Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 7 Sayı: 34 Volume: 7 Issue: 34 www.sosyalarastirmalar.com Issn: 1307-9581 MECLS- MLL DEN ULUSAL KONGRE YE KIBRIS TÜRK HALKININ KONGRE YÖNTEM LE ÖRGÜTLENME HAREKETLER FROM MECLS- MLL TO ULUSAL KONGRE: EFFORTS OF CYPRIOT TURKS TO POLITICALLY ORGANIZE THROUGH CONGRESSES Sibel AKGÜN * Öz 1918 ve 1931 yılları Kıbrıs Türk halkının siyasi tarihindeki dönüm noktaları olmu yıllardır. Bunun temel sebebi, Kıbrıs Türk siyasi önderlerinin topladıkları kongreler ile bir araya gelerek, ngiliz sömürge yönetimine karı siyasi, dini ( Müftülük ), eitim ( Lise ), yargı ( eriye Mahkemeleri ) gibi temel konularda manifesto niteliinde kararlar alması ve bunların uygulanmasını siyasi yönetimden talep etmeleridir. Temelde ise kongrelerin toplanma biçiminden, katılanların seçilme yöntemlerine ve durumuna, karar alma biçimlerinden, varılan sonuçlara kadar çok önemli özellikleri olmasıdır. Çalımada, 1918 Meclis-i Milli ve 1931 Ulusal Kongrelerinin Kıbrıs Türklerinin siyasi tarihindeki yeri, kongrelerin toplanma amaçları ve nitelii ele alınacaktır. Bu kongrelerin Kıbrıs Türk halkının varlıkları ve haklarını, bugün ile geleceklerini ina etmede hangi temeller üzerine vurgu yaptıkları, bu tür durumlarda örnek olarak aldıkları Batı Trakya ile Anadolu da toplanan bazı toplantı ve kongrelerle mukayese edilerek ele alınacaktır. Dolayısı ile çalımada karılatırmalı yöntem ve olay analizi teknii kullanılacaktır. Betimsel ve analitik tarih yöntemi ile yorumlama yapılacaktır. Çalıma, 1914-1931 arası dönem ile sınırlı olacak ve iki kongrenin Kıbrıs Türk halkının siyasi tarihindeki yerine odaklanacaktır. Çalımanın sonunda Kıbrıs Türk halkının kimlik ve var olma mücadelesinde doru bir biçimde kongre yöntemi ile adada varlıını, hukukunu ve geleceini kendi doruları ile ina etmek istedii sonucuna varılacaktır. Anahtar Kelimeler: Meclis-i Milli, Milli Kongre, Kıbrıs Türk halkı, Kimlik, Örgütlenme. Abstract The years of 1918 and 1931 were among the turning points in the political history of Cypriot Turkish community. Cypriot Turkish political elite organized congresses in these years to make important decisions against the British Colonial Administration in the areas of religion (Office of Mufti), education (High School), and Law (Religious Courts), and to demand the implementation of them from the political administration. The congress was highly significant from the way it was assembled to the methods through which the participants were selected, and from the way in which decisions were made to its consequences. The paper will address the importance of the Meclis-i Milli (National Assembly) of 1918 and of the Ulusal Kongre (National Congress) of 1931 in the political history of Cypriot Turks, as well as their objectives and qualities. The foundations on which Cypriot Turks built their future as well as their presence and rights in the island through these congresses will be addressed comparatively with several summits and congresses assembled in Anatolia and Western Thrace, which Cypriot Turks took as guiding examples. Therefore, the study will employ a comparative method and the case study technique. Interpretations will be provided through descriptive and analytical historical method. The paper will limit its scope to the period between 1914 and 1931, and focus on the places of these two congresses in the political history of Turkish Cypriots. The paper will conclude that the Turkish community in Cyprus aimed to establish its existence and rights as well as its future in the island using the congress method. Keywords: Meclis-i Milli, Ulusal Kongre, Cypriot Turkish Community, Identity, Political Organization. * Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi, BF, Uluslararası likiler Bölümü, Siyasi Tarih Anabilim Dalı. - 236 -
GR VE KURAMSAL ÇERÇEVE Adları ister Cemiyet ister Kongre olsun, sıradan kurulular olarak görülmeyecekleri açık olan çeitli oluumlar, birer siyasal iktidar odaı ya da kamusal otorite olarak, önemli bir kimlie sahiptir. Bu oluumlar, içinde bulundukları artların ve koulların bir ürünü olarak o günlerini ve geleceklerini ina etmede önemli roller üstlenen yapılardır. Genellikle bölgesel savunma ve kurtulu amacı ile kurulan bu yapılar, geleneksel iktidar merkezinin dıında ve giderek karısında birer alternatif olarak yer almaktadır. Amaçları ise bu iktidar merkezlerine karı kendi çıkar ve kimliklerini korumak, gelitirmek ve ortaya koymaktır. Kongrelerin iktidarlaması, sürecin daha da serbestçe yaanabildii durumlarda daha berrrak bir biçimde gözlemlenebilmektedir. öyle ki, iktidarlama eilimi açıkça hükümetleme ya da devletleme gibi ürünler verebilmektedir. Yabancı devletin veya balı bulunan devletin baskı ve denetiminin çok fazla müdahale edemedii, ulusal önderliin net bir biçimde olumadıı yada kurumsallaamadıı periferik bölgelerde ve tarihsel anlarda ( moment ), bu oluumlara rastlanma oranı daha yüksektir ( Tanör, 1985: 5 ). 30 Ekim 1918 Mondros Atekes Antlaması ile balayan dönemde Anadolu ve Rumeli de cemiyet ve kongre biçiminde örgütlenen Türkler, anayasal ve siyasal hukuk açısısından son derece önemli olguların yaratıcılar olmulardır. O dönemde Kemalist öderliin oluumundan önce ya da bununla aynı zamanda baımsız olarak balıca dört kongre sistemi oluturulmutur: Elviye-i Selase ( Kars- Ardahan ve Batum ), Trabzon- Erzurum ( Mustafa Kemal önderliinde ), Batı Anadolu ve Batı Trakya grupları. Bu tür cemiyet ve kongre tipi örtütlenmelerin balıca ana özellikleri unlardır: -Bölgede yaayan herkesi ( Türk- slam nüfusu ) kendi dola üyesi sayan ve gittikçe genileyen bir örgüt yapısına sahip olmak -Aaıdan yukarıya doru yükselen seçim, temsil, vekalet ve katılım aı kurmak, -Karar alma ve uygulama süreçlerinde belli bir kurallılık çizgisine sadık kalmak ve keyfilii reddetmek, -ç yapılarda, organsal ve ilevsel farklılıamaya dayalı ve devlet yetkilerine benzer yetkiler kullanan organlar yaratmak, -Bölgesel savunma ve kurtlu amacı ile sınırlı daolsa hemen her konuda ve bütün toplumu ilgilendiren kararlar alabilmek, kurallar koyabilmek, -Belirli bir temsil ve rıza temeline dayalındıı için bu karar ve kuralları uygulatabilmek, -Giderek bölge halkının ve hatta millet in geleceini belirleyici kararlar alabilmek ( Tanör, 1991: 423 ). Bu oluumlara verilebilecek en önemli örneklerden bir tanesi Batı Trakya Türkleri nin kendilerini savunma hareketleri sonucu birbirini izleyen hükümetleme denemeleridir. Birincisi 19. Yüzyıl sonlarına dayanmakta, dieri Balkan Savaları sonrasına denk gelmektedir. Batı Trakya Türklerinin ilk denemesi Rodop Türklerinin 14 Nisan 1878 de Çirmen kasabasında kurdukları Hükümet-i Muvakkate dir. 3 Mart 1878 de imzalanan Yeilköy ( Ayastefanos ) Antlaması sonrası Rodoplar merkezli Rumeli bölgelerinde yaayan Türkler, Rus ve Bulgar baskısı nedeniyle ayaklanmı ve mücadele vermeye balamıtır. Yeilköy Antlaması ile kurulmak istenen büyük Bulgaristan karısında Bulgaristan da yaayan çounluk Müslüman Türk nüfusuna yaama hakkı olmayacaı endiesi ile Batı Trakya da Ahmet Aa Timirski isimli bir zatın reisliinde arki Rumeli Türk Hükümeti adıyla imtiyazlı bir Osmanlı Vilayeti kurulması talep edilmitir. Timirski dıında Haci smail Efendi, Hidayet Paa ve Kara Yusuf Paa kurucularıı arasındadır ( Tevfik, 1955: 21-23 ). Böylece Batı Trakya da örgütlenme amacı, Bulgaristan da Müslüman Türklerin güvenli bir ekilde yaayacaı bir alan oluturmak olarak belirlenmitir. Ardından kurumsallama aamasına geçilmi ve bu yapının temsilcileri seçilmi ve çalımalar balatılmıtır. - 237 -
Hükümet yetkilileri bir yandan çevredeki Osmanlı birlikleri ile silahlı direnilerini gerçekletirirken, dier yandan da Avrupa devletlerinin stanbul büyükelçiliklerine birer bildiri göndererk siyasi ve diplomatik olarak da mücadelelerini sürdürmülerdir. 16 Mayıs 1878 de Hükümet-i Muvakkate mührü ile direni nedenleri u ekilde açıklanmıtır: Avrupa devletleri, neden silaha sarıldıımızın nedenlerini bilmek zorundadır. Bu yasal bir devlete karı ayaklanma deil, bir hak direniidir. Yeilköy Antlamasına dayanarak, Rus ve Bulgarlar topraklarımızı ele geçirmiler ve kıyım yapmaktadırlar. Canımızı, namusumuzu korumak zorunda olduumuz için direnmekteyiz. Yeilköy Atlamasına karı çıkıyoruz. Bunun yerine yeni bir antlama yapılmalıdır( http://www.bakisarisakal.com/batitrakyabagimsizturkcumhuriyeti.pdf ). Rus ve Bulgar igallerine karı oluturulan bu yönetimin en önemli özelliklerinden biri 20-30 kadar halk vekili ve 100 kadar köy meclisi ile müdürlerinin desteine sahip olmasıdır. Böylece temsili ve sivil bir örgütsel yapıya oturtulmutur. Osmanlı mparatorluu hükümetlerinin muhalefetine karın 8 yıl süre ile 4 milyon nüfusu yönetimi altında tutan bu oluum 1886 da daılmak zorunda kalmıtır (http://www.bakisarisakal.com/batitrakyabagimsizturkcumhuriyeti.pdf ) Batı Trakya Türklerinin ikinci denemesi Balkan Savaları sonrası sava bitiminde Osmanlı mparatorluu sınırları dıında kalan bölgeye geçen bazı gönüllü ttihatçıların kurdukları oluumdur. Gümülcine bakentli bu oluumun adı Garbi Trakya Hükümet-i Muvakkatesi dir Bu hükümet varlıını esas olarak askeri ve ihtilalci bir güce borçludur ve Dedeaaç ın ele geçirilmesinin ardından bu hükümet, kendisinden tedirgin olan Babıali yönetimine karı da bir tepki olarak geçicilik niteliini silip Garbi Trakya Hükümet-i Müstakilesi adını almıtır ( Batıbey, 1979: 129-130 ). Bakanlıına Müderris Salih Hoca nın getirildii bu hükümet, Osmanlı ile balarını kopararak, bulnduu bölgede ayrı bir siyasi tekilat meydana getirmitir. Osmanlı mparatorluu zamanındaki kaza tekilatı aynen bırakılmı, her birine birer hükümet bakanı seçilerek, yine her birine birer icra kuvveti kumandanı tayin edilmitir. Hükümet reisleri, Gümülcine deki Muvakkat Hükümeti Reisliine tabi olacaklar, cra Kuvvetleri kumandanları da Süleyman Askeri Bey in emri altında bulunacaktı. Garbi Trakya Müstakilesi nin ayyıldızlı yeil, beyaz siyah renk bayraında yer alan siyah Balkanlarda Müslüman ahaliye yapılan zulmü, Yeil renk slam ı, Ayyıldız Türklüü temsil etmektedir ( irin, 2014: 127 ). Batı Trakya Hükümeti kurulu amaç ve gayesini dı dünyaya duyurmak için Emanuel Karasu tarafından resmi bir ajans kurdurmu, Türkçe ve Fransızca Independant isimli bir gazetenin çıkarılması çalımalarına balamıtır. 3000 kiilik bir ordu kurulmu, bütçe hazırlanmı, Pul basılmı, pasaport uygulamasına geçilerek devlet bütün alanlarda teekkül edidlmeye çalıılmıtır. Fakat Fransa, Rusya ve Avusturya nın baskıları sonucu Osmanlı mparatorluu nun Bulgaristan ile 29 Eylül 1913 te stanbul Antlamasını imzalaması sonucu 30 Ekim 1913 te Hükümet kendini feshetmitir ( Günda, 1987: 139 ). Yaklaık 50 gün yaayan bu yönetim aslında Osmanlı mparatorluu ile aynı anda var olmu ayrı yönetimdir ve Cumhuriyet düüncesi Mondros Atekes Antlaması döneminde de bu bölgede yeniden yeerecektir. Çünkü bölgede Mondros Atekes Antlaması sonrası Aralık 1918 de kurulan Trakya Paaeli Müdafaa-i Hukuk-i Osmaniye Cemiyeti yöneticileri bakanı Moralızade Nail Bey, Cumhuriyet yazılı bir mühür kazıtmıtır. Yani Trakya bölgesi Anadolu da daha sonraki dönemde kurulacak olan Cumhuriyet in habercisi olmutur (Bıyıklıolu, 1955: 159, http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-21/izmir-mudafaa-i-hukuk-iosmaniye-cemiyeti-aralik 1918-mart-1920 ). Batı Trakya daki bu oluumlar birkaç yönden dikkat çekicidir. Birincisi, bu iktidarlama olaylar Osmanlı mparatorluu nun siyasal merkezi birliinin çözülmesi veya igal tehditleri durumunda boluun doldurulması üzerine meydana gelmitir. Üstelik bunlar çounlukla Babıali nin muhalefetine karı olumutur, kincisi bu iktidarlama olayı kongre sistemine sahiptir ama bu özelliklerini ileriye götürerek hükümetleme noktasına gelmitir. Üçüncüsü ise askeri ve ihtilalci komite ya da dı destek/ himaye gibi etkenlerin iin içine girmesine karılık bu oluumların halkın temsiline olanak salayan organizmalar üzerine otuduu görülmektedir. Halk vekilleri, köy meclisleri, heyet-i umumiye kavramları buna örnek olarak verilebilir. Yani - 238 -
bu deneyler kongre iktidarı kavramı çerçevesine oturmaktadır. Bütün bu özelliklerinin daha da ötesinde Cumhuriyet anlayıını önceden haber vermidir ( Tanör, 1991: 426 ). Bütün bu özellikleri Anadolu corafyasında 1. Dünya Savaı sonrası periferik bölgelerde de görmek mümkündür. Bunlardan en önemlisi, 1. Dünya Savaı sonrası Osmanlı mparatorluunun 30 Ekim 1918 tarihinde imzaladıı Mondros Atekes Antlaması sonrası Anadolu topraklarında balayan Kurtuu Savaı mücadelesidir. Bu mücadele öncesi özellikle 12 Haziran 1919 da Mustafa Kemal Paa liderliinde toplanan Amasya ya yapılan toplantı ve toplantı sonrası yayınlanan Amasya Genelgesidir. Mustafa Kemal Paa nın Samsun a çıktıktan sonraki ilgilendii en önemli konulardan bir tanesi Anadolu nun deiik bölgelerinde kurulmu olan Müdafaa-ı Hukuk ve Redd-i lhak cemiyetleri * ile ilikide bulunmak ve mümkünse bunları birletirerek milli bir cemiyet kurmaktı. Mustafa Kemal bu amaçla her gittii ve telgrafla ulatıı yerlerde milli bir cemiyetin kurulması isteini dile getiriyordu. Amasya mutasarrıfına 28 Mayıs ta çektii telgrafta aynı istei bildirmesi üzerine mutasarrıf sancaın ileri gelenlerine durumu anlatmıtı ( Menç, 1992: 24 ). Amasyalılar da daha önce kurmu oldukları Müdafaa-i Milliye Cemiyeti ni geniletmeyi ve bir miting düzenlemeyi kararlatırdı. Fakat Mustafa Kemal in Amasya ya gelecei haberi üzerine miting ertelenerek, bir karılama töreni hazırlandı. 12 Haziran 1919 da karargahı ile birlikte Amasya ya gelmitir. Karılama sonrası Mustafa Kemal halkla birlikte yaya olarak hükümet binasına gidip, mutasarrıf vekili Mustafa Bey in makanında bulunanlara konuma yapmıtır ( Özcan, 2013: 71-72 ). Mustafa Kemal in ülkedeki bir çok sivil ve askeri makamlara görülerini ortaya koyduu ifreli telgraf tamimin balangı cümlesi onu izleyen yıllarda temel kabul edilen ulusal programın anahtar noktasını kuvvetle belirtmektedir; 1. Vatanın tamamiyeti, milletin istiklali tehlikededir. 2. Hükümeti merkeziye deruhte ettii mesuliyetin icabatını ifa edememektedir. Bu hal milletimizi madum tanıttırıyor. 3. Milletin istiklalini yine milletin azim ve kararı kurtaracaktır. Telgraf devamla, dünya önünde milletlerin haklarını belirtmek üzere her türlü etki ve denetimden azade bir kongre toplanmasını ve her livayı Anadolu nun bilvücuh en emin mahalli olan Sivas s murahhas göndermeye çaırır ( Lewis,1998: 247-248 ). Türk milli mücadele hareketinin en öenmli dönüm noktası olan Amasya Tamimi, Mondros Atekes Antlamasından sonra ortaya çıkan bölgesel ve yerel özellikteki Müdafaa-i Hukuk hareketlerininin ve yerel düzeyde yapılan kurtulu faaliyetlerini, yaanan siyasal gelimeler ortamında çare olmadıını ifade eden, ülke genelinde bütün olarak örgütlenmeye acil ihtiyacı ortaya koyan ilk beyannamedir. Türk Milli Mücadele hareketinin en önemli dönüm noktası olan bu kongre ve genelge, Milli Mücadelenin komutanlarının imzası * ve onayı ile ilan edilerek, egemenlik ve baımsızlık temelinde kendi kaderini tayin ilkesi ile mücadelenin esasları yazılı bir metin haline getirilmitir. Mustafa Kemal in metne, dönemin ünlü komjutanlarına imzalatıp onaylatmasının amacı, milli mücadeleyi, ortak bir halk mücadelesi haline getirmektedir. Aynı zamanda bu genelgeyi onaylatarak, halk ve uluslararası camia nezdinde meru ve daha etkili hale getirmektir ( Özcan, 2013: 75 ). *Aralık 1918 de ilk kez Trakya ve zmir de Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri adıyla ortaya çıkan direnme gruplarıkısa süre sonra Manisa ve Anadolu nun dier yerlerinde kurulmaya balanmıtır. Bu cemiyetlerin amacı dümanın tehdit veya igal ettii alanlarda milli direnme hareketlerinin örneini tekil etmekti. Gotthard, Jaeschke Gotthard ( 1957), Beitrage zur Geschichte des Kampfes der Türkei um ihre Unabhangigkeit,die Welt des Islams, Volume: 5, s.19. *Genelgenin altında Mustafa Kemal, Ali Fuat Paa, Hüseyin Rauf Bey, Üçüncü Ordu Müfettii Kurmay Bakanı Albay Kazım, kurmay heyetinden tebli ileriyle görevli memur Hüsrev Bey, askeri makamlara ifreleyen yaver Muzaffer Bey ve posta memuru Abdurrahman Beylerin imzaları bulunmaktadır. Ayrıca 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paa ve 2. Ordu Müfetii Mersinli Cemal Paa nın da onayları da telgrafla alınmıtır. erafettin, Turan ( 1991 ), Türk Devrim Tarihi 1, Ankara: Bilgi Yayınları., s. 76. - 239 -
Aynı zamanda milli mücadele için daınık mahalli tekilatların birletirilmesi ve milli haklara sahip çıkacak kongrelerin toplanması istenmitir. 23 Temmuz- 7 Austos 1919 Erzurum ve 4 Eylül- 11 Eylül 1919 Sivas Kongreleri Amasya Genelgesinin milli egemenliin yine milletin azim ve kararları kurtaracaktır ilkesi ile toplanmıtır. Batı Trakya da ve Anadolu da gerçekletirilen bu tür örgütlenmeler, amaçları, oluum biçimleri, çalıma usülleri gibi yönleri ile dier alanlarda yaayan halklar ve toplumlar içinde de görülmektedir. Bu alanlardan biri Kıbrıs tır. Yüzyıllar boyunca Osmanlı mparatorluu nun egemenliinde bulunan adada, 1878 yılında balayan ngiliz yönetimi döneminde konjonktüre balı olarak Müslüman Türkler tarafından iki önemli örgütlenme gerçekletirilmitir. Bunlardan ilki 1918 yılında oluturulan Meclis-i Millidir. B- MECLS- MLL 1. Dünya Savaı, Kıbrıs ın siyasi tarihinde bir dönüm noktası olmutur. Savaın balangıcı ve bitiminde yaanan gelimeler, Kıbrıs Türk halkının geleceinin ne olacaı sorusu ile karı karıya gelmesine neden olmu ve yaananlar karısında her zamankinden daha çok örgütlenme arayıı balamıtır. Kıbrıs Türk halkının örgütlenme giriimleri adada yaayan Kıbrıs Rum halkının adayı Yunanistan ile birletirmek için balattıkları çeitli örgütlü faaliyetleri, düzenli ve sürekli ekilde sürdürmelerin etkisi ile gündeme gelmitir. 1. Dünya Savaı sonunda Osmanlı mparatorluunu aldıı aır yenilgi ve içinde bulunduu güç durum yanında sava sonrası Paris te toplanacak olan Barı Konfreansı bu açıdan önemlidir. Çünkü dönemim Kıbrıs Ortodoks Kilisesi Bapiskopusu Kirillos bakanlıında Kıbrıs Rum halkı adına oluturulan heyet Yunanistan ile birleme ülküsü için hareket etmi ve Paris Konferansı için ngiletere ye giderek youn temaslar da bulunmaya balamıtır. Hete burada bir yılı akın bir süre kalmı ve ngiliz hükümeti nezdinde lobi çalıması yapmıtır ( Beratlı, 1999: 54 ). 30 Ekim 1918 günü imzalanan Mondros Atekes Antlaması ile Osmanlı mparatorluunun savatan çekildii ve Paris te düzenlenecek barı konferansı ile kesin çözüm arayılarına gidilecei haberlerinin adada duyurulması büyük bir heyecan yaratmıtı. Kıbrıs Bapiskopusu Kirillos önderliinde Kıbrıs Ortodoks Kilisesi piskoposlarından ve Yasama Meclisi nin Rum üyelerinden oluan bir heyetin Paris Konfreansı öncesi, Kıbrıs ın Yunanistan a balanması için 5 Aralık 1918 de Londra ya gitme kararı alması ve lobi çalıması yapmaya balayacak olması Kıbrıs Müslümanları arasında tedirginlik yaratmıtı. Kıbrıs Rum halkının heyeti içinde Bapiskopos dıında Theotoy, N. Pashalis, D. Severis, Dr. Zannetos, L. Zotos, Y. Anifietzis, Nç Nikolaides, Lanitis ve iki kilise mensubu bulunmaktaydı. Heyet, 3 Ocak ta Londra ya varmı ve orada bir yılı akın bir süre kalmıtır ( Alçıtepe, 2003: 1). Bu durum, Müslüman aydınlar arasında kaygı ile karılanmıtır. Sarayönü Erken Okulu Baöretmeni Mehmet Remzi, Müftü Hafız Ziyai Efendi yi arayarak, hemen hareket geçilmesi gerektiini, aksi takdirde çok geç kalınabileceini belirtmitir. Mehmet Remzi ye göre Kıbrıs Türkleri Etnik-i Eteryacılar da, ngiliz emperyalistlerine de, Kıbrıs Türkünün umumi irade halinde bir mefkuresi olduunu ispat etmelidir ( Alçıtepe, 2003: 3 ). 1.Dünya Savaı sonrası Osmanlı mparatorluu nun yıkıldıı, Anadolunun parçalanmakta olduu bir dönemde Kıbrıs Türk halkının en önemli siyasal örgütlenmesi olan Meclis-i Milli nin toplanma kararının gündeme gelmesinin iki önemli nedeni vardı. Birincisi, hem ngiliz sömürge yönetimine hem de tüm dünyaya Kıbrıs Türk halkının sesini duyurmak, ikincisi ise Kıbrıs Rum halkının Yunanistanla birlemesi anlamındaki Enosis mücadelesi karısında örgütlenerek, birlik ve beraberlik içinde karı çıkmaktır. O dönemde Kıbrıs Türk halkının önde gelen liderlerinden Müftü Ziyaeddin Efendi ve gazeteci- öretmen Mehmet Remzi, güçlerini birletirerek bir ulusal kongre toplanmasına karar vermilerdi. 1. Dünya Savaı sonunda toplanacak olan Paris Barı Konferansı öncesine denk gelen dönemde iki liderin ortak kararı, Kıbrıs Rum halkının liderlii öncülüünde balattıı harekete karı, Kıbrıs ın Yunanistan a ilhakına karı çıkarak, varlıklarını dünyaya duyurmak ve hatta bir temsilci seçerek Paris e gönderilecek halk temsilcisini seçmekti (An, 1997: 44 ). O günlerde iletiim ve ulaım sorunları, bakent Lefkoa ile köy ve kasabalar arasında daha çok atlı araba hayvan sırtlarında yolculuk yapılması, posta hizmetlerinin ve telefonun yok - 240 -
denecek kadar az olduu bir ortamda kongreyi baarılı bir biçimde ve büyük bir temsilci katılımı ile yapabilmek çok ura gerektiren bir durumdu. Yine de Meclis-i Milli toplantısının amacını anlatan Müftü Ziyaeddin Efendi imzalı bildiriler, köylere ve kasabalar ulatırıldı. Bildiride, Türk köy ve kasaba temsilcilerinin saptanarak, 10 Aralık 1918 günü Lefkoa da yapılacak toplantıya gönderilmesi istenmekteydi ( smail- Birinci, 1987: 15-16 ). 10 Aralık 1918 tarihinde Müftü Ziyaeddin Efendi nin evinde toplanan Meclis, 11-12 Aralık tarihlerinde yapılan görümeler sonucu iki karar almıtır. Alınan iki karar u ekildedir: Birinci karar, 11 Aralık: Her fırsatta adanın Yunanistan a ilhak sorununu ortaya atarak adanın slam halkını inciten Rum vatandalarımız, bu kez de Genel Barı Daimi Kongresi nin toplanacaı vesilesiyle o milli duygularını yine belirtmeye giritiklerinden, biz Kıbrıs Müslümanları, Rum vatandalarımızın bu hareket, iddia ve isteklerini iddetle red ve protesto eder ve buna karılık biz Müslüman ahali de kendi milli duygularımızı ve üstün vatanperverliimizi belirterek, adanın gelecei Barı Kongresinde söz konusu olduu esnada adanın, yasal sahibi olan ve slam hilafetiyle yüce Osmanlı Saltanatını içeren yüce devletimize terk ve geri verilmesinin tek milli emelimiz olması nedeniyle bunu dilemekte ve rica etmekteyiz. kinci Karar, 12 Aralık: 12 Aralık 1918 tarihinde toplanan ve tüm Kıbrıs ahalisini temsil eden biz tüm temsilciler, dünkü genel toplantıda oybirlii ile alınan karar gereince, Rum vatandalarımızın hareketleri, iddia ve isteklerine ilikin protestomuzu ve adanın yüce Osmanlı Devleti ne terkve geri verilmesi hakkındaki kararımızı gerekli yüksek makamlara ulatırmak ve bunun temini yönünde gerekli olacak önlemelri ve giriimleri Osmanlı delegeleri aracılıı ile ve onların öütlerine uygun ekilde uygulamaya koymak ve kongreye gidip görev yapmak üzere ulusal liderimiz Kıbrıs Müftüsü faziletlü Mehmed Ziyaeddin Efendi hazretlerini oybirliiyle tek ve mutlak temsilci ve delege seçip atadıımızı bildiren bu genel temsiliyet belgesi tarafımızdan imzalanmıtır ( Doru Yol, 15 Aralık 1918 ). Müftü Ziyaeddin Efendi, kongre sırasında Paris e stanbul yolu ile gitmek istediini, Kıbrıs Kavanin ( Yasama ) Meclisi Müslüman Türk üyeleri Atabeyzade Arif ve Dr. Eyyüp Necmettin Bey leri de neraberinde götürmeyi düündüünü beyanla, stanbuldan da Kıbrıslı avukat Sofizade Celal Bey i hukuk müaviri olarak heyete almayı beyan etmi, bu istekleri toplantıda oybirlii ile kabul edilmitir ( An, 1996: 47 ). Ayrıca toplantının bitmesinden üç gün sonra kongrede alınan karar gerei Müftü Efendi bu durumu yayınladıı bir bildiri ile de halka duyurdu ( Alçıtepe, 2003: 3 ). Meclis-i Milli olarak adlandırılan bu kongrenin aldıı kararlar, Kıbrıs Türk halkının hak ve hukukunu koruma ve 1. Dünya Savaı ertesinde adadaki varlıını sürdürme kararlılıının yansıtılması bakımından tarihi önem taımaktadır. Özellikle Kıbrıs Türklerinin haklarını korumak için örgütlü eylem ve girimlerde bulunması gerektii, bu örgütlenmenin halka dayalı olması gerektii ve halkın demokratik yöntemlerle saptayacaı temsilcileri yoluyla gerçekletirilmesinin en doru yol olduu ortaya konmutur. Meclis-i Milli nin ortaya koyduu dier önemli sonuç, Kıbrıs Türk halkının adanın Yunanistan la birlemesine karı çıkarak, gelecekleri konusunda Türkiye ye srasılmaz bir bala balı olduklarının ve bunun tek milli amaçları olduunun belirtilmesidir. Ayrıca bu düüncelerinin sadece adadaki yöneticiler nezdinde deil, uluslararası kurum ve kurulularda duyurmak ve savunmak için ilgili makamlarla ibirlii yaparak giriimlerde bulunulması gerektii sonucu ortaya konulmutur. Mehmet Remzi nin kızı Beria Remzi Okan babasının çıkarttıı Söz gazetesinde 14 Ekim 1933 tarihinde çıkan yazısında Meclis- i Milli toplantısı ile ilgili u bilgileri vermektedir: 10 Aralık 1918 günü Lefkoa da Müftü Efendi nin evinde ve onun bakanlıında açılan Kurultay, vakarlı, heyecanlı ve hametli bir hava içinde, tam Türk e yakıan bir ekilde devam etmi, söz alan aydınların anlattıkları gerçekler, soukkanlılıkla, fakat her an coup tamaya hazır bir ruhla dinlenmi, delegeler, birbirinden aldıkları kuvvetle, söylenen ateli nutukları heyacanı ile tam bir birlik ve beraberlik havası yaratmılardır. Kıbrıs Türkü, kuvvetli bir milli uura sahip bulunduunu parlak bir ekilde ispat etmi, onun gerçek bir varlık gösterebileceinden, sesini cesaretle yükseltebileceinden, kesin kararlar alabileceinden üphesi olanları aırtmıtı ( Okan, Söz: 1933 ). 1918 de toplanan Meclis-i Milli nin birinci yıldönümü olan 1919 yılında adada yaayan gazeteci yazar avukat Ahmet Rait, unları yazacaktır: Bilmem o dakikayı nasıl tavsif edeyim. Kendi hesabıma o mukaddes güne kadar Cezire deki mevcudiyet-i islamiyeden endiak olan ruhumda büyük bir ule-yi ümit uyanmı ve bütün ümitsizliklerim bir anda sıyrılarak bir devr-i salah ve felaha gireceimeze büyük bir izminan bahetmiti ( Rait, 15 Aralık 1919 tarihli Doru yol dan aktaran Fedai, 1985: 24. ). - 241 -
ngiliz Sömürge yönetimi Meclis-i Milli kararları karısında adadaki Müslüman Türklerin milli heyacan ve örgütlenme yöntemine sıcak bakmamıtır. ngiliz yönetimi Adada her iki halk tarafından estirilen milliyetçi duyguların yönetimi açısından güç durumlar yaratacaının bilinci ile Meclis-i Milli kongresine önderlik eden liderlii bu nedenle engelleme yolunu seçmitir. Bu politikanın gerei olarak toplantıdan üç gün sonra Müftü Ziyaeddin Efendi nin Kıbrıs dıına çıkıı yasaklanmı, Mehmet Remzi ise Sarayönü Erkek Okulu ndaki Baöretmenlik görevinden uzaklatırılmıtır ( smail- Birinci, 1987: 34 ). Tanör ün yukarıda ele alınan tespitleri açısından bakılacak olursa, Kıbrıs Türklerinin topladıı ilk milli kongre, adada yaayan Müslüman nüfusu adına hareket ederek toplanmıtır. Hköylerden ve kasabalardan seçilen temsilciler yolu ile vekalet vekatılım aı mümkün olduunca salanmaya çalıılmı ve karar alma yöntemi toplantı usülü ile katılımcılarla birlikte salanmıtır. Belli bir temsil ve rıza temeline dayanan toplantı sonucu ise asıl amaç olan Kıbrıs Türk halkının 1. Dünya Savaı sonrası siyasi ve toplumsal istekleri iki madde ile belirtilmitir. Bu istekler ise yapılacak olan barı konferansında adanın gelecei söz konusu edilirse, Osmanlı mparatorluu na bırakılmasıdır. Böylece adadaki Müslüman Türk halkı, bugünlerini ve geleceklerini belirlemede kongre yöntemi ile seslerini duyurmak istemilerdir. 1918 de toplanan bu ilk ulusal meclisin yöntemi ve Kıbrıs Türk halkının kendi durumu ile ilgili karar alma biçimleri daha sonraki yıllarda devam ettirilecektir. Kıbrıs Türk halkı adadaki varlık mücadelesinin dayandırılması gereken esaslar ve hedefler için belirledii bu çerçevede hareket ederek, yine olaanüstü bir dönemde 1931 yılında ikinci Milli Kongre sini toplayacaktır. C- MLL KONGRE 1931 yılının Nisan ayı Kıbrıs Türk siyasi liderlii içinde olan Halkçı grupta büyük bir canlılık ve dayanıma dönemine denk gelmekteydi. Kıbrıs Türk halkının ezici çounluu, Lise- eriye Mahkemeleri- Müftü gibi halkın iç konularıyla ilgili büyük bir tartıma ve cepheleme içinde idi. Kıbrıs Valisi Storrs un karısında Halkçı grup *, daha örgütlü ve güçlü bir biçimde seslerini duyurabilmek için halkın temsilcilerinin katılımı ile bir kongre toplanmasına karar verdi. Kongre ye çarı, Yasama Meclisi üyesi ve Halkçı hareketin lideri Necati Özkan tarafından üstlenildi. Mısırlızade Mehmet Necati imzasını taıyan 20 Nisan 1931 tarihli çarı, *O dönemde Halkçılar olarak bilinen bu grubu oluturan kiiler genellikle Kıbrıs Türk toplumunda öretmen, avukat, doktor gibi eitim görmü kiilerdir. Halkçıların baında, gazeteci ve tüccar Necati Özkanbulunmaktadır. Halkçı grubu oluturan dier kiiler unlardır: Söz gazetesi sahibi ve bayazarı Mehmet Remzi Okan, avukat ve yazar Ahmet Rait, Avukat Fadıl Niyazi Korkut, avukat ( daha sonra hâkim ) Mehmet Zekâ, avukat Mehmet Rifat ( Con Rifat ), Dr. Pertev Zühtü, Baf lı din adamı Sait Hoca. Halkçılar, Atatürk ilke ve inkılâplarının Kıbrıs ta uygulanmasını ve ngiliz Sömürge yönetiminin Kıbrıs Türk toplumun haklarını temsil eden Evkaf daresi, Müftülük, Liseler gibi makamlarının yöneticilerinin atama yolu ile deil toplum tarafından seçilmi kiilerce yönetilmesini kabul etmesini talep etmektedir. Halkçı grup aynı zamanda Kıbrıs Rum toplumunun Enosis isteine karı çıkmaktadır. Bu gurubun karısında konumlandırılan dier grup Evkafçı ismiyle adlandırılmaktadır. Osmanlı mparatorluu nun Kıbrıs'ı ele geçirdii 1571'den sonra adada kurulan vakıflara ait taınır- taınmazmallar, bakent Lefkoa'da oluturulan Evkaf daresi tarafından yönetilmeye balanmıtır. Evkaf daresi, ngiltere'nin adayı Osmanlı mparatorluu ndan kiraladıı 1878 te yapılan antlama uyarınca, 1925 ekadar biri ngiliz Sömürge yönetimi dieri Osmanlıtarafından tayin edilen iki müdürtarafından yönetilmitir. ngiliz Sömürge yönetimi, 24 Temmuz 1923 te imzalanan Lozan Antlaması ile adanın egemenliini devraldıktan sonra, Osmanlı mparatorluu tarafından atanan Musa rfan Bey in 1925 te ölümü üzerine boalan bu makama, daha önce Defterdarlık Dairesinde Muhasip olarak görev yapan avukat Mehmet Münir i atamıtır. 1928 de ise Evkaf daresi bir hükümet dairesi haline getirilerek, baında bulunan biri ngiliz dieri Kıbrıslı Türk iki müdür, ngiliz Sömürge yönetimi tarafından atanmaya balamıtır. Kıbrıs Türk toplumunda Evkaf Müdürü olarak atanan Mehmet Münir ve yanında bulunan kiiler ( Dr. Eyyub Necmeddin ve Mehmet Münir in akrabası tüccar Mahmut Celaleddin ) bu gelimeden sonra Evkafçı olarak nitelendirilmeye balanmıtır. 1931 de ngiltere Kralından Sir unvanı alan Mehmet Münir ile Dr. Eyyub ve Mahmut Celaleddin aynı zamanda 1925 te Yasama Konseyi ne üye olarak girmilerdir. Bu kiiler, Kıbrıs Türk toplumu içindeki Halkçı olarak bilinen grup tarafından makamlarını korumak için ngiliz Sömürge yönetimi ile ibirlii içinde olmakla, Türklüü öne çıkarmamakla, Evkaf ta Türk toplumun çıkarlarına özen gösteren bir yönetim sergilememekle, Kıbrıs Türk örencilerinin devam ettii Lise nin ngiliz Maarif Müdürlüü nün denetiminde bir ngiliz müdür tarafından yönetilmesine destek vermekle suçlamaktadırlar. Evkafçı olarak bilinen bu kiiler de, Kıbrıs Rum toplumunun Enosis isteine karıdır. Sibel Akgün ( 2012 ), ngiliz Sömürge Yönetimine Karı Kıbrıs Türk Toplumunun Tepkisi, 2011 Yılında Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti: Fırsatlar ve Tehditler Çalıtayı, 5 Mart 2011, Ankara, 2011 Yılında Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti: Fırsatlar ve Tehditler, Ed: Soyalp Tamçelik, Ekoavrasya,s. 204. - 242 -
Kurban Bayramı nın 4. Günü olan 1 Mayıs Cuma sabah saat 10 da Lefkoa da kendi evinde yapılacak olan toplantıya adanın her tarafından gelecek temsilcilerin katılmasını istemekteydi ( Birinci, 1998: 95 ). 1 Mayıs Cuma günü toplanan kongrenin ulusal kurtulu savaının hazırlık çalımaları yapılrıken Mustafa Kemal in topladıı Erzurum ve Sivas kongrelerinden esinlendii söylenebilir. Necati Özkan ın çarısına uyan halk temsilcileri, temsil ettikleri köy ve kasaba halkından aldıkları ve onları temsil yetkisini kanıtlayan imzalı vekaletnamelerle Lefkoa ya gelmilerdir. Necati Özkan ın konaında toplanan temsilci sayısı 100 ile 200 arasında bulunmaktadır ve kongre 6 saat devam etmitir. Toplantıyı yönetmek üzere avukat Bahaettin Bey oturum bakanlıına seçilmi, bakanlık divan katipliklerini ise Öretmenler Birlii Bakanı Teki Bey ile Limasol dan gelen ilkokul müdürü Turgut Sarıca yapmıtır. Necati Mısırlızadenin önerisi üzerine Lise Müftülük - eriye Mahkemeleri, Evkaf ın yönetimi konuları ele alınmı ve herkese söz verilerek, uzun uzun tartıılmıtır ( smail- Birinci, 1987: 108-109 ). Demokratik yöntemlerle adaylar arasından seçilen 9 kiilik Heyet-i Merkeziye toplam 5 karar almı ve Müftü seçimi yapılmıtır. Alınan kararlar u ekildedir: 1. Kongre, Kıbrıs Türk toplumunun orta dereceli eitim konusunda, dier toplumların sahip bulundukları hukuk ve ayrıcalıklara aynen kavumak hakkının bilincindedir ve bunu en yüksek bir arzu ile istemektedir. Bu hususta, varolan yasaların hükümlerine tam olarak saygılı kalarak, yasalara göre oluturulan heyetlerin görev ve yetkilerinin tam bir serbesti içinde yerine getirilmesini ve orta dereceli eitimimizin gelitirilmesi huunda gelir kaynaklarının imdi olduu gibi liselere ayrılmasının devamını ve daha fazla gelir kaynaklarının salanmasına hükümetin destek olarak önem vermesini ehemmiyetle rica ve istirham eyler. 2.Adanın Türk halkı, Müftülüün dini yönden gerekli olduunu ve dier toplumlar gibi bir dini lidere büyük gereksinimimiz bulunduunu pek derin bir ekilde hissetmekte olduundan Kongre, yüzyıllardan beri devam eden ve halihazırda dünyanın her yanında yaayan slam toplumlarında var olan Müftülük Makamını her türlü etki ve nüfuzdan uzak ve toplumca seçilmesi koulu ile yeniden yaama geçirir. Adada yaayan dier toplumlarının bu konuda sahip bulundukları, Türk toplumunun ise 1928 yılına kadar koruduu, fakat kendi isteine ve oyuna ters düen ekilde ortadan kaldırılan hukukunun yeniden tanınmasını ve Müftülük örgütü bütçesinin toplumsandıı olan Evkaf tarafından ödenmesi ile Müftünün görevlerini, yetkilerini ve kendisinde bulunması gerekli görülen yeteneklerini belirten bir yasa yayınlamasını ve bu görevlere, halihazırda birisi Müslüman olmayan ve dinimizce caiz sayılmayan ekilde Evkaf delegelerinin yaptıı dini görevlerin ve yetkilerin de eklenmesini gerekli bir emir saymaktadır. 3. Kıbrıs Türk ulusal kongresi, Kıbrıs Türk halkının antlamalarla yinelenen ve kazanılmı hakkı olan eriye Mahkemelerinin baımsız kalmasını ve eskiden olduu gibi maalarının genel bütçeden ödenmesi gerektiini hükümete hatırlatır ve bu konuda hükümetin toplum hukukuna saygılı davranmasını bekler. Bu husus, ciddi giriimler sonucunda gerçeklemedii takdirde, bugün tabii ve baımsız olmayan ekilde devam eden ve durumları nedeniyle toplum içinde güven yaratmaktan ve aile hukukunun korunmasını, düzenli ve mükemmel olmasını salamaktan aciz olan ve mahkeme niteliiyle Evkaf Dairesi nin etkisi ve nüfuzu altında tutulan ve zaten yetkileri pek dar bir alana indirilmi bulunan bu mahkemelerin, Nizami Mahkemelere devredilmesini ve davaların bu mahkemelerdeki Türk hakimler tarafından görülmesi hususundaki istein haklı olduuna inanır ve bunda ısrar eder. 4. Kongre, slam Evkaf ının sırf toplum malı ve evdadımızın hayırlı maksatlar için v eitim sevgisi nedeniyle oluturdukları bir toplum kurumu olması itibariyle, yönetiminin de topluma ait bulunduu inancındadır. Bu nedenle, slam Evkaf ının dini görevlerin yerine getirilmesinden soyutlanması ile sırf mali bir kurum haline dönütürülmesini ve söz konusu görevlerin, mercii olan müftüye devri ve bu kurumun yönetimi ve devamı hususunda, her 3 yılda bir Kıbrıs Türk Milli Kongresi nin seçecei 6 üye ile hükümetçe atanacak bir ngiliz üyeden oluacak heyet tarafından bir banka eklinde ve belediye yasalarına benzer yeni bir kuruma balanmasına ve 1928 slam Dini Malları Yönetimi Emirnamesinin feshini, toplumun genel, hayırlı, dini yararları ve eitim sevgisi noktasından gerekli ve kaçınılmaz saymaktadır. 5. Kongre, aldıı kararları Hükümet nezdinde izlemek ve sonuçlandırmak, ileride ortaya çıkacak toplum meselelerini gözden geçirmek ve gereken giriimleri yapmak, bu yönde adanın her köyünde bulunacak temsilcileri ile haberleme ve onların merkeze çarılması ile genel kurul eklinde toplanarak kararlar almak ve bunların ait olduu makamlar nezdinde giriimlerde bulunmak üzere Kavain üyesi Mısırlızade Necati, Kavanin üyesi Zeka, avukat Bahaettin, avukat Fazıl, Masum Millet gazetesi sahip ve yazarı avukat Rifat, avukat Sait Hoca, Dr. Pertev, Dr. evki, avukat Ahmet Rait beylerden oluan bir Merkez Heyeti ne tam ve kesin yetki ile vekalet eder. Merkezi Yönetim Kurulu, ilerini yürütmekle gerekli olan kuralları gösteren bir tüzük hazırlayacaklardır. Merkezi Heyet, ayrıca kendi aralarında bir bakan ve bir sekreter seçecektir. Heyet, ada Türklüünü ilgilendiren tüm meselelerde söz söylemek, kararlar almak, genel yarara aykırı hareketlere, uygun ekilde engel olmaya çalımak görevlerini de yerine getirecektir. Merkezi Heyet, 3 yıl için seçilmi olup, bu süre sonunda geçerli nedenler dolayısıyla yendien seçilmez veya kongre herhangi bir nedenle toplanmazsa veya toplanır da çounluk yoksa, görevine bir yıl daha devam edecektir. 6. Kongre, toplumun açık hakkına ve sömürge müstearının 1931 Kavanin Meclisi oturumlarının birinde Türk toplumunun Müftü seçmek hukuk ve özgürlüüne sahip olduuna ilikin sevindirici demecine dayanarak, bugün bu mekii ial etmek ve Kıbrıs Türk toplumunun dini lideri olmak üzere, Baf kasabasında avukatlık - 243 -
yapan Ahmet Sait Efendi yi Müftü seçtiini ilan eder ve hükümetin bu seçimi tanıması dileinde bulunur ( An, 1997: 156-157 ). Kongre toplantısının sona ermesi üzerine, seçilen Merkezi Heyet, bir araya gelerek yeni Müftü Sait Hoca yı heyet bakanlıına, avukat Bahettin i bakan yardımcılıına, avukat Ahmet Rait i ise heyet sekreterliine getirmitir. Merkezi Heyet,, kendi aralarında çalıma yöntemlerini saptayan bir yönetmelik hazırlamayı ve Kıbrıs Türk halkını ilgilendiren her konuda karar alarak giriimlerde bulunmayı kararlatırmıtır. Merkez Yönetim Kurulu 3 yıl görev yapacaktır ve yeni bir heyet seçmek için kongre toplanamadıı takdirde, görevini bir yıl daha uzatabilecektir ( An, 1997:: 157-158, Fedai, 1986: 35 ). Milli Kongre nin toplanması ve alınan kararlar sonrası Heyet-i Merkeziye 2 Mayıs 1931 de Kıbrıs Valisi Storrs tan görüme talebinde bulunmu, ancak kabul alamamıtır. 15 Mayıs 1931 de ise Kıbrıs Hükümeti müstearı Henniker Heaton, milli kongre kararlarının hükmet tarafından kabul edimediini ve toplantıda seçilen Müftü nün tanınmadıını beyan eden bir Hükümet lanı yayınlamıtır ( Altan, 1986: 734 ). Nitekim adada 21 Ekim 1931 de balayan Rum isyanı nedeni ile sömürge yönetiminin aldıı önlemler ve olaanüstü hal yasası yönetim kurulunun faaliyet yapmasına büyük darbe vurmutur. Tarihi önemi olan bu kongre, Meclis-i Milli ye göre Kıbrıs Türk halkının içindeki gruplamalar içinde Halkçı grubun öncülüünü yaptıı ve dolayısı ile adada sömürge yönetimine karı Kıbrıs Türk kimlii üzerine vurgu yapan grubun ön plana çıması ile de dikkat çekicidir. Dönemin gazetelerinden Hakikat da * 9 Mayıs 1931 tarihinde çıkan bir yazı bu durumu daha net olarak ortaya koymaktadır. Gazetede Ulusal Kongre için Bu gibi hareketler, bu memlekette hükümetten baka dayanaı olmayan slam azınlıını vahim akıbetlere sürüklemek eilimi gösteriyor denmekteydi. Yazının devamında toplantının Milli Kongre ismine layık olmadıı, adadaki Türk halkının dörtte birini temsil ettii ileri sürülürken alınan kararlar eletiriliyor, ortada Müftülük meselesi olmadıı, hükümetin lise idaresine yaptıı müdahalelerin iyi bir gelecek için yapılmı olması bakımından karı çkılacak bir durum olmadıı, eriye Mahkemelerinin ngiltere kralının fermanları ile zaten baımsız olduu, Evkaf konusunda ise 1878 Osmanlı ngiliz Savunma Konvansiyonu ve 1923 Lozan Antlamasına aykırı bir durum bulunmadıı belirtilmitir ( 9 Mayıs 1931 tarihli Hakikat den aktaran Altan, 1986: 727-729 ). Kıbrıs Türk halkını siyasi önderlerinin topladıı ikinci kongre de, yine temsil ve vekalet usulü ile toplanmı ve altı önemli karar alınmıtır. Bu kararların içeriine bakıldıında birincisinden farklı olarak ngiliz sömürge idaresine karı dini- vakıflar- eitim- yargı gibi temel toplumsal alanlarda bugün ve geleceklerini belirleme hakkını içeren talepler söz konusudur. Ayrıca kongrede fiili olarak da katılanlar Müftü seçimi yapmı, seçilen Müftünün hukuki ve toplumsal durumunun tanınmasını talep etmitir. Ulusal Kongre birincisine göre daha organsal ve ilevsel farklılamaya dayanan, halkı ilgilendiren kararlar alan ve kurallar koyma yetkisi olan bir kongre olmutur. Siyasi iktidara karı kurulan bu örgütlenme, aaıdan yukarıya yükselen seçim ve temsil istemi ile belirli bir kurallılık içinde hareket eden ve halkın geleceini ekillendirme yani kimliksel durumunu ortaya koyan bir özellie sahiptir. Elimizde kesin kanıtlar bulunmamakla birlikte özellikle Anadolu corafyasında 1. Dünya Savaı sonrası örgütlenen Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri ve kongre süreçlerinin de örnek alınma ihtimali yüksektir. Çünkü Kıbrıs Türk halkı gerek Kurtulu Savaı döneminde, gerekse Türkiye Cumhuriyeti kurulduunda Anadolu da gerçekleen her türlü gelimeyi takip edip, ilgilenmitir. SONUÇ Cemiyet ve kongre tipi örgütlenmeler, halkların siyasi tarihinde ve kimlik sürecinde önemli rol oynayan yapılardır. Bu yapılar içinde bulundukları halkların, yapısal/ konjonktürel iç ve dı gelimeler karısında siyasi ve hukuksal durumlarını ortaya koymaları açısından son derece yaratıcı unsurlardır. Ayrıca adları ister Cemiyet ister Kongre olsun, sıradan oluumlar *Hakikat, 1923 ten 1930 a kadar Larnaka da, 1930-1932 arası Lefkoa da Dervi Ali Remmal ve öretmen Mehmet Fikri tarafından çıkarılan haftalık bir gazeteydi Ahmet An ( 1997 ), Dinsel Toplumdan Ulusal Topluma Geçi Süreci ve Kıbrıs Türk Liderliinin Oluması ( 1900-1942 ), Lefkoa: Galeri Kültür Yayınları,s. 73. - 244 -
deildirler ve siyasal iktidar odaı veya otorite merkezi olarak birer kimlie sahiptirler. Savunma, kurtulu veya duru belirleme amacı ile oluturulan bu tip örgütlenmeler, geleneksel iktidar merkezi/ merkezlerinin dıında olumakta ve zamanla alternatif durumlara dönüebilmektedir. Kimlik oluumunda ve ekillenmesinde de etkili olmaktadırlar. Kıbrıs Türk halkının siyasi tarihinde bu açıdan 1918 ve 1931 yıllarında da bu tip örgütlenmeler rastlamak mümkündür. Bu örgütlenmeler Kıbrıs ın siyasi tarihinde önemli yeri olan gelimelere ve dönemlere denk gelmitir. Bu yıllarda, dönemin iç ve dı gelimeleri karısında Kıbrıs Türk halkı önderlii kimlik mücadelerinde kongre yöntemi ile seslerini duyurmaya çalımıtır. 1918 yılı, 1. Dünya Savaı sonrası sava sonrası düzenlemelerini yapmak için toplanacak olan Paris Barı Konferansı dönemine denk gelmektedir. Adada nüfus olarak çounluu oluturan Rum hakkı dinamik bir biçimde oluturdukları bir heyet ile Londra ya giderek adanın Yunanistan ile birlemesi için lobi çalımaları içine girmitir. Bu gelime karısında Kıbrıs Türk halkı liderlii de aynı yöntemi izleyerek, topladıkları Meclis-i Milli kongresi ile adanın Osmanlı mparatorluu na iadesi kararı almı ve bu kararı tüm dünyaya duyurmak için harekete geçmek istemitir. 1931 yılı adada ngiliz sömürge yönetiminin Kıbrıs Türk halkının toplumsal- siyasidinsel- eitsel hakları noktasında yaptıı düzenlemelere karı, kendi istek ve tutumları çok net bir biçimde alınan kararlarla ortaya konmutur. Her iki kongre tipi örgütlenmede izledii yöntem adada yaayan doal Müslüman Türk nüfusu adına hareket etmek, gittikçe geni bir örgüt yapısına sahip olmak, aaıdan yukarıya doru yükselen bir seçim- temsil- vekalet ve katılım aı kurmaktır. Ayrıca kongrelerde alınan kararlara bakıldıı zaman karar alma süreçlerinde kurallılık içinde hareket etmek ve tüm halkı ilgilendiren konularda karar almak ve uygulanmasını istemek biçiminde bir çizgi takip edilmitir. Belli bir temsil ve rıza temeline dayandıı için bu kongreler Kıbrıs Türk halkının o gün ve geleceinde belirleyici bir kimlik inasına da yol açmaktadır. Kıbrıs Türk halkının siyasi tarihindeki bu iki kongre de, kendinden önce Osmanlı corafyasında gerçekletirilen Garbi Trakya Hükümet-i Muvakkatesi ve Amasya Tamimi gibi oluumlarda etkilenmi ve esinlenmi görünmektedir. Bu durum da adadaki Müslüman Türk halkının o gün ve gelecekte yüzünü çevirdii odak noktasını tespit etmede önemlidir. Bu nedenle Kıbrıs Türk halkının var olma ve kimlik ekillenme sürecinde Anadolu nun etkisinin yadsınamaz olduunu ortaya çıkarmaktadır. KAYNAKÇA ALÇITEPE, Ali Galip ( 2003 ), Meclis-i Milli nin Kıbrıs Türk Milli Mücadele Tarihi ndeki Yeri, Celal Bayar Üniversitesi SBE Dergisi, Cilt:1, Sayı: 1, ss. 1-5. AKGÜN, Sibel ( 2012 ), ngiliz Sömürge Yönetimine Karı Kıbrıs Türk Toplumunun Tepkisi, 2011 Yılında Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti: Fırsatlar ve Tehditler Çalıtayı, 5 Mart 2011, Ankara, 2011 Yılında Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti: Fırsatlar ve Tehditler, Ed: Soyalp Tamçelik, Ekoavrasya, s. 199-213. ALTAN, H. Mustafa ( 1986 ), Belgelerle Kıbrıs Türk Vakıflar Tarihi 1571-1974, Cilt: 2, Lefkoa: Kıbrıs Vakıflar daresi Yayınları. AN, Ahmet ( 1997 ), Dinsel Toplumdan Ulusal Topluma Geçi Süreci ve Kıbrıs Türk Liderliinin Oluması ( 1900-1942 ), Lefkoa: Galeri Kültür Yayınları. ARISAKAL, Barı ( 2014 ), Batı Trakya Baımsız Türk Cumhuriyeti, http://www.bakisarisakal.com/ batitrakyabagimsizturkcumhuriyeti.pdf, E.T.: 15.07.2014. BATIBEY, Kemal evket ( 1979 ), Batı Trakya Türk Devleti 1919-1920, stanbul: Boaziçi Yayınları. BERATLI, Nazım ( 1999), Kıbrıslı Türklerin Tarihi, 3. Kitap, Lefkoa: Galeri Kültür Yayınları. BRNC, Ergin ( 1998 ), M. Necati Özkan ( 1899-1970, Cilt: II, stanbul: Umum Matbaası. BIYIKOLU, Tevfik ( 1955 ), Trakya da Milli Mücadele, TTK, Cilt: 1, Ankara, s. 19-29. ÇAPA, Mesut, zmir Müdafaa-i Hukuk-ı Osmaniye Cemiyeti Aralık 1918- Mart 1920. http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-21/izmir-mudafaa-i-hukuk-i-osmaniye-cemiyeti-aralik 1918-mart-1920, E.T: 20. 06.2014. Doru Yol, Meclis-i Milli Mukarreti, 15 Aralık 1918. GÜNDA Nevzat ( 1987 ), 1913 Garbi Trakya Hükümet-i Müstakilesi, Ankara: Kültür Bakanlıı Yayınları. FEDA, Harid ( 1985 ), Bir Yıldönümü: 11 Aralık 1918, Yeni Kıbrıs Dergisi, Ocak, s.1-30. FEDA, Harid ( 1986 ), 1930 Seçimleri Sonrası, Yeni Kıbrıs Dergisi, Mayıs, s. 30-45. - 245 -
JAESCHKE Gotthard ( 1957), Beitrage zur Geschichte des Kampfes der Türkei um ihre Unabhangigkeit,die Welt des Islams, Volume: 5, s. 1-64. LEWS, Bernard ( 1998 ), Modern Türkiye nin Douu, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. MENÇ, Hüseyin ( 1992 ), Milli Mücadele Yıllarında Amasya Olaylar- Portreler- Belgeler, Ankara: Amasya Belediyesi Yayınları. OKAN Beria Remzi ( 1933 ), Kıbrıs Türklerinden Esirgenen Haklar, Söz, 14 Ekim. SMAL Sabahattin, BRNC Ergin ( 1987 ), Kıbrıs Türkünün Varolu Savaımında ki Ulusal Kongre, Meclis-i Milli 1918- Milli Kongre 1931, Lefkoa: Geliim Ofset. ÖZCAN, Selim ( 2013 ), Amasya Genelgesi nin Erzurum ve Sivas Kongreleri Üzerindeki Etkisi, Amasya Üniversitesi lahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 1, s. 69-82. TANÖR, Bülent ( 1985 ), Türkiye de Kongre ktidarları 1918-1920 ), Yapıt, Sayı: 13, Kasım Aralık 1985, s. 4-29. TANÖR, Bülent ( 1991 ), Mondros Mütarekesi Döneminde Türklerin Kurduu Geçici Hükümetler, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 46/1, s. 423-431. TURAN, erafettin ( 1991 ), Türk Devrim Tarihi 1, Ankara: Bilgi Yayınları. RN, brahim ( 2014 ), ki Hükümet Bir Tekilat: Garbi Trakya Hükümet-i Muvakkatesi den Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkate-i Milliyesi ne, History Studies, Volume 6, Issue: 2, s. 125-142. - 246 -