Karakalpak Halký, Karakalpak Dili ve Karakalpak Edebiyatý Karakalpak Halkýnýn Ortaya Çýkýþý * Yakýn zamanda ortaya çýkmýþ halk yoktur. Büyük olsun, küçük olsun her türlü halkýn kendine has tarihi vardýr. Bunun için, bunlarýn büyük veya küçük halk olarak kalmasýnýn sebeblerini de o halkýn her bir asýrdaki kaderinden, sosyal, ekonomik durumlarýndan takip etmek doðru olur. Elbette Karakalpak halký dili, görünüþü, örf âdeti, etnografisi birbirine yakýn olan Kazak, Özbek, Kýrgýz ve Türkmen halklarýndan ayrý yaþamýyor. Ayrý bir halk olsa da geliþme devirleri onlar ile benzerdir. XIV. asýrda, belki de ondan da evvelki devirlerde benzerlikler vardýr. Halkýn tamamen azalýp kalmasýnýn sebepleri savaþlar ile ilgilidir. Bunun için de Karakalpaklar, diðer Türk halklarý gibi VI. asýrdan baþlayarak XIV. asra kadar devam eden genel Türk yazýlý eserlere (Orhun Abideleri ne) kendilerinin ortak mirasý olarak bakarlar. Karakalpaklarýn ilk atalarýnýn ortaya çýktýðý Harezm bölgesi, hâlen yaþamakta olduklarý mekândýr. Menþei de Sak ve Massaget boylarý ile ilgilidir. Nehir boyu Saklarýnýn birleþmesi sonucunda ortaya çýkmýþtýr. Bu konuda ünlü tarihçi S.P.Tolstov böyle bir sonuca varmýþtýr. Karakalpaklarýn atalarýnýn savaþçý kavim olduðu hakkýnda tarihçiler bir çok fikir beyan etmiþlerdir. Özellikle IX. asýrdaki Arap tarihçisi A.N.Nauveriy: Bu devirdeki Harezm padiþahý Altýn Taþ ýn çöl kavimlerinden seçip aldýðý atlý birlikleri Kalpaklar diye adlandýrýlmýþtý. diye yazar. Böylece de IX. asýrda ortaya çýkan Kalpaklar kavminin adlandýrýlmasýnýn pek çok tarihçinin ilgisini çektiði malûmdur. Bu deðiþikliði, Karakalpak halkýnýn geçmiþ devir yazýlý kaynaklarýndaki bir görüntüsü diye düþünebiliriz. Öte yandan, sözlü destanlara nakledilmiþ olan en eski devir olaylarýnýn, Grek âlimlerinin söz ettikleri Massaget destanlarý özelliklerinin Karakalpak folkloruna yansýmasý da bir hayli düþündürücüdür. Bundan baþka geçmiþ devirlerde Karakalpaklarýn yaþadýðý eski Harezm de Kanlýlar ýn ve Kýpçaklarýn bir kýsmý olan Yabýlar ýn görülmesi, onlarýn etnografisi ile ilgisini düþündürmektedir. Bu devirde Türk dili konuþan baþka büyük halklardan da hâlâ tarih sahnesine çýkabilen yoktu. Bu devirde Amuderya nýn aþaðý mecrasýnda Oðuz, Kýpçak ve Karluk kavimleri birlikte yaþamaktadýr. Bunlardan Oðuzlar, Türkmen ve Azerbaycan; Karluklar, Özbek ve Uygur; Kýpçaklar, Kazak, Kýrgýz ve Karakalpak kavimlerini oluþturmuþlardýr. Bunlarýn sonradan Oðuz-Kýpçak ve Karluk-Kýpçak olarak karýþtýklarý biliniyor. Bu zamanda Karakalpaklar, Aral denizinin güney yönlerinden baþlayarak Yenikent e kadarki yerleri sahiplenmiþ, vatan tutmuþlardýr. Kazaklarýn en büyük kýsmý ise Yenikent ile Sozak arasýnda yaþamýþtýr. IX-XII. asýrlar arasýnda Orta Asya da Araplarýn hükümranlýðý çok güçlü idi. Bunun için de Araplar, çöl kavimlerini saðlam tutabilmek için Peygamber sahabeleri þeklindeki isimle kendilerinin bazý komutanlarýný bilge sýfatýnda göndermiþtir. Bu gibi sebepler ile X. asýrdaki Kazak kavimleri arasýnda Enes adlý sahabe, Karakalpaklar arasýnda da Melik veya Mâlik adlý sahabe han olarak kabul edilmiþ. Bu konuda Karakalpak þairi Berdak, Þejire (Þecere) adlý eserinde: Yahut: Enes Melik eki kisi, Payðambardýñ sahabasý Enes, Malik iki kiþi, Peygamberin sahabesi * Kamal Mambetov, Karakalpaklardýñ Etnografiyalýk Tariyhý, Nökis Karakalpakstan Baspasý, 1995, s. 6 ve devamý.
Meliktiñ ulý Razýhak, Mâlik in oðlu Razýhak, Jaslýðýnda koydý ðulpak, Gençliðinde koydu gulpak Kiygen eken kara kalpak, Giymiþ imiþ kara kalpak, Sonnan Kalpak bolðan eken Ondan Kalpak olmuþ imiþ. diye yazar. Tarihî kaynaklarda sahabe Malik, X. asrýn sonunda Yenikent e han olmuþ birisi olarak gösterilir. Bundan sonra ise Karakalpaklarýn bulunduðu Aral denizinin boylarýna Peçenekler gelir ve orayý iþgal eder. Yine yepyeni olaylar baþlar. Peçenekler, aslýnda Türkçe konuþan bir kavim olup Kayýn adamlar manasýna gelirmiþ. Genellikle onun doðu bölüðü Karakalpaklara çok yakýn bir bölüktür. Onlar Karakalpaklarýn bir çok grubunu itaat altýna alýp asker olarak kullanmýþlardýr. Onlarda taþýnabilir mal, araba ve ev eþyalarý olduðu için de, kendine meyilli, yakýn kavimleri bir araya getirip baþka ülkeleri yaðma etmek için onlarý kullanýrmýþ. Onun için X. asýrda Karakalpaklarýn bir kýsmýnýn Peçeneklerle birleþip Don nehrinin boylarýna vardýðýný görüyoruz. Onlar, Peçeneklerin batýya akýn etme hareketlerine razý olmayarak Kiev kinyazý Svyatoslav ile komþu olmalarýna güvenip Dinyeper nehrinin boyunda Karabörüklüler diye adlandýrýlan merkezi kurarlar. Kiev Rusunun sosyal, ekonomik hayatýna isteyerek katýlýrlar. Böylece Karakalpaklar, Peçenek adýyla anýlmalarý neticesinde ikiye bölünürler. Karakalpaklarýn Harezm de kalan kýsmý çok az ve silâhsýz olduðu için tarih sayfalarýnda çok az iz býrakmýþtýr. O devir tarihçilerinin verdiði malumatlara göre onlar Sultan Veyis daðlarýnda, Aral denizi yakalarýnda balýkçýlýk, çiftçilik ve hayvancýlýk ile yaþamýþlar. Bazý gruplarý da Arallýlar diye adlandýrýlmýþlardýr. Böylelikle onlarýn Harezm i Cengiz Han akýnlarýndan korumak için gönüllü olduklarý bilinir. Daha sonra Altýn Orda nýn Harezm ile birleþmesinden itibaren Saraycýk ve Harezm Karakalpaklarý arasýnda sýký münasebetler kurulur. Batýda ortaya çýkan Karakalpaklar orda sý Karaböriklilerin Doðu Avrupa tarihinde büyük bir yeri vardýr. Onlar, Rus kinyazlarý ile komþu olup bir çok imkânlara sahip olmuþlardýr. Fakat bunlar da XII. asrýn sonunda Kýpçak kavimleri tarafýndan düþman kabul edilir. Haddizatýnda XII. asýrdaki Kýpçak kavimleri de bugünkü Türkçe konuþan halklarýn bir araya gelmesinden ibaretti. Çünkü bu devirdeki Kýpçaklar da günümüzdeki Kazak, Kýrgýz, Karakalpak, Özbek halklarýnýn ortaya çýkýþýna sebep olmuþtur. O zamanlar Yenisey den Sozak a, Moðolistan dan Don a kadarki yerler Kýpçak Ovasý (Deþt-i Kýpçak) diye adlandýrýlmýþtýr. XII. asýrda onlarýn merkezi Ýdil ile Yayýk nehirlerinin arasýnda bulunuyordu. Onlarýn askerleri de bir çok kahramanlýklar göstermiþti. Buna raðmen Cengiz Han, 1223 yýlýnýn 31 Mayýsýnda Kýpçaklarý tamamen maðlup eder. Kýpçak kavimlerinin görünüþ itibariyle Moðollara çok benzemesi, askerlerinin kahramanlýðý, Cengiz Han a çok uygun gelmiþti. Bu yüzden de o, tereddütsüz, Kýpçak kavimleri arasýna kendi merkezini kurup Kýpçak yiðitlerini bilgeliðe hazýrlamaya baþlar. Bu ülkeyi Altýn Orda diye tanýtýp Türk dilini devletin dili olarak kabul eder. Bu, az sayýdaki Moðollarýn büyük ülkeye hükmetmesine yardýmcý oluyordu. Bundan baþka Türk halklarý arasýnda Moðol kavimlerinin uruklarýna benzeyen uruklarýn da var olduðu malumdur. Bu uruklarýn en çok bilineni Mangýt ve Konrat týr. Bu yüzden Türk halklarýnýn Mangýt kavminden çýkan Nogay adlý kiþi, XIV. asýrdaki Altýn Orda tarihinde önemli bir yer iþgal eder. O Emir diye adlandýrýlýp, Türkçe konuþan halklarý bir araya getirip Nogaylý kavmini kurar. Onun ülkede en parlak devri 1300-1340 yýllarý arasýdýr. Ýþte bu emîr Nogay ýn adý Karakalpaklarýn tarihiyle çok sýký baðlantýlýdýr. Karakalpak kültür tarihinde iki asýrdan fazla hüküm süren Nogaylý devri, bu kiþi ve onun çocuklarýyla özdeþleþmiþtir. Türkçe konuþan bir çok halktan meydana gelmiþ olan Kýpçaklarýn yerine Moðollarýn kurduðu Altýn Orda, XIV. asýrda en parlak devrindeydi. Bu Orda nýn haný, baþlangýçta Cengiz evlâtlarýndan olmakla beraber þehzâdeler bu Orda nýn halkýndan olan Türk kavimleri ile dünürmüþ ve han nesli, Türk halkýyla da karýþmýþ. Bu yüzden de hanlarýn çok kadýnla evlenip çoðalmasý, Orda nýn bir çok boya bölünüp parçalanmasýna ve bir çok Türk dilli halklarýn ortaya çýkmasýna sebep olmuþtur. Bu çerçevede Özbek halkýnýn kuruluþu, Altýn Orda daki Özbek Han devrinde olmuþtur. Bu durum, Maveraünnehirdeki yerleþik Özbeklerle Kýpçak bozkýrlarýnýn göçebe Özbeklerini bir araya getirmiþtir. Bundan bir asýr sonra, 1456 yýlýnda Canýbek Han, Çu ve Talas nehirlerinin boyunda Kazak Hanlýðýný kurmuþ, Kýrgýzlar Yenisey boyundan Tiyenþan a doðru göçmüþ, Türkmenler Merv etrafýnda toplanmaya baþlamýþtýr. Altýn Orda nýn Ak Orda ve Kök Orda olarak ikiye bölünmesi, boylarýn tekrar parçalanmasýna sebep olmuþtur. Bu yüzden Karakalpaklar da bu devirlerde baþka boylarla göçüp konup kâh Kazaklarla birlikte Canýbek in Orda sýnda, kâh Sýrderya nýn Aral a döküldüðü yerde Toktamýþ idaresinde, kâh Suðnak ta, kâh Kutluk Temir idaresinde Harezm de görünür. Bu yüzden de XIV. asýrda önde gelen ozanlar þiiri, usta söz hüneri, Kazak, Karakalpak ve Nogay halklarý arasýnda ayný zamanda revaç bulmuþtur. XIV-XV. asýrlarda yaþayan Soppaslý Ozan Sýpýra, Asan Kaygý ve Jiyenþe nin Ýdil, Yayýk ve Türkistan olaylarýyla münasebetinin manasý ve önemi bundandýr.
Karakalpaklar, Nogay ýn ölümünden sonra da onun politikasýna hepten sadýk kalmýþ bir halktýr. Bu yüzden de onlar Nogaylý kavmini yeniden kurmak için mücadele etmiþlerdir. Bu durum genellikle Mangýt emirlerinden olan Edige, onun çocuklarý Nurettin ve Okkas kiþiliðinde ziyadesiyle göze çarpar. Hatta Okkas XI. asrýn sonunda Suðnak þehrinin civarýndan Özgen adlý kaleye saldýrýp kendi hanlýðýný kurmuþtur. Fakat bu durum uzun sürmemiþtir. Kalenin (þehrin) dýþ kýsmý düþmanlar tarafýndan iþgal edilmiþtir. Ünlü tarihçi T. A. Jdanko Karakalpaklarýn, Orus haný ve Okkas haný öz atasý olarak gördüðünü, Karakalpak halkýnýn teþekkül devrinin de, bu asrýn sonlarý olduðunu tahmin eder. Bu devirde Harezm ile Türkistan sýký münasebet içinde olmuþtur. Karakalpaklarýn medenî ve kültürel tarihi belli baþlý üç aþamada ve üç yerde belirir: 1.Saraycýk 2.Çimbay, Satemir 3.Yenikent, Özgen etrafýnda. Ýþte bu þehirler Karakalpaklarýn on asra yakýn sýrrýný bize söyler. (Yakýn zamana kadar Çimbay þehrinin sýrlarý dahi bilinmiyordu.) Akademisyen V. Barthold bu þehrin, Cengiz Han akýnlarýndan önce de var olduðunu kendi haritasýnda gösterdikten sonra düþünmemizi saðlar. Böylece Karakalpaklarýn, Harezm, Ýdil, Yayýk ve Türkistan ülkesi ile saðlam iliþkileri olduðuna þahit oluyoruz. Fakat bu durum, Karakalpak tarihinde tam araþtýrýlmýþ deðildir. Karakalpaklarýn XIV-XV. asýrlarda Ýdil boyu ile birlikte Harezm ve Türkistan da görülmesi, onlarýn Altýn Orda ülkesinin parçalanmasýna baðlý olarak ilk mekânlarýna doðru mu göçtüðü veya bunlarýn eskiden beri Harezm de kalan Karakalpaklarýn parçasý mý olduðu hususu belirsizdir. Durum böyle olsa bile Karakalpaklara o devirde üç ülkenin tarihinde de açýkça rastlanýr. Tarihî bilgilerimize göre onlarýn XV. asrýn sonunda yerleþtikleri yer, Suðnak etrafýndaki Özgen kalesi (þehri) ve kuzey Harezm deki Sultan Veyis daðlarýnýn etrafýdýr. O zamandaki Altýn Orda memleketinin sýnýrlarý Saraycýk tan baþlayýp Harezm ve Türkistan ý içine alýyordu. Tarihçi Ruzbahan Ýsfehanî nin verdiði bilgilere göre Altýn Orda daki han tarafýndan emir ve sultanlara beylik ve toprak verildiðinde, onlarla birlikte kardeþ bölgeler, kendine sadýk askerler de oraya göçüp yerleþmiþlerdir. Demek ki Orýs Han zamanýnda Karakalpaklarýn büyük çoðunluðunun Türkistan a mý göç ettiði veya bunlarýn, o devirdeki Harezm Karakalpaklarýnýn tâbîsi mi olduðu hususu belirsizdir. Karakalpaklar, XV. asýrda Sýrderya nýn (Seyhun) orta kývrýmýnda kendi hanlýðýný kurmuþtur. Ancak Okkas ýn ölümünden sonra bu hanlýk yýkýlmýþ ve Okkas ýn çocuklarý Musa, Jamðýrþý (Yaðmurcu) ve Asan, Yayýk boylarýna doðru kaçmýþtýr. Amaç, Nogaylý boyunu geliþtirmek ve yýkýlan Altýn Orda yý yeniden kurmak idi. Bu vakitte Özbekler ve Kazaklar kendi hanlýklarýný kurmuþlardý. Nogay bayraðý altýnda Karakalpaklar ve onlarýn dýþýnda baþka Türk halklarý da vardý. Bu yüzden Jamðýrþý, Astrahan haný diye ün salmýþtýr. Okkas ýn üçüncü çocuðu Asan hakkýnda yeterli bilgi yoktur. Bazý kaynaklarda o, Yayýk yolunda ölmüþtür diye söylenir. XVI. asýrdan itibaren Baþkurt ve Tatarlarýn da bölünüp gitmesine bakýlýrsa bu orda yý birleþtirmek kolay olmayacaktý. Bu yüzden de bu orda, Musa nýn çocuklarý Þýykým, Þeydayak (Seytek), Þayký, Mamay zamanýnda çok çalkantýlar geçirmiþtir. Tarihî kaynaklara göre Musa nýn ortanca çocuðu Þeydayak (Seytek), aðabeylerine öfkelenip kendi boyunun peþi sýra Harezm e gider. Bundan bir müddet sonra onun kardeþi Dosým da kendi boyunu izleyip Sibirya tarafýna göçüp gider. O tarafta Ermak ile savaþýp ölür. Bundan sonra onun kardeþi Orak ve onun çocuðu Kazýy, kendilerine baðlý boyu ayýrýp Don nehrinin boylarýna doðru göçerler. Bunlar Küçük Nogay diye adlandýrýlýp, Kafkas ýn Nogay, Kumuk, Karaçay ve Türkçe konuþan baþka halklarýn ortaya çýkýþýna sebep olur. Orda nýn kalan kýsmý ise Nogaylý nýn altý oðlu olarak adlandýrýlýp Musa nýn en son çocuklarý Yusuf ve Ýsmail in eline geçer. Çünkü, Orda nýn kalan kýsmý, Karakalpak halkýnýn asýl kýsmý olup temelde Müyten, Konrat, Kýtay, Kýpçak, Keneges ve Mangýt tan ibaret altý kavimden müteþekkil idi. (Bu Nogaylý nýn altý oðlunun boyu XVI. asýrda Nogaylý coðrafyasý tamamen daðýldýktan sonra ilk etnik adlandýrýlmalara göre Karakalpaklar diye anýlmaya baþlamýþlardýr.) Karakalpak folklorik eserlerinin çoðunun Nogaylý yurdunda diye baþlamasýnýn sebebi bundandýr. Karakalpaklar XIV. asýrda Nogaylý bölgesinin temelini atmalarýyla birlikte XVI. asýrda bu bölgeyi tekrar güçlendirmeye çalýþmýþlardýr. Bu sebeple Karakalpak tarih kitaplarý Karakalpaklarýn Nogaylý dan ayrýldýðýný açýkça kabul eder. Bu konudaki bilgiler, þecerelerde de muhafaza edilmiþtir. XIX. asýrda yaþayan Karakalpak þairlerinden Öteþ Alþýnbay oðlu, Dünyada adlý þiirinde: Oný Öteþ þejereden körmiþler Onu Öteþ þecereden görmüþler, Sonýñ az-kem jerin aytýp bermiþler Onun az çok yerini söylemiþler, Ol Noðaylý Karakalpak dermiþler O, Nogaylý Karakalpak demiþler, Bülginþilik penen jürgen dünyada Bölünmüþlükle gezmiþlerdir dünyada, diye yazar.
Karakalpak halk ozaný Kýyas Hayrettinov ise: Noðaylý deydi eken halkýmdý sonda Nogaylý derlermiþ halkýma orda, Tüp babamdý köziñ körgen kobýzým Öz babamý gözün görmüþ kopuzum. diye terennüm eder. Karakalpaklarýn Nogaylý dan ayrýlýþ devirleri de karma karýþýk tarihî olaylarla doludur. Musa Bey in çok çocuðu olduðu için onlarýn herbiri beylik için mücadele edip Orda yý daðýtmýþlardýr. Hatta en küçük çocuklarý Yusuf ile Ýsmail in de birbiri ile anlaþamayýp ulusu ikiye böldüðü görülür. Yusuf Bey in güzel kýzý Süyinbike nin Kazan haný Janeli Hanýn eþi olduðu da bize tarihten bellidir. Fakat Yusuf Han ýn düþmaný olan Koþþak ýn sözüne inanýp haný öldürür. Süyinbike, Kazan haný olarak ünlenir. Fakat bu durum, Süyinbike nin kendisi ve dört yaþýndaki çocuðu Ötemis in (Ödemiþ) acýmasýzca ödürülmesi ile neticelenir. Bu durumlar Karakalpak folklorunda; Taslap ketip Horezmdey vatandý Terk edip Harezm gibi vataný, Jayýkta babamýz Noðay atandý Yayýk ta atamýza Nogay dendi, Taht öldirdi Süyinbiyke apañdý Taht öldürdü Süyinbike ananý, Devranýñnýñ beri arman Karakalpak Devranýnýn hepsi dert Karakalpak, diye söylenen halk þiirlerinde çok açýk görülür. Bundan baþka bu devirleri açýkça tasvir eden halkýn iyi bildiði Er Kosay, Er Kökþe, Er Sayýn, Orak ve Kazýy hakkýnda halk destanlarý da vardýr. Nogaylý bölgesi XVI. asrýn sonunda tamamen yýkýlýr. Bunun en önemli sebebi, bu devirdeki Cungar akýnlarýnýn dalga dalga gelmesidir. Musa nýn küçük çocuðu Ýsmail in ölümünden sonra onun çocuklarý Týnahmet ve Orýsbek arasýnda taht kavgalarý baþlar. Týnahmet in ölümünden sonra Orýsbek in eline geçen Orda, tamamen buhranlý dönemler yaþar, halk arasýnda açlýk ve sefalet yayýlýr. Bu halký böylesi sefaletten kurtaran, Orda nýn en sonuncu beyi Týnahmet in oðlu Ormanbet tir. Onun Orda yý yönettiði yýllar 1584-1596 yýllarý arasýdýr. Ormanbet zamanýnda halk, tamamen âbat olup koyunun üzerine turgay kuþunun yuva yaptýðý zaman olmuþtur. Kendisi yiðit ve akýllý kiþi olduðu için halk onun hakkýnda çeþitli efsaneleri, hikâye ve destanlarý oluþturmuþtur. Fakat bu durumlar da çok sürmemiþtir. Cungarlarýn zalim padiþahý Ho-urlýk, 1596 yýlýnýn bahar aylarýnda çok asker ile saldýrmýþ ve sakin ömür süren halký darmadaðýn etmiþtir. Ormanbet Bey bu savaþta kahramanca savaþarak ölür. Kendi bilge beylerinden ayrýlan halk, otlaðýndan ayrýlan koyun gibi her bir otun altýna gizlenip zorluk içinde yaþar. O zamanýn âdetlerine göre ülke liderinin yerini, onun zürriyetinden birinin almasý gerekiyordu. Ormanbet Bey den kimse kalmaz. Onun Biybiayþa, Gülayþa, Sarýþa adlý kýzlarý vardýr. Halk onlarýn içinde küçük kýzý Sarýþa yý akýllý gördüðü için bey olarak kabul eder. Fakat Ho-urlýk, halký üçüncü kez kýrýnca baþka çare bulunmadýðýndan Ýdil boyunda hür olmadýk; þimdi eski devirlerden itibaren atalarýmýzýn serbestçe yaþadýðý öz yurdumuz Harezm var; onun daha ötesinde babamýz Orýs han ile Okkas hanýn padiþahlýk ettiði topraðý kutlu yer olan Türkistan var, oraya göç edelim deyip yatak yorganlarýný yüklenip yola revan olmuþlar. Karakalpaklarýn Harezm ve Türkistan a doðru göçleri 1596-1597 yýllarýný içine alýr. Düþmanla boðuþa boðuþa, yalýnayak ve aç kalan halkýn altý ay yollarda baþýboþ, sefil oluþu da dayanýlýr gibi deðildir. O vakitler Türkistan, Buhara hanlýðýna baðlýdýr. Buhara haný Abdullah, Karakalpaklarý baðrýna basmýþ, bunlara Suðnak þehrini baðýþlayýp da Miyanköl e kadar olan yerleri paylaþtýrmýþ. Bu durum onun 1598 yýlýnda yazdýrdýðý yýllýðýnda tasdik edilmiþtir. Han, kendi yýllýðýnda Türkistan da yaþayan baþka halklarla birlikte Karakalpaklardan da söz eder. Bu, Karakalpaklarý kendi adý ile adlandýran ilk delil olmakla birlikte Karakalpaklarýn adlandýrmasýna XV. asýrdaki Rus yýllýklarýnda da rastlanýr. Demek ki Karakalpaklarýn halk olarak geliþme devri XVI. asra doðrudur þeklindeki fikri tasdik etmek mümkündür. Karakalpaklar bundan sonra XVIII. asrýn baþlarýna kadar bir asra yakýn, Türkistan da yaþar. Bununla birlikte Karakalpaklar, bu devirde sadece Türkistan da yaþadý demek doðru olmaz. Çünkü onlarýn Harezm de yaþayan bölümü Arallý Özbeklerle birlikte oturup Satemir, Çimbay ve Konrat çevresinde kendi baþlarýna hanlýk kurma teþebbüsünde bulunmuþlardýr. Hatta onlar Türkistan hanlarýnýn da Harezmli Karakalpak sultanlarýndan olmasýný istemiþlerdir. (Bu sebeple Esimözel boyuna, Türkistan a çaðrýlan iki sultan da yolda öldürülür.) Karakalpaklar, Türkistan da yaþadýklarý devirde Buhara hanlýðýnýn siyasetini de büyük ölçüde etkilemiþlerdir. Mesela Ýmamkulu (1611-1642), Subhankulu Han (1680-1702) devirlerinde halkýn, han zulmüne karþý isyanlarýnýn olduðu hakkýnda söylenti vardýr. Türkistan halký, Kazak haný Tevke ye (1680-1718) tâbi olarak yaþar. Bu yüzden de bu ülke, bazen Buhara hanlýðýna bazen Kazak hanlýðýna geçer. Bu gibi sebeplerle Az-Tevke nin evlâtlarý temelinde Karakalpak ülkesinin ilk hanlarý ortaya çýkmaya baþlar. Bunlar, Tobarþýk Sultan (1694-1709), Gayýp Sultan (1709-1722), Eþim Muhammet (1722) ve diðerleridir.
1718 yýlýnda Tevke Han ýn ölümünden sonra Kazak hanlýðý da iyice daðýlýp gider. Kazaklar üç cüz e (yüz e) bölünür Ebilhayr ile Polat han birbirlerinden ayrýlýrlar. Orta cüzün bayraðýný yükselten Sozak ýn kaderi de kötü olur. Bu devirde Türkistan, Karakalpak hanlýðý olarak kabul edilse de onun içinde Kazak ve Özbek halklarý da vardýr. Eþim Muhammed Han da o vakitteki Buhara haný Ebulfeyiz e tâbi olur, fakat Ebulfeyiz in Türkistan dan vergi almaktan baþka bir talebi olmaz. Türkistan ýn sýnýrlarýný dýþ düþmanlardan korumaya yanaþmaz. Bu sebeplerle bütün Kazakistan bozkýrlarýný iþgal etmeyi düþünen Cungarlar, 1723 yýlýnýn baharýnda Türkistan ý istila eder. Cungar haný Tsevan Rabtan bu savaþa yüz binden fazla askerini sokar. Kazakistan tarihindeki Ak taban þubýrýndý, alga köl sulama (yalýn ayak kaçýþ), Karakalpaklar tarihindeki posðan el in (göçen halk) kaderleri böyle baþlar. Türkistan da bu devirde yarým milyona yakýn insan kýrýlmýþ, kalanlarý düþmana esir olmuþtur. Tarihçilerin verdiði bilgilere göre bu korkunç savaþlardan sonra Türkistan a yýllarca insan girememiþ, kalanlar halk arasýnda gizlenmiþ. Kazaklar kendi geniþ ovalarýna, Özbekler kendi akrabalarýnýn yanýna gitmiþ. Ortada kalan Karakalpaklar, Aral denizi boylarýnda kendi eski mekânlarýnýn var olduðunu hatýrlayýp pýlýsýný pýrtýsýný toplayýp Sirderya nýn (Seyhun nehri) aþaðý taraflarýna göç etmiþler, fakat bunlarýn hepsi ayný yöne gitmemiþler, Sirderya nýn yukarý taraflarýna, Taþkent, Andican ve Fergana vilayetlerine göçenleri de olmuþtur. Bundan baþka Semerkant, Nurata yoluyla Buhara ya, sonralarý Karþý çölleriyle Surhan daðlarýna gidenleri de olmuþtur. Böylece Cungar akýnlarýndan sonra Karakalpaklar üç ayrý tarafa bölünüp göçmeye mecbur olmuþtur. Bunlarýn Özbekistan a daðýlan kollarý Yukarý Karakalpaklar diye adlandýrýlýrken onlar pek çok halk arasýna karýþmýþtýr. Sadece Buhara Karakalpaklarý diye adlandýrýlan Tamdý ve Kenime Karakalpaklarý kendi millî baðýmsýzlýklarýný korumuþ olarak yaþamýþlardýr. Aral denizine doðru göç eden Karakalpaklar da kendi baðýmsýzlýklarýný koruyabilmiþlerdir. Onlar, atalarýndan miras kalan önceki kavme gelip katýlýr. Bu yolda da onlar pek çok sýkýntýyla karþýlaþýr. Onlarýn, Sirderya nýn Aral a döküldüðü yerlerde, Yeni Derya boylarýnda tarýmla uðraþmalarýna bakmaksýzýn Kazaklarýn Kiþi cüz (Küçük Cüz) hanlarý Ebilhayr ve Eralý Sultan, peþpeþe vergiler koyup, çok zulüm yaparlar. Bu durumlar, onlarýn 1740-1760 yýllarýnda kendi ilk mekânlarý olan Kuzey Harezm e bütünüyle göçüp gelmesine sebep olmuþtur. Karakalpaklar, Harezm e göçtükten sonra da Hive hanlarýna tâbi olarak yaþamýþlardýr. Vergilerin çok oluþu, halk arasýnda bazý hoþnutsuzluklarý da beraberinde getirmiþtir. Bu sebeple halkýn 1827-1828 ve 1858-1859 yýllarýnda millî baðýmsýzlýk isyanlarý vuku bulmuþtur. Onlar kendi yaþadýklarý ülkede baðýmsýz Karakalpak hanlýðýný kurmak için mücadele etmiþlerdir. Karakalpak ülkesi sonraki devirlerde suverenli respublika (özgür cumhuriyet) olarak adlandýrmýþ, kendisiyle komþu olan kardeþ halklarla ayný seviyeye gelmiþtir. Bu halkýn menþei, ortaya çýkýþ tarihi, sevinçleri ve sýkýntýlarý kardeþ Özbek, Kazak ve Türkmen halklarý ile tamamýyla iç içe girmiþtir. Bu kardeþlik Harezm de baþlayýp, Ýdil ve Türkistan da devam etmiþtir. Tarihî bilgilere göre Karakalpaklar, bu halklarla dostça yaþamýþtýr. Eski Nogaylý kavmi de on çeþit Türk dilli halký bir araya getirmiþtir.