Yükselen Hammadde Fiyatları Charles C. Stallings, Ph. D. Sütçülük Bilimi Profesörü, Beslenme Uzmanı Virginia Tech. Üniversitesi Blacksburg, VA USA cstallin@vt.edu Mısır, geçen yıla göre neredeyse iki kat pahalılamı, soya küspesi fiyatları ise dünya genelinde artmıtır. Bu iki hammadde dünya yem ticaretinin en büyük bölümünü oluturduundan, dier hammaddelerin fiyatları da tırmanıa geçmitir. Besin içerii ve maliyet açısından hammaddeleri deerlendirmenin bir yolu da, belirli bir hammaddenin nispi deerini enerji, protein, kalsiyum ve fosfor fiyatları bazında hesaplamaktır. Bu hesaplamada mısır, soya küspesi, kireç taı ve dikalsiyumfosfat referans alınır. ayet hammadde hesaplanan bu nispi fiyattan daha ucuza tedarik edilebilirse, uygun fiyatlı bir besin satın alınmı sayılır. Bu ekilde nispi yem deerlerini hesapladıım bazı yemler Tablo 1 de sıralanmıtır. Ancak, nispi deerin, bir hammaddeye, besin içerii açısından belirli bir fiyat biçmeye yönelik bir çalımadan ibaret olduu unutulmamalıdır. Belirli bir hammaddeyi kullanmak ya da kullanmamak yolunda tercih yaparken, maliyetin yanı sıra dikkate alınması gereken baka faktörler de mevcut olabilir. Dier yemlerle uyumluluk, bazı besinlerin dengesizlii, tedarik açısından süreklilik ve çiftlikteki yemleme sistemiyle uyumluluk bu faktörlerden bazılarıdır. Tablonun üst kısmında esas itibarıyla enerji ve lifsiz karbonhidratlar açısından zengin, düük proteinli yemler yer almaktadır. Bu yemlerin lif içerii de düüktür. Bunlar gayet iyi enerji kaynakları olup kaba yemlerin salayacaı enerjiye ilaveten verilmesi gereken takviye enerjiyi kısmen veya tamamen salamak amacıyla kullanılabilirler. Lifsiz karbonhidratlar; lif, protein (evet proteinin de enerjisi vardır) veya ya meneli olmayan bir enerji kaynaıdır. Lifsiz karbonhidrat kaynaklı enerjinin en büyük kısmı rumende mikrobiyal hücre üretimi için kullanılır (bunun anlamı, mükemmel bir protein kaynaı olan mikrobiyal proteindir). Tahılların ilenme ekli, rumenden sindirilmeden geçecek olan lifsiz karbonhidrat miktarını etkileyecektir. ri öütülmü yemlerde, ince öütülmü yemlere nazaran daha fazla lifsiz karbonhidrat rumenden sindirilmeden geçer. Laktasyondaki inekler için yapılan rasyonlar genellikle %36 ilâ 40 mertebesinde lifsiz karbonhidrat içerir. Her yem farklı bir besin profiline sahip olduundan (2001 NRC verilerine göre tahmin edilmitir), yemlerin hesaplanan deerleri farklılıklar arz eder. Ton bazında, en yüksek hesaplanmı deere sahip olan tahıl budaydır. Bunun sebebi, budayın nispeten yüksek enerjiye ve mısırdan daha fazla proteine sahip olmasıdır. Hesaplanan en düük deer, bu gruptaki yemler arasında en düük enerji ve proteine sahip olan melaslarınkidir. Kalsiyum ve fosfor muhtevası bu rakamları belirgin ölçüde deitirmez. Zira, esas deer enerji ve proteindedir. 1
Arpa mısırı kısmen ikame edebilir. Ancak, niastası rumende çabuk degrade olduu için arpanın kullanımı sınırlı tutulmalıdır. Genellikle 1/1 den daha fazla bir arpa / kuru mısır oranı kullanılmamalıdır. Bütün mısıra koçan da dahil olduu için enerji içerii düer. Ancak bütün mısır, dane mısır için iyi bir alternatif olabilir ve inek, koçandaki lifin bir kısmından faydalanabilir. Bütün mısır, dane mısırdan daha az enerjiye sahip olduundan rasyonda benzer bir enerji younluunu tutturmak için daha fazla miktarda kullanılması gerekir. Elek altı mısır deiiklikler arz edeceinden tutarlılık açısından problemler yaanabilir. Enerji kaynaı olarak kullanılması mümkün olmakla birlikte bunun enerjisi normal mısırdan daha düüktür. Zira ileme neticesinde niasta ayrılmı ve geriye danelerin lifli kısımları kalmıtır. Mısır lapası (hominy) toplam karıım rasyonlarda mısır için mükemmel bir alternatif tekil eder. Dökme olarak toptan satın alınması gereken bir yemdir. Milo veya sorgum, hayvana verilmeden evvel ince olarak öütülmesi gereken küçük bir tohum olup enerji içerii mısır veya arpadan daha düüktür. Melaslar eker kaynakları olup rumende hızla degrade olurlar. Asidoz tehlikesi nedeniyle genellikle hayvan baına günde bir kg dan fazla kullanılmazlar. Son olarak buday da kullanılabilir. Fakat, buday danesindeki niastanın tipi nedeniyle lezzet bir problem olabilir. ki birim mısırla, en fazla bir birim buday kullanılması genellikle tavsiye olunur. Tahıl ve tahıl yan ürünlerine kısmen alternatif tekil edebilecek bazı yemler Tablo 1 in alt kısmında sıralanmıtır. Bu yemler tipik olarak lif, protein veya ya bakımından zengin olup kimi zaman da bu unsurların birkaçına birden yüksek seviyede sahip olabilirler. Tahıllara nazaran daha az lifsiz karbonhidrat içerirler. Bu yemlerin enerjisi, ekseriyetle lif ve ya sindiriminden kaynaklanır. Tipik olarak, mikrobiyal faaliyet için yeterli enerjiyi tek balarına salayamazlar. Dolayısıyla, ruminal ve post-ruminal enerji dengesini salamak üzere tablonun üst bölümündeki yemlerle birlikte kullanılmaları gerekir. Bütün halde pamuk tohumu, soya fasulyesi ve distilasyon yan ürünleri, ya içerikleri nedeniyle (sırasıyla %19, 19 ve 10) en yüksek enerji younluuna sahip yemlerdir. En düük enerjili yemlerse ayçiçei küspesi, soya kabuu ve keten tohumu küspesidir. Soya fasulyesi, soya küspeleri, distilasyon ve biracılık yan ürünleri en yüksek protein içeriine sahiptirler. Biracılık ve distilasyon yan ürünleri, sırasıyla arpa ve mısırın bakiyeleri olup niastaları alınmı ve dolayısıyla lif ve protein younlukları artmıtır. Distilasyon yan ürünleri daha fazla ya içeriine sahip oldukları için biracılık yan ürünlerine nazaran daha yüksek enerjileri vardır. Her ikisi de ya veya kuru olarak kullanılabilir. Ancak, hesaplamalarda sadece kuru olarak ifade edilirler ve bunların ya olarak kullanımında, rutubet içeriini yansıtan hesap düzeltmeleri mutlaka yapılmalıdır. Kuru olarak (%90 kuru madde) hayvan baında günde azami 3 kg kullanılmalıdır. Mısır gluten yemi (mısır grizi) iyi bir enerji-protein kombinasyonuna sahip olup hayvan baına günde 5 kg a kadar kullanılabilir. Ancak, bu yemin içerdii protein kolay degrade olduu için bu durum, rasyondaki RDP/RUP (rumende sind. prot. / bypass prot.) dengesi açısından göz önünde tutulmalıdır. Çiit, protein, enerji ve lifi bir arada barındırdıı için tipik olarak iyi bir süt inei yemi olarak kabul edilir. Çiit ve soya fasulyesi, ya içerikleri nedeniyle 3 2
kg/hayvan/gün den yüksek miktarlarda kullanılmamalıdır. Yeni NRC kitabında yer alan verilere göre ısıl ileme tabi tutulmu soya fasulyesi, çiitten daha fazla enerjiye sahiptir. Soya kabukları, sindirilebilir lif açısından zengin olup rasyonların lifsiz karbonhidrat muhtevasını azaltmak maksadıyla bazen mısırın yerine kullanılabilir. Yüksek oranda tahıl takviyesiyle birlikte aırlıklı olarak mısır silajı uygulaması, soya kabuu kullanımını birçok durumda cazip kılmakta ise de hayvan baına günde 2 kg den fazla soya kabuu verilmemelidir. Buday kepei, süt inei rasyonlarında kullanılabilen bir yem olup kolaylıkla tedarik edilebilir. Buday kepeinin kullanım sınırı 2 kg/ba/gün dür. Razmol, herhangi bir besin açısından özellikle iyi bir kaynak olmayıp lif içerii nispeten yüksektir. Kullanımı hayvan baına günde 2 kg veya daha az bir miktarla sınırlandırılmalıdır. Tabloda yer alan dier yemler kabuklu pamuk tohumu küspesi, keten tohumu küspesi ve ayçiçei küspesidir. Bunların üçü de, süt inekleri için protein kaynaı olarak kullanılabilir. Pamuk tohumu küspesinin deeri, 48 lik soya küspesinin deerinin %87 si kadardır. Keten tohumu küspesinin deeri 48 lik soya küspesinin deerinin %86 sı; ayçiçei küspesinin deeri ise aynı soya küspesinin deerinin %69 u kadardır. Dier nispi yem deerleri, tablodaki 48 lik soya küspesinin deeriyle kıyaslanabilir. Bu mukayesenin protein, enerji, kalsiyum ve fosfor içeriini esas aldıı hatırda tutulmalıdır. Bazı yemlerdeki protein sindirilebilirliinin, soya küspesinin çok yüksek sindirilebilirliine nazaran düük olması nedeniyle kimi durumlarda daha da büyük farklılıklar ortaya çıkabilir. Yüksek proteinli hammaddeleri (%30 dan fazla proteine sahip yemler) nispi deerleri itibarıyla sıralamaya tabi tutarsak birinci sırayı 48 lik soya küspesi alacak, onu da tam yalı soya ve 44 lük soya küspesi takip edecektir. Bunlar en yüksek protein ve enerji düzeyine sahip olmaları itibarıyla maliyetlerinin karılıını veren ürünlerdir. Tam yalı soya, proteinin yan ısıra enerji salamak için ya da içerdiinden cazip bir üründür. Bunları sırasıyla pamuk tohumu küspesi, keten tohumu küspesi ve ayçiçei küspesi takip eder. Tabloda yer alan yemler, süt ineklerinin protein ve enerji ihtiyaçlarının bir kısmını karılamak üzere dengeli bir rasyon kapsamında kullanılabilirler. Rasyon, enerji, lifsiz karbonhidrat, ham protein, rumende degrade olan ve bypass protein açılarından dengelenmeli, kuru madde esasına göre %18 asit deterjan ve %30 nötr deterjan olmak üzere minimum lif ihtiyacını karılamalı ve ayrıca kuru maddenin azami %7 si kadar ya içermelidir. Bu hammaddelerin kombine olarak kullanımı, sadece bir veya iki protein ve enerji kaynaının aırlıklı olarak kullanılmasından çok daha iyidir. Yüksek seviyede bir süt üretimi için bir miktar soya küspesi ve/veya tam yalı soya kullanılması tercih edilir. 2006 yılında yaptıım bir sürü ziyaretinde aaıdaki yem hammaddelerinin kullanıldıını gördüm. Besleme programı öyleydi: 3
Yüksek Verimli Grup Orta Verimli Grup Mısır Silajı 16 kg/hayvan 15 kg/hayvan Kuru Baklagil Otu 5 1.5 Mısır 4 3.5 Sorgum 2 2 Soya Küspesi 3.9 3.5 Keten Toh. Keki 1 0.5 Buday Kepei 2.5 2.5 eker Pancarı Posası ` 1.3 1.3 Mısır Gluten Yemi 0.8 0.8 Buna ilaveten çiftlikte sodyum bikarbonat (240g/ba/gün), potasyum karbonat (100g), mermer tozu (150g), maya (10g) ve Magnezyum oksit (50g) kullanılıyordu. Ayrıca, vitamin ve mineral premiksinin yanında organik bir mineral ürün olan Bioplex kullanılmaktaydı. Yüksek verimli grup rasyonunun %63 KM, %18.4 protein, 1.65 Mcal net enerji, %20 ADF ve %38.3 lifsiz karbonhidrat içerdiini hesapladım. Kaba yem / kesif yem oranı 40:60 tı. Bütün bu deerler önerilen seviyelere uymakla birlikte rasyon biraz kuruydu. Ayrıca kaba yem / kesif yem oranı da, sadece %40 kaba yem içermesi itibarıyla minimum sınırdaydı. Bu veriler ııında, yüksek verimli grup rasyonunun ubat 2007 itibarıyla ABD de geçerli hammadde fiyatlarlarıyla maliyetini hesapladım ve 2006 fiyatlarıyla karılatırmasını yaptım. Bu hesaplamanın sonuçları aaıdadır: Yüksek Grup 2007$ 2006 $/kg 2006$ Fark Mısır Silajı ($0.033/kg) 16 kg 0.53 0.033 0.53 0 Kuru Baklagil Otu ($0.132) 5 0.66 0.132 0.66 0 Mısır ($0.161) 4 0.64 0.084 0.34 0.30 Sorgum ($.165) 2 0.33 0.083 0.17 0.16 Soya Küspesi ($.245) 3.9 0.96 0.187 0.73 0.23 Keten Toh. Küspesi ($0.216) 1 0.22 0.176 0.18 0.04 Buday Kepei ($0.105) 2.5 0.26 0.055 0.14 0.12 eker Pancarı Posası ($0.220) 1.3 0.29 0.149 0.19 0.10 Mısır Gluten Yemi ($0.140) 0.8 0.11 0.069 0.06 0.05 Toplam Maliyet 4.00 3.00 1.00 Kullanılan mineral, vitamin ve yem katkıları bu maliyetlere dahil deildir. Kullanılan hammaddeler içinde sadece sorgum Tablo 1 de hesaplanmı nispi yem deerlerinden daha pahalıdır (0.162 yerine 0.165$/kg) ve dolayısıyla iyi bir alıveri sayılmaz. Ancak bu fiyat deerlendirmelerini ABD raporlarını esas alarak yaptıımı hatırlatırım. Keten tohumu küspesi (nispi deer 0.222$/kg, alı fiyatı 0.216$/kg) buday kepei (nispi deer 0.164$/kg, alı fiyatı 0.105$/kg) ve mısır gluten yemlerinin (nispi deer 0.195$/kg, alı fiyatı 0.14$/kg) hepsi hesaplanmı nispi yem deerinden ucuza tedarik edilmitir ve dolayısıyla süt inei rasyonlarında yer alabilirler. Ancak bölgesel farklılıklar bu deerlendirmeleri deitirebilir. 4
Netice itibarıyla, 2006 ile 2007 fiyatları karılatırıldıında, enerji ve protein tedarikindeki maliyet artıına balı olarak bütün yem hammaddelerinin pahalılatıı görülmektedir. Özellikle de mısır fiyatları geçen yıldan bu yana ikiye katlanmıtır. Peki, bu artlar karısında neler yapabiliriz? Hayvanlarımızı kaba yem testlerine gore dengelenmi rasyonlarla beslemek, aırı yemlemeyi önlemek için hayvanları üretin gruplarına ayırmak, besleme programına uyan alternatif hammadde kaynaklarından faydalanmak, yerel olarak üretilen kaba yemlerin kullanımını azamiye çıkarmak bu artlar karısında ilk akla gelen tedbirler arasında sayılabilir. Ayrıca, hayvan baına süt üretimini artırmak da yaam payı beslemesinin maliyetini seyreltecek ve dolayısıyla genel yem maliyetini düürecektir. Yem maliyeti üzerinden getiri hesabını yapmak bu durumu deerlendirmenin en iyi yoludur. Süt fiyatının 0.29$/kg olduunu varsayarsak, 30 kg ortalama süt verimi olan bir sürü, hayvan baına 8.58$ gelir getiriyor demektir. Bu sürü hayvan baına 4.00$ maliyetle besleniyorsa, yem maliyeti üzerinden getirisi 8.58 4.00 = 4.58$ olacaktır. Oysa, aynı süt ve yem fiyatlarında 25 kg ortalama süt verimi olan bir sürünün hayvan baına geliri 7.25$, yem maliyeti üzerinden getirisi ise sadece 3.25$ olacaktır. Bu son derece basit bir hesaplama olup hem süt, hem de yem fiyatlarındaki deiimleri izlemek için çok pratik bir yoldur. Tablo 1) Enerji ve protein potansiyeli olan hammaddelerin besin bileimleri Net Enerji Ham Protein NDF NFC Nispi Deer 2007 Mcal/kg % % % $/metrik ton Lifsiz karbonhidrat (NFC) açısından zengin hammaddeler Arpa 1.85 12 21 64 168 Dane Mısır 2.05 10 10 76 161 Koçanlı Mısır 1.85 9 22 63 152 Elek Altı Mısır 1.76 8 20 66 149 Mısır Lapası (Hominy) 1.76 12 21 62 165 Sorgum 1.78 11 11 75 162 Melas (kuru) 1.83 6 0 80 122 Buday 1.87 13 13 71 177 Selüloz, protein veya ya açısından zengin hammaddeler Bira posası (kuru) 1.72 29 47 24 178 Mısır gluten yemi (kuru) 1.74 23 36 33 195 Çiit 1.96 23 50 6 121 Kabuklu Pam. Toh. K. 1.67 34 42 18 224 Damıtık Tahıl (kuru) 1.85 30 39 24 216 Keten Toh. Küspesi 1.43 34 36 29 222 Soya Küspesi 44 2.13 50 15 27 245 Soya Küspesi 48 2.24 54 10 30 257 Tam Yalı Soya 2.71 39 20 17 251 Soya Kabuu 1.36 13 60 22 161 Ayçiçei Küspesi 1.30 35 40 22 178 Buday Kepei 1.54 16 43 33 164 Razmol 1.69 18 37 37 190 NDF = nötr deterjan lif, NFC = lifsiz karbonhidrat 5
Nispi deerler, dane mısır için 161$/MT, 48 lik soya küspesi içinse 257$/MT fiyat esas alınarak hesaplanmıtır. Besin konsantrasyonları, uygun görülen deiiklikler yapılmak suretiyle NRC 2001 den alınmıtır. Net enerji tahmini, yaam payının üç katı düzeyinde enerji alımına göre yapılmıtır. 6