TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI 6. Ekonomik Yaklaşım Kongresi Gazi Üniversitesi Erdem Başçı Başkan Yardımcısı Ankara 6 Kasım 2009 1
Ekonomik İstikrara Bütünsel Bakış 1. Fiyat İstikrarı 2. Finansalİstikrar 3. Sürdürülebilir Büyüme 2
90 85 80 75 70 65 Mevcut Durum - 1 Sanayide Kapasite Kullanım Oranı (Ocak 2003 Eylül 2009, mevsimsellikten arındırılmış, yüzde) AB Japonya (sağ eksen) ABD Türkiye 120 1 0 90 80 70 60 50 3 01-09 04-09 07-09 01-03 04-03 07-03 -03 01-04 04-04 07-04 -04 01-05 04-05 07-05 -05 01-06 04-06 07-06 -06 01-07 04-07 07-07 -07 01-08 04-08 07-08 -08 Kaynak: Bloomberg, TÜİK, TCMB
11 9 8 7 6 5 4 3 2 Mevcut Durum - 2 16 15 14 13 12 11 9 4 01-02 05-02 09-02 01-03 05-03 09-03 01-04 05-04 09-04 01-05 05-05 09-05 01-06 05-06 09-06 01-07 05-07 09-07 01-08 05-08 09-08 01-09 05-09 09-09 İşsizlik Oranı (Ocak 2002 Eylül 2009, mevsimsellikten arındırılmış, yüzde) AB ABD Türkiye (sağ eksen) Kaynak: Bloomberg, TCMB Japonya
Mevcut Durum - 3 İstihdam Değişimi (Temmuz 2008 ile Temmuz 2009 arası, yüzde) 0.5 0.2 0.0-0.5-1.0-1.5-2.0-2.5-3.0-3.5-4.0-2.1-1.8-4.5-5.0-4.2 ABD Japonya AB Türkiye Kaynak: Bloomberg, TÜİK, TCMB 5
Analiz: Tüketim Harcaması Beklenen Gelir Hipotezi (Friedman 57, Hall 78): C Borçlanma Kısıtları ve Servet Etkisi (Carroll 92, 97; Deaton 91) İhtiyati Tasarruf Hipotezi (Carroll et al 99) y e p W t C u C Dengeleyici Para Politikası: r y e p W u y e p : C: W : Beklenen gelir Tüketim Servet u: r: İşssizlik Nominal faiz oranı 6
Analiz: İşgücü Talebi w ( 1+ r) = FL ( K, L) p r : w: p : Faiz oranı Nominal ücretler Nominal fiyat seviyesi F L L: K: : İşgücünün marjinal verimi İşgücü Sermaye Fuerst (1992) 7
Ekonomik İstikrardan Sapma Nedenleri Büyüme dönemlerinde uygulanan aşırı gevşek Para politikaları Maliye politikaları Finansal sektör politikaları 8
İstikrardan Sapma - I: Enflasyon Aşırı Gevşek Para Politikası: 1970 lerde ABD ABD de Philips Eğrisi (1961-1981) 16 14 80 12 74 79 81 ABD'de Enflasyon 8 6 4 69 68 66 67 73 70 72 78 71 77 76 75 2 65 64 6263 61 0 3 4 5 6 7 8 9 Kaynak: FED, TCMB ABD'de İşsizlik Oranı 9
İstikrardan Sapma - II: Kamu Borcu Aşırı Gevşek Maliye Politikası: 1990 larda Türkiye Kamu Kesimi Borçlanma Gereksinimi (1985-2008, GSYİH ya oranı, yüzde) 14 12 8 6 4 2 0-2 1985 1987 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, TCMB
İstikrardan Sapma - II: Kamu Borcu Aşırı Gevşek Maliye Politikası: 1990 larda Türkiye Kamu Sektörü Net Borcu (1990 2008, GSYİH ya oranı, yüzde) 80 70 60 50 40 30 20 0 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, TCMB 11
İstkrardan Sapma - II: Kamu Borcu Aşırı Gevşek Maliye Politikası: 1990 larda Türkiye 140 Türkiye de Enflasyon ve Faiz Oranları (1990 2009*, bileşik yüzde) 120 0 80 60 Enflasyon 40 Kısa Vadeli DİBS Faiz Oranları 20 0 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, TCMB *Ekim 2009 12
12 8 6 4 2 0-2 İstikrardan Sapma - III: Finansal Sektör Politikaları Aşırı Gevşek Finansal Kesim Politikaları: 2000 lerde ABD ABD Hanehalkı Borçluluk Oranında Yıllık Değişimin GSYİH ye Oranı (Mart 1952 Haziran 2009, baz puan) 0 ABD Hanehalkı Borçluluk Oranı (Mart 1952 Haziran 2009, GSYİH ye oranı) Aşırı Borçlanma (2003-2007) 90 Aşırı Borçlanma (2003-2007) 80 70 60 50 Aşırı düşük faiz (2002-2006) 40 30 20 Kaynak: Bloomberg, TCMB Kaynak: Bloomberg, TCMB 13 1952 1954 1956 1958 1960 1962 1964 1966 1968 1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 1952 1954 1956 1958 1960 1962 1964 1966 1968 1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008
İstikrardan Sapma - III: Finansal Sektör Politikaları Aşırı Gevşek Finansal Kesim Politikaları: 2000 lerde ABD 70 Piyasa Büyüklükleri (2001 2008, trilyon ABD Doları) 60 50 Kredilerin Sigorta Hacmi (CDS) 40 30 20 ABD Borçlanma Senetleri Piyasası ABD Menkul Kıymetler Borsası ABD Mortgage Piyasası 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Kaynak: ISDA, WFE, SIFMA 14
İstikrardan Sapma - III: Finansal Sektör Politikaları Aşırı Gevşek Finansal Kesim Politikalarının Krizle Sonuçlanması Kredi İflas Takası (CDS) Primleri (Ocak 2004 - Kasım 2009, baz puan) 1200 00 800 Avrupa ITRAXX Crossover** 600 400 200 BBB ve üzeri kredi notuna sahip firmalar* 0 04-06 06-06 08-06 -06 12-06 02-07 04-07 06-07 08-07 -07 12-07 02-08 04-08 06-08 08-08 -08 12-08 02-09 04-09 06-09 08-09 -09 * Kuzey Amerika da yatırım yapılabilir (BBB ve üzeri) kredi notuna sahip firmalar. ** Endeks Avrupa piyasalarında en lilkit varlıkların CDS endeksleri kullanılarak türetilmiştir. Kaynak: JP Morgan, Boomberg, TCMB 15
İstikrardan Sapma - III: Finansal Sektör Politikaları Aşırı Gevşek Finansal Kesim Politikalarının Krizle Sonuçlanması 30 ABD de Şirketlerin Kredi Derecelerine Göre Dağılımı (yüzde) 2009 25 20 2008 15 2003 5 0 AAA AA A BBB BB B CCC/C Kaynak: Bloomberg, TCMB 16
Türkiye de Dengeleyici Para Politikası - I Türkiye de hanehalkı borçluluğu sıkı para ve finansal sektör politikalarının da katkısıyla daha dengeli bir artış sergilemiştir. 6.0 5.0 4.0 Türkiye Hanehalkı Borçluluk Oranındaki Yıllık Değişimin GSYİH ye Oranı (2000 1.Ç 2009 2.Ç, baz puan) Parasal Sıkılaştırma (2006) 25 20 Türkiye Hanehalkı Borçluluk Oranı (1998 4.Ç 2009 2.Ç, GSYİH ye oranı) Parasal Genişleme (2009) 3.0 2.0 15 1.0 0.0-1.0-2.0-3.0 2000Ç1 2001Ç1 2002Ç1 2003Ç1 2004Ç1 2005Ç1 2006Ç1 2007Ç1 Parasal Genişleme (2009) 2008Ç1 2009Ç1 5 0 1998Ç4 1999Ç4 2000Ç4 2001Ç4 2002Ç4 2003Ç4 Parasal Sıkılaştırma (2006) 2004Ç4 2005Ç4 2006Ç4 2007Ç4 2008Ç4 2009Ç4 Kaynak: TÜİK, TCMB Kaynak: TÜİK, TCMB 17
Türkiye de Dengeleyici Para Politikası - II Yükselen Enflasyon III Olumsuz Maliyet Şoku 2008 2.Ç Politika Tepkisi Hedef revizyonu, Ölçülü faiz artırımı II Yüksek Talep ve Olumsuz Maliyet Şoku 2006 2.Ç Politika Tepkisi Güçlü parasal sıkılaştırma Fiyat İstikrarı Düşen Enflasyon IV Düşük Talep Şoku 2008 4.Ç Politika Tepkisi Faiz indirimleri HEDEF Olumlu Maliyet Şoku 2003-05 Politika Tepkisi İhtiyatlı Faiz İndirimi ve Faiz Dışı Araçlar: Düzenleme ve Denetlemelerin sıkılaştırılması I Düşen Milli Gelir Sürdürülebilir Büyüme Aşırı Hızlı Artan Milli Gelir 18
Türkiye de Dengeleyici Para Politikası - III Merkez Bankası Politika Faizi ve Gösterge Devlet Tahvili Faizi (1 Ocak 2008 5 Kasım 2009, bileşik yüzde) 30 25 Gösterge Devlet Tahvili Faizi 20 15 Politika Faizi 5 01-08 05-08 09-08 01-09 05-09 09-09 Kaynak: BDDK, TCMB 19
Türkiye de Dengeleyici Para Politikası - IV Faiz Oranları (Nisan 2007 Eylül 2009, bileşik yüzde) Faiz Oranları (Nisan 2007 Eylül 2009, bileşik yüzde) 24 26 24 22 Tüketici Kredisi Faizi* 22 20 Ticari Kredi Faizi* Faiz İndirim Süreci 20 18 18 16 16 14 14 Faiz İndirim Süreci 12 Politika Faizi 12 Politika Faizi 8 8 6 6 07-07 09-07 11-07 01-08 03-08 05-08 07-08 09-08 11-08 01-09 03-09 05-09 07-09 07-07 09-07 11-07 01-08 03-08 05-08 07-08 09-08 11-08 01-09 03-09 05-09 07-09 * Ağırlıklı ortalama, akım Kaynak: TCMB * Ağırlıklı ortalama, akım Kaynak: TCMB 20
Dünyada Enflasyon Gerçekleşmeleri Enflasyon Gerçekleşmeleri (Ocak 2000 Eylül 2009, yıllık yüzde değişim) 12 8 Gelişmekte olan ülkeler 6 4.74 4 Gelişmiş ülkeler 2 0 00 01 02 03 04 05 06 07 08 09-0.94-2 Kaynak: IMF 21
Dünyada Politika Faizleri Politika Faizleri (Ocak 2006 Ekim 2009, basit faiz, yüzde) 6 5 İngiltere 4 3 2 Avrupa Merkez Bankası 1 ABD 0 01-06 07-06 01-07 07-07 01-08 07-08 01-09 07-09 Kaynak: Merkez Bankaları, TCMB 22
Ekonomik İstikrara Bütünsel Bakış Amaçlar 1. Fiyat İstikrarı 2. Finansalİstikrar 3. Sürdürülebilir Büyüme Araçlar 1. Para Politikası (dengeleyici) 2. Finansal Sektör Politikası (dengeleyici) 3. Maliye Politikası (dengeleyici) 23
Teşekkürler... 24
TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI 6. Ekonomik Yaklaşım Kongresi Gazi Üniversitesi Erdem Başçı Başkan Yardımcısı Ankara 6 Kasım 2009 25