2 Başkalarının davranışlarını gözleyerek, kendi davranışlarını biçimlendirme süreci olarak bu yaklaşımın öncüleri Aristo ve Platon dur. İnsanların birbirinden öğrenmesi olgusuna ilk dikkat çeken John Dewet; sosyal öğrenme kavramını ilk kullanan da, insan hayatını tesir edebilen yaklaşım deneyimlerini etkileyebilme yeteneğine sahip bilinçli bir varlık olarak tanımlayan Julian Rotter olmuştur. Ona göre birey, sosyal etkileşimi sonucunda düşüncelerini ve deneyimlerini paylaşarak zaman içinde kendine has belleğini oluşturur. Gözlem yoluyla öğrenmeyi deneysel çalışmalarla açıklamaya çalışan ilk bilim adamı ise Thorndike dir. Skinner a göre bebek konuşmayı yetişkinleri model alarak, Freud a göre kız çocuklar anneyi, erkek çocuklar babayı taklit ederek kendi cinsiyetinin rollerini öğrenirler. Ergenler ünlüleri ya da çevrelerinde onları etkileyen insanları taklit ederek onlar gibi olmaya çalışır. 1
3 Bebekler konuşmayı çevresinde bulunan kişileri taklit ederek öğrenir. Cinsiyet rolleri anne baba ve kardeşlerden öğrenilir. Gençler, ilgi duydukları alanlarda ünlü kişileri model alarak, davranış oluştururlar ve geliştirirler. Psikolojinin konusunun, davranışlar olduğu görüşünün yaygın olduğu yıllarda, öğrenme durumları, zihinsel durumlar dikkate alınmadan şartlanma teorileriyle açıklanmaktadır. Öğrenmenin gerek klasik gerekse edimsel şartlandırma ile açıklanmasında sadece gözlenebilen davranışlar üzerinde durulduğu için; bireyin içinde olup bitenler; düşünce ve duygular yeterince dikkate alınmamaktadır. Klasik ve edimsel öğrenme kuramları sadece insan davranışlarının hangi uyarıcı ile güçlenip zayıfladığını açıklamaktadır. 4 Albert Bandura, Skinner in söylemiş olduğu klasik ve edimsel şartlandırma kavramlarına itiraz etmemiş, ancak insan öğrenmesinin sosyal bir ortamda oluştuğunu savunmuştur. Bandura, bu tür öğrenmeye, gözlem yoluyla öğrenme adını verir. Ona göre birey, öğrendiği davranışı sürekli yapmak zorunda değildir, hatta davranışın ödüllendirilmesi de gerekmez. Bir kişinin öğrenmesi için gerekli yegâne koşul, bir başkasını belirli bir davranışı yaparken gözlemlemesidir. Öğrenme başkalarının davranışlarının gözlenmesiyle de gerçekleştirilen bir süreçtir. Bandura, pekiştiricilerin öğrenme değişkeni değil, performans değişkeni olduğunu belirtmektedir. Edimsel koşullanma da öğrenme, davranışla ifade edilirken; gözlem yoluyla öğrenmede gözlemcinin öğrendiği, gösterdiği davranıştan ayrılır. 2
5 Bandura ve bazı psikologlar, öğrenmede bağ kurmanın ve pekiştirmenin yanında, iç faktörlerin de yer aldığını; öğrenmenin bireyin başka birini aynen taklit etmesi değil, çevresindeki olayları bilişsel olarak işlemesiyle gerçekleştiğini ifade ederler. Bandura ya göre birey, içinde bulunduğu duruma verdiği anlama göre davranır. Böyle bir davranım, doğrudan doğruya karşılaştığı duruma katılması ya da o durumu gözlemlemesi ile gerçekleşebilir. Bandura, öğrenmenin yaparak veya dolaylı olarak gerçekleştiğini belirtmektedir. Yaparak öğrenmede birey kendi etkinliklerinin sonuçlarından, dolaylı öğrenmede ise diğer bireylerin davranışlarının sonuçlarından yararlanmaktadır. 6 Yaparak öğrenme edimsel şartlanmaya benzemektedir. Dolaylı öğrenmede ise, bizzat yapma zorluğu yoktur. Dolaylı öğrenme diğer bireylerin davranışlarının ceza ya da ödüllendirilmesinden etkilenmek olduğu için, öğrenme zamanını azaltır ve insanları hoş olmayan durumlardan korurken, aynı zamansa onu deneme-yanılma ile öğrenme durumundan da kurtarmaktadır. Yani başkalarının davranışlarının sonuçlarını gözleyerek olumlu ve olumsuz davranışları öğrenmek olanaklıdır. Bu tür gözlemler bilgiyi depolama ve hareketleri planlamaya yarayan sembolleştirme yeterliğini kullanmayı sağlar. Şartlanma yoluyla öğrenmede birey, kendi deneyimlerine dayandığı halde; sosyal öğrenmede, başkalarının deneyimlerinden yararlanarak öğrenir. 3
7 Bir davranışın öğrenilmesi için, bireyin bu davranışın sonucunu yaşayarak öğrenmesi gerekmez. Örneğin köpek tarafından ısırılan ya da salıncaktan düşen bir çocuğu gözleyen biri, köpek ve salıncaktan korkabilir. Günlük yaşantımızda gözleyerek öğrendiğimiz pek çok davranış vardır. Genelde insanlar başkalarının davranışlarını ve bu davranışların kişi üzerinde etkilerini izleyerek benzer şekilde hareket etmeyi yeğler. Ayrıca başkalarının başarı ya da başarısızlıklarını gözlemek, belli bir davranışı yapmak için, bireyin kendi yeteneğini değerlendirmesine yardım eder. Buna göre gözleyerek öğrenme, dikkat etme, imaj yaratma, hatırlama, analiz etme ve karar verme gibi zihinsel süreçler içerdiğinden, davranışçı ve bilişsel öğrenme kuramlarının sentezi durumunda olduğunu söyleyebiliriz. 8 Bandura da kuramını bilişsel ve sosyal öğrenme kuramı olarak ifade etmektedir. Bu yaklaşımın temel kavramları, gözlem, taklit ve model almadır. Bu öğrenme kuramının öncülerinden olan N.E Miller ve Dollard a göre öğrenme, bireyin kendi davranışlarıyla gözlemlediği kişinin davranışları arasında benzerlik oluşturduğunda gerçekleştiği için, taklit yoluyla öğrenme, edimsel şartlanmanın özel bir durumudur. Çocuklar çevrelerindeki kişilerin davranışlarını ve bu davranışların sonucunu sürekli gözlerler. Gözledikleri davranışlarından sonucu olumlu olanları taklit ederken, sonucu olumlu olmayanı ise taklit etmezler. Bu nedenle model alma ya da taklit etme de bir tür edimsel şartlanmadır. 4
9 Skinner in gözlem yoluyla öğrenme ile ilgili açıklamaları, Miller ve Dollard ın açıklamalarına çok benzemektedir. Skinner e göre de birey, önce modelim davranışını gözler, sonra da kendi davranışlarını modelin davranışına uygun hale getirerek pekiştirir. Çocuklar bazen ödüllendirilmiş duygu tepkilerini de davranış repertuarlarına alabilirler, ana-babasında korku ve kaygı izleyen çocuk, benzer kaygı ve korkuları yaşayabilir. Başkalarına acı ya da zevk veren yaşantıları gözleyerek veya duyarak insanlar duygusal yönden şartlanırlar. Benzer durumlarda aynı davranışları gösterebilirler. Hiç görmediğimiz bir olay ve hayvanlardan korkmak; çok korktuğumuz nesne ve hayvanların bir başkasına zarar vermediğini gördüğümüz zaman ise yaklaşmak, bu suretle, korku ve kaygılarımızdan kurtulmak gibi. 10 Kısaca insanlar, üzerinde etkisi olan, davranışları pekiştirilen ve değer verdikleri bireylere bakarak onların yaptıkları hareketleri istekle ve hatta coşku ile yapma eğilimi gösterirler. Bandura, insanların, çevrelerindeki insanların davranışlarını gözlediklerinde her zaman onu aynen taklit etmediklerini belirterek; gözlemlerinden bazı sonuçlar çıkararak, kendileri için yararlı olan davranışı yaptıklarını öne sürmüştür. Miller ve Dollard a göre, çocuklar çevrelerindeki kişilerin davranışını ve bu davranışın sonucunu gözlerler. Gözledikleri davranışlardan, olumlu olmayan davranışları taklit etmezler. Bu nedenle bir modeli taklit etme, bir tür edimsel şartlanmadır. Bu açıklamaya göre, bir davranışın öğrenilmesi için, bireyin bu davranışın sonucunu yaşayarak öğrenmesi gerekmez. 5
11 Bandura ya göre model alınan, gözlenen davranışın bireyin belleğine kodlaması ve gerektiği zaman hatırlanması gerekir. Başkalarını gözleyerek ve örnek alınarak öğrenilenler, bireyin yaşamında çok önemli yer tutar. Günlük yaşantımızda gözleyerek öğrendiğimiz pek çok davranış vardır. Gözlem yoluyla öğrenmede bu yolla davranışta bulunmayı değil, karşılaştığı bir durumda değişik davranışların ne gibi sonuçlar getireceğini de öğrenir. Bu suretle öğrenilenler, insan zihnine yerleşir. İnsanların öğrendiği fakat yapmadığı davranışlar da vardır. Bir kısmı bastırılmış olan bu davranışla, uygun bir ortamda ortaya çıkarlar. 12 Birey başkalarının hareketlerini gözlemesi sonucunda, hangi davranışların ne tür sonuçlar getireceği hakkında bilgi edinir ve hangi durumlarda nasıl davranırsa pekiştiricilerin gelebileceği üzerinde hipotezler geliştirir. Bu tür hipotezle, bireyde modelin davranışlarını taklit etme çabasına yönlendirir. Bandura ya göre insanlar başkalarını memnun etmenin yanında, kendilerini de memnun edecek biçimde hareket ederler. Kendi davranışlarını değerlendirip, yargıda bulunarak içsel standartlar oluşturur ve davranışlarını içsel standartlarına ve güdülemelerine dayandırırdılar. 6
13 Birey davranışlarını kendi koyduğu kurallara uygun biçime getirir ve davranışı yaptıktan sonra uygun olup olmadığına karar verir. Öğrencinin kendi öğrenme amaçlarına ulaşıp ulaşmadığını kontrol etmesi öz düzenlemenin temelidir. İnsan, kendi yaşantısı hakkında düşünme, yargıda bulunma ve kendi düşünme sürecini yansıtma yeterliliğine sahiptir. Bandura ya göre kendini yansıtma yeterliliği genellikle çevreye uyum sağlama yeteneğimizle ilgilidir. İnsan kendi yeterliğinin yanında, kendi bilişsel süreçlerini değerlendirme yeterliğini de kazanır. Birey kendisi ile ilgili fikirlerini ve bu fikirlerin yeterliği hakkında yargıda bulunur. Bu yargılar ise bireyin işin başarmada ne kadar yeterli ve yetenekli olacağına ilişkin algılarını geliştirir. 14 Kendini yansıtma yeterliği, gelecek etkinliklerin her zaman olumlu sonuçlar oluşturacağını garanti etmez. Hatalı inançları olan birinin etkinlikleri de hatalı olacaktır. Bir öğretmen öğrencileri çalışmaya güdülemenin en etkili yolu öğrencileri korkutmak olduğunu düşünebilir. Kendini yansıtma, düşünce ve hareket yeterliliği hakkında kararları değerlendirmesine olanak tanır. Bu kararların en önemlilerinden birisi özyeterlik algısıdır. Özyeterlik sosyal öğrenme kuramının önemli kavramlarından birisidir, özyeterlik algısı, bireyin seçeceği etkinlikleri, bir etkinlikte hara cayacağı çabayı, bir zorlukla karşılaştığından göstereceği sebat süresini, kaygı ya da güven duygusunu etkiler. 7
15 Bandura insanların neden ve niçin model aldıklarını açıklamaya çalışmıştır. Nasıl ile ilgili soruların açıklaması ise bilişseldir. Gözleyen, modelin ne yaptığını görür, sonuçları izler, öğrendiğini hatırlar, çıkarsamalar yaparken davranışına uyarlar. Burada öğrenilen, çağrışımsal yapıda tepkiler değildir. Tepkiler ve sonuçlarına ilişkin bilgidir. Bandura bu nedenle Hull, Guthrie ve Skinner den farklıdır. Gözlem yolu ile öğrenme aşağıda belirtilen süreç doğrultusunda kazanılır. Sadece modelin davranışlarının sonuçları değil, aynı zamanda modelin özellikleri de model almayı etkilemektedir. 16 Gözlemci yüksek statülü ve güçlü kişilerin davranışlarını daha çok taklit etme eğiliminde olmaktadır. Gözlemcide model alınan kişinin başarısının, kendi başarısına katkıda bulanacağı beklentisinin oluştuğu sanılmaktadır. Ancak gözlemci, başarılı ve etkili modelin davranışını taklit etmede başarısız olursa, davranışı yapmaktan vazgeçeceği gibi, modelin gözlemci üzerinde etkisi de azalır. Model alınan birey ne kadar saygın ve yüksek kariyerde olursa ve ne kadar çok dikkat çekerse o kadar çok etkili olmaktadır. Gençlerin sigara kullanma davranışımın yaygınlığının azaltılmasında olası etkenleri tespit etmek ve yeni stratejiler geliştirmesine yardımcı olmak için yapılan araştırmalarda; gençlerin sigaraya başlamada olduğu gibi bırakmada ve sigaraya karşı tutumlarının doğmasında anne, baba, akran gruplarının veya kabul edilen kimselerin etkili olduğu görülmüştür. 8
17 Bandura taklitten çok, daha genel bir kavram olan model alma sözcüğünü tercih etmiştir. Model alma, bir başkasını basitçe taklit etmeden daha öte bir davranış olarak değerlendirilmiştir. Aynı zamanda model alma, özdeşleşme denilen bir başka süreci de kapsamaktadır. Model gerçek bir insan olmayabilir. Model alma da gerçek, sanal, hipotetik kişi düşünüldüğünde gözlem ve dinleme yolu ile öğrenmenin ayırt edilmesi önemini yitirir. Bandura, klasik ve edimsel koşullanmanın belli başlı ilkelerini göz ardı ederek çocuklarının ve yetişkinlerin sosyal modelin izlenilen davranışlarını tekrar ederek ya da pekiştireç almaksızın sadece gözleyerek davranış kazandıklarını ileri sürmüştür 18 Tekrarsız, denemesiz öğrenme anlayışını alana kazandırmıştır. Örneğin küçük çocuk nasıl konuşacağını, matematik probleminin nasıl çözülmesi gerektiğini, nasıl küfredeceğini, nasıl sigara içileceğini ana-baba ve diğer yetişkinlerin davranışlarını gözleyerek öğrenir. 9
19 Teşekkürler Yrd. Doç. Dr. Yaşar BARUT Eğitim Psikolojisi Ünite 13 10