Yayım mediasında azlıgların dillrindn istifad haqqında rhbr müddalar

Transkript

1 Yayım mediasında azlıgların dillrindn istifad haqqında rhbr müddalar Oktyabr 2003

2 Yayım mediasında azlıgların dillrindn istifad haqqında rhbr müddalar Oktyabr 2003

3 Lütfn bu kitabçadan hr hansı mlumatların surtini çıxarmaqda özünüzü srbst hiss edin. Mnbnin göstrilmsi yaxı olardı. ISBN 10: ISBN 13: lav mlumat üçün lütfn bu ünvana müracit edin: Milli Azlıqlar üzr Ali Komissar Ofisi Prinsessegracht AP The Hague Tel: +31 (0) Faks: +31 (0) Elektron poçtu: hcnm@hcnm.org Internet ünvanı:

4

5 Yayım mediasında azlıgların dillrindn istifad haqqında rhbr müddalar GR Iyul 1992-ci il tarixli Helsinki qrarlarında Avropada Thlüksizlik v mkdalıq Tkilatı (ATT) münaqilrin qarısının mümkün qdr n ilkin mrhld alinması üçün vasit olan Milli Azlıqlar üzr Ali Komissar (MAAK) vzifsini tsis etdi. Bu vzif sasn keçmi Yuqoslaviyadakı vziyyt cavab olaraq yaradılmıdı, bel bir qorxu vardı ki, bu vziyyt Avropanın hr hansı ölksind, xüsusn demokratiyaya keçid ölklrind tkrarlana bilr v noyabr 1990-cı ild dövlt v hökumt baçıları trfindn qbul edilmi Yeni Avropa üçün Paris Xartiyasında nzrd tutulan cülh v trqqi vdin xll gtir bilr. Birinci Ali Komissar cnab Maks van der Stoel öz vziflrinin icrasina 1 yanvar 1993-cü ild baladı. Niderlandın keçmi parlament üzvü v xarici ilr naziri, Birlmi Milltlr Tkilatında daimi nümaynd v uzun müddt insan hüquqlarının müdafiçisi qismind böyük xsi tcrübsindn çıxı edrk cnab van der Stoel diqqtini Avropada azlıqlar v dövlt orqanları arasında çoxsaylı mübahislr yönltdi, onun fikrinc, bunların grginlmsi ehtimalı vardı. 1 iyul 2001-ci ild onu sveç diplomatı sfir Rolf Ekéus vz etdi. O, kommunizmdn sonrakı keçid dövründ Avropada Thlüksizlik v mkdalıq Müavirsind (ATM) fal idi v silahlara nzart v trksilah sahsind iin gör, xüsusn Birlmi Milltlr Tkilatının raq üzr Xüsusi Komissiyasının (BMTXK) icraçı sdri qismind iin gör tanınmıdı orada o, 1991 v 1997-ci illr arasında silah müfttilrin rhbrlik etmidi. MAAK diplomatik vasitsilrl hrkt edrk ondan artıq dövltd, o cümldn Albaniya, Xorvatiya, Estoniya, Yunanıstan, Macarıstan, Qazaxıstan, Qırızıstan, Latviya, keçmi Yuqoslav Respublikası Makedoniya, Moldova, Rumıniya, Serbiya v Çernoqoriya, Slovakiya v Ukraynada faliyyt göstrib. Bu faliyytlrd diqqt ilk növbd el vziyytlr yönlmidi ki, bu zaman milli / etnik qruplara mnsub olan insanlar bir dövltd sayca çoxluq, digr dövltd (çox zaman qonu dövltd) is sayca azlıq tkil edir v bellikl hr iki dövltd hökumt organlarının maraqlarına toxunur v dövltlrarası münaqi üçün olmasa bel, dövltlrarası grginlik üçün potensial mnb tkil edirlr. Dogrudan da, bu cür grginliklr Avropa tarixinin böyük bir hisssini tkil edir. Milli azlıqlarla balı grginliklrin mahiyytini aradırarkn MAAK problemlr müstqil, qrzsiz v kooperativ itirakçı kimi yanaır. Baxmyaraq ki MAAK nzart mexanizmi deyil, o, analizinin sas bazası qismind v konkret tövsiylrinin tmli qismind hr bir dövlt trfindn qbul ediln beynlxalq standartları ttbiq edir. Bu baxımdan ATT-in itirakçısı olan dövltlrin üzrlrin götürdüklri öhdliklri, xüsusn 1990-cı il nsan Meyarları üzr Konfransın Kopenhagen Sndindki 1

6 Oktyabr 2003 öhdliklri xatırlatmaq vacibdir. Hmin Sndin IV hisssind milli azlıqlara dair traflı standartlar ks olunub. ATT-in üzvü olan dövltlr hmçinin insan hüquqlarına, o cümldn milli azlıqların hüquqlarına dair Birlmi Milltlr Tkilatı öhdliklrin balıdırlar v ATT-in üzvü olan dövltlrin böyük ksriyyti bundan lav Avropa urasının standartlarına balıdırlar. On ildn artıq grgin faliyyti rzind MAAK ildiyi bir sıra dövltlrd diqqtini çkn müyyn tkrarlanan msllr v mövzular müyyn etmidir. Bunların arasında, xüsusn milli azlıqlara mnsub xslrin milli üurunun qorunması v inkiafı üçün mühüm hmiyyt ksb edn msllr qismind, azlıqların thsili v azlıqların dillrindn istifad msllri vardır. MAAK-ın faliyyti il balı bir sıra vziyytlrd ortaya çıxan v tkrarlanan üçüncü msl dövltlrin idarçilyind milli azlıqların smrli itirak formaları mslsidir. MAAK ATT zonasında azlıqların hüquqlarının lazımi qaydada v ardıcıl ttbiqin nail olmaq mqsdil MAAK-a yardım üçün ixtisaslamı faliyytlri hyata keçirmkdn ötrü 1993-cü ild yaradılmı qeyri-hökumt tkilatı olan (hal-hazırda mövcud deyil) nteretnik Münasibtlr Fondundan xahi etdi ki, üç tövsiylr toplusunun ilnib hazirlanması üçün beynlxalq miqyasda tanınmı müstqil ekspertlrin üç qrupunu bir araya gtirsin: Milli azlıqların thsil hüquqlarına dair Haaqa Tövsiylri (1996), Milli azlıqların dil hüquqlarına dair Oslo Tövsiylri (1998), Milli azlıqların dövlt hyatında smrli itirakına dair Lund Tövsiylri (1999). Bu tövsiylr sonradan bir sıra dövltlrd siyast v qanun yaradıcıları üçün istinad rolunu oynadı. Tövsiylri MAAK-ın Ofisindn pulsuz ld etmk olar v bu elektron ünvanda tapmaq olar: MAAK-ın maraq dairsind olan digr bir msl azlıqların dilindn (dillrindn) yayım mediasında kommunikasiya vasitsi kimi istifad edilmsidir. Bir sıra dövltlr bu istifadni mhdudladırmaq üçün tdbirlr görüblr v bunu adtn müyyn dild (bir qayda olaraq çoxluun dili olan v adtn rsmi v ya dövlt dili adlandırılan dild) yayım üçün kvotalar nzrd tutan qanunvericilik vasitsil ediblr. Bu praktika bir sıra ölklrd azlıqlar arasında mnfi reaksiyalara sbb olub, bel ki, ntic etibaril onların yayim imkanları mdudlamı olub ci ilin martında Ifad azadlıı üzr ATT-in nsan meyarlarına dair lav toplantısında media v azlıqlara aid msllr bir,ox ATT-in itirakçı dövltlri trfindn ciddi maraq ifad edildi. Sonradan, el hmin ay, Daimi urada bzi nümaynd heytlri xahi etdilr ki, MAAK v Media azadlıı üzr ATT nümayndsi bir-biri il mkdalıq raitind bu msllrl mul olsunlar. 2

7 Yayım mediasında azlıgların dillrindn istifad haqqında rhbr müddalar MAAK bu ilri hll etmy çalıaraq azlıq dillrinin yayım mediasında kommunikasiya vasitsi olaraq istifadsin dair paralel v bir-birini tamamlayan iki prosesi öhdsin götürmk qrarına gldi. Bunlardan birincisi azlıqların dillrinin yayım mediasında tnzimlnmsi il balı sas faktları (sasn qanunvericilik, mühüm normativ aktlar v sas yurisprudensiya baxımından) aydınladırmaq üçün bütün ATT regionunda dövlt praktikasının aradırılmasından ibart idi. Aradırma Ali Komissarın müraciti sasında Oksford Universitetinin Volfson kollecinin Sosial- Hüquqi Elmlr Mrkzinin Müqayisli Media Hüququ v Siyasti Proqramı trfindn v Amsterdam Universitetinin nformasiya Hüququ nstitutu trfindn hyata keçirildi. Aradırmanın nticlrini bu elektron ünvanda tapmaq olar: Müstqil, lakin vvlki il sıx bali olan ikinci prosesd MAAK (Media azadlıı üzr ATT nümayndsinin ofisi il sıx mkdalıq raitind), birbaa cavabdeh beynlxalq tkilatlarla birlikd, ttbiq edil biln beynlxalq sndlrin (v müvafiq presedent hüququnun) müvafiq müddalarının konkret mzmununun thlili prosesi il mul oldu. Müvafiq beynlxalq tkilatların nümayndlrindn ibart ekspertlrin, elc d bu sahd xüsusi tcrübsi olan müstqil xslrin v qeyri-hökumt tkilatlarının nümayndlrinin ilk görüü MAAK trfindn 2002-ci ilin martına tsadüf etdi. Yayım mediasında azlıqların dilindn (dillrindn) istifady dair prinsiplr toplusunun layihsini müzakir etmk üçün espertlrin növbti görüü 2003-cü ilin iyununda ba tutdu. Bu iin sasında müstqil ekspertlr 2003-cü ilin payızında burada ks olunmu prinsiplr bard razılıa gldilr. Müstqil ekspertlr bunlar idi: Xanım Culia Apostl (kanadalı), mhkm mkdaı, 19-cu madd tkilatı, Birlmi Krallıq; doktor Yelena Çernyavska (ukraynalı), CEE layihlrinin rhbri, MADP, Avropa Kütlbi nformasiya Vasitlri nstitutu, Almaniya; xanım Maria Amor Martin Estebanes (ispaniyalı), tdqiqatçı v mslhtçi, Sosial-Hüquqi Aradırmalar Mrkzi, Oksford Universiteti, Birlmi Krallıq; professor Karol Yakuboviç (polalı), ekspert, Pola Milli Yayım urası; cnab Mark Lattimer (britaniyalı), direktor, Beynlxalq Azlıq Hüquqları Qrupu, Birlmi Krallıq; cnab Tarlak Makqonaql (irlandiyalı), tdiqatçı / redaktor, nformasiya Hüququ nstitutu (ViR), Amsterdam Universiteti, Niderland; professor Tom Morinq (fin), sveç ctimai Elmlr Mktbi, Helsinki Unversiteti, Finlandiya; professor Monro Prays (amerikalı), Kardozo Hüquq Mktbi, Nyu York, eyni zamanda Birlmi Krallıın Oksford Universitetinin Sosial-Hüquqi Aradırmalar Mrkzinin Müqayisli Media Hüququ v Siyasti Proqramının hmdirektoru. 3

8 Oktyabr 2003 Hr iki görüd v sonrakı laqlr zamanı aaıdakıların dyrli kömyi oldu: Avropa urasının Katibliyi; Avropa Komissiyasının Hüquq Xidmti; Baltik Dnizi Dövltlri urasının Demokratik nkiaf üzr Komissarının Ofisi; v Media azadlıı üzr ATT nümayndsi. Azlıqların hüquqlarının mövcud standartları insan hüquqlarının trkib hisssi olduuna gör ekspertlr arasındakı mslhtlmlrin balanıc nöqtsi dövltlr trfindn bütün digr insan hüquqlarına, xüsusdn ayrı-seçkiliy mruz qalmamaq hüququna ml edilmsini nzrd tutmaqdan ibart idi. Hmçinin nzrd tutulurdu ki, bütün insan hüquqlarının son mqsdi frdi insan xsiyytinin brabr raitd tam v azad inkiafıdır. Müvafiq surtd, nzrd tutulurdu ki, vtnda cmiyyti açıq v çevik olmalı v bellikl, bütün insanları, o cümldn milli azlıqlara mnsub olanları birldirmlidir. Bundan baqa, yaxı v demokratik idarçiliyin mqsdi bütün halinin tlbat v maraqlarına xidmt etmkdn ibart olduuna gör nzrd tutulurdu ki, bütün hökumtlr yurisdiksiyaları altında olan bütün insanların, o cümldn milli azlıqlara mnsub olanların kütlbi informasiya vasitlrin müyssrliyi v informasiyanı, o cümldn öz dillrind olan mlumatları yayması v qbul etmsi üçün maksimum imkanları tmin etmy çalımalıdırlar. Bu, hmçinin plüralizm, tolerantlıq v geni dünya görüü prinsiplrindn, müstqil v plüralist medianın xüsusi rolundan irli glir, bunlar azad, açıq v demokratik cmiyytlr üçün sas rtdir. 1 Burada tqdim olunan Rhbr müddaların mqsdi, onlardan önc qbul olunmu Haaqa, Oslo v Lund Tövsiylrin analoji olaraq, milli azlıqlarla balı grginliklri yumaltmaq üçün dövltlr trfindn konkret tdbirlrin görülmsini hvslndirmk v buna rait yaratmaqdır v bellikl, MAAK-ın münaqilrin qti surtd qarısının alınması mqsdin xidmt etmkdir. Bu, MAAK-ın tcrübsin sasn v beynlxalq standartlara uyun olaraq, müxtlif tcili tlbatları v mövcud müxtlifliyi uzladırmaa (v geni cmiyyt inteqrasiya etmy) çalımaqla, açıq v ehtiva edici kild hyata keçirilmlidir. Bu, ictimai vhdti artırır v ona kömk edir. Mövcud hüquqların mzmununu aydınladırmaa çalıan Rhbr müddalar beynlxalq miqyasda razıladırılmı standartların mtnin v ruhuna tam uyun olan v halinin bütün tbqlrinin, o cümldn dil azlıqlarına mnsub olan tbqlrin tlbat v maraqlarını tarazladıran v ödyn siyastlrin v qahunun 1 Hmçinin bax: Hndisayd Birlmi Krallıa qarı, Avropa nsan Hüquqları Mhkmsinin 7 dekabr 1976-cı il tarixli qrarı, A seriyası, c. 24, b. 49. Elc d 1990-cı il nsan Meyarları üzr Konfransın Kopenhagen clasının Sndinin preambulasına bax, orada ATT-in itirakçısı olan dövltlr demokratiya v plüralizm ideallarına sadiqliklrini ifad etmilr. 4

9 Yayım mediasında azlıgların dillrindn istifad haqqında rhbr müddalar tkmillmsind dövltlr üçün müyyn praktiki istiqamt vermk mqsdini güdür. Rhbr müddalar beynlxalq standartları ardıcıl olaraq ks etdirmkl yanaı, müxtlif dövltlrdki real vziyyt, o cümldn müyyn dillrin zif mövqed olmasına dair düünclr (v müvafiq olaraq onlara rait yaratmaq istyin) hssaslıqla yanaır. Praktiki situasiyalarda istiqamt vermk v dövltlrdki tcrübnin tdqiqi zamanı akar ediln müsbt praktikaların nümunlrindn yararlanmaq üçün dil azlıqlarına hörmt etmk öhdliklrin dövltlr trfindn ml olunması üsullarına dair tkliflr irli sürülüb. Rhbr müddalar hmçinin çoxlu dillrdn istifad üçün kommunikasiya sahsind getdikc artan imkanlar baxımından müasir yayım mediasındakı texnoloji inkiaf kontekstind oxunmaq v ttbiq edilmk mqsdini daıyır. Geni rngarngliyi v yayım mediasının müstqilliyini tmin etmkd azad bazarın rolu da Rhbr müddalarda ks olunub, bel ki, o, azlıqların dilindn istifady aid öhdliklrin ictimai v ya özl sektordakı yayım vasitsil hyata keçirilmsi üçün yollar tklif edir. Rhbr müddalar dörd bnd bölünüb ki, bunlar azlıqların dillrin dair ümumi prinsiplr, siyast, tnzimlm v azlıqların dillrinin tviqi balıqları altında ayrıayrı on yeddi rhbr müddanı qrupladırır. Bütün rhbr müddalar I hissdki Ümumi Prinsiplr uyun surtd rh olunmalıdır. II hissd dövltlrin bu sahd siyasti v hüququ inkiaf etdirmlrin olan tlbat ks olunur v bu msly aid rhbr prinsiplr tqdim edilir. Sonra bu sahd mqbul tnzimlmnin mhdudladırılması üçün müyyn parametrlr ks olunur. Sonuncu bölmd azlıqların dillrinin tviqi üçün bir sıra alternativlr tklif olunur. Hr bir tövsiynin v ya rhbr müddanın daha traflı izahı Rhbr müddalara lav olunan zahlı Qeydd tqdim olunur, orada müvafiq beynlxalq standartlara dqiq istinadları tapmaq olar. Ümid edilir ki, Rhbr müddalar gein istifad olunacaq v yayılacaqdır. 5

10 Oktyabr

11 Yayım mediasında azlıgların dillrindn istifad haqqında rhbr müddalar YAYIM MEDASINDA AZLIQLARIN DLLRNDN STFAD HAQQINDA RHBR MÜDDALAR. ÜMUM PRNSPLR 1) fad azadlıı Hr ksin, o cümldn milli azlıqlara mnsub olan xslrin ifad azadlıı müdaxil edilmdn v srhdlrdn asılı olmadan onların istdiklri dild informasiya v ideyaları qbul etmk, axtarmaq v yaymaq hüququnu özünd ehtiva edir. Bu azadlıın istifadsi yalnız beynlxalq hüquqa uyun olan mhdudiyytlr mruz qala bilr. 2) Mdni v dil müxtlifliyi Dövltlr müxtlif ideyaların v informasiyanın müxtlif dillrd tqdim olunaraq yayıldıı mühiti yaratmaqla seçim azadlıının tmin edilmsin zmant vermlidilr. 3) Mnsubiyytin müdafisi Bütün xslr, o cümldn milli azlıqlara mnsub olan xslr öz mnsubyytlrini qorumaq v inkiaf etdirmk, o cümldn bunu öz dilindn (dillrindn) istifad etmk vasitsil v yayım mediasının kömyi il etmk hüququna malikdirlr. 4) Brabrlik v ayrı-seçkiliyin olmaması Bütün xslr, o cümldn milli azlıqlara mnsub olan xslr brabr raitd v ayrı-seçkiliy yol verilmdn yayım mediasında v onların kömyi il ifad azadlıından istifad etmk v mnsubyytlrini mühafiz etmk v inkiaf etdirmk hüququna malikdirlr. Dövltlr milli azlıqlara mnsub olan xslrin yayım mediasında öz dillrindn istifad etmlri baxımından smrli 7

12 Oktyabr 2003 brabrlikdn faydalanmalarını tmin etmk üçün zruri hallarda xüsusi v konkret tdbirlr görmlidirlr. II. SYAST 5) Dövltlr azlıqların dillrindn yayım mediasında istifad mslsi il mul olmaq üçün siyast hazırlamalıdırlar. Hmin siyast milli azlıqlara mnsub olan xslrin mnsubiyytlrini mühafiz etmk v inkiaf etdirmk üçün onların tlbatlarının müyyn edilmsin saslanmalıdır. Milli azlıqlara mnsub olan xslr, mslhtlm proseslrind itirak v müvafiq tsisat v qurumlarda tmsil olunma da daxil olmaqla, bu cür siyastin hazırlanmasında v ttbiqind smrli itirak imkanına malik olmalıdırlar. 6) Müstqil tnzimlyici qurumlar dövlt siyastinin hyata keçirilmsin v ttbiqinin tmin olunmasına gör cavabdehlik daımalıdırlar. Bel qurumlar ffaf qaydada yaradılmalı v faliyyt göstrmlidirlr. 7) Dövlt siyasti, digr mqsdlrl yanaı, milli azlıqlara mnsub olan xslrin tlbatlarını ödmk üçün geni çeidli v tarazladırılmı yüksk keyfiyytli informasiya, thsil, mdni v ylncli proqramları tmin edn ictimai yayım xidmtini dstklmlidir. Dövltlr ictimai yayımçıların bu sahd öz vziflrini yerin yetirmlri üçün maliyy, texniki v digr raiti qoruyub saxlamalı v zruri olduqda yaratmalıdırlar. 8) Dövlt siyasti milli azlıqlara mnsub olan xslrin öz dillrind yayım mediasını yaratmalarına v qoruyub saxlamalarına rait yaratmalıdır. III. TNZMLM 9) Tnzimlmy yol verilmsi Dövltlr ifad azadlıının, mdni v dil müxtlifliyinin müdafisi v inkiafı üçün, mdni mnsubiyyti mühafiz etmk v inkiaf etdirmk üçün v digr xslrin hüquqlarına v ya nüfuzlarına hörmt edilmsi üçün yayım mediasını tnzimly bilrlr. Bu cür tnzimlm, o cümldn lisenziyaladırma, qanunla nzrd tutulmalı, obyektiv v ayrı-seçkiliy yol vermyn meyarlara 8

13 Yayım mediasında azlıgların dillrindn istifad haqqında rhbr müddalar saslanmalı v azlıqların dillrind yayımı mhdudladırmaq v ya mhdudladırmaa sbb olmaq mqsdi güdmmlidir. 10) Dillrin tblii Yayım mediasında istifadni tnzimlyrkn dövltlr seçilmi dillrin istifadsin üstünlük ver bilrlr. Bir v ya daha artıq dillr üstünlük vermk üçün tdbirlr digr dillrdn istifadni mhdudladırmamalıdır. Dövltlr yayım mediasında hr hansı dildn istifadni qadaan ed bilmzlr. Yayım mediasında hr hansı dil üstünlük vermk tdbirlri milli azlıqlara mnsub olan xslrin öz hüquqlarından istifad etmlrin xll grirmmlidir. 11) Tnzimlmd mütnasiblik Hr hansı tnzimlm, hüquqmüyynedici v ya qadaanedici olmasından asılı olmayaraq, qanuni mqsd güdmli v hmin mqsd mütnasib olmalıdır. Hr hansı tnzimlmnin mütnasibliyi qiymtlndirilrkn yayım mediasının xarakteri il v daha geni sosial mühitl balı konkret amillr nzr alınmalıdır. Bu cür amillr aaıdakılar daxildir: Tdbirin xarakteri v mqsdlri, o cümldn ifad azadlıının, mdni v dil müxtlifliyinin müdafisi v inkiafı v mdni mnsubiyytin mühafizsi v inkiafı mqsdil proqramların keyfiyytin v tarazlılıına kömk etmk potensialı. Mövcud siyasi, sosial v dini rait, o cümldn mdni v dil müxtlifliyi, idaretm strukturları v regional xüsusiyytlr. Bütün sviyylrd (milli, regional v yerli) ictimai, özl v ya xarici olmasından asılı olmayaraq mövcud yayım xidmtlrinin sayi, rngarngliyi, corafi dairsi, xarakteri, funksiyası v dillri. Müxtlif xidmtlrin auditoriyası üçün maliyy xrclri, proqramların buraxılı qrafiklri v növü baxımından yayımın qbulu, kmiyyti, elc d keyfiyyti üçün texniki imkanlar bütün bunlar nzr alınmalı olan amillrdir. Aidiyyatı olan auditoriyanın hüquqları, tlbatları, ifad etdiyi istklr v xarakteri, o cümldn hr bir sviyyd (milli, regional v yerli) sayı v corafi tmrküzlmsi. 9

14 Oktyabr ) Trcüm mhdudiyytlri Azlıqların dillrind yayım trcüm, dublyaj, sonradan sinxronladırma v ya subtitrldirm bard lüzumsuz v ya qeyri-mütnasib tlblrin qoyulmasına mruz qalmamalıdır. 13) Transsrhd yayımı Birbaa, yaxud tkrar translyasiya v ya tkrar yayım vasitsil hyata keçirilmsindn asılı olmayaraq, transsrhd yayımının srbst qbulu dil amili sasında qadaan oluna bilmz. Azlıın dilind xarici yayımın mümkünlüyü dövltin ölk daxilind hmin dildki yayım istehsalına rait yaratmaq öhdliyini aradan qaldırmır v hmin dildki yayımın müddtinin azaldılmasına haqq qazandırmır. IV. AZLIQLARIN DLLRNN TVQ 14) Dövlt yardımı Dövlt azlıqların dillrindki yayıma yardım etmlidir. Buna, digr vasitlrl yanaı, azlıqların dillrind efir buraxılma imkanının tmin olunması, subsidiyalar v yayım üçün imkanların yaradılması vasitsil nail olmaq olar. 15) Efir buraxılma Dövlt, digr vasitlrl yanaı, tezliklrin bölüdürülmsi, yayımçıların tsis edilmsi v dstklnmsi v proqramların planladırılması vasitsil azlıqların dillrind smrli yayımın efir buraxılmasını tmin etmlidir. Bu baxımdan milli azlıqlara mnsub olan xslrin sayı, corafi tmrküzlmsi v yeri, elc d tlbatları v maraqları nzr alınmalıdır. Regional v ya yerli sviyyd azlıın dilind yayımın mövcudluu hmin azlıın dilind proqramların milli sviyyd yayımlanmaqdan knar edilmsin haqq qazandırmır. 10

15 Yayım mediasında azlıgların dillrindn istifad haqqında rhbr müddalar A. TEZLIKLR Lisenziyaları verrkn dövltlr azlıqların dilind yayım üçün tezliklrin tam v ya qismn tmin olunmasını nzrd tutmalıdırlar. Mövcud tezliklrin sayında mhdudiyytlr olduqda v (v ya) öz xidmtlrini göstr bilmk üçün kifayt qdr resursları olmayan qruplar olduqda, dövltlr açıq kanalların, yni xidmt zonasında bir neç dil grupu trfindn paylaılan eyni tezlikdn istifad olunmaqla proqramların yayımlanması vasitlrinin tmin olunmasını nzrd tutmalıdırlar. B. YAYIMÇILAR Dövltlr azlıqların dillrind proqramların tmin olunası baxımından dövlt v ya ictimai yayım xidmtlri üçün müvafiq tlblr nzrd tutmalıdırlar. Dövltlr azlıqların dillrind özl yayımı hvslndirmk üçün lverili rait (maliyy v ya digr) yaradılmasını da nzrd tutmalıdırlar. Buna lisenziyaların verilmsi vasitsil, o cümldn tenderlrin elan olunması il, v ya rizçidn gln tklif cavab vermkl nail olmaq olar. Dövltlr azlıqların dillrind yayımı hyata keçirnlri rqabt haqqında qanunvericilikdn knar etmk yolunu da seç bilrlr, v ya onları müyyn inzibati yüklrdn azad etmk üçün xüsusi rejimlr yarada bilrlr. Azlıqların dillrind özl yayım yoxdursa, zrurt olduqda dövltlr onun yaradılmasına fal yardım etmlidirlr. C. PROQRAMLARIN PLANLADIRILMASI Dövltlr tmin etmlidirlr ki, milli azlıqların dillrind yayım üçün ayrılan vaxt v planladırılan qrafik milli azlıa mnsub olanların sayını v tmrküzlmsini ks etdirsin v onların tlbat v maraqlarına uyun olsun. Elc d sayca kiçik olan azlıqların öz dillrind yayım mediasına smrli buraxılması üçün tlb olunan vaxtın minimum miqdarı v müvafiq proqram qrafiki nzr alınmalıdır. Bu mqsdlr lisenziyaladırma vasitsil, o cümldn azlıqların dillrindki yayımın müddtlrin v dövrlrin rtlr qoymaqla nail olmaq olar. 11

16 Oktyabr ) Dövlt trfindn maliyyldirm Dövltlr milli azlıqların dillrind yayım üçün maliyy yardımının ayrılmasını nzrd tutmalıdırlar. Buna birbaa qrantlar, lverili maliyy/vergi rejimlri, habel lisenziyanı almaq v ya dyidirmk üçün ödnilmli olan müyyn ödnilrdn azad edilm vasitsil nail olmaq olar. Smrli brabrliyi tmin etmk üçün sayca kiçik olan icmalarda azlıqların dillrind yayımı hyata keçirnlr mövcud resursların faizi qismind icmaların hcmin qeyrimütnasib olan miqdarda vsaitlr v ya rait tlb ed bilrlr. Dövltlr, o cümldn maliyy yardımını tmin etmk vasitsil, azlıqların dillrind audio v audiovizual ilrin hazırlanmasını v yayımlanmasını hvslndirmli v buna rait yaratmalıdırlar. 17) mkanların yaradılması Dövltlr azlıqların dillrind yayım üçün imkanların yaradılmasına yardım etmlidirlr. Bunu milli azlıqların mhsullarıının ölk daxilind v xaricd yayımlanmasına texniki yardım göstrmk v azlıqların dillrind transsrhd yayımına rait yaratmaq vasitsil etmk olar. Bundan lav, dövltlr milli azlıqların dillrind yayımı hyata keçirn personalın thsilin v tlimin yardım etmyi nzrd tutmalıdırlar. 12

17 Yayım mediasında azlıgların dillrindn istifad haqqında rhbr müddalar YAYIM MEDASINDA AZLIQLARIN DLLRNDN STFAD HQQINDA RHBR MÜDDALARA DAR ZAHLI QEYD Bu zahlı Qeydd Rhbr müddaların saslandıı sas beynlxalq standartların qısa xülassi tqdim edilir. I. ÜMUM PRNSPLR 1) fad azadlıı hüququ beynlxalq insan hüquqlarının müdafisinin mhk daıdır. O, dövlt orqanları ttrfindn müdaxil olmadan v srhdlrdn asılı olmadan hr ksin mlumat v ideyaları almaq v yaymaq hüququndan ibartdir. O, 1948-ci il tarixli nsan Hüququları haqqında Ümumi Byannamnin (HÜB) 19-cu maddsind, 1966-cı il tarixli Mülki v Siyasi Hüquqlar haqqında Beynlxalq Paktın (MSHBP) 19-cu maddsind v 1950-ci il tarixli nsan Hüquqularının v sas Azadlıqların Müdafisi haqqında Avropa Konvensiyasının (HAK) 10-cu maddsind ks olunmudur. Msln, MSHBP-nin 19-cu maddsinin 2-ci v 3-cü bndlrind deyilir: 2. Hr ks ifad azdlıı hüququna malikdir; bu hüquq, srhdlrdn asılı olmadan, ifahi, yazılı v ya çap olunmu kild, snt sri formasında, yaxud xsin özünün seçdiyi hr hansı media vasitsil hr cür mlumat v ideyaları axtarmaq, almaq v yaymaq azadlıını özünd ehtiva edir. 3. Bu maddnin 2-ci bndind nzrd tutulan hüquqların hyata keçirilmsi xüsusi vziflr v xüsusi msuliyyt nzrd tutur. O, bu sbbdn müyyn mhdudiyytlr mruz qala bilr, lakin bunlar qanunla nzrd tutulmalı v aaıdakılar üçün zruri olmalıdır: (a) digr xslrin hüquqlarına v nüfuzuna hörmt üçün; (b) milli thlüksizliyin v ya ictimai qaydanın (ordre public), yaxud halinin salamlıının v ya mnviyyatının qorunması üçün. 13

18 Oktyabr 2003 MSHBP-nin yerin yetirilmsin nzart üçün yaradılmı BMT nsan Hüquqları Komitsi özünün 10 saylı Ümumi rhind (1983-cı) aydınlıq gtirdi ki, 19-cu maddd ks olunmu ifad azadlıı hüququ tkc hr cür mlumat v ideyaları axtarmaq v almaq azadlıını deyil, hm d bunu istniln üsulla etmk azadlıını özünd ehtiva edir. HAK-a gldikd, Avropa nsan Hüquqları Mhkmsi Oberlik Avstriyaya qarı (22 may 1991-ci il tarixli mhkm qrarı, A seriyası, c. 204, b. 57) v Autronik AG sveçry qarı (22 may 1990-cı il tarixli mhkm qrarı, A seriyası, c. 178, b. 47) mhkm ilrind qrara aldı ki, 10-cu madd tkc ifad edilmi ideya v mlumatların mahiyytini deyil, hm d onların ötürülm formasını müdafi edir. ATM / ATT çrçivsind qbul edilmi 1990-cı il tarixli nsan Meyarları üzr Konfransın Kopenhagen clasının Sndind (Kopenhagen Sndi, 9.1-ci bnd) v 1991-ci il tarixli ATM-in tirakçısı olan Dövltlrin Mdni rsin dair Krakov Simpoziumunun Sndind (Krakov Sndi, 6.1-ci bnd) ifad azadlıı bir daha tkrar edildi. Kopenhagen Sndin sasn, milli azlıqlara mnsub olan xslr öz ana dillrindn özl v ictimai kild istifad etmk hüququna (32.1-ci bnd), elc d öz ana dillrind mlumatları yaymaq, ld etmk v onların mübadilsini hyata keçirmk (32.5-ci bnd) hüququna malikdirlr. Hndisayd Birlmi Krallıa qarı mhkm iind (7 dekabr 1976-cı il tarixli mhkm qrarı, A seriyası, c. 24, b. 49) Avropa nsan Hüquqları Mhkmsi HAK-ın 10-cu maddsin aaıdakı rhi verdi: fad azadlıı [demokratik] cmiyytin mühüm bünövrlrindn birini v onun trqqisi üçün v hr bir insanın inkiafı üçün sas rtlrdn birini tkil edir. 10-cu maddnin 2-ci bndin (madd 10.2) uyun olaraq, o, tkc müsbt qarılanan v ya thqiramiz hesab olunmayan, yaxud laqeydlikl yanaılan mlumat v ya ideyalara deyil, hm d dövlt üçün v ya halinin hr hansı tbqsi üçün thqiramiz, sarsıdıcı v ya narahatedici mlumat v ya ideyalara da amil olunur. Bunlar plüralizmin, dözümlülüyün v geni fikirliliyin tlblridir, v sonuncular olmasa demokratik cmiyyt d ola bilmz. Bu, digr msllrl yanaı hm d o demkdir ki, bu sahd ttbiq ediln hr bir rsmiyyt, rt, mhdudiyyt v ya sanksiya qarıya qoyulan qanuni mqsd mütnasib olmalıdır. 2) 1966-cı il tarixli qtisadi, Sosial v Mdni Hüquqlar haqqında Beynlxalq Paktın (SMHBP) 15-cinin (a) bndin sasn itirakçı dövltlr hr ksin mdni hyatda itirak etmk hüququnu tanıyırlar. MSHBP-nin 27-ci maddsi, digr xslrl yanaı, dil azlıqlarına mnsub olan xslrin hmin qrupun digr üzvlri il birlikd öz mdniyyt v dillrindn istifad etmk hüququnu müdafi edir. Yayım mediasında mdni v dil rngarngliyini ks etdirn plüralizmin qorunması v inkiaf etdirilmsi ifad azadlıının zruri 14

19 Yayım mediasında azlıgların dillrindn istifad haqqında rhbr müddalar komponentidir. YUNESKO-nun 2001-ci il tarixli Mdni Müxtliflik haqqında Ümumi Byannamsinin 2-ci maddsin sasn, mdni plüralizmi tmin edn siyastlr mdni müxtliflik reallıqlarını ks etdirir. Byannamnin 6-cı maddsind qeyd edilir ki, mdni müxtliflik, digr vasitlrl yanaı, ifad azadlıı, mediada plüralizm v çoxdillilik vasitsil tmin olunur. Informationsverein Lentia v baqaları Avstriyaya qarı mhkm iind (24 noyabr 1993-cü il tarixli mhkm qrarı, A seriyası, c. 276) Avropa nsan Hüquqları Mhkmsi ifad azadlıı üçün plüralizmin vacibliyini vuruladı. Hmin id Mhkm qeyd etdi ki (38-ci bnd), ictimaiyytin ümumi maraq douran mlumat v ideyaları ld etmk hüququ dövltin qti zmant verdiyi plüralizm prinsipin saslanmırsa, uurla hyata keçiril bilmz. Bu qeyd xüsusil proqramları geni kild yayımlanan audio-vizual kütlvi informasiya vasitlrin aiddir. Eyni qaydada, Avropa urasının 1994-cü il tarixli Milli Azlıqların Müdafisi üçün Çrçiv Konvensiyasının (Çrçiv Konvensiyası) 9-cu madsinin 4-cü bndi milli azlıqlara mnsub olan xslrin media müssrliyin rait yaratmaq v dözümlülüyü tblı etmk v mdni plüralizm imkan vermk üçün lazımi tdbirlr görmyi itirakçı dövltlrdn tlb edir. Bundan baqa, 1989-cu il tarixli Transsrhd Televiziyası haqqında Avropa Konvensiyasının (TTAK) düzli edilmi 10-cu maddsi (2002-ci ild düzli edilib) kütlvi informasiya vasitlrind plüralizmin thlüky mruz qalmasının qarısını almaq üçün sy göstrmyi itirakçı dövltlrdn tlb edir ci ild Avropa urasının Nazirlr Komitsi trfindn qbul edilmi fad Azadlıı v Mlumat azadlıı haqqında Byannamnin II maddsinin (d) bndind ideya v ry müxtlifliyini ks etdir biln geni çeidli müstqil v avtonom medianın mövcudluuna, nail olmaq mqsdi rt olaraq irli sürülür. ATT-in itirakçı dövltlri Krakov Sndinin 6.2-ci bndind özl sektordakı yayımçıların müxtlifliyinin plüralizmi v bdii v mdni ifad azadlıını tmin etmkd kömyi olduuna inandıqlarını bildirmilr. 3) Dövltin milli azlıqlara mnsub olan xslrin dil (v digr) mnsubiyyini qorumaq vzifsi bir sıra beynlxalq sndlrd v Avropa nsan Hüquqları Mhkmsinin yurisprudensiya tsbit edilib. Birlmi Milltlr Tkilatının 1992-ci il tarixli Milli v ya Etnik, Dini v Dil Azlıqlarına Mnsub Olan xslrin Hüquqları haqqında Byannamsinin 1-ci maddsi (BMT-nin Azlıqlar haqqında Byannamsi) xüsusil bu msly aiddir: 15

20 Oktyabr Dövltlr özlrinin müvafiq razilrind azlıqların mövcudluunu v milli v ya etnik, mdni, dini v dil mnsubiyytlrini qorumalı v hmin mnsubiyytin inkiafı üçün rait yaratmalıdırlar. 2. Dövltlr bu mqsdlr nail olmaq üçün müvafiq qanunvericilik tdbirlrini v digr tdbirlri görmlidirlr. Bundan baqa, 4-cü maddnin 2-ci bndind bel bir rt irli sürülür ki, konkret faliyytlrin milli hüququ pozduu v beynlxalq standartlara zidd olduu hallar istisna olmaqla, azlıqlara mnsub olan xslrin özl xüsusiyytlrini ifad ed bilmlri üçün v mdniyytlrini, dillrini, dinlrini, nn v adtlrini inkiaf etdir bilmlri üçün lverili rait yaratmaq mqsdil dövltlr tdbirlr görmlidirlr. BMT-nin 1989-cu il tarixli Uaq Hüquqları haqqında Konvensiyasının 17-ci maddsinin (a) bndi trf dövltlrdn tlb edir ki, Konvensiyanın maariflndirm mqsdlrin, o cümldn 29-cu maddd nzrd tutulduu kimi, uaın mdni mnsubiyytin v dilin hörmtin inkiaf etdirilmsi mqsdin uyun olaraq, kütlvi informasiya vasitlrini mlumat v materialları yaymaa hvslndirsinlr. Çrçiv Konvensiyasında bu müddalar tkrarlanır. Çrçiv Konvensiyasının Preambulasında deyilir ki, plüralist v hqiqi demokratik cmiyytd tkc milli azlıa mnsub olan bütün xslrin dil mnsubiyytin yalnız hörmt deyil, hm d onların öz mnsubiyytlrini ifad etmklrin, qorumalarına v inkiaf etdirmlrin imkan vern müvafiq rait yaradılmalıdır. Eyni sndin 5-ci maddsinin 1-ci bndi itirakçı dövltlrin üzrin açıq-aydın öhdlik qoyur ki, milli azlıqlara mnsub olan xslrin mnsubiyytlrinin mühüm elementlrini, o cümldn dillrini mühafiz etmlri üçün onlara zruri rait yaratsınlar. ATT-in itirakçı dövltlri Avropada Thlüksizlik v mkdalıq Müavirsinin cu illr Vyana clasının 1989-cu il tarixli Yekun Sndin (Vyana Sndi, Prinsiplr, 19-cu bnd), Kopenhagen Sndin (32-ci v 33-cü bndlr) v ATM çrçivsind Milli Azlıqlar üzr Ekspertlrin Cenevr clasının 1991-ci il tarixli hesabatına (Cenevr Sndi, III v VII fsillr) uyun olaraq, milli azlıqlara mnsub olan xslrin dil mnsubiyytlrini qorumaı öhdlrin götürüblr. 4) Digr amillrl yanaı dil amili sasında ayrı-seçkiliyin qadaan olunması insan hüquqları üzr beynlxalq hüququn tml prinsipidir. Açıq-akar dil lamti sasında ayrı-seçkiliyi qadaan edn beynlxalq sndlr aaıdakılar daxildir: HÜB (madd 2); MSHBP (madd 2(1) v 26); SMHBP (madd 16

21 Yayım mediasında azlıgların dillrindn istifad haqqında rhbr müddalar 2(2)); BMT-nin Azlıqlar haqqında Byannamsi (madd 2(1)); HAK (madd 14 v 12 saylı Protokolun 1-ci maddsi); v 2000-ci Avropa Birliyinin sas Hüquqlar haqqında Xartiyası (madd 21). ATT sndlri arasında analoji öhdliklr 1975-ci il tarixli Helsinki Yekun Aktında (VII Prinsip) v Vyana Sndind (Prinsiplr, 13.7-ci bnd) yer almıdır, eyni zamanda, Kopenhagen Sndi istniln ayrı-seçkiliyi qadaan edir (5.9-cu bnd). Ayrı-seçkiliy yol verilmmsi prinsipi smrli brabrliy nail ola bilmk üçün frqli vziyytlrd olan xslrl frqli rftar öhdliyini özünd ehtiva edir. Msln, Vyana Sndinin 19-cu bndi (Prinsiplr balıı altında) ATTin itirakçı dövltlrin üzrin milli azlıqlara mnsub olan xslr üçün tam brabrliyi tmin etmk öhdliyini qoyur. gr frqli rftar ayrı-seçkilik xarakterli deyils, o, müvafiq v obyektiv meyarlara saslanmalı, qanuni mqsd güdmli v frqli rftar il qarıya qoyulan mqsd arasında müvafiq mütnasiblik münasibti öz ksini tapmalıdır. Bu prinsip BMT nsan Hüquqları Komitsi trfindn onun Ayrı-seçkiliy dair 18 saylı Ümumi rhind (1989) v Avropa nsan Hüquqları Mhkmsi trfindn xüsusi olaraq dil hüquqları il balı qbul ediln v bu sahd onun ilk qrarı olan Dillr haqqında Belçika ii üzr qrarda (23 iyul 1968-ci il tarixli mhkm qrarı, A seriyası, c. 6) müzakir olundu. Ayrı-seçkiliy yol verilmmsi prinsipi milli azlıqlara mnsub olan xslrin de fakto brabrliyin nail olmaq v onu sürtlndirmk mqsdi daıyan xüsusi v konkret tdbirlrdn istifadnin mümkünlüyünü özünd ehtiva edir. Bu konsepsiya 1965-ci il tarixli rqi Ayrı-seçkiliyin Bütün Formalarının Lvi haqqında Beynlxalq Konvensiyanın 1-ci maddsinin 4-cü bndind v 2-ci maddsinin 2-ci bndind, v 1979-cu il tarixli Qadınlara qarı Ayrıseçkiliyin Bütün Formalarının Lvi haqqında Konvensiyanın 3-cü v 4-cü maddlrind açıq-aydın göstrilir. Kopenhagen Sndinin 31-ci bndind ATT-in itirakçısı olan dövltlr insan hüquqlarına v sas azadlıqlara malik olmaqda v onları hyata keçirmkd milli azlıqlara mnsub olan xslrin digr vtndalarla tam brabrliyini tmin etmk mqsdil zruri hallarda xüsusi tdbirlr görmyi öhdlrin götürüblr. BMT-nin Azlıqlar haqqında Byannamsinin 4-cü maddsinin 1-ci bndi bel bir rt irli sürür ki, dövltlr azlıqlara mnsub olan xslrin bütün insan hüquqlarını v sas azadlıqlarını ayrı-seçkilik qoyulmadan v qanun qarısında tam brabrlik sasında tam v smrli hyata keçir bilmlrini tmin etmk üçün tlb olunan tdbirlri görmlidirlr. Çrçiv Konvensiyasının 4-cü maddsinin 2-ci bndi hmçinin itirakçı dövltlrdn tlb edir ki, azlıqlara mnsub olan xslrin tam v smrli brabrliyini inkiaf etdirmk üçün adekvat tdbirlr 17

22 Oktyabr 2003 görsünlr, hmin xslrin konkret raitin lazımi diqqt yetirilmlidir ci il tarixli Bölglrin v ya Azlıqların Dillri üçün Avropa Xartiyasının (Avropa Dil Xartiyası) 7-ci maddsinin 2-ci bndind aydın kild deyilir ki, azlıqların dillrinin brabrliyini inkiaf etdirmk mqsdi daıyan tdbirlr ayrı-seçkilik xarakterli hesab olunmamalıdır. II. SYAST 5) ATT-in itirakçı dövltlri öz razilrind milli azlıqlara mnsub olan xslrin mnsubiyytinin dil v digr aspektlrini qorumaı v buna rait yaratmaı öhdlrin götürüblr (Kopenhagen Sndi, 33-cü bnd). Çrçiv Konvensiyasının 5-ci maddsinin 1-ci bndi mahiyyt etibaril eyni öhdliyi nzrd tutur. Elc d Çrçiv Konvensiyasının 9-cu maddsinin 4-cü bndi itirakçı dövltlrdn tlb edir ki, milli azlıqlara mnsub olan xslrin kütlvi informasiya vasitlrin buraxılmalarına rait yaratmaq üçün v dözümlülüyü tbli etmk v mdni plüralizm imkan vermk üçün adekvat tdbirlr görsünlr. Avropa Dil Xartiyasının 7-ci maddsinin 1-ci bndi tlb edir ki, itirakçı dövltlr öz siyastlrini, qanunvericilik v praktikalarını, digr tlbatlarla yanaı, bölglrin v azlıqların dillrini qorumaq mqsdil onları inkiaf etdirmk üçün qti hrkt etmk tlbatı sasında v ictimai v xsi hyatda danııq [...] zamanı bölglrin v azlıqların dillrindn istifady rait yaratmaq v onu hvslndirmk sasında qursunlar. 7-ci maddnin 3-cü bndind trflr kütlvi informasiya vasitlrini ölkdki bütün dil qrupları arasında qarılıqlı anlamanı inkiaf etdirmy hvslndirmyi öhdlrin götürürlr. Uaq hüquqları haqqında Konvensiyanın 17-ci maddsinin (d) bndind bel bir rt irli sürülür ki, itirakçı dövltlr kütlvi informasiya vasitlrini azlıq qrupuna mnsub olan v ya aborigen uaın dil tlbatlarına xüsusi diqqt yeitrmy hvslndirmlidirlr. ATT-in itirakçı dövltlri milli azlıqlara mnsub olan xslrin ictimai hyatda, iqtisadi faliyytlrd v öz cmiyytlrini qurmaqda smrli itirak etmk baxımından brabr imkanlara malik olmaları üçün rait yaratmaı öhdlrin götürüblr (Cenevr Sndinin IV fsli). Çrçiv Konvensiyasının 15-ci maddsind deyilir ki, trflr milli azlıqlara mnsub olan xslrin mdni, sosial v iqtisadi hyatda v dövlt ilrind, xüsusn onlara aid olan msllrd smrli itirakı üçün zruri rait yaratmalıdırlar. Kopenhagen Sndinin 33-cü bndind ATT-in itirakçı dövltlri, digr tdbirlrl yanaı, milli azlıqların dil mnsubiyytini qorumaq v hr bir dövltin qrar 18

23 Yayım mediasında azlıgların dillrindn istifad haqqında rhbr müddalar qbul etm prosedurlarına uyun olaraq bu cür azlıqlarla zruri mslhtlmlri, o cümldn onların tkilatları v ya birliklri il laqlri hyata keçirmyi öhdlrin götürüblr. Cenevr Sndinin III fslind ATTin itirakçı dövltlri tsdiq ediblr ki, qrar verici v ya mvrtçi qurumlarda milli azlıqlara mnsub olan xslrin v ya onların nümayndlrinin müvafiq qaydada demokratik itirakı dövlt ilrind smrli itirakın mühüm elementidir. Avropa Dil Xartiyasının 11-ci maddsinin 3-cü bndi trflrdn tlb edir ki, azlıqların dillrindn istifad ednlrin maraqlarının xüsusil yayım kütlvi informasiya vasitlrini tnzimlyn qurumlarda tmsil olunmasını v ya nzr alınmasını tmin etsinlr. 6) Müstqil tnzimlyici qurumlara olan ehtiyac demokratiya v yaxı idarçilik prinsiplrindn v n yaxı beynlxalq tcrüblrdn irli glir. Avropa urasının Nazirlr Komitsinin Üzv Dövltlr Mediada Plüralizmi Hvslndirm Tdbirlri haqqında R 99(1) saylı Tövsiysind qeyd edilir ki, özl yayımçılara lisenziyaların verilmsin gör cavabdehlik daıyan milli qurumlar öz onların iind plüralizmin olub olmamasına diqqt yetirmlidirlr (lav, 1-ci bnd, Mülkiyytin tnzimi: yayım v mtbuat) ci il tarixli Milli Azlıqların Dil Hüquqlarına dair Oslo Tövsiylrinin 10 saylı Tövsiysind daha konkret olaraq qeyd edilir ki, proqramların mzmununa v yönümün nzart edn ictimai media qurumları müstqil olmalı v milli azlıqlara mnsub olan müstqil xslr onların trkibin daxil olmalıdır. 7) Avropa urasının Nazirlr Komitsinin Üzv Dövltlr ctimai Yayım Xidmtinin Müstqilliyinin Tminatı haqqında R (96) 10 saylı Tövsiysind ictimai yayım xidmtinin rolu informasiya, thsil, mdni v ylnc xarakterli hrtrfli sas program xidmtinin tmin olunması vasitsil milli v regional sviyylrd hr ks üçün müssr olan plüralist kommunikasiyanın mühüm amili kimi qeyd olunur. Keyfiyytli v tarazladırılmı proqramların tmin olunmasında ictimai yayım xidmtinin rolu Avropa nsan Hüquqları Mhkmsi trfindn, msln, Lentia iind (33-cü bnd) tsdiq edilib. Avropa Dil Xartiyasının 11-ci maddsinin 1-ci bndind aydın kild nzrd tutulur ki, yayımçılar ictimai yayım vzifsini hyata keçirrkn milli azlıqların dillrindn istifad ednlrin tlbatlarını ödmlidirlr. Avropa urasının Nazirlr Komitsinin Üzv Dövltlr Rqmsal Yayıma Demokratik v Sosial Töfhni Hvslndirm Tdbirlri haqqında R (2003) 9 saylı Tövsiysind vurulanır ki, ictimai yayımçıların demokratik cmiyytd rolu demokratik cmiyytlrin siyasi, hüquqi v sosial strukturlarının tmlini 19

24 Oktyabr 2003 tkil edn v konkret olaraq insan hüquqlarına hörmtdn, mdni v siyasi plüralizmdn ibart olan dyrlri dstklmkdn ibartdir. Avropa urasının Nazirlr Komitsinin bildirdiyin gör, ictimai yayımçıların dözümlülük v anlama mdniyytini hvslndirmk üzr xüsusi öhdlik daımaları il yanaı, bütövlükd yayım mediası dözümsüzlükl möbariz mühitini yaratmaq üçün böyük qüvvdir (Üzv Dövltlr Kütlvi nformasiya Vasitlri v Dözümlülük Mdniyytinin Hvslndirilmsi haqqında R (97) 21 saylı Tövsiyy lav, 5-ci bnd). Üzv Dövltlr Yeni Kommunikasiya v nformasiya Xidmtlri il balı Universal ctimai Xidmt haqqında R (99) 14 saylı Tövsiysind Nazirlr Komitsi dövlt orqanları il özl sektor arasında mkdalıın yeni kommunikasiya v informasiya xidmtlrinin istifadçilrinin xeyrin sinerji (güc birliyi) effektlrini qeyd edir. 8) Azlıqlara mnsub olan xslr üçün öz dillrind yayım kütlvi informasiya vasitlrini yaratmaq v iltmk imkanı Çrçiv Konvensiyasının 9-cu maddsinin 3-cü bndi il tmin olunur. Avropa Dil Xartiyasının 11-ci maddsind bu cür imkanların dil azlıqları üçün gerçkldirilmsind dövltlrin seç bilcyi üsullar qeyd olunur. III. TNZMLM 9) Yayım kütlvi informasiya vasitlrinin tnzimlnmsi ayrı-seçkiliy yol verilmdn bu Rhbr müddalarda sadalanan ümumi prinsiplr uyun olmalı, o cümldn ifad azadlıı, azlıqların dilind yayım vasitsil mdni v dil müxtlifliyinin qorunması v dil mnsubiyytinin qorunması prinsiplrin uyun olmalıdır. fad azadlıına müdaxil edn tnzimlmlr MSHBP-nin 19-cu maddsinin 3-cü bndinin v HAK-ın 10-cu maddsinin 2-ci bndinin tlblrin balıdır, sonuncunun müvafiq hisssind bel bir rt irli sürülür ki, bu azadlıqların hyata keçirilmsin milli thlüksizlik, razi bütövlüyü v ya ictimai asayi maraqları namin, itiaın v ya cinaytin qarısını almaq üçün, salamlıın, yaxud mnviyyatın qorunması üçün, digr xslrin nüfuzu v hüquqlarının müdafisi üçün, mxfi ld edilmi mlumatların açıqlanmasının qarısını almaq üçün v ya dalt mühakimsinin nüfuz v qrzsizliyini tmin etmk üçün qanunla nzrd tutlmu v demokratik cmiyytd zruri olan mhdudiyytlrdn savayı baqa mhdudiyytlr qoyula bilmz. 20

25 Yayım mediasında azlıgların dillrindn istifad haqqında rhbr müddalar HAK-ın 10-cu maddsinin 1-ci bndin uyun olaraq, lisenziyaladırma kütlvi informasiya vasitlrinin tnzimlnmsi üçün mümkün vasit tkil edir. Çrçiv Konvensiyasının 9-cu maddsinin 2-ci bndind deyilir ki, itirakçı dövltlr ifad azadlıı barsind v milli azlıqlar üçün kütlvi informasiya vasitlrinin müssrliyi baxımından radio v televiziya v ya kino müssislrinin ayrı-seçkiliy yol vermyn v obyektiv meyarlara saslanan lisenziyaladırılmasi tlbini qoya bilrlr. ATT çrçivsind qbul edilmi Krakov Sndind (6.1-ci bnd) v Cenevr Sndindki hesabatda (VII fsil) itirakçı dövltlr yayım kütlvi informasiya vasitlrini yalnız qanunla nzrd tutlan qaydada v beynlxalq standartlara uyun surtd tnzimlmyi öhdlrin götürüblr. 10) ATT-in itirakçı dövltlri milli azlıqlara mnsub olan xslrin öz ana dillrind mlumatları yaymaq, ld etmk v onların mübadilsini hyata keçirmk hüququnu tanıyırlar (Vyana Sndi, Humanitar v Digr Sahlrd mkdalıq, nsan laqlri, 45-ci bnd; Kopenhagen Sndi, 32.5-ci bnd). Bu hüquqa lisenziyaladırma v ya digr tnzimlm növlri vasitsil xll gtirmk olmaz. Avropa nsan Hüquqları Komissiyası Verein Alternatives Lokalradio Bern sveçry qarı mhkm ii üzr riznin (16 oktyabr 1986, 10746/84 saylı riz) qbul edilnliyin dair qrarında Hndisaydın ii üzr qrardan sitat gtirrk bildirdi ki, lisenziyaladırma sistemi plüralizm, dözümlülük v açıq fikirlilik tlblrin hörmt etmlidir. Komissiya izah etdi ki, bu, yayımın dilini d özünd ehtiva edir: [...] Yayım üçün lisenziya vermkdn imtina edilmsi konkret hallarda [Avropa] Konvensiyasının 14-cü maddsi il birg götürülmü 10-cu madd üzr problem doura bilr. Msln, lisenziya vermkdn imtina edilmsi müvafiq razinin sakinlrinin hmiyytli hisssinin öz ana dillrind yayımdan mhrum olması il nticlndikd, bu cür problem meydana çıxa bilr. Özl kütlvi informasiya vasitlrin gldikd, Avropa urasının Parlament Assambleyası Avropada Kütlvi nformasiya Vasitlrind fad Azadlıı haqqında 1589 (2003) saylı Tövsiynin 17-ci bndinin 6-cı yarımbndind üzv dövltlri azlıqların dillrind özl yayım mediasının tsis edilmsin v faliyytin qoyulan mhdudiyytlri lv etmy sövq etdi. 11) Hr hansı tnzimlmnin mütnasibliyin gldikd, Avropa nsan Hüquqları Mhkmsi qti kild müyyn edib ki, HAK-ın 10-cu maddsi yayımın 21

26 Oktyabr 2003 tnzimlnmsinin qanuni mqsd güdmsini v hmin mqsd mütnasib olmasını tlb edir. Lentia ii üzr qrarın 32-ci bndind Mhkm müvafiq lisenziyaladırma üçün texniki xarakterli olmayan aaıdakı amillri sadaladı: tklif olunan yayım stansiyasının xarakteri v mqsdlri, milli, regional v ya yerli sviyyd onun potensial auditoriyası, konkret auditoriyanın hüquqları v tlbatları v beynlxalq hüquqi sndlrdn irli gln öhdliklr. Tele 1 Privatfernsehgesellshaft Avstriyaya qarı mhkm ii üzr qrarında (21 sentyabr 2000, 32240/96 saylı riz, cı bndlr) Mhkm müyyn etdi ki, nzrd tutulan auditoriyanın hcmi v alternativ yayımlardan asanlıqla istifad etmk imkanı (msln, kabel televiziyası vasitsil) mhdudiyytlrin mütnasibliyini müyyn edrkn nzr alınmalı olan amillrdir. Verein Alternatives iind Komissiya qeyd etdi ki, tnzimlmnin mütnasibliyi qiymtlndirilrkn siyasi rait, msln, mdni v dil plüralizmi, aran v dalıq bölglri arasında tarazlıq v tarazladırılan federal siyast d nzr alına bilr. 12) Audiovizual ilrin azlıqların dillrindn v ya onların dillrin trcümsinin, dublyajının, sonradan sinxronladırılmasının v subtitrldirilmsinin tnzimlnmsi fikri ifad etmk azadlıına uyun olmalı, azlıqların müdafisin dair beynlxalq öhdliklrin yerin yetirilmsin, elc d milli azlıqlara mnsub olan xslrl dövltd çoxluq tkil edn hali arasında anlamanın, dözümlüyün v dostluun hvslndirilmsin kömk etmlidir. Tnzimlmlr azlıqların dillrind verililrin yayımlanmasına v ya qbuluna müdaxil etmmlidir. Avropa Dil Xartiyasının 12-ci maddsi itirakçı dövltlrdn tlb edir ki, trcümy, dublyaja, sonradan sinxronladırmaya v subtitrldirilmy yardım etmk v onları inkiaf etdirmk vasitsil v zruri hallarda trcüm v terminoloji tdqiqat xidmtlrinin yaradilması, inkiafı v maliyyldirilmsi vasitsil bölglrin v ya azlıqların dillrind istehsal edilmi ilrl tanılıı hvslndirsinlr. 13) MSHBP v HAK srhdlrdn asılı olmayaraq ifad azadlıını tmin edirlr. Çrçiv Konvensiyasının 17-ci maddsind v oxar terminlrl Kopenhagen Sndinin 32.4-cü bndind ks olunduu kimi, transsrhd yayımının srbst qbulu milli azlıqlara mnsub olan xslrin srhdlr boyunca, xüsusn eyni etnik, mdni, dil v ya dini mnsubiyyti, yaxud ümumi mdni irsi payladıqları insanlarla azad v dinc laqlr qurmaq v mühafiz etmk hüququnun bir aspektidir. 22

27 Yayım mediasında azlıgların dillrindn istifad haqqında rhbr müddalar TTAK-ın 4-cü maddsinin müvafiq hisssind deyilir ki, trflr bu konvensiyanın rtlrin cavab vern proqram xidmtlrinin azad qbulunu v tkrar yayımını öz razilrind tmin etmlidirlr. Bundan lav, Avropa Dil Xartiyasının 11-ci maddsinin 2-ci bndind tnzimlmy icaz verilmkl yanaı, deyilir ki, trflr bölgnin v ya azlıın dili il eyni v ya oxar formada ilnn dild radio v televiziya verililrinin qonu ölklrdn birbaa azad qbulunu tmin etmyi v hmin dild qonu ölklrdn radio v televiziya verililrinin tkrar yayımlanmasına mane olmamaı öhdlrin götürürlr. Nhayt, transsrhd yayımının ölk daxilind istehsal olunan verililr rait yaratmaq öhdliyindn dövltlri azad etmmsi prinsipi Çrçiv Konvensiyasının 9-cu maddsindn irli glir. Çrçiv Konvensiyası üzr Mvrt Komitsinin bildirdiyin gör, gonu dövltlrdn [...] proqramların qbulunun mümkünlüyünü milli azlıqlara aid dövltdaxili msllr bard programları v azlıqların dillrind proqramları tmin etmk zrurtini aradan qaldırmır (2002-ci il, Albaniyaya dair Ry, 50-ci bnd). Milli Azlıqların Dil Hüquqlarına dair Oslo Tövsiylrinin 11-ci Tövsiysind daha konkret olaraq deyilir ki, xaricd istehsal olunan kütlvi informasiya vasitlri il tanılıq imkanı lüzumsuz mhdudladırılmamalıdır. Bu cür tanılıq imkanı müvafiq azlıqların olduu dövltin ictimai fondlarından maliyyldiriln kütlvi informasiya vasitlrind azlıqlara ayrılan yayım vaxtının azaldılmasına haqq qazandırmır. IV. AZLIQLARIN DLLRNN TVQ 14) Dövltlr trfindn azlıqların dillrind yayımın dstklnmsi prinsipi müxtlif beynlxalq sndlrd ks olunmudur. MSHBP-nin 27-ci maddsin sasn itirakçı dövltlr azlıqların hüquqlarından smrli istifadni tmin etmy v azlıq qruplarının öz mdniyyt v dillrindn istifad etmk v onları inkiaf etdirmk hüquqlarını qorumaq üçün zruri olan pozitiv tdbirlri görmy borcludurlar. BMT-nin Azlıqlar haqqında Byannamsinin 4-cü maddsinin 1-ci bndind deyilir ki, milli azlıqlara mnsub olan xslrin öz insan hüquqlarını smrli hyata keçirmlrini tmin etmk üçün tlb olunan hallarda dövltlr tdbirlr görmlidirlr. Çrçiv Konvensiyasının 6- cı maddsinin 1-ci bndind deyilir ki, trflr digr vasitlrl yanaı kütlvi informasiya vasitlrinin kömyil dil mnsubiyytindn asılı olmayaraq insanlar arasında qarılıqlı hörmti, anlamanı v mkdalıı hvslndirmlidirlr. Avropa Dil Xartiyasının 7-ci maddsinin 1(c) bndind 23

28 Oktyabr 2003 deyilir ki, trflr bölglrin v ya azlıqların dillrini qorumaq mqsdil tviq etmk üçün qtiyytli hrkt ehtiyac olduu bard razılıa glirlr. TTAK-ın 10-cu maddsinin 3-cü bndin sasn, itirakçı dövltlr yayımçılar arasında ayrı-seçkilik qoymadan, xüsusil audiovizual istehsal imkanları aaı olan ölklrd v ya imkanları mhdud olan dil zonasında, Avropa mhsulunun fal istehsalını v inkiafını dstklmk üçün n uyun vasit v prosedurları birg axtarmaı öhdlrin götürürlr. Avropa Dil Xartiyasının 11-ci maddsinin 1-ci bndinin (a), (b) v (c) yarımbndlri daha konkret olaraq bölglrin v ya azlıqların dillrind radio v ya televiziya kanallarını yaratmaı, tviq etmyi v ya onlara rait yaratmaı, yaxud proqramlar hazırlamaı dövltdn tlb edir. Bundan baqa, Avropa Dil Xartiyasının 11-ci maddsinin 1-ci bndinin (d) yarımbndi bölglrin v ya azlıqların dillrind audio v audiovizual srlrin istehsalını v yayılmasını hvslndirmyi v (v ya) buna rait yaratmaı itirakçı dövltlrdn tlb edir. Analoji olaraq, azlıqların dilind yayımın smrli surtd müssrliyini tmin etmk tlbatı beynlxalq sndlrd aydın kild qeyd olunur. Msln, Çrçiv Konvensiyasının 9-cu maddsinin 4-cü bndind nzrd tutlur ki: trflr milli azlıqlara mnsub olan xslrin mediaya müssrliyin rait yaratmaq üçün öz hüquq sistemlri çrçivsind adekvat tdbirlr görmlidirlr. 9-cu maddnin 1-ci bndi medianın müssrliyind milli azlıqlara mnsub olan xslr qarı ayrı-seçkiliyi qadaan edir. Avropa Dil Xartiyasının 12-ci maddsinin 1(a) bndi itirakçı dövltlrin üzrin [bölglrin v ya azlıqların dillrind] istehsal edilmi srlrl tanılıq imkanına müxtlif vasitlrl rait yaratmaq öhdliyini qoyur. 15) Azlıqların dilind yayımınsmrli müssrliyini tmin edrkn milli azlıqlara mnsub olan xslrin sayını, tmrküzlmi v ya splnmi halda olmalarını, elc d tlbat v maraqlarını dövltlrin nzr almalarına dair tlblr yayım vasitlrin buraxılma mslsind smrli brabrliyin hyata keçirilmsind dövltlr kömk etmk mqsdini daıyır. Avropa Dil Xartiyasının 11-ci maddsinin 1-ci bndind deyilir ki, kütlvi informasiya vasitlri bard siyast, digr amillrl yanaı, hr bir dilin vziyytin uyun olaraq planladırılmalıdır. Milli Azlıqların Dil Hüquqlarına dair Oslo Tövsiylrinin 9-cu Tövsiysind daha konkret olaraq deyilir ki, yayımın vaxtı v keyfiyyti milli azlıın sayına v tmrküzlmsin mütnasib olmalı v onun vziyytin v tlbatlarına uyun olmalıdır. Çrçiv Konvensiyası milli azlıqlara mnsub olan xslrin kütlvi informasiya vasitlrin buraxılmasına rait yaradaraq itirakçı dövltlrdn tlb edir ki, mdni plüralizm imkan 24

29 Yayım mediasında azlıgların dillrindn istifad haqqında rhbr müddalar versinlr v dözümlülüyü hvslndirsinlr (9-cu maddnin 4-cü bndi), elc d insanlar arasında qarılıqlı hörmti, anlamanı v mkdalıı tviq etsinlr (6-cı maddnin 1-ci bndi). Avropa Dil Xartiyasının 7-ci maddsinin 1(e) bndi dövltin razisind bölgnin v ya azlıın dilind danıan qruplar v eyni v ya oxar formada olan dildn istifad edn digr qruplar arasında laqlrin (o cümldn yayım kütlvi informasiya vasitlrinin kömyil) qorunub saxlanmasının, elc d dövltin razisind müxtlif dillrdn istifad edn digr qruplarla mdni laqlrin qurulmasının mühümlüyünü ön plana çkir. Eyni snd bölgnin v ya azlıın dilinin ilndiyi razid yaayan, lakin bu dild danımayan xslrin arzu etdiklri tqdird hmin dili öyrnmlrin rait yaradılmasını tmin etmyin vacibliyini d vurulayır (7-ci maddnin 1(g) bndi). Müvafiq olaraq, azlıın dilindki yayım milli sviyyd münasib drcd hvslndirilmridir. Bu, xüsusil splnmi halda olan azlıqlara aiddir. Rhbr müddaların bu bndinin A, B v C yarımbndlri yayım kütlvi informasiya vasitlrind azlıqların dillrinin dövltlr trfindn tviq edilmsi üçün tövsiy olunan üsulların geni siyahısını tqdim edir. Onlar dövltlrin n yaxı tcrüblrini, elc d Rhbr müddalarda yer alan prinsiplri ks etdirir. Azlıqların dillrind ictimai yayım xidmtinin mövcudluuna imkan yaratmaqdan ibart xüsusi vzif ön plana çıxarılır. Mrkzi Avropa Tbbüsü nün 1994-cü il tarixli Azlıqların Müdafisi üçün Sndinin 19-cu maddsind digr fikirlrl yanaı bildirilir ki, televiziya v radio ictimai mülkiyytd olduqda, dövltlr lazımi v mümkün hallarda tmin edcklr ki, milli azlıqlara mnsub olan xslr bu cür kütlvi informasiya vasitlrin srbst buraxılmaq, o cümldn öz dillrind proqramlar hazırlamaq hüququna malik olsunlar. Avropa ttifaqı çrçivsind qbul edilmi Amsterdam Müqavilsin Üzv olan Dövltlrd ctimai Yayım Sistemi haqqında 1997-ci il iyun tarixli Protokolda müyyn edilir ki, üzv dövltlrd ictimai yayım sistemi hr bir cmiyytin demokratik, sosial v mdni tlbatlarına v kütlvi informasiya vasitlrind plüralizmi mühafiz etmk tlbatına birbaa aiddir. Azlıqların dillrind yayımın özl media trfindn hvslndirilmsi müxtlif üsulların, o cümldn lisenziyaladırmanın vasitsil mümkündür. Avropa urasının Nazirlr Komitsi üzv dövltlr tövsiy edib ki, özl yayımçılara lisenziyaların verilmsin gör cavabdeh olan milli qurumlar öz vziflrini icra edrkn mediada plüralizmin hvslndirilmsin xüsusi diqqt yetirmlidirlr (Üzv Dövltlr Mediada Plüralizmin Hvslndirmk Tdbirlri haqqında R (99) 1 saylı Tövsiyy lav, 1-ci bnd, Mülkiyytin 25