "Industrial Revolution in England and France; Some Thoughts on the Question, Why was England First? " The Economic Review, No 3 August 1977, s. 431. 80 Heilbroner Robert, L, The Making of Economic Society, New Jersey, 1985, s. 78. 81 Cahit Talas. Toplumsal Politikaya Girifl, S Yay nlar, Ankara, 1981, s. 29. 82 Genel Ekonomi Ansiklopedisi, (Cilt 2), Milliyet Kültür Yay nlar, stanbul 1988, s. 792.
A. Derby'nin eritme fırınlarında odun kömürü yerine kok kömürünü kullanarak çeliği üretmesi; 1733 te J. Kay, 1767 de Arckwright ve 1785 te Cartwright adlı üç Đngilizin tekstil üretiminde ilk defa makinaları kullanmaları olmuştur. Đkinci devrim 1869 da Gramme Makinasının icadı ve hemen akabinde alternatörlerin, transformatörlerin ve diesel motorlarının icatları, önemli teknik gelişmeler olarak nitelendirilebilir. Yine günümüzde verimlilik artışını sağlamaya yönelik ilk hareket olan ve yürüyen bant sistemi olarak adlandırılan, Fordist üretim tarzı da bu dönemin önemli gelişmelerdir. Üçüncü devrim başlangıcı II.Dünya Savaşı ndan sonraki dönemdir. Bu dönemdeki önemli gelişmeler arasında, termo-nükleer enerjinin kullanılması, mikro elektronik alanındaki gelişmeler, otomasyona geçiş ve bilgisayarların icadı sayılabilir. Sanayi Devrimi ile birlikte sosyal yapıda da bir takım değişmeler meydana gelmiştir. Bu değişmeler ilk önce Đngiltere'de 18. Yüzyıl ın ortalarına doğru belirmeğe başlamış, bir süre sonra öbür Avrupa ülkelerine yayılmaya başlamıştır. Sanayi Devriminin etkileri; şehirleşmenin ortaya çıkması, sermaye birikiminin artması, nüfus artışı, sanayi malları üretiminin artışı ve üretim sistemlerinin makinalaşması ve bunlara bağlı olarak iş bölümü ve uzmanlaşmanın artması, ekonomide serbest girişimciliğe geçilmesi ve rekabetin artması, ulaşım imkanlarının gelişmesinin bir sonucu olarak ticaretin gelişmesi gibi bir çok şekilde ortaya çıkmıştır. 83 Sanayi Devriminin çalışma hayatı açısından ortaya çıkardığı etkiler ise, kırsal kesimde loncaların çökmesi ile işsiz kalan çok sayıda insanın sanayi bölgelerine kayması, düzensiz bir kentleşmenin ortaya çıkması, işçi sınıfının büyümesi, işbölümü ve uzmanlaşmanın artması, geleneksel toplumlarda önemli bir sosyal işlevi olan ailenin bireyleri arasında bağlılık ve dayanışmanın azalması ve kaybolması şeklinde olmuştur. 84 Öte yandan Sanayi Devrimi sonrası ortaya çıkan yeni istihdam koşulları bir takım sorunları da beraberinde getirmiştir. Burada dikkati çeken nokta fabrika sanayinin gelişmesi ile birlikte işsiz kalan lonca mensubu ve zanaatkarların büyük sanayi şehirlerine akın etmeleri ile ortaya çıkan sosyal sefalettir. Bunun yanında şehirdeki çalışma şartlarının oldukça ağır olması da bir başka problem olarak ortaya çıkmaktadır. Bu dönemde çalışma sürelerinin uzun, ücretlerin ise çok düşük olması, kadın ve ço- 83 Leonardo Benevolo, Modern Mimarl n Tarihi, 1. Cilt, (Çev: A. Tokatl ), Çevre Yay nlar, stanbul 1981, s. 17, Doty Stewart, a.g.e., s. 2, Bu konuda bknz, Hartwell, R, M, "The Causes of the Industrial Revolution ; An Essay in Metodology, the Causes of the Industrial Revolution in England, London, 1967, s. 60. 84 Talas. a.g.e., 1992, s. 4.