Üsküdar Ýlçesi Açýk Yeþil Alan Durumunun Ýrdelenmesi 13, 52, 38-44 2004 Yýldýz AKSOY Bahçeþehir Üniversitesi, Mimarlýk Fakültesi, Ýç Mimarlýk ve Çevre Tasarýmý Bölümü, ÝSTANBUL Özet Üsküdar Ýlçesi yeþil alan durumunun tespit edildiði bu araþtýrmada; Üsküdar Ýlçesinin 1/1000 ölçekli uygulama imar planlarý incelenmiþtir. Planlanan ve mevcut yeþil alan verileri karþýlaþtýrýlarak, planlanan yeþil alanlarýn "gerçekleþme yüzdeleri" ve açýk yeþil alanlarýn gerçekleþmeme nedenleri tespit edilmiþtir. Açýk yeþil alanlarýn %34'ünün gerçekleþemediði ve gerçekleþemeyen açýk yeþil alanlarýn %68'inin þahýs mülkiyetinde olduðu gerçeði ortaya çýkmýþtýr. Yapýlan araþtýrma sonucunda mevcut aktif kullanýlan (2,1 m 2 ) ve aktif kullanýlmayan yeþil alanlarýn (3,9 m 2 ) kiþi baþýna düþen miktarlarýnýn, belirtilen yeþil alan standartlarýna (10 m 2 ) uymadýðý saptanmýþtýr. Ýmar planlarýnda aktif kullanýlacak açýk yeþil alan kapsamýnda belirtilmiþ olan çocuk oyun alanlarý, park alanlarý, spor alanlarý ve aktif olarak kullanýlmayacak (pasif) açýk yeþil alanlarýn (aðaçlandýrýlmýþ alanlar, çayýr, fidanlýk ve ormanlar, görsel yeþil alanlar refüj ve meydanlar, koru alanlarý, koruya katýlacak alanlar ve mezarlýklar) bugün için kiþi baþýna düþen açýk yeþil alan miktarlarý belirlenmiþtir. Üsküdar Ýlçesinde mevcut açýk yeþil alanlarýn alansal ve sayýsal açýdan yetersiz olduðu ortaya çýkmýþtýr. Anahtar Kelimeler: Aktif ve pasif açýk yeþil alanlar, Üsküdar Ýlçesi. The Determination of Open Green Area Situation in Uskudar District Abstract In this study, Uskudar district's 1/1000 scale development plans were inspected to examine the green area implementation in the region. The data of the both "existýng green area" and the 'planned green area'was compared to determine "the realized percentage" along with the reasons of unrealizatýon of certain sections. Conclusively, it was identified that overvall 34 % of the planned green area was not achieved and 68% of that was under the private ownership.as the outcome of the research, it was concluded that the percentages for "green area per person" of the actively used green area of 2.1 m 2 and of the actively unused green area of 3.9 m 2 are not complying with the confirmed standards of 10 m 2. Children's playgrounds, parks, areas reserved for sports, and the green areas that are not actively used (e.g. afforested areas, meadow nursery yards and forests, green scenery areas, safety islands partition medians and squares in roundabouts, small woods and the surrounding areas and cemeteries etc. is clearly stated in the development plans as the percentage per person for actively used green areas. This study proved that the existing green areas in Uskudar district are far from satisfactory in terms of both quantity and scope of area. Keywords: Uskudar district, active and passive open green areas. GÝRÝÞ Ýstanbul örneðinde olduðu gibi, bir kent sadece konutlar, iþyerleri, kamu binalarý, yollar, alanlar ve buralarda oluþan hereketlerden ibaret deðildir. Parklarý, bahçeleri, yeþil alanlarý ve su kaynaklarýyla birlikte, ancak temiz havaya bol suya, parlak ýþýða sahip bir kentte, gerçek anlamda yaþanýr. Önemli olan sadece varlýðýmýzý sürdürmek deðil, yaþamýmýzýn yaþamaya deðer olmasýdýr. Böyle bir yaþam, saðlýklý bir çevrenin yanýsýra, geliþmiþ bir estetik duyarlýlýðý da gerektirir. Bu açýdan bakýldýðýnda estetik beðenimize cevap veren yeþil alanlarý, çirkin yapýlara güzel bir görüntü veren basit dekorlar olarak almamak gerekir. Güzelle yatkýnlýðýmýzý geliþtiren yeþil alanlar, saðlýklý ve mutlu yaþamýnda vazgeçilmez koþullarýdýr. Yeþil alanlar, sadece çevreyi güzelleþtirerek yaþamý çekici kýlmaz. Ayný zamanda, temiz havayý sürekli kýlan bir oksijen deposu olarak yararlanýlýr. Bunlarýn yanýsýra, kentin iklimi üzerinde de olumlu etkilerde bulunur. Asfalt ve beton yýðýnlarýn absorbe ettiði sýcaklýðý azaltarak, ortaya canlýlarý rahatlayan bir serinlik yayar. Havanýn nemini düzenleyerek kuraklýðý önler. Yollarda, fabrikalarda, hava alanlarýnda gerçekleþen gürültüyü emerek azaltýr. Kente estetik deðer kazandýrýr. Halkýn aktif ve pasif rekreasyon gereksinmelerini karþýlar. Fizik, ruh ve mental saðlýk üzerinde etkin rol oynar. Yeþil alanlar güçlü bir toplumun geliþmesine yardýmcý olur. Doða bilincinin 38
Üsküdar Ýlçesi Açýk Yeþil Alan Durumunun Ýrdelenmesi geliþmesine katkýda bulunur (Yýldýzcý 1982). Þehirlerin ve yakýn çevresindeki yeþil alanlarýn, þehir insanýnýn saðlýklý yaþamasý için önemi, tartýþmasýz kabul edilmektedir. Doðal olarak endüstrileþme ve bunun sonucu þehirleþme olgusu her geçen gün yaþantýmýza yapaylýk kazandýrmaktadýr. Ülkemiz þehirlerinin de son yýllarda aþýrý nüfussal ve yapýsal yoðunlaþmasý, yeni fonksiyonlarýn geliþmesi açýk ve yeþil alanlarýn baský altýna alýnarak yavaþ yavaþ tüketilmesine neden olmaktadýr (Çetiner 1990). Giderek artan nüfusun yoðunlaþan kent ortamýnda ortaya çýkardýðý bunalýmlar, teknolojinin neden olduðu ruhsal yorgunluklar ve aþýrý kirlenme ile gün geçtikçe azalan insan doða iliþkisi yeþil alan ihtiyaçlarýnýn artmasýna neden olmaktadýr. Bahçelik ve bostanlýk alanlar parsellenerek, çok katlý yüksek yapýlara dönüþtürülmektedir. Yerleþme alanlarýnýn hava sirkülasyonunu saðlayarak þehir iklimini dengeleyen yeþil vadiler doðal eþik görevini yapma olanaklarýný, 7-8 ve daha fazla katlý bloklarýn yapýlmasý ile yitirmiþ durumdadýrlar. Üsküdar Ýlçesine kazandýrýlan açýk yeþil alan miktarý, yitirilen koruluk ve açýk alan miktarýna karþýn çok düþük düzeydedir. Yapýlan bu araþtýrma da þehir ekolojisi, rekreatif fonksiyonlar ve insan saðlýðý için büyük önem taþýyan; aktif kullanýlan ve aktif kullanýlmayan açýk yeþil alanlarýn imar planlarýndaki durumlarý incelenerek planda önerilen açýk yeþil alanlarýn ne kadarýnýn gerçekleþip gerçekleþemediði ortaya konulmaya çalýþýlmýþtýr. Bundan sonraki planlama kararlarýnda uyulmasý ve izlenmesi gereken yol açýsýndan plancý ve kullanýcýlara yön vermesi amaçlanmýþtýr. MATERYAL Üsküdar Ýlçesinin açýk yeþil alan durumunu saptamak için, 1/5000 ölçekli nazým imar planlarý ve 1/1000 ölçekli uygulama imar planlarý incelenmiþtir. Uygulama imar planý lejandýnda bulunan açýk yeþil alanlar aktif kullanýlan ve aktif kullanýlmayan açýk yeþil alanlar olmak üzere iki grupda toplanmýþtýr. Ýlçede mevcut açýk yeþil alanlar, imar planýnda belirtilmiþ açýk yeþil alanlarla karþýlaþtýrýlarak "gerçekleþme oranlarý" hesaplanmýþtýr. Saptanan açýk yeþil alan miktarlarý nüfus ile karþýlaþtýrýlmýþ ve ilçede kiþi baþýna düþen açýk yeþil alan miktarý bulunmuþtur. Ayrýca imar planýnda belirtilmiþ açýk yeþil alanlarýn mülkiyet durumlarý araþtýrýlmýþtýr. Üsküdar Ýlçesinin açýk yeþil alan durumunu alansal açýdan inceleyebilmek için, konuya nüfus yeþil alan iliþkisi içerisinde yaklaþmak gerekmektedir. Hýzla artan nüfus, yeþil alan gereksiniminide arttýrmaktadýr. Bu nedenle bu araþtýrmada, Üsküdar Ýlçesinin açýk yeþil alan durumunu nüfus yeþil alan iliþkisi içerisinde ortaya koyabilmek için son 25 yýlýn bir deðerlendirilmesi yapýlmýþtýr. Araþtýrmanýn sonucunda ilçe düzeyinde açýk yeþil alan miktarý kiþi baþýna düþen m 2 olarak verilmiþtir. Böyle bir hesaplama açýk yeþil alanlarýn bütün yerleþme dokusu içerisinde homojen bir þekilde daðýlýmý varsayýmýna dayanýr. Üsküdar Ýlçesindeki açýk yeþil alanlarýn daðýlýmý geliþi güzel bir þekilde olup, etki alanlarý yönünden de bir dengesizlik bulunmaktadýr. Üsküdar Ýlçesi açýk yeþil alanlarý rekreasyon amaçlý aktif kullanýlan açýk yeþil alanlar ile aktif kullanýlmayan açýk yeþil alanlar olmak üzere iki bölümde ele alýnmýþtýr. Aktif kullanýlan açýk yeþil alanlar çocuk oyun alanlarý, park alanlarý, spor alanlarý ile rekreasyon amaçlý kamuya açýk koru, orman, çayýr alanlarý ve mesire alanlarý olarak belirlenmiþtir. Aktif kullanýlmayan açýk yeþil alanlar ise dinlenme, eðlence ve spor yapma amaçlarýyla kullanýlmayan fakat iþlevsel yönden yeþil alan kapsamýna giren açýk alanlardýr. Bunlarda aðaçlandýrýlmýþ alanlar, çayýr, fidanlýk ve ormanlar, görsel yeþil alanlar, refüj ve meydanlar, koru alanlarý ile koruya katýlacak alanlar ve mezarlýklardýr. METOT Açýk yeþil alanlar ve bu alanlarýn mekan içerisindeki planlama kararlarýnýn ortaya çýkarýlmasý; planlama ve uygulama arasýndaki farklýlýklarýn belirlenmeye çalýþýldýðý bu araþtýrma diðer araþtýrmalarda kullanýlan yöntem açýsýndan farklýlýklar taþýmaktadýr. Araþtýrmada, hatalarýn en düþük düzeye düþürülmesi için, coðrafi bilgi sisteminden yararlanýlmýþtýr. Sistemin veri tabanýný oluþturan bilgiler Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Park ve Bahçeler Müdürlüðü, Gecekondu-Mesken Müdürlüðü, Yapý Ýþleri Müdürlüðü, Tapu ve Kadastro Müdürlüðü, Üsküdar Belediyesi Park ve Bahçeler Müdürlüðü, Fen Ýþleri Müdürlüðü, Tapu ve Kadastro Müdürlüðü, Emlak ve Ýstimlak Müdürlüðü, Planlama Müdürlüðü, Harita Müdürlüðü ve Bölge Þefliði ile yapýlan görüþmeler ve arazi tespit çalýþmalarý sonucunda toplanmýþtýr. Üsküdar Ýlçesinin 1/1000 ölçekli uygulama imar planlarý "cross yöntemi" kullanýlarak incelenmiþtir. Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Harita Müdürlüðü tarafýndan 1997 yýlýnda üretilen haritalar sistemin coðrafi altlýðýný oluþturan haritalar olarak kullanýlmýþtýr. Veri tabaný tasarýmý yapýlýrken sistemin kuruluþ amacý göz önünde tutulmuþtur. Buna göre sistemde veriler Üsküdar Belediyesine ait aktif kullanýlan açýk yeþil alanlar ve aktif kullanýlmayan açýk yeþil alanlar olarak depolanmýþtýr. Sistemin veri tabanýný oluþturan bilgiler; imar planýnda açýk yeþil alan olarak belirlenmiþ yeþil alanýn adý, alansal büyüklüðü, mevkii, iþlevi, yapým yýlý, uygulanmýþ olup olmadýðý, planda olmayýp mevcutda var olup olmadýðý, mülkiyet durumu, 39
Y. AKSOY Büyükþehir uygulamasý olup olmadýðý gibi, planda önerilmiþ uygulanmamýþ ise pafta, ada, parsel bilgilerinden oluþan grafik olmayan bilgilerdir (Aksoy 2001). Sistem öncelikle birbirinden baðýmsýz olarak çalýþan üç modül olarak tasarlanmýþtýr. Bu modüller geliþtirilen ara yazýlýmlar kullanýlarak bir arada tek bir program mantýðý içerisinde çalýþmaktadýr. Böylelikle kullanýcý gereksinimine baðlý olarak bir veya birkaç modülü ayrý ayrý ya da bir arada kullanabilmektedir. Bu da kullanýcýya gereksiz verileri devreye sokmayarak zaman kazancý saðlamaktadýr (Lane 1996). Modül 1: Bilgi Sistemi (Veri Tabaný Yönetim Sistemi) Yerleþim alanlarýna ait aktif kullanýlan açýk yeþil alanlarla ilgili verilerin depolandýðý tablolar ve bu tablolardaki verilere ulaþýmý ve verilerle ilgili sorgulama ve analiz yapmayý saðlayan sistem veri tabaný yönetim sistemidir. Veri tabaný yönetim sistemi Access 97 programý kullanýlarak oluþturulmuþtur. Bilgi sistemi modülü diðer modüllerden b- aðýmsýz kullanýldýðýnda aktif kullanýlan açýk yeþil alanlara ait verilerle çapraz sorgulama yapmak, analize yönelik tablolar oluþturmak ve tablolar üzerindeki kayýtlarý taramak mümkündür. Bu modül geliþtirilirken Access 97 programýnýn özelliklerinden yararlanýlmýþ ve sistemin kullanýmýný kolaylaþtýrýcý komutlar yaratýlmýþtýr. Kullanýcý bu modülü çalýþtýrdýðýnda aktif kullanýlan açýk yeþil alanlarla ilgili ayrýntýlý bilgiye sahip olacaktýr. Modül 2: Coðrafi Bilgi Sistemi Access 97 ortamýnda oluþturulan tablolardaki aktif kullanýlan açýk yeþil alanlara ait verilerle altlýk haritadaki açýk yeþil alanlarýn iliþkilendirildiði sistem ise coðrafi bilgi sistemidir. Coðrafi bilgi sistemi Arcview 3.0 programý kullanýlarak oluþturulmuþtur. Bu sistemde tablolardaki veriler coðrafi olarak sorgulanmýþ ve analiz paftalarý oluþturulmuþtur. Burada yapýlan sorgulamalar tamamýyle tek boyutludur (Aksoy 2001). Modül 3: Ýstatistiksel Analiz Sistemi Veri tabanýndaki aktif kullanýlan açýk yeþil alanlara ait veriler ile ilgili istatistiksel grafiklerin yer aldýðý modül ise istatistiksel analiz sistemidir. Ýstatistiksel analiz sistemi Access 97 programý kullanýlarak oluþturulmuþtur. Kullanýcý isteðe baðlý olarak mevcut grafiklerden yararlanabildiði gibi kendisi de yaptýðý sorgulamalara ait grafik oluþturabilmektedir (Aydýn 1990). BULGULAR VE TARTIÞMA Üsküdar Ýlçesinin son 25 yýldaki açýk yeþil alan durumu nüfus-yeþil alan iliþkisi içerisinde incelendiði zaman; 1975 yýlýnda Üsküdar Ýlçesinin nü- 40 fusu 202 957 kiþidir. Bu dönemde Üsküdar'da 450 700 m 2 'lik aktif kullanýlan açýk yeþil alan (çocuk oyun alanlarý, park alanlarý, spor alanlarý ile rekreasyon amaçlý kamuya açýk koru, orman, çayýr alanlarý ve mesire alanlarý) bulunmaktadýr ve kiþi baþýna 2,2 m 2 'lik açýk yeþil alan düþmektedir. Bu oran son beþer yýllýk sayým dönemlerine göre incelendiði zaman; 1980 yýlýnda kiþi baþýna 1,9 m 2 'lik açýk yeþil alan düþmektedir (Yýldýzcý 1982). 1975-1980 yýllarý arasýndaki nüfus artýþý incelendiði zaman 58 184 kiþilik bir artýþa raðmen açýk yeþil alandaki artýþ miktarý ise 49 600 m 2 olmuþtur. Nüfus yeþil alan iliþkisi açýsýndan bakýldýðý zaman burada kiþi baþýna 0,3 m 2 'lik açýk yeþil alan eksilmesini görmekteyiz. 1980-1985 yýllarý arasýnda ise nüfusun 20 6071 kiþi arttýðýný görmekteyiz. Açýk yeþil alan miktarýndaki artýþ ise 37 890 m 2 olmuþtur. Burada da kiþi baþýna 0,7 m 2 'lik açýk yeþil alan azalmasýný görmekteyiz. 1985 yýlýnda kiþi baþýna 1,2 m 2 'lik açýk yeþil alan düþmektedir (Yýldýzcý 1982). 1985-90 yýllarý arasýnda ise nüfusda 71 589 kiþilik azalma olmasýna raðmen açýk yeþil alan miktarýnda ise 4555 m 2 'lik bir artýþ olmuþtur. Burada kiþi baþýna 0,2 m 2 'lik bir artýþ görülmektedir ki; 1990 yýlýnda kiþi baþýna toplam 1,4 m 2 'lik aktif kullanýlan açýk yeþil alan düþmektedir (Aksoy 2001). 1990 yýlýndan 1995 yýlýna kadar olan süre içerisinde nüfus artýþ miktarý 49 175 kiþi olmuþtur. Açýk yeþil alan miktarýndaki artýþ ise 164 240 m 2 olmuþtur. Burada da kiþi baþýna 0,2 m 2 'lik açýk yeþil alan artýþý görülmektedir ki; toplam açýk yeþil alan miktarý 1995 yýlýnda kiþi baþýna 1,6 m 2 olmuþtur. 1995-2000 yýllarý arasýnda nüfusun artýþ miktarý 57 006 kiþi olmasýna karþýn açýk yeþil alandaki artýþ miktarý 322 225 m 2 olmuþtur. Buradada kiþi baþýna 0,5 m 2 'lik açýk yeþil alan artýþý ile birlikte 2000 yýlýnda kiþi baþýna toplam 2,1 m 2 'lik açýk yeþil alan düþtüðünü görmekteyiz. Buradan þu sonuca varabiliriz; 1975 yýlýnda 2,2 m 2 /kiþi olan yeþil alan miktarý 1980 yýlýnda 1,9 m 2 /kiþi, 1985 yýlýnda 1,2 m 2 /kiþi, 1990 yýlýnda 1,4 m 2 /kiþi, 1995 yýlýnda 1,6 m 2 /kiþi, 2000 yýlýnda ise 2,1 m 2 /kiþi olmuþtur (Tablo 1). Sonuç olarak; nüfus artýþ hýzý, açýk yeþil alan yapýmýndaki artýþ hýzýndan daha fazla olmaktadýr. Ayrýca son dönemlerde Üsküdar Belediyesinin çevreci yaklaþýmlara ve çevreye vermiþ olduðu önemin artmasý sonucu açýk yeþil alan yapýmýnda da bir artýþ giderek meydana gelmektedir. 2000 yýlý itibariyle Üsküdar Ýlçesinin mevcut açýk yeþil alan durumunu yeþil alan tipleri açýsýndan inceleyecek olursak; 501 804 olan Üsküdar Ýlçesinin nüfusuna aktif kullanýlan açýk yeþil alan 1 029 210 m 2, aktif kullanýlmayan açýk yeþil alan 1 933 275 m 2,
Üsküdar Ýlçesi Açýk Yeþil Alan Durumunun Ýrdelenmesi Tablo 1. Üsküdar Ýlçesinin yýllar itibariyle nüfus açýk yeþil alan durumu (Aksoy 2001). Yýllar Nüfus (Belediye Sýnýrlarý Ýçerisi) ýk Yeþil Alanlar Çocuk oyun alanlarý, Park alanlarý, Spor alanlarý, Kamuya açýk koru, Orman, Çayýr ve Mesire alanlarý Toplam alan (m 2 ) Kiþi baþýna düþen alan (m 2 ) Pasif Açýk Yeþil Alanlar Aðaçlandýrýlmýþ alanlar, Çayýr, Fidanlýk ve Ormanlar, Görsel yeþil alanlar, Refüj ve Meydanlar, Koru alanlarý, Koruya katýlacak alanlar, Mezarlýklar Toplam alan (m 2 ) Kiþi baþýna düþen alan (m 2 ) Toplam Aç ýk Yeþil Alan Toplam alan (m 2 ) Kiþi baþýna düþen alan (m 2 ) 1975 *202957 450700 2,2 1270150 6,3 1720850 8,5 1980 *261141 500300 1,9 1272600 4,9 1772900 6,8 1985 *467212 538190 1,2 1523275 3,2 2061465 4,4 1990 **395623 542745 1,4 1526905 3,8 2069650 5,2 1995 **444798 706985 1,6 1657335 3,7 2364320 5,3 2000 ***501804 1029210 2,1 1933275 3,9 2962485 6,0 * Genel Nüfus Sayýmýnýn Kesin Sonuçlarýdýr. ** Kuþak Bileþen Yöntemi Kullanýlarak Bulunan Tahmini Nüfuslardýr. *** 22 Ekim 2000 Genel Nüfus Sayýmýnýn Geçici Sonuçlarýdýr. toplam 2 962 485 m 2 açýk yeþil alan düþmektedir (Aksoy 2001). Buradan da kiþi baþýna 2,1 m 2 aktif kullanýlan açýk yeþil alan, 3,9 m 2 aktif kullanýlmayan açýk yeþil alan toplam 6 m 2 açýk yeþil alan düþmektedir. Bunun iþlevsel olarak daðýlýmýna bakýldýðý zaman; aktif kullanýlan açýk yeþil alanlarýn %3'ünü müstakil çocuk oyun alanlarý teþkil etmektedir. Burada kiþi baþýna 0,07 m 2 çocuk oyun alaný düþmektedir. Park alanlarý, aktif kullanýlan açýk yeþil alanlarýn %70'ini oluþturmaktadýr. Kiþi baþýna ise 1,2 m 2 park alaný düþmektedir. Park alanlarý içinde ayrýca çocuk oyun alaný ve spor alanlarý da bulunmaktadýr. Müstakil spor alanlarý ise aktif kullanýlan açýk yeþil alanlarýn %4'ünü teþkil etmektedir. Burada kiþi baþýna 0,02 m 2 spor alaný düþmektedir.koru alanlarý kapsamýnda ele aldýðýmýz alanlarýn halka açýk olan kýsmý aktif kullanýlan açýk yeþil alanlarýn %23'ünü oluþturmaktadýr. Kiþi baþýna 0,7 m 2 aktif kullanýlan açýk yeþil alan düþmektedir. Aðaçlandýrýlmýþ alanlar aktif kullanýlmayan açýk yeþil alanlarýn %3'ünü oluþturmaktadýr. Kiþi baþýna 0,4 m 2 açýk yeþil alan düþmektedir. Çayýr, fidanlýk ve ormanlar aktif kullanýlmayan açýk yeþil alanlarýn %4'ünü oluþturmaktadýr. Kiþi baþýna ise 0,1 m 2 açýk yeþil alan düþmektedir. Görsel yeþil alanlar, refüj ve meydanlar aktif kullanýlmayan açýk yeþil alanlarýn %10'unu oluþturmaktadýr. Kiþi baþýna ise 0,4 m 2 açýk yeþil alan düþmektedir. Halkýn kullanýmýnda olmayan koru alanlarý aktif kullanýlmayan açýk yeþil alanlarýn %26'sýný oluþturmaktadýr. Kiþi baþýna ise 0,9 m 2 düþmektedir. Koruya katýlacak alanlar aktif kullanýlmayan açýk yeþil alanlarýn %8'ini oluþturmaktadýr. Kiþi baþýna 0,3 m 2 açýk yeþil alan düþmektedir. Mezarlýklar ise pasif kullanýlan açýk yeþil alanlarýn %49'unu oluþturmaktadýr. Kiþi baþýna ise 1,7 m 2 açýk yeþil alan düþmektedir (Aksoy 2001). Mevcut aktif kullanýlan ve aktif kullanýlmayan açýk yeþil alanlarýn kiþi baþýna düþen miktarlarý, belirtilen yeþil alan standartlarýna uymamakta, hatta bu orana eriþememektedir. Açýk Yeþil Alanlarýn Deðiþik Yaþ Gruplarýnýn isteklerini karþýlamasý açýsýndan fonksiyon daðýlýmlarý önemli olmaktadýr.üsküdar Ýlçesi mevcut açýk yeþil alan durumunun iþlevsel yönden daðýlýmý incelendiði zaman; 40 adet çocuk oyun alaný 39735 m 2 'lik alan kaplamaktadýr. Eylül 1999 tarihli ve 23804 sayýlý Resmi Gazetede yapýlan deðiþikliklerle birlikte kiþi baþýna 10 m 2 'lik aktif kullanýlan açýk yeþil alan miktarýnýn daðýlýmlarý sonucu; kiþi baþýna 1,5 m 2 çocuk oyun alaný standardýndan hareketle Üsküdar Ýlçesinde 752 705 m 2 çocuk oyun alaný olmasý gerekmektedir. Bu duruma göre Üsküdar Ýlçesinde 1,43 m 2 /kiþi standart eksiði ve 717 580 m 2 'lik de bir çocuk oyun alaný açýðý ortaya çýkmaktadýr. Üsküdar Ýlçesinde 3 m 2 /kiþilik standartdan 1 505 410 m 2 spor alaný olmasý gerekirken 13 570 m 2 olan 2 adet spor alaný bulunmaktadýr. Bu duruma göre 2,98 m 2 /kiþi standart eksiði ve 1 495 375 m 2 spor alaný açýðý ortaya çýkmaktadýr. Üsküdar Ýlçesinde mahalle parklarý toplamý 163 adet olup 623 305 m 2 alana sahiptirler. 2 m 2 /kiþi standardýndan hareketle 1 003 605 m 2 mahalle parký alaný olmasý gerekmektedir. Bu 41
Y. AKSOY sonuca göre Üsküdar Ýlçesinde 0,8 m 2 standart eksiði ve 401 440 m 2 'lik mahalle parký alaný açýðý ortaya çýkmaktadýr. Üsküdar Ýlçesinde Ýmar ve Ýskan Bakanlýðý standartlarýna göre kiþi baþýna 3,5 m 2 standart hesabýyla 1 756 315 m 2 'lik þehir parký alaný gerekmektedir. Üsküdar Ýlçesinde rekreasyon amaçlý aktif kullanýlan açýk yeþil alan grubundaki koru alanlarý toplam 352 600 m 2 alaný kaplamaktadýr. Buna göre Üsküdar Ýlçesinde 2,8 m 2 /kiþi standart ve 1 403 715 m 2 þehir parký ve aktif kullanýlan koru alaný açýðý ortaya çýkmaktadýr (Aksoy 2001). Buradan da görüldüðü üzere aktif kullanýlan açýk yeþil alanlarýn iþlevsel açýdan daðýlýmlarýda yaþ gruplarýnýn rekreasyonel ihtiyaçlarýný karþýlamasý açýsýndan standartlara uygun deðildir. Üsküdar Ýlçesindeki mevcut açýk yeþil alanlarýn artýþ miktarý, iþlevsel daðýlýmý ile alansal daðýlýmlarý incelendikten sonra olaya planlama açýsýndan bakmak gerekmektedir. Üsküdar Ýlçesindeki mevcut uygulama imar planlarý incelendiði zaman Üsküdar Ýlçesi imar planlarýnda toplam 1 565 370 m 2 aktif kullanýlan açýk yeþil alan belirlenmiþtir. Halbuki Üsküdar'da gerçekleþmiþ aktif kullanýlan açýk yeþil alan miktarý ise 1 029 210 m 2 'dir. Planda belirtilmiþ olup, gerçekleþmeyen açýk yeþil alan miktarý ise 536 160 m 2 'dir. Ýmar planýndaki açýk yeþil alanlar, iþlevleri itibariyle incelendiði zaman: Ýmar planýnda 49 190 m 2 çocuk oyun alanýnýn planlandýðý görülmektedir. Burada kiþi baþýna 0,09 m 2 çocuk oyun alaný düþmektedir. Halbuki gerçekde halen mevcut 40 adet çocuk oyun alaný bulunmaktadýr ve toplam 39 735 m 2 'dir. Kiþi baþýna 0,07 m 2 alan düþmektedir. Planda ön görülmüþ olmasýna raðmen 9455 m 2 çocuk oyun alaný eksiktir. Ýmar planýnda 1 096 685 m 2 park alaný planlanmýþtýr. Ýmar planýna göre kiþi baþýna 2,2 m 2 park alaný düþmektedir. Halbuki gerçekde halen mevcut 163 adet park alaný bulunmaktadýr ve toplam 623 305 m 2 'dir. Kiþi baþýna 1,2 m 2 park alaný düþmektedir. Planda ön görülmüþ olmasýna raðmen 473 380 m 2 park alaný eksiktir. Ýmar planýnda 66 895 m 2 spor alaný planlanmýþtýr. Ýmar planýna göre kiþi baþýna 0,1 m 2 spor alaný düþmektedir. Halbuki gerçekde halen mevcut 2 adet spor alaný bulunmaktadýr. Ve toplam 13 570 m 2 'dir. Kiþi baþýna 0,02 m 2 spor alaný düþmektedir. Planda ön görülmüþ olmasýna raðmen 53 325 m 2 spor alaný eksiktir. Üsküdar Ýlçesi imar planýnda belirtilmiþ olan aktif kullanýlan açýk yeþil alanlarýn tiplerine göre gerçekleþme oranlarý incelendiði zaman; çocuk oyun alanlarýnýn %81'inin gerçekleþtiði, parklarýn %57'sinin, spor alanlarýnýn ise %20'sinin gerçekleþtiðini görmekteyiz. Ýmar planýnda gösterilen aktif kullanýlacak açýk yeþil alanlarýn gerçekleþme oranlarý ilçeler itibariyle incelendiði zaman aþaðýdaki sonuç bulunmuþtur. 42 Üsküdar Ýlçesi %66 gerçekleþme oraný ile Fatih (%100), Bahçelievler (%98), Kaðýthane (%97), Bayrampaþa (%92), Eminönü (%90), Beyoðlu (%86), Bakýrköy (%82), Eyüp (%83), Maltepe (%73), Þiþli (%71), Küçükçekmece (%70), Sarýyer (%69), Kadýköy (%68) ilçelerinden sonra 14. sýrada yer almaktadýr. Ýmar planýnda yeþil alan olupda gerçekleþmeyen 536160 m 2 açýk yeþil alanýn gerçekleþmeme nedenlerini aþaðýda belirtilen maddelerle açýklayabiliriz: 1. Gerçekleþmeyen Açýk Yeþil Alanlarýn Mülkiyet Durumu: Ýmar planýnda açýk yeþil alan kullanýmý getirilmiþ olup da gerçekleþmemiþ açýk yeþil alanlarýn mülkiyet açýsýndan durumu incelendiði zaman bu alanlarýn %32'sinin kamu mülkiyetinde, %68'inin ise þahýs mülkiyetinde olduðu görülmektedir (Aksoy 2001). 2. Ýmar Planýnda Açýk Yeþil Alan Kullanýmý Getirilmiþ Alanlardaki Yapýlaþma Durumu: Ýmar planýnda açýk yeþil alan kullanýmý getirilmiþ olan alanlarýn bir çoðunun geçici inþaatlar ve iþgaller sonucu yapýlaþmýþ olduðu görülmektedir. Aktif kullanýlan açýk yeþil alanlar grubunda ele alýnan çocuk oyun alanlarýnýn %50'sini iþgalli alanlar, park alanlarýnýn %64'ünü iþgalli alanlar, spor alanlarýnýn ise %90'ýný iþgalli alanlar oluþturmaktadýr (Aksoy 2001). 3. Planlama Açýsýndan: Üsküdar Ýlçesinde 1975 yýlýndan itibaren deðiþik dönemlerde yapýlan uygulama imar planlarýnda açýk yeþil alan olmasýna raðmen; iþgale uðramýþ veya yapýlaþmýþ alanlarýn bilinmesine karþýn bu alanlara tekrar yeþil alan kullaným kararlarýnýn getirilmesi önemli bir nedendir. Yeniden elde edilemeyecek bu tür alanlarýn tekrar açýk yeþil alan kapsamý içerisinde ele alýnmasý sonucunda açýk yeþil alanlarýn %34'ü gerçekleþememiþ kaðýt üzerinde açýk yeþil alan olarak kalmýþtýr (Aksoy 2001). Üsküdar Ýlçesinde mevcut açýk yeþil alanlar alansal ve sayýsal açýdan yetersizdir. Bu yetersizlik Bayýndýrlýk ve Ýskan Bakanlýðý'nýn yeþil alan standartlarýna uygun olarak mutlaka giderilmelidir. Kesinlikle Ýmar Kanunu 18. madde uygulamasý yapýlmalý ve yasal sýnýr olan %35'inin üzerinde çýkacak olan düzenleme ortaklýk payý oranýný %35 veya daha altýna düþürmek için Belediye ve Hazine arazilerinden yararlanýlmalýdýr. Yeni açýk yeþil alanlar oluþturulurken mevcut a- çýk yeþil alanlarda dikkate alýnarak; hangi alanýn ne türden iþlevleri üstlenebileceði, etki alanlarýnýn sýnýrlarýný saptayabilen bir planlama yapýlmalýdýr. Daha önce imar planlarýnda aktif kullanýlan açýk yeþil alan olarak belirlenmiþ ancak uygulanmamýþ
Üsküdar Ýlçesi Açýk Yeþil Alan Durumunun Ýrdelenmesi alanlarla; belirli kesimleri gecekonducular tarafýndan iþgal edilmiþ alanlarýn mutlaka plandaki fonksiyonuna tahsisi ve üzerindeki iþgalcilerin kaldýrýlarak aktif yeþil alan haline dönüþtürülmesi saðlanmalýdýr. Ýmar planlarý yapýmýnda mevcut yerleþme dokusu içerisinde, özellikle çocuk oyun alanlarý gibi az bir alan isteyen açýk yeþil alanlarýn bulunma ve istimlaki sorunlarý olan yerlerde, trafiðe büyük olumsuz etkisi olmayacak sokak ve caddelerin yaya yolu olarak deðerlendirilmesi ve buralarýn çocuklarýn yararlanabileceði þekilde düzenleme çalýþmalarýna gidilmelidir (Abu-Ghazzeh 1998). Açýk yeþil alanlarla birlikte tüm kamu donatýmlarýnýn hangi alanlarý kullanacaðý imar planlarýnda ayrýntýlý bir biçimde belirlenmiþtir. Bu seçimin imar kararý yolu ile yapýlmasý yasal yaptýrma gücünü de beraberinde getirmekte, hem ilgili kamu kuruluþuna donatýmý gösterilen alana yapmak zorunluluðu yüklemekte hemde bunu saðlamak için kendisine kamulaþtýrma hakký yetkisini vermektedir. Ancak yerel yönetimlerin, çoðu zaman bu kamulaþtýrma bedellerini karþýlayacak bütçelere sahip olmamasý nedeniyle en çok plan deðiþiklikleri kamu donatýmýna gösterilen yerlerle ilgili olarak ortaya çýkmýþtýr. Planlarýn uygulanmasýnda görülen diðer bir sorun, donatýmýn hangi kamu yönetiminin sorumluluðunda olduðu ve kim tarafýndan gerçekleþtirileceðidir. Burada belediye ve devletin deðiþik organlarý devreye girmektedir. Bu noktada ortaya çýkan en önemli sorun, bu kurumlarýn birbirleri ile iliþkili çalýþamamasýdýr. Kentlerde, kentin bütününe hizmet etmesi düþünülen þehir parklarýnýn, kapalý spor alanlarýnýn ve diðer kamu donatýmlarýnýn olmasý gerekmektedir. Kent ölçeðindeki bu donatýlar için, büyük alanlar gerektiðinden ve kentin geliþmiþ bölgelerinde bu geniþlikte kamu arazisi genellikle bulanamadýðýndan ve arazi fiyatlarýnýn yüksekliði nedeniyle bu donatýmlarýn merkezi bölgelere yerleþtirilmesi mümkün olmadýðýndan, bu alanlar kent dýþýna kaymaktadýr. Mahalle ölçeðine hizmet eden küçük park a- lanlarý, spor alanlarý ve çocuk oyun alanlarý gibi kamu donatýmlarý, kentin bütününe hizmet eden donatýmlardan farklý olarak, kime hizmet edeceði bilinen ve bu donatýmlardan yararlanabileceklerin kolaylýkla saptanabildiði alanlardýr. Bunlar tamamen halka dönük niteliktedir ve mahalle nüfusunun hemen hepsi bunlardan yararlanmaktadýr. Uygulamada karþýlaþýlan güçlüklerin temelinde arazi fiyatlarýnýn yüksek oluþu yatmakta, mülkiyet nedeniyle, söz konusu donatýmlarý istenilen konumlara yerleþtirmekte güçlüklerle karþýlaþýlmaktadýr. Açýk yeþil alanlarýn gerek donatým ve gerekse nitelik yönünden önemi, alansal önemi kadar büyüktür. Bu nedenle, alansal açýk yeþil alan yetersizliðinin, kalitatif açýdan iyileþtirilerek kullaným yoðunluðunun artýrýlmasý gerekmektedir. Bunun için, mevcut aktif kullanýlan açýk yeþil alanlarla, aktif kullanýlmayan açýk yeþil alanlarýn revizyon çalýþmalarý yapýlarak, kalitatif bakýmdan iyileþtirilmesinin sonucunda bu alanlarýn kullaným yoðunluklarý arttýrýlmalýdýr. Belediyeler halkýn kullanýmýna açtýklarý, donaným ve nitelik açýsýndan eksik, noksan ve yetersizliði içeren alanlardaki düþük yoðunluðu yükseltmek için, yeni donanýmlarý devreye sokarak, nitelik iyileþtirilmesine gitmelidir. Üsküdar ve Ýstanbul halkýnýn rekreatif istek ve ihtiyaçlarýný karþýlamaya çalýþan aktif kullanýlan açýk yeþil alanlar, yeþil alan standartlarý göz önüne alýnarak artýrýlmalý ve gerekli donatýlar ile fonksiyonel hale getirilerek kullanýma açýlmalýdýr. Bu iþlemler yapýlýrken kesinlikle Ýmar kanununun 18.maddesi uygulamalarý yapýlmalýdýr. Eksik açýk yeþil alanlarýn tamamlanmasý düzenleme ortaklýk payý olarak bedel ödemeden yapýlmaya çalýþýlmalý; fazla çýkan kýsýmlar için Belediye ve Hazine arazileri devreye sokulmalýdýr. Ancak yine de düzenleme ortaklýk payý miktarý %35'in altýna düþmediði durumlarda kamulaþtýrma yoluna gidilmelidir ki; bu da Belediyelere çok büyük bir külfet yüklemeyecektir. Üsküdar Ýlçesinde mevcut açýk yeþil alan kullanýmlarýný bir kenara býraktýðýmýzda, ilk etapda aktif kullanýlan açýk yeþil alanlarýnýn mahalle ölçeðinde ele alýnarak, minimum yeþil alan standartlarý doðrultusunda yeniden gözden geçirilmesi gerekmektedir. Ardýndan da alýnan kararlarýn uygulanmasý mevcut açýk yeþil alanlara yansýtýlarak aktif kullanýlan açýk yeþil alanlarýn iyileþtirilmesi zorunluluk kazanmaktadýr. Planlanan ve mevcut açýk yeþil alan durumu arasýndaki farklarý ortadan kaldýrabilecek bilgilerin en hýzlý ve doðru yöntemle (Uzaktan algýlama veya coðrafi bilgi sistemi oluþturularak) hazýrlanmasý gerekmektedir. KAYNAKLAR Abu-Ghazzeh TM (1998) Childrens Use of the Street as a Playground in Abu-Nuseir. Jordon Environment Behaviour 30, 799-831. Aksoy Y (2001) Ýstanbul Kenti Yeþil Alan Durumunun Ýrdelenmesi. Doktora Tezi, Ýstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ýstanbul. 43
Y. AKSOY Aydýn ED (1990) Veri Tabaný Database. Evrim Basým Yayým Daðýtým, Yayýn No: 49, Bilgisayar Serisi: 9, Ýstanbul. Çetiner A (1990) Günümüze Kadar Ýstanbul' da Planlama Eylemleri ve Yarattýðý Çevre Sorunlarý. In: Ýstanbul'un Çevre Sorunlarý Ve Çözümleri Sempozyumu, Ekim 1990, Ýstanbul, 407-410. Lane GT (1996) Arcview G.I.S. USA. Yýldýzcý AC (1982) Kentsel Yeþil Alan Planlamasý ve Ýstanbul Örneði. Doçentlik Tezi, Ýstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlýk Fakültesi, Ýstanbul. 44