FIRSATLAR ÜLKESİ TÜRKİYE YATIRIMLAR İÇİN N GÜVENLG VENLİ BİR R LİMANL 11-12 Şubat 2009 Swissôtel, İstanbul GAYRİMENKUL VE PERAKENDE SEKTÖRÜNDE DEĞİŞ ĞİŞEN KOŞULLAR VE BEKLENTİLER LER Işık Gökkaya Genel Müdür & Yönetim Kurulu Üyesi Y & Y Gayrimenkul Yatırım Ortaklığı A. Ş.

Ajanda Gayrimenkul ve perakende sektöründe değişen koşullar ve beklentiler Amerika tutsat piyasalarında başlayan kriz, perakende sektörü gayrimenkul sektörü ve finansmanı açısından global riskleri artırmıştır. Ayrıca uluslararası yatırımcıların gayrimenkul edinimi konusunda Türkiye de mevzuat değişikliğine gidilerek bazı izin mekanizmaları öngörülmüştür. Değişen bu koşullar altında gayrimenkul sektörünün beklentileri.

Sürekli Gelişen en TürkiyeT 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1011121314151617181920 Çek Cumhuriyeti İsviçre Avusturya Yunanistan İsveç Belçika Hollanda Polonya Avustralya Türkiye Kanada İspanya Güney Kore Meksika İtalya Fransa İngiltere Almanya Japonya ABD SATIN ALMA GÜCÜ PARİTESİNE GÖRE GAYRİ SAFİ YURT İÇİ HASILA (GSYİH) 2003 te 30 OECD üyesi arasında 17. sırada olan Türkiye, son beş yıldaki üstün ekonomi performansıyla 2008'de 11. sıraya yükselmiştir. 0 2,000 4,000 6,000 8,000 10,000 12,000 14,000 Kaynak: OECD, 2008 Milyar Dolar

Fırsatlar Ülkesi TürkiyeT 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1011121314151617181920 Polonya Hollanda Avustralya İran Endonezya Türkiye Kanada Güney Kore Meksika İspanya İtalya Brezilya İngiltere Fransa Rusya Almanya Hindistan Japonya Çin ABD SATIN ALMA GÜCÜ PARİTESİNE GÖRE GAYRİ SAFİ YURT İÇİ HASILA (GSYİH) Dünya Bankası verilerine göre 2007 sonu itibariyle Türkiye, satın alma gücü paritesine göre GSMH açısından dünya 15.si olmuştur. Kaynak: Dünya Bankası, 2007 0 2,000 4,000 6,000 8,000 10,000 12,000 14,000 16,000 Milyar Dolar

Zenginleşen TürkiyeT 16,000 14,000 12,000 10,000 SATIN ALMA GÜCÜ PARİTESİNE GÖRE KİŞİ BAŞI MİLLİ GELİR Son 5 yılda ekonomide yaşanan olumlu gelişmeler sonucu, satın alma gücü paritesine göre kişi başı milli gelir yaklaşık 5.000 dolar artmıştır. 13,447 ABD Doları 8,000 6,000 4,000 2,000 0 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Kaynak: OECD, 2008

Enflasyon Oranlarında nda İstikrar 120 100 80 69.7 68.8 68.5 ENFLASYON ORANLARI (TÜFE) 2002 yılından sonra AB yolunda atılan adımlar, yapılan yapısal reformlar ve izlenen liberal politikalar, enflasyon oranlarını düşürerek stabilize etmiştir. Yüzde 60 40 39.0 20 29.7 18.4 9.3 10.5 9.7 8.4 10.06 0 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Kaynak: TÜİK

İyile yileşen en Yatırım m Ortamı 300.0 TAHVİL FAİZ ORANLARI 250.0 Faiz oranlarındaki kalıcı düşüş ve istikrarlı seyir sonucu, uzun vadeli konut finansman sistemi (mortgage) hayata geçirilmiştir. 200.0 150.0 100.0 45.4 50.0 68.6 53.5 25.2 57.2 19.2 13.7 19.9 16.4 15.3 0.0 29.07.1999 03.01.2000 03.07.2000 01.02.2001 01.08.2001 01.02.2002 01.08.2002 03.02.2003 01.08.2003 05.02.2004 02.08.2004 01.02.2005 01.08.2005 01.02.2006 01.08.2006 01.02.2007 01.08.2007 01.02.2008 01.08.2008 Yüzde Kaynak: İMKB

70 60 50 40 30 20 10 0 70,000 60,000 50,000 40,000 30,000 20,000 10,000 0 İşlem Hacmi (Milyar YTL) 05.01.1998 04.01.1999 03.01.2000 02.01.2001 02.01.2002 02.01.2003 02.01.2004 03.01.2005 02.01.2006 04.01.2007 02.01.2008 02.01.2009 İMKB Ulusal-100 Endeksi İMKB MKB nin Performansı İMKB ULUSAL-100 ENDEKSİ Olumlu ekonomik konjonktür 2004 2007 yılları arasında İMKB ye rekor üstüne rekor kırdırmıştır. 2008 de ise küresel kredi krizi ve olumsuz gelişmelerden İMKB de etkilenmiştir. Kaynak: İMKB

Dövizde Stabilizasyon ve Yatay Dalgalanma 2.0 SERBEST PİYASA DOLAR KURU 2.5 1.8 1.6 2.0 1.4 1.2 1.5 1.0 0.8 1.0 0.6 0.4 0.2 0.5 0.0 0.0 05.01.1998 04.01.1999 03.01.2000 02.01.2001 02.01.2002 02.01.2003 02.01.2004 03.01.2005 02.01.2006 04.01.2007 02.01.2008 02.01.2009 05.01.1998 04.01.1999 03.01.2000 02.01.2001 02.01.2002 02.01.2003 02.01.2004 03.01.2005 02.01.2006 04.01.2007 03.12.2007 01.12.2008 SERBEST PİYASA EURO KURU Döviz kurlarında uzun yıllar süren yükseliş trendi sona ermiştir. Euro da yükselen Dolar da düşen yatay trend başlamıştır. Kaynak: TCMB Kaynak: TCMB

Milli Gelirden HızlH zlı Büyüyen yen İnşaat Sektörü 25 20 GSYİH VE İNŞAAT SEKTÖRÜ BÜYÜME HIZI 18,5 15 13,9 14,1 10 5 4,9 6,8 6,2 7,8 5,3 9,4 9,3 8,4 6,9 5,7 4,6 3,0 0-5 -10-15 -20 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008-9 Ay -3,1-3,4-1,1-5,7 Olumlu ekonomik konjonktürde inşaat sektörü iyi performans sergilemektedir. -17,4 İnşaat GSYİH K

Konut Pazarı Yapı İzinleri, Talep, Toplam Stok 800.000 KONUT İZİNLERİ, TALEP VE TOPLAM STOK 20.000.000 Yıllık Daire Adedi 700.000 600.000 500.000 400.000 300.000 200.000 100.000 0 279.616 161.920 202.854 330.446 546.618 600.387 581.696 506.190 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008T Yeni inşaatına başlanan konutlar Konut İhtiyacı Toplam Konut Stoğu 19.500.000 19.000.000 18.500.000 18.000.000 17.500.000 17.000.000 16.500.000 16.000.000 15.500.000 15.000.000 Toplam Konut Stoku (Adet) Kaynak: Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK)

İnşaat Sektörü Üretim Değeri eri Kaynak: TCMB 2007 yılında y yapı ruhsatlarının n değeri eri 62,2 milyar TL iken, yapı kullanım m izin belgelerindeki değer er 30,4 milyar TL dir. Bu tutarların n GSYİH a a oranları sırasıyla %7,3 ve %3,6 dır. 2007 yılında y Türkiye T genelinde tapu işlem i değerleri erleri toplamı 203,3 milyar TL, satış değeri eri ise 46,9 milyar TL dir. Tapu işlemlerinden i 1,6 milyar TL, satış işlemlerinden 1,3 milyar TL tapu harcı tahsil edilmiştir.

Yapı Ruhsatları ve Yapı Kullanım İzinleri Kaynak: TCMB Yapı ruhsatları 1997 yılıy sonrasında nda sürekli s azalarak 2002 de en düşük d seviyesine inmiştir. 2003 yılından y itibaren, özellikle 2005 ve 2006 yıllary llarında ruhsatlarda olağan anüstü bir artış gözlenmiştir. İnşaat tamamlanma süreleri s nedeniyle yapı kullanım m izinlerindeki canlanma geç başlay layıp, artış eğilimini durgunluk dönemlerinde d de bir süre s devam ettirmektedir.

Yapı Ruhsatları ve Yapı Kullanım İzinleri 2007 ve 2008 yılında y konut inşaat ruhsatları azalırken, ofis, alış ışveriş merkezi, otel ve kamu binası gibi diğer binaların ruhsatları artmış ıştır. Yapı ruhsatları ile kullanım m izin belgeleri birlikte değerlendirildi erlendirildiğinde, inde, TürkiyeT rkiye de halen inşaat aatı süren önemli bir yapı stoku bulunduğu u anlaşı şılmaktadır. Büyükşehirlerde konut, ofis, toptan ve perakende ticaret binalarına ilişkin devam eden ve tamamlanmış bina stokunun önemli boyutlara ulaştığı ığı,, satılık-kiral kiralık k emlak ilanlarının n yoğunlu unluğundan undan ve kira artış ışlarındaki yavaşlamadan anlaşı şılmaktadır. 2008 in son çeyreğinde global krizin derinleşmesi ve ekonomide durgunluğun un yaygınla nlaşması, önümüzdeki dönemde gayrimenkul sektöründeki sorunları ağırlaştıracaktır. r.

Ferdi Konut ve Ticari İnşaat Kredileri Kaynak: TCMB 2007 yılından y itibaren faiz oranları ve gayrimenkul fiyatlarındaki yükseliy kseliş ve doyum noktasına na kısmen k ulaşmas masının n etkisiyle kredi talebinde durağanla anlaşma gözlenmiştir. 2003 yılında y 42.004 olan konut kredisi kullanan kişi i sayısı,, 2006 da 491.455 kişiye, iye, 2008 yılıy Eylül l ayında ise 757.917 kişiye iye yükselmiy kselmiştir. Ortalama kişi i başı kredi tutarı,, 2003 yılında y 19,1 bin TL den 2008 yılıy Eylül l ayında 49,7 bin TL ye çıkmıştır.

Ferdi Konut ve Ticari İnşaat Kredileri Kaynak: TCMB 2007 yılıy toplam perakende sektörü cirosu 150 milyar dolardır. r. Bunun %65 i geleneksel, %35 i i modern perakendecilere aittir. 2008 Eylül l itibariyle AVM alanı 2.379.000 m 2 ye yükselmiy kselmiştir.

Gayrimenkul Sektörünü Yükselten Dinamikler 2002-2006 Dönemi 2001 ekonomik krizi ve 2002 seçimleri sonrasında enflasyon ve faiz oranlarındaki kalıcı gerileme, Uluslararası likidite bolluğu ve artan finansman imkanları, Toplu Konut İdaresi nin yeni uygulamaları, Bankaların artan konut kredisi arzı, Alternatif yatırım araçlarının düşen getirileri, Hızlı nüfus artışı, köylerden kentlere göç, deprem riski, mevcut stokun yenileme ihtiyacı gibi nedenlerle artan konut talebi, 1999 Marmara depremleri sonucu konut sektöründeki dönüşüm, yapı denetimi, bina kalitesi ve çevre düzenlemesi konularına verilen önem.

Gayrimenkul Sektörünü Duraklatan Dinamikler 2007-2008 Dönemi Uluslararası kredi krizi ve daralan finansman imkanları Konutta özellikle belirli bölgeler ve segmentlerde arz fazlası Düşen tüketici güveni ve harcama eğilimi Artan işsizlik ve gelir seviyelerindeki düşüşler Olumsuz ekonomik beklentiler, resesyonun devam edeceği ve milli gelirin azalacağına ilişkin öngörüler Zorlaşan konut kredisi kriterleri, artan faizler ve teminatlar, bankaların daha seçici davranmaları Konut fiyatlarındaki düşüşler ve düşüşlerin devam edeceği yönündeki tahminler Diğer sektörlerde yaşanan daralma ve artan likidite ihtiyacı Alternatif yatırım araçlarının getirilerindeki yüksek oynaklık Yabancı yatırımı zorlaştıran ve geciktiren mevzuat değişiklikleri

Küresel Krizde Gayrimenkul Fiyat DüşüşleriD Knight Frank Küresel Konut Fiyatları Endeksi: Tüm dünyada konut fiyatlarında gözlemlenen düşüş, küresel krizden etkilenmemiş bir bölge kalmadığını açıkça gösteriyor. Endekste yer alan ülkelerin yarısından fazlasında fiyatlar düştü. Bu trendin 2009 sonuna dek süreceği öngörülüyor. 2008 yılı 3. çeyrekte en büyük düşüşü yaşayan ülkeler Litvanya, Kanada, İngiltere ve Norveç. Bu ülkelerde fiyatlar (yalnızca üç ayda) %5 oranında düştü. Rusya ve bazı Doğu Avrupa ülkelerinde konut fiyatları yılın 3. çeyreğini düşüş yaşamadan geçirdi. Endeksin alt sıralarındaki Amerika'daki 3. çeyrek düşüşü ise %2,8. Ülkenin daha önceki yıllarda ulaştığı tepe noktasına göre hesaplandığında ortaya çıkan oran %21.

ABD de Gayrimenkul Fiyat DüşüşleriD ABD de 2008 yılında y konutların n piyasa değeri eri 2,2 trilyon dolar azaldı. Konut fiyatları %11,6 gerileyerek, ortalama bir konut fiyatı $192.119 a a düştü. d Konut piyasasının n tepe yaptığı 2006 ikinci çeyrekten bu yana konut fiyatlarındaki düşüşd 6,1 trilyon dolara ulaştı.

Küresel Krizde Gayrimenkul Fiyat DüşüşleriD

Gayrimenkul Sektörüne Yabancı İlgisi Son beş yılda üstün bir performans sergileyen gayrimenkul sektörü yerli ve yabancı yatırımcıların gözdesi olmuştur. Yabancı yatırımcılar, gayrimenkul satın alarak, direkt kendileri proje geliştirerek, inşaat ve geliştirme şirketleriyle ortaklıklar kurarak, satın alma ve birleşmeler yoluyla yatırım yaparak ve ayrıca Borsa da portföy yatırımlarıyla gündeme gelmişlerdir. Temmuz 2003 de yabancıların gayrimenkul alımları kolaylaştırılmasından bu yana 78 ülkeden 78,218 yabancı gayrimenkul sahibi olmuştur. Haziran 2005 te iptal edilen yasa, Ocak 2006 da yeniden düzenlenerek yürürlüğe girmiştir. Anayasa Mahkemesi ne yapılan başvuru üzerine Nisan 2008 de iptal kararının n ardından yabancılara gayrimenkul satışı durdurulmuş,, Temmuz 2008 de yabancılara gayrimenkul satışı ile ilgili yeni yasal düzenleme d yayımlanm mlanmıştır. Yeni düzenlemeyle, d daha önce Türk T vatandaşlar ları gibi gayrimenkul edinebilen yabancı şirketler, artık valilik izni ile mülk m alabilmektedir. Valilik izni yabancılar ların n gayrimenkul alımını zorlaştırarak rarak daha bürokratikleştirmiştir. tir.

Gayrimenkule Doğrudan Yabancı Yatırımlar ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIM GİRİŞLERİ (FİİLİ GİRİŞLER) 2003 2004 2005 2006 2007 (Milyon $) Ocak-Kasım 2007 2008 ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIMLAR TOPLAM (NET) ULUSLARARASI DOĞRUDAN SERMAYE 1,751 2,785 10,031 20,185 22,057 18,809 16,055 753 1,442 8,190 17,263 19,131 16,136 13,304 SERMAYE (NET) 737 1,092 8,134 16,982 18,404 15,372 13,226 GİRİŞ 745 1,190 8,535 17,639 19,147 15,436 13,260 ÇIKIŞ -8-98 -401-657 -743-64 -34 DİĞER SERMAYE* 16 350 56 281 727 764 78 GAYRİMENKUL (NET) 998 1,343 1,841 2,922 2,926 2,673 2,751 * Uluslararası Sermayeli Firmaların Yabancı Ortaklarından Aldıkları Kredi Geçici Veriler, Kaynak : T.C.Merkez Bankası

Gayrimenkule Doğrudan Yabancı Yatırımlar 25,000 20,000 15,000 Son 6 yılda gayrimenkul sektörüne yapılan yabancı yatırım toplamı Kasım 2008 itibariyle 12,8 milyar dolardır. ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIM GİRİŞLERİ (Milyon Dolar) 17,263 19,131 13,304 10,000 8,190 5,000 0 998 753 1,343 1,442 1,841 2,922 2,926 2,751 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Kasım Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Gayrimenkul Uluslararası Doğrudan Sermaye

Financial Times : Türkiye den Ev Alın Financial Times, Yeni yıl, Yeni Yatırım Araştırması: Küresel ekonomik kriz nedeniyle dünya çapındaki ev fiyatlarının önemli ölçüde gerilediği bu dönemde, parası olanların gayrimenkul piyasasına yatırım yapmaları için çekici fırsatlar bulunuyor. 2009 yılında konut fiyatlarının en düşük düzeyine inmesi bekleniyor. Financial Times bu dönemde "güvenli" bir biçimde yatırım yapılabilecek 10 yeri seçti. Listenin ilk üç sırasında konut fiyatlarının %20 düştüğü Londra, yerli ve uluslararası talebin güçlü olmayı sürdürdüğü Paris ile yine fiyatların %12 gerilediği New York'a yer verdi. Bağımsızlığına 2006 yılında kavuşan Karadağ, İspanya'nın Mallorca adası ve Avusturya'daki Alp Dağları nın, 4.,5. ve 6. sırada yer aldığı listede, Güney Kıbrıs 7. oldu. Listenin son üç sırasında Orta Amerika ülkelerinden Kosta Rica, Türkiye ile İngiltere'nin ünlü üniversite kenti Cambridge bulunuyor. 9. sıradan Listeye girmeyi başaran Türkiye için gazete; Uzun ve güzel sahilleri ile Türkiye, ikinci ev piyasası olarak hızlı yükseliyor. Araştırmaya değer yerler arasında Belek, Altınkum ve Bodrum civarındaki en az gelişmiş bölgeler de var diye yazdı.