Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 1 GİRİŞ Bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişim sürecine paralel olarak, ekonomik faaliyetlerin doğası da köklü bir şekilde değişmektedir. Geçmişin genellikle yüz yüze, yazılı kayıt/form sistemine dayanan iş yapma şekli, giderek artan bir biçimde, elektronik/web tabanlı hale gelmektedir. Bilgileri toplamak, işlemek, düzenlemek, depolamak, bir yerden bir yere aktarmak ve bu bilgilere erişmek için kullanılan bilgi ve iletişim teknolojileri, ekonomik yapıda bir dönüşüm yaratmıştır. Doğru ve güncel bilgilere zamanında erişmek verimliliğin, ulusal ve uluslararası pazarlarda rekabet edebilirliğin önemli bir koşulu haline gelmiştir. Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler, işletmelerin mevcut bilgi akışını giderek mal ve hizmet akımına çevirmeleri sonucunda elektronik ticaret ortaya çıkmıştır. Elektronik ticaret, örgütsel ve bireysel seviyede tüm ticari faaliyetlerle ilgili işlemleri kapsamaktadır. Bu alanda üretilmiş, işlenmiş ve aktarılmış tüm sayısal veriler, metinler, sesler ve görsel imajların işlenmesi ve aktarılmasına dayanmaktadır. Elektronik ticaretle, zaman ve mekan sınırı olmaksızın, ticari işlemlerde bir veya daha fazla insan tarafından ses, görüntü ve yazılı metinlerin, eş ya da ardışık zamanlarda interaktif bir biçimde iletilmesi sağlanabilir. Bu nedenle, klasik ticaret yöntemine göre, işlemler daha kısa bir sürede tamamlanmakta ve nispeten daha düşük maliyetle gerçekleşmektedir. Klasik ticari işlemlerde alıcı, satıcı, nakliyeci, gümrükçü, banka, devlet, vb. arasında karşılıklı olarak bir çok fiziksel belgenin gönderilmesi, bunların asıllarının çeşitli sayılarda kopyasının alınması, üzerlerindeki bilgilerin her aşamada tekrar tekrar kayda alınması zaman, para ve emek kaybına neden olmaktadır. Özellikle dış ticaret söz konusu olduğunda, gümrüklerin de devreye girmesi ile, bürokrasi aşılması güç bir engel teşkil etmektedir.
Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 2 Günümüzde paranın hızlı el değiştirmesi kaçınılmaz bir hale gelmiştir. Bu da ticari işlemlerin olabildiğince hızlı yapılmasını gerekli kılmaktadır. Teknolojinin geldiği noktanın klasik ticari işlemlere sağladığı katkı ise, artık yeterli olmamaktadır. Çünkü klasik ticarette, alıcı ve satıcı farklı sistemler kullanabilmekte, bağlı oldukları ülkelerin gümrük sistemlerinin uygulamaları farklı olabilmekte, evrak dolaşımının ve veri girişi tekrarı önlenememektedir. Dolayısı ile elektronik olarak bilgi alış verişi zorlaşmaktadır. Kurumsal sistemlerde elektronik cihazların kullanımının artması ve bu cihazların birbirleri ile iletişim halinde olmalarını sağlayacak şebeke yapılarının oluşmasıyla üretim ve servis süreçleri giderek daha çok elektronikleşmiştir. Bilgi akışı da sayısal bir biçim kazanmıştır. Ticaret yapan iki veya daha fazla kuruluş arasında, insan faktörü olmaksızın bilgisayar ağları aracılığıyla, belge ve bilgi değişimini sağlayan bir sistem olan Elektronik Veri Değişim (EDI) sistemi, elektronik ticaretin önemli bir aracıdır. Elektronik Veri Değişimi (EDI), kamu ve özel sektör kuruluşlarının verimli bir biçimde iletişim kurma ihtiyacından doğmuş olup, modern bilgi ve iletişim teknolojilerinin getirdiği avantajlardan yararlanmaktadır. EDI kullanımı, özel bir telekomünikasyon altyapısı ve standart formlar gerektirmektedir. Sadece kayıtlı kullanıcılara açık olduğu için (kapalı ağ) güvenli bir sistemdir. EDI'nin en önemli kullanım alanlarından olan dış ticaret sektöründe, EDI kullanımı ile gümrük idaresi, gümrük partnerleri (ithalatçı/ihracatçı şirketler, gümrük komisyoncuları), bankalar, diğer kamu kuruluşları ve uluslararası kuruluşlarla elektronik olarak veri alışverişi sağlanmaktadır. EDI gümrük idarelerinin otomasyonunda da verimli bir biçimde kullanılmaktadır. EDI sistemiyle, eşyanın gümrük sahasına girişinden çıkışına kadar tüm gümrük işlemlerinin gerçek zamanlı olarak bilgisayar ortamında yürütülmesine ve denetlenmesine olanak sağlanmaktadır. Yapılan araştırmanın birinci bölümünde, elektronik ticaret kavramı, araçları, kapsamı ve gerçekleşme şekilleri itibariyle tanıtılmaya çalışılmıştır. Daha sonra
Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 3 elektronik ticaret kapsamına giren işlemlerin yapılmasında kullanılacak elektronik belgeler ve elektronik belgelerin hukuksal açıdan değerlendirilmesi yapılacaktır. Araştırmanın ikinci bölümünde, elektronik ticaret araçlarından olan Elektronik Veri Değişim (EDI) sisteminin, dış ticaret işlemlerinde uygulanması incelenmiştir. Uygulama sonucunda ortaya çıkacak verimlilik, bilişim sistemlerinin verimliliğini ölçmede kullanılan maliyet, zaman ve kalite kriterlerine göre değerlendirilmiştir. Son olarak, Türkiye'de 2001 yılında uygulanmaya başlanan ve dış ticaret işlemlerinin otomasyonuna yönelik somut bir çalışma olan Bilgisayarlı Gümrük Etkinlikleri Yazılım(BİLGE) sisteminin işleyişi dikkate alınarak verimliliği incelenmiştir. Ayrıca sistemin manuel (geleneksel) yöntemlerle yapılan dış ticaret işlemlerinden üstün yönleri karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir.
Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 4 BİRİNCİ BÖLÜM ELEKTRONİK TİCARET VE ELEKTRONİK TİCARETTE KULLANILAN BELGELERİN HUKUKSAL BOYUTU
Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 5 1.1. Elektronik Ticaret Son yıllarda yaşanan bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler sonucunda, geleneksel ticaret yöntemleri, bilgisayar tabanlı elektronik ticarete dönüşmektedir. Elektronik ticaret, tüm ekonomik birimlerin iş yapma şekillerini değiştirerek, yeni bir ekonominin doğmasına zemin hazırlamaktadır. 1.1.1. Elektronik Ticaretin Tanımı Elektronik ticaret yeni bir kavram olduğu için değişik tanımlar yapılmaktadır. Kimilerine göre; elektronik araçlarla yapılan tüm ticari işlemler elektronik ticaret sayılırken, kimileri de sadece internet gibi açık ağlar üzerinde yapılan işlem ve ödemeleri elektronik ticaret saymaktadır. Uluslararası organizasyonlar ile bu alanda faaliyet gösteren uluslararası kuruluşların, elektronik ticarete ilişkin tanımlamalarından bazıları aşağıda belirtilmiştir. 1 WTO nun (Dünya Ticaret Örgütü) tanımına göre: Elektronik ticaret, mal ve hizmetlerin üretim, reklam, satış ve dağıtımlarının telekomünikasyon ağları üzerinden yapılmasıdır. 2 OECD nin (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı) tanımına göre: Elektronik ticaret, hem kurumları ve hem de bireyleri ilgilendiren, ticari etkinliklere ait her türlü işlemlerin bilgisayar ağları üzerinden yapılmasıdır. Yapılan işlemler, sayısal veriye dönüştürülmüş metin, ses ve video görüntülerinin işlenmesini ve iletilmesini içerir. 3 1 Hakan UZUNOĞLU, Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesinin İncelenmesi ve Değerlendirilmesi, Gazi Üniv. Sos. Bil. Ens. Maliye ABD Master Tezi, Ankara, 2002, s.1, http://www.basarm.com.tr/yayin/idarihukuk/eticaret/01.htm,1 2 Önder CANPOLAT, E-Ticaret ve Türkiyede ki Gelişmeler, Ticaret ve Sanayi Bakanlığı, Mart 2001,Ankara,s.2,http://www.bilisimsurasi.org.tr/listeler/tbs-e-devlet/Feb/att-0005/01- e.ticaret_sanayi_ve_ticaret_bakanl.pdf 3 BİLTEN-İGEME-TTGV,Türkiye için Elektronik Ticaret Geçiş Durum Değerlendirmesi ve Pilot Uygulama Projesi,14.06,1999,Ankara, http://www.igeme.org.tr/tur/etrade/estop/estop.pdf
Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 6 UN-CEFACT (Birleşmiş Milletler İdari, Ticari ve Ulaşımla İlgili Uygulama ve Usulleri Kolaylaştırma Merkezi) ise e-ticareti: İş, yönetim, ve tüketim faaliyetlerinin yürütülmesi için, yapılanmış (structured) ve yapılanmamış (unstrucred) iş bilgilerinin; üreticiler, tüketiciler ve kamu kurumları ve diğer organizasyonlar arasında elektronik araçlar (Elektronik posta ve mesajlar, elektronik bülten panoları), www (word wide web) teknolojisi, akıllı kartlar, elektronik fon transferi, elektronik veri değişimi üzerinde paylaşılmasıdır. şeklinde tanımlamıştır. 4 UNCITRAL (BM- Uluslararası Ticaret Hukuku Komisyonu) elektronik ticareti: Ticari aktiviteler kapsamında her türlü veri mesajının, EDI (Electronic Data Interchnge), internet, e-mail gibi yöntemlerin yanında, telekopi ve fax gibi daha az karmaşık veri iletim yöntemleri kullanılarak elektronik ortamda değişimi olarak tanımlanmıştır. 5 Avrupa Komisyonunun 1997 yılında yapmış olduğu tanıma göre: Elektronik ticaret, işletme faaliyetlerinin elektronik olarak yapılmasıdır. Bu faaliyet metin, ses ve video verilerinin elektronik olarak işlenmesi ve aktarımına dayanmaktadır. Elektronik ticaret bu boyutuyla mal hizmet alımı ödemelerinin dijital olarak yapılmasını kapsamaktadır. Bu faaliyetler hem mamulleri (tüketici malları, spesifik ekipmanları) ve hizmetleri (bilgi hizmeti, finansal ve yasal hizmetler) hem de geleneksel faaliyetleri (sağlık, bakım, eğitim) kapsamaktadır. 6 Avustralya nın hazırladığı bir çalışmada ise elektronik ticaret: Elektronik yöntemler (fax telex, EDI, İnternet ve telefon vb) kullanılarak ticaret veya ticaretle ilgili her türlü bilgiye ilişkin işlemin yapılması gibi geniş bir tanımla ele alınmıştır. Fakat, tanımın genişliğinin yol açabileceği zorlukları ortadan kaldırmak için söz konusu raporda terim, açık veya kapalı ağlar üzerinden ticaretle ilgili her türlü bilginin bilgisayarlar arasında iletilmesi olarak daraltılmıştır. 7 4 Zeynep ERSOY, Elektronik Ticaret, http://www.e-ticaret.gov.tr/genel.htm,12,07,2002. s.5 5 UNCITRAL, Model Law on Electronik Comerce, General Assembly Resolution 51/162 of (December 1996), http://www.un.org.at/uncitral 6 Aziz ÖZBEK, Elektronik Ticaret ve Vergilendirilmesi, Vergi ve Muhasebeciyle Diyalog, 148, 08.2000, 44 7 Hakan UZUNOĞLU, a.g.e., s.2
Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 7 ABD de Washington Eyaleti nce hazırlanan Strategic Information Technology Plan da elektronik ticaret: İşle ilgili bilginin iki veya daha çok kuruluşun bilgisayarları arasında elektronik olarak değişimi olarak tanımlanmıştır. Bu tanımı takiben, Eticaretin en önemli teknolojik amacının iş dünyası ve hükümet kurumları ağlarının her birinin diğeri ile, kullanılan bilgisayar platformu ne olursa olsun, haberleşebileceği şekilde güvenli tek bir ortamda birleştirilmesi olduğu belirtilmektedir. 8 Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulunun (ETKK), Mayıs 1998 tarihli Hukuk Çalışma Grubu raporunda ise, e-ticaret: Bireyler ve kurumların, açık ağ ortamında (İnternet) ya da sınırlı sayıda kullanıcı tarafından ulaşılabilen kapalı ağ ortamlarında (intranet) yazı, ses ve görüntü şeklindeki sayısal bilgilerin işlenmesi, iletilmesi ve saklanması temeline dayanan ve bir değer yaratmayı amaçlayan ticari işlemlerinin tümünü ifade etmektedir. 9 Bu çerçevede, ticari sonuçlar doğuran ya da ticari faaliyetleri destekleyecek eğitim, kamuoyunu bilgilendirme, tanıtım-reklam vb. amaçlar için elektronik ortamlarda yapılan işlemler de elektronik ticaret kapsamında değerlendirilmektedir. Elektronik ticaret; doğrudan ve fiziksel bağlantı kurmaya ya da fiziksel değiş tokuş işlemine gerek kalmadan, tarafların elektronik olarak iletişim kurdukları her türlü ticari iş etkinliği 10 olarak tanımlanabilir. Ayrıca elektronik ticaret, ürün ve hizmet satın alma işlemlerinin firmaların internet üzerindeki sitelerinden gerçekleştirilmesi veya piyasadaki mallar ve hizmetlerin teslimi, satışı, dağıtımı ve üretimini kapsayan işlemleri kolaylaştırmak için bilgisayar ağlarını kullanmak ya da iki veya daha fazla taraf arasında mal ve hizmet değişimini içeren işlemlerin elektronik araçlarla ve tekniklerle yapılması olarak tanımlanabilir. 11 Yukarıda yapılan tanımlamaların ortak noktaları dikkate alındığında, elektronik ticareti: Bireyler, özel ve kamu kurumlarının birbirleriyle ve kendi bünyesindeki iş, 8 A.g.e. 9 Elektronik Ticaret Koordinasyon Kurulu (ETKK), Hukuk Çalışma Gurubu Raporu, Mayıs 1998, Ankara 10 T.C. Ulaştırma Bakanlığı, TUENA Altyapı Planlaması Sonuçlar Özeti, Haziran 1998, 24. 11 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.s.2
Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 8 yönetim, üretim ve tüketim faaliyetlerinin yürütülmesi için açık ve kapalı ağlar üzerinden elektronik araçlar kullanılarak, metin, ses ve görüntü verilerinin elektronik olarak işlenmesi, iletilmesi ve saklanması temeline dayanan ticari işlemler olarak tanımlayabiliriz. 1.1.2. Elektronik Ticaretin Kapsamı Elektronik ticaret birçok disiplinlerin alanına girmektedir. Bilgisayar ağları ve telekomünikasyon hizmetleri, güvenlik, veri depolama gibi teknik alan; pazarlama, tedarik ve satın alma, faturalama ve ödeme gibi is alanı ve elektronik belge, dijital imza, onay kurumu, bilgi hırsızlığı, fikri haklar gibi hukuksal alanların içerisinde kalmaktadır. 12 Tanımı gereği, her hangi bir ticari sonuç doğuran bir elektronik iletişim, elektronik ticaret olarak kabul edilse de, örneğin firmalar arasında bilgi paylaşımı çoğu zaman ticari bir faaliyete temel teşkil ettiğinden elektronik ticaret olarak sayılabilecektir. Aynı şekilde, ticari ya da ekonomik sonuç doğuran sağlık, eğitim, kamu yönetiminde kolaylıklar gibi iletişim teknolojileri kullanımının elektronik ticaret sayılıp sayılmayacağı tartışmalıdır. Dolayısıyla sonsuz gibi görülen bilgi bulutu içerisinde, elektronik ticaretin sınırlarını belirlemek oldukça zordur. 13 Ancak, elektronik ticaretin kapsamı, diğer bir değişle kapalı ve açık ağlar kullanılarak yapılabilecek iş ve ticaret aktiviteleri şu şekilde sıralanabilir 14 : i. Mal (taşınır, taşınmaz) ve hizmetlerin (bilgi servisleri, danışmanlık. finans, hukuk, sağlık, eğitim, ulaştırma, vb.) elektronik alışverişi, ii. Üretim planlaması yapma ve üretim zinciri oluşturma, iii. Tanıtım, reklam ve bilgilendirme, iv. Sipariş verme, 12 Eser Sevinç, Elektronik Ticaret Güvenlik-Denetim, Idari ve Yasal Düzenlemeler, http://www. Ymm.net/e-ticaret/guvenlik-denetim.htm 13 Murat İNCE, Elektronik Ticaret: Gelişme Yolundaki Ülkeler İçin İmkanlar ve Politikalar, DPT Yayınları, Ankara 1999, s.28 14 Zeynep ERSOY, Elektronik Ticaret ve Ticaret Noktaları, İGEME, 1999, s.42
Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 9 v. Anlaşma yapma, vi. Elektronik banka işlemleri ve fon transferi, vii. Elektronik konşimento gönderme, viii. Gümrükleme, ix. Elektronik ortamda üretim izleme, x. Elektronik ortamda sevkıyat izleme, xi. Ortak tasarım geliştirme ve mühendislik, xii. Elektronik ortamda kamu alımları, xiii. Elektronik Para ile ilgili işlemler, xiv. Elektronik hisse alışverişi ve borsa, xv. Ticari kayıtların tutulması ve izlenmesi, xvi. Doğrudan tüketiciye pazarlama, xvii. Sayısal imza, elektronik noter vb. Güvenilir Üçüncü Taraf (TTP) işlemleri, xviii. Sayısal içeriğin anında dağıtımı, xix. Anında bilgi oluşturma ve aktarma, xx. Elektronik ortamda vergilendirme, xxi. Fikri mülkiyet haklarının transferi. Elektronik ticaretin kapsamında fiziki nitelik taşıyan malların nakliyesinin dışında, tüm ticari süreçler elektronik ortamda yapılabilmektedir. 1.1.3. Elektronik Ticaretin Araçları Geniş anlamda elektronik ticaret tanımının içinde elektronik ticaretin altı adet temel aracı bulunmaktadır. Bunlar telefon, faks, televizyon, elektronik ödeme ve para transfer sistemleri (ATM, kredi kartları, smart kart, elektronik para, vb.), EDI (Elektronik Veri Değişimi) ve internettir. 15 Elektronik teknolojilerindeki ilerlemelerle, yeni araçların çıkabileceği ya da yukarıda sözü edilen araçların çok amaçlı tek bir makine üzerinde toplanabileceği olasılığı da göz önünde tutulmalıdır. 16 15 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e,.s.3 16 BİLTEN-İGEME-TTGV, a.g.e.
Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 10 Elektronik ticaret araçları niteliği ve fonksiyonuna göre aşağıdaki şekilde guruplandırılabilir. 17 Tablo.1.1:Elektronik Ticaret Araçları ve Uygulama Örnekleri Uç Birim Araçları İletişim Araçları Uygulama Örnekleri Telefon / Cep Telefonu İnternet Elektronik Ödeme ve Para Transfer Sistemleri Faks Telekomünikasyon Elektronik Veri Değişimi (EDI) Televizyon GSM Dijital TV Bilgisayar Kaynak: CANPOLAT Önder, E-Ticaret ve Türkiyede ki Gelişmeler, Ticaret ve Sanayi Bakanlığı, Mart 2001,Ankara,20 Elektronik ticaret kavramı çoğu zaman internet ve diğer ağlar üzerinden yapılan ticaret olarak algılanmakta ve değerlendirmeler bu araçlar üzerinde yoğunlaşmaktadır. Internet ve Elektronik Veri Değişimi (EDI) elektronik ticaret açısından diğer araçlara göre daha önemli ve gelecekte daha yoğun olarak kullanılacak bir niteliğe sahip bulunmaktadır. 18 İnternet aracılığıyla yapılan elektronik ticaretin, bir veya daha fazla kişi arasında ses, görüntü ve yazılı metinlerin aynı anda interaktif bir biçimde iletilmesi, zaman ve mekan sınırının olmayışı ve daha düşük maliyetlerle yapılabilmesi mümkündür. Ancak, teknolojik gelişmeler, elektronik ticaret araçları arasına taşınabilir sistemler (Mobil Telefonlar, Palmtop Bilgisayarlar, Kablosuz Bilgi Aygıtları, Palm Pilotlar vb.) ve Digital TV sistemlerini de katmıştır. Elektronik ticaretin araçları aşağıda başlıklar halinde incelenecektir. 19 17 Önder CANPOLAT, a.g.e., s.5 18 Türkiye Bilişim Şurası, E-Ekonomi Çalışma Gurubu Taslak Raporu,18,03,2002 Ankara, s.36 19 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.3
Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 11 1.1.3.1. Klasik Elektronik Ticaret Araçları Klasik elektronik ticaret araçlarından telefon; karşılıklı iletişimi iyi sağlar fakat görüntü iletemez ve internet yoluyla ticarete göre daha pahalıdır. Faks; geleneksel mektup hizmetinin yerini alarak çok hızlı doküman transferini gerçekleştirmektedir. Faks bu niteliğiyle teleksin yerini alarak ticari işlemlerde önemli bir kolaylık sağlamıştır. Ancak pahalı olması, sesli iletişime imkan tanımaması, faks fotoğraflarının düşük kalitede olması, interaktif iletişimi sağlamaması, nihai tüketiciler açısından yaygın kullanılmaması faksın eksi yönleridir. Bu nedenle yakın gelecekte önem derecesini kaybedeceği beklenmektedir. Televizyon üzerinden ürünlerin reklamı yapılmakta, telefon veya faksla sipariş edilmekte ve kredi kartı ile ödeme yapılabilmektedir. 20 Televizyon; yaygın olması avantaj olmakla birlikte tek yönlü olması çok büyük dezavantajdır. 21 İnternet dışında kalan araçlar birlikte kullanılmak zorundadır ve geleneksel yöntemlere bağımlıdır. Bunlar üzerinde hukuki geçerliliği haiz belge transferi gerçekleştirmediğinden, geçerli bir sözleşmenin bunlar aracılığıyla gerçekleştirilmesi mümkün değildir. Oysa yürütülen çalışmaların tamamlanması halinde, internet üzerinden transfer edilen verilerin güvenliliği sağlanacak ve bunların hukuki geçerliliği kabul edilecektir. Böylece internet (açık ağ) bu araçların tüm fonksiyonlarına sahip, hukuki geçerliliğe haiz ticari işlemlerin yapılabildiği sanal bir ortam oluşturacaktır. 1.1.3.2. İnternet İnternet, kısaca ağların küresel ağı (global network of networks) olarak tanımlanmaktadır 22 "Internet" sözcüğü, İngilizce'de "uluslararası ağ" anlamına gelen "international network" sözcüklerinin birleştirilmesinden oluşmuştur. 20 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.4 21 Murat ÖRDEK, İnternet Bilgi Teknolojilerinin Gelişimi ve Elektronik Ticaretin Dünya Ticaretine Etkileri İGEME den Bakış 12, Ekim Aralık 1999, 86 22 Hasibe IŞIKLI, İnternet Alan İsimlari Sistemi, Markalar ve Alan İsimleri Arasındaki İlişki, DPT, Şubat 2001
Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 12 Uluslararası ağın çekirdeğinde, birbirine yüksek hızlı bağlantılarla bağlı, sürekli çalışır haldeki bilgisayarlar (sunucular) vardır. Gerek telekomünikasyondan sorumlu devlet kuruluşları, gerek özel şirketler çeşitli ülkelerde bu bağlantıyı sağlayan ana omurgaları (backbone), yani ana iletişim hatlarını kurarlar. 23 Ağlararası ağ veya ağların ağı olarak isimlendirilen, kendi kendisini kopyalayabilen, geometrik olarak çoğalabilen internet, birden fazla haberleşme ağının (network), birlikte meydana getirdikleri bir iletişim ortamıdır (platformudur). Bu iletişim ağları, bilgisayarlar ile oluşturulmaktadır. Diğer bir deyişle, internet bilgisayarlar arasında kurulmuş bulunan bir haberleşme ağıdır. Temel amaç, iletişim olduğu için, ağı meydana getiren bilgisayarların arasında bağlantı kurulması gerekmektedir. 24 Bunun sağlanması için de ortak bir dil olan TCP/IP 25 kullanılmaktadır. TCP/IP kullanımı ile, bilgisayarlar birbirleri ile iletişim kurarak "konuşabilmekte", karşılıklı olarak bilgi aktarabilmektedirler. 26 Bilgisayarlar arasındaki fiili iletişim ise, yüksek kapasiteli telefon hatları üzerinden yapılmaktadır. TCP/IP uyumlu olması koşulu ile, dünyanın herhangi bir yerindeki bilgisayar ağı internet'e katılabileceği gibi, haberleşme menzili elverdiği nispette, uzaydaki bir bilgisayardan da internet'e bağlanmak mümkündür. Bu altyapının yani internet'in bir sahibi yoktur; onu işleten, idare eden, denetleyen bir merkezi otorite söz konusu değildir. Kullanıcıları, diğer kullanıcılardan ve içinde bulundukları ortamın özelliklerinden habersiz olarak internetten faydalanmaktadırlar. 27 İnternet, bilinen yapısının yanı sıra çok fonksiyonlu bir özelliğe de sahiptir. Dijital teknolojiler, ikili sistemle ifade edilebilen metin, ses ve görüntü gibi her türlü ifade biçimine izin vermektedir. İnternetin önemli ve anahtar bir bileşeni olan World Wide Web(www), grafiksel ara yüzeyler ve hipertext bağlantı protokolleri ile 23 http://firmam.kobinet.org.tr/diyarbakir/seminer.htm 24 Önder CANPOLAT, a.g.e.,s.16 25 TCP/IP protokolü; Internet üzerinde bilgisayarların adreslenmesidir. Gönderilen iletiler yollarını bu adresleme sayesinde bulurlar. Tüm bilgisayarlar 32 bitlik özgün bir IP numarasına sahip olacak şekide adreslenirler (buradan çıkarılabilecek teorik bir sonuç ise internete aynı anda bağlı olabilecek bilgisayar sayısının en fazla 232 = 4,294,967,296 olabileceğidir. 26 İlker TEMİR, IP Adreslemeye Genel Bir Bakış, http://www.ilkertemir.com/document/tcpip.html 27 Hakan UZUNOPLU, a.g.e., s.4
Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 13 bütün bu ifadelerin internet üzerinde paylaşılmasına imkan sağlamaktadır. 28 WWW İnternetteki bir çok siteye bağlanmamıza izin veren protokollerden biridir. 29 WWW ve Web, İnternet üzerinde birbirine bağlantılar içeren, içerisinde resim, grafik, müzik, animasyon bulunduran sayfalar demektir. 30 Bunun sonucu olarak da, internet bugün araştırma, eğitim, sosyal iletişim, politika, eğlence ve ticaret gibi insanları ilgilendiren tüm faaliyetleri çevreleyen bir kullanıma ulaşmıştır. İnternational Data Corporation (IDC), (www.idc.com) 1998 yılında 160 milyon olarak tahmin ettiği internet kullanıcı sayısının, 2002 yılında 410 milyona ulaşacağını öngörmektedir. IDC tahminlerine göre internet kullanıcı sayısı 1999 yılında 239,5 milyon, 2003 yılında ise 602,4 kişi olacaktır. 2003 yılına kadar en hızlı büyüme Asya/Pasifik ve Japonya da görülecek, Asya/Pasifik bölgesinin 1999 yılındaki %8 lik payı 2003 te %12,6 ya yükselecek Japonya aynı zaman diliminde 57 milyon kullanıcıya ulaşacaktır. 1998 yılında %28 olan Batı Avrupa daki web kullanıcıları 1999 yılında %21 artışla %34 e yükselmiştir. 31 Şekil 1.1: İnternet Kullanıcıları ve Dağılımı Kaynak: Hakan UZUNOĞLU, Elektronik Ticaretin Vergilendirilmesinin İncelenmesi ve Değerlendirilmesi, Gazi Üniv. Sos. Bil. Ens. Maliye ABD Master Tezi, Ankara, 2002:5 28 Hasibe IŞIKLI, a.g.e. 29 Adem ÖZBAY-Fikret YETİŞENLER, İnternet Rehberi, Bilgi Teknolojileri Dizisi 2, Hayat Yay.,Kasım 2000, İstanbul,s.30 30 Jan DEVRİM- Adem ÖZBAY, Yönetici Bilgisayar&İnternet Rehberi, Bilgi Teknolojileri Dizisi 6, Hayat Yay.,Kasım 2000, İstanbul,s.58 31 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e,.s.5
Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 14 İnterneti bilgi ve iletişim teknolojilerinden ayrı düşünmek mümkün değildir. ABD, Avrupa Birliği ve Japonya da bu alana yapılan yatırımlar, yıllık ortalama %12 oranında artmaktadır. 32 İnternette kullanılan alan isimleri sistemi, internette kullanıcıların dolaşım yeteneklerini kolaylaştıran merkezi bir fonksiyon hizmetini görmektedir. Bu ise iki bileşenin yardımı ile gerçekleşir: Alan ismi (domain name) ve buna karşı gelen İnternet Protokol (IP) numarası. Alan isimleri kullanıcılara bir anlam ifade eden, hatırlanması ve belirlenmesi kolay kısaltmalardan oluşan internet adresleridir. www.dumlupinar.edu.tr. buna örnek olarak verilebilir. 33 IP sayısı ise, adresleri noktalarla birbirinden ayıran 0 ile 255 arasındaki dört sayıdan oluşan uluslararası telefon numarasıdır. 34 IP numarası 192.91.247.53 gibi, sayısal bir adrestir. Görüldüğü gibi, bir IP adresi, noktalarla ayrılmış şekilde 4 sayıdan oluşmaktadır. Tarayıcı programlar (web browserlar) sayısal adresleri, metinsel öğelere dönüştürerek kullanıcının aklında kalabilecek isimlere dönüştürmektedir. 35 Web de gezerken kullanılan adreslerin parçaları aşağıdaki örnekte görüldüğü gibidir. http://www.dumlupinar.edu.tr 1 2 3 4 1 http:// Kullanılan protokolü göstermektedir. Web sayfalarının transferi Hyper Text Transfer Protocol (HTTP) adı verilen bir protokolle sağlanır. Benzeri olarak FTP sitelerine erişim için ftp://xxx. (Dosya transfer protokolü- File Transfer Protocol) adresi kullanılır. 2. www.dumlupinar Bağlanılan sunucunun adını göstermektedir. 3. edu Eğitim kuruluşunun kısaltılışını göstermektedir. 32 Yeni Ekonomi, http://www.dtm.gov.tr/ead/ekonomi/sayi3/yeniekon.htm, 05.08.2002 33 Hasibe IŞIKLI, a.g.e. 34 Adem ÖZBAY,Fikret YETİŞENLER,a.g.e.,s.32 35 Mesut Öncel, İnternetin İşletme Üzerine Etkileri ve Kobiler İçin Çözüm Noktaları, D.P.Ü Sos. Bil. Ens. Yüksek Lisans Tezi, s.7
Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 15 4. tr Coğrafi kodu göstermektedir. Alan isimleri ve IP sayısal adresleri, ayrılmaz bir çift oluşturmaktadır. Türkiye, coğrafi yerleşimi itibariyle RIPE NCC (RIPE Network Coordination Centre) bölgesinde yer almakta ve IP adresleri tahsisleri bu kuruluş tarafından yapılmaktadır. Türkiye için alan ismi tahsisinin idari sorumlusu Orta Doğu Teknik Üniversitesidir. ODTÜ 1990 yılında InterNIC.e kayıt olmuştur ve bu tarihten itibaren.tr. birinci-derece alan ismi ve onun altında yer alan ikinci derece alan isimlerinin yönetimi ve koordinasyonundan sorumludur. 36 ODTÜ tarafından idare edilen.tr. birinci derece alan isminin (TLD) altında bulunan ikinci derece alan isimlerinin (SLD) örgütlenme yapısı aşağıdaki gibidir:.bbs.tr BBS hizmeti veren kuruluşlar için alt alan..com.tr Ticari kuruluşlar için alt alan..edu.tr Eğitim kurum ve kuruluşları (Üniversite) için alt alan..gen.tr Kişisel ve kurumsal başvurunun (genel) yapılabildiği ve.ilk gelen alır.,.alan adı-kuruluş ilişkisi aranmaz. ilkeleri ile isim tahsisi yapılan alt alan..gov.tr Kamu kurum ve kuruluşları için alt alan..k12.tr Eğitim kurum ve kuruluşları (Orta Öğrenim) için alt alan..mil.tr Askeri kurum ve kuruluşlar için alt alan..net.tr İnternet servisi sunan kuruluşlar için alt alan..nom.tr Bireylerin kullanımı için alt alan..org.tr Diğer kuruluşlar için (Vakıf, Sivil Toplum Örgütleri vb.) alt alan. İnternet alan isminin kayıt edilebilmesi için, mevcut bir kayıt formunun doldurularak bunun ODTÜ nün elektronik adresine iletilmesi veya faks çekilmesi yeterlidir. Kayıt işlemi, başvurudan sonra en geç bir hafta içerisinde yapılmaktadır. 37 36 Hasibe İŞİKLI, a.g.e. 37 A.g.e.
Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 16 1.1.3.3. Intranet İntranet, sadece belirli bir kuruluş içindeki bilgisayarları, yerel ağları (LAN; Local Area Network) ve geniş ağları (WAN; Wıde Area Network) birbirine bağlayan, çoğunlukla TCP/IP tabanlı ağlar olarak tanımlanmaktadır. Intranet, temel olarak, TCP/IP protokolü kullanarak, şirket içinde internet standartları aracılığı ile bir ağ kurulumudur. 38 İnternet teknolojisinde kullanılan araçlardan, işletme içi iletişim amacı ile kullanılacak şekilde yararlanılması intranet olarak isimlendirilmektedir. İntranetler genellikle üç kategoriye ayrılır 39 ; i. İşletme içi iletişim araçları ii. İletişimin yanında, karşılıklı etkileşim çalışmalarının da kullanılabildiği yapılar. iii. Tüketicilerin ve/veya birlikte çalışılan şirketlerin de erişebildikleri yapılar. Bir intranet sitesinin mutlaka internete bağlı olması gerekli değildir. İntranet sitelerinin çoğuna web üzerinden erişilemez ya da erişimde çeşitli güvenlik önlemleri ile karşılaşılır. İntranet siteleri olan işletmelerin ayrıca web sayfaları vardır. 40 İntranet, kişiler ve departmanlar arası bilgi iletişimini arttırır. Özellikle, iyi tasarlanmış bir web ortamında, çeşitli linkler aracılığı ile, her bilgi, yetki seviyeleri dahilinde, anında paylaşıma açılabilir. 41 İntranet ve internet sistemlerinin, birbirinden ayrı olarak tanımlanması (yapılanması) ile şirket içi çalışmaların güvenliği daha yüksek olur. İntranet, internet ortamının sağladığı tüm kolaylığı işletme bünyesine adapte ederken, personelin internete olan bağlantısını engelleyerek iş zamanı kayıplarını engellemektedir. 42 38 M.AKGÜL-Orhan GÖKÇÖL, "Internet ve İlgili Konularda Çokça Sorulan Sorular : INET-TR.CSS", http://www.bilkent.edu.tr/turkce/css/inet-tr.html, 30 Ekim 1997 39 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.8 40 A.g.e.,s.8 41 M. Sinan OYMACI, http://www.netyorum.com/mso/20020118.htm 42 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.9
Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 17 Intranetlerin işletme üzerinde genel olarak iki olumlu etkisi olacaktır 43 ; Birincisi: Etkinlik, verimlilik, sürekli güncellenen bilgilere erişim, maliyet ve zaman kazanımları, müşteri ihtiyaç ve isteklerine daha ileri düzeyde tepki verebilme, yetkilendirilmiş çalışanlar, artan beyin gücü, yeni iş fırsatları ve artan müşteri hizmetleri sebebiyle rekabetçi üstünlüğe yol açması. İkincisi: Artan iletişim, bilginin paylaşımı ve işbirliği artışı, daha yetkili çalışanlar, kolaylaştırılmış örgütsel öğrenme, iş hayatının artan kalitesi nedeniyle geleneksel duvarların yıkılması ve paylaşım ve işbirliği kültürünün oluşturulması. İntranet sisteminin kullanımı konusunda bir örnek verecek olursak; İsveç iletişim pazarının %50 sine sahip olan Telia (www.telia.com) 30,000 personelinin tamamının yararlandığı intranet sitesini 1994 yılının sonundan beri kullanmaktadır. Şirket BOSS (Business Operations and Support System) olarak isimlendirdiği sistem aracılığı ile 1999 ortalarında 100 Gb büyüklüğünde olan müşteri bilgilerini intranet ortamında kullanmaktadır. Bu bilgilere şirket dışında çalışan personelin laptop bilgisayarlar aracılığı ile erişebilmesi olanaklı durumdadır ve bir satıcı, müşteri hakkındaki bilgilere istediği yerden ulaşabilmektedir. Günde 6 milyon yeni veri eklenen BOSS sitemi, firewall yazılım ve donanımları ile korunan HP9000 serverlarında saklamakta ve toplanan bilgi iki ay sonra otomatik olarak arşive aktarılmaktadır. 44 1.1.3.4. Extranet Extranet, kapalı bir internet ağını, organizasyonun dışında yer alan ve sistemden bilgi almaları gereken müşterileri ve iş yapılan diğer kişi ve kuruluşları da bağlayacak şekilde tamamlayan sınırlı bir erişim ağıdır. 45 Diğer bir ifadeyle Extranet, bir işletmeyi, 43 H.Bahadır AKIN, Bilişim Teknolojilerinin Evrimi ve Bilişim Teknolojilerinin Çağdaş İşletmelerde Stratejik Yönetim Üzerindeki Etkileri" Çukurova Üniversitesi İİBF Dergisi,1998 44 Hakan UZUNOĞLU a.g.e.,s.9 45 Jan DEVRİM, Adem ÖZBAY, Bilgisayar İnternet Terimleri Sözlüğü, Bilgi Teknolojileri Dizisi 9, Hayat Yay.,Kasım 2000, İstanbul,s.65
Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 18 kendi tedarikçileri, müşteri ya da ortak hedefleri paylaştığı diğer işletmelerle bağlayan; bunu yaparken de internet teknolojilerini kullanan ve işbirliğine açık bir ağ olarak tanımlanabilir. 46 Extranet sistemleri sanal duvarlarla internet kullanıcılarından ayrılarak, işletme içi ya da birlikte çalışılan işletmeler arası iletişimde internet altyapısının kullanılması amacını taşımaktadır. İnternette her ne kadar bilgiler herkese açık olsa da işletmeler için bazı özel bilgiler olabilir. Bayiler, çözüm ortakları, taşeron işletmeler gibi işbirliği halinde olunan firmalarla mutlak surette bilgi alışverişinde bulunulur. Eğer bu firma sayısı fazla ise, daha fazla çaba gerekecektir. Bunun için ekstranet kullanımı gerekmektedir. 47 Extranet, firma dışındaki kullanıcıların erişimine izin veren bir intranet`tir. Bu erişim dahili ağla, küresel internet arasında güvenli haberleşme için belirli harici kullanıcılara ve belirli bilgilere erişilecek şekilde ayarlanır. 48 Özellikle merkezi olmayan işletmelerin bünyesinde çeşitli amaçlara yönelik olarak hazırlanan intranet sitelerine tüketici ilişkilerinin de eklenmesi, extranet sistemlerine geçiş anlamına gelmektedir. Extranet sistemleri aracılığı ile hem işletme içi bilgi sistemleri kontrol altında tutabilir (intranet), hem de elektronik ortamın potansiyelini yakalamak için fırsatlar değerlendirilebilir. 49 1.1.3.5. EDI (Elektronik Veri Değişimi) EDI, ticaret yapan iki kuruluş arasında, insan faktörü olmaksızın ağlar aracığıyla yapılanmış bilgi değişimini sağlayan bir sistem olarak elektronik ticaretin önemli bir aracıdır. 50 EDI kamu ve özel sektör kuruluşlarının etkin bir biçimde iletişim kurmaları 46 Sibel ALGAN, Bilgi Yolunda Bildik Yeni Bir Durak: Ekstranet, BT Haber, Sayı:111, 31Mart-6 Nisan, 1997, ss.54-55 47 Mesut ÖNCEL, a.g.e.,s. 48 Ertan KURT, http://www.beunreal.org/dokuman.php?no=1 49 Hakan UZUNOĞLU, a.g.e.,s.9 50 Murat Ahmet YÖRÜK, Elektronik Ticaret, http://www.mfa.gov.tr/turkce/grupe/ues/yoruk.htm.(21,07,2002)
Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 19 ihtiyacından doğmuş olup, modern bilgi teknolojilerinin getirdiği avantajlardan yararlanmaktadır. 51 Elektronik Veri Değişimi sayesinde bilgisayarlar, kendilerine belirli bir yazılımla önceden öğretildiği şekilde ve kullanıcılarının istediği konularda, birbirleriyle otomatik olarak veri değiş tokuşu yapmakta, otomatik olarak yollanan ve alıcısına ulaşan verileri yine otomatik olarak değerlendirebilmektedirler. 52 Geleneksel ticari işlemlerde, mektuplar, notlar gibi yapılanmamış (unstructured) dokümanlarla birlikte faturalar, sipariş formları, teslim belgeleri gibi standart şekilde yapılanmış (structuered) dökümanlar kullanılmaktadır. Elektronik posta (e-mail) yapılanmamış tipte dokümanların iletilmesinde kullanılırken, EDI yapılanmış mesaj değişimini sağlamaktadır. Böylece standart bilgilerin diğer bilgisayar sistemlerine kolayca aktarılmasını olanaklı kılmaktadır. 53 EDI gümrük idarelerinin otomasyonunda oldukça etkin biçimde kullanılmaktadır. 54 1.1.3.6. Mobil Sistemler Mobil İnternet, günümüz internet hizmetlerine hareket özgürlüğü anlamında yeni bir boyut getiren, her yerde ve her zaman mobil kullanıcının kullanacağı yeni bir iletişim kavramıdır. Mobil İnternet sayesinde, mobil araçlar üzerinden (cep telefonları, el bilgisayarları vb.) sinema bileti siparişi ve satın alınmasından, cep telefonuna en uygun restoranın sorulmasına ve menünün görüntülenmesine kadar farklı uygulama alanları ile karşılaşacağımız düşünülmektedir. 55 51 TESK, TESK ve Alt Teşkilatları İçin Hizmet içi Eğitim El Kitabı http://www.tesk.org.tr/yayinlar/tyayin/sorucevap/13.html, s.411 52 TÜBİTAK-BİLTEN, Elektronik Ticaret Teknik Çalışma Gurubu 1. Değerlendirme Raporu,1998 53 Varol ATABEY, Elektronik Ticaret ve Kamu Kesiminde Sürdürülen Çalışmalar, ASOMEDYA, 08.1998, 31 54 EDI hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. bu çalışmanın II. Bölüm 2.2. nolu başlık. 55 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.10
Elektronik Ticaretin Dış Ticaret İşlemlerinde Uygulanması ve Verimlilik Analizi 20 İnternet servislerine mobil terminaller üzerinden erişimi mümkün kılan, kablosuz uygulama protokolü(wap), mobil internet kavramının ilk aşamasıdır. WAP sayesinde, bankacılık, basit bilgi servisleri ve bilet satışı ile henüz yeni başlayan mobil internet uygulamaları, mobil araçlar yoluyla zaman içinde satın alma, daha kapsamlı bilgi servislerine ulaşma ve görüntü, ses ve datanın birlikte iletimini gerçekleştirecek multi-medya uygulamaları gerçekleşecektir. 56 Mobil sistemlerin en büyük bölümü, şu anda mobil telefonlar tarafından oluşturulmakla birlikte, Psion un palmtop bilgisayarları, Symbian ın kablosuz bilgi aygıtları ve 3Com un Palm Pilot ları bu kategoride yer alan aygıtlardır. Bunların yanında internet kiosk olarak isimlendirilen ve telefon kulübeleri, ATM cihazları ya da otomatik fotoğraf kabinleri gibi çeşitli yerlerde konumlandırılabilen aygıtlar da mevcuttur. 57 Mobil sistemlerin kullanılmasıyla tele çalışma kavramı ortaya çıkmıştır. Tele çalışma; işin merkez ofislerden veya üretim imkanlarından uzak bir yerde yapılmasıdır ki; bu çalışan kişinin diğer iş arkadaşlarıyla şahsi bağlantısının olmadığı, ancak onlarla yeni teknoloji kullanarak iletişim kurabildiği bir durumu yansıtır. Bu açıklamalar çerçevesinde tele çalışma; on-line veya off-line olarak gerçekleştirilebilir. 58 Yapılan araştırmalara göre 2003 yılı itibariyle, 500 milyonun üzerinde insan mobil telefon kullanıyor olacaktır. Avrupa da mobil sistemler, mobil telefonlar da dahil olmak üzere, internetin dört katı hızla yaygınlaşmaktadır. Gartner Group a göre, 2004 yılında elektronik ticaret servislerinden yararlanan kullanıcıların %40 ı işlemlerini kablosuz sistemler aracılığı ile gerçekleştireceklerdir. Bilgi sistemlerinde 1990 lı yılların başında ortaya çıkan ve internetle iletişim sistemlerine yüz yılın sonuna doğru entegrasyonu başlayan mobilizasyon, mobil internet ve m-ticaret (m-commerce) kavramlarını ortaya çıkarmıştır. 59 56 http://www.ericson.tr/yenitek_mobilinternet_sorular.htm#s1 57 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.10 58 Ziya ERDEM, Tele Çalışma Kavramına Teorik Bir Yaklaşım, BT (Bilgi ve Toplum) Enformasyon Bilgi Toplumu Dosyası, Türk Dünyası Araştırma Vakfı Yay.,Nisan 1998, s.113 59 Hakan UZUNOĞLU,a.g.e.,s.10