1. Qonaqknd gl 2. Mn meydan verin 3. Allahı sevdikc sevilirik biz 4. Gülmmmd irin olu, irin Gülmmmd olu

Transkript

1 Bu kild gördüyünüz elin-obanın sevimlzisi aıq Haım Qubalıdı. Aıq Haım Qubalıyla redaksiyamız yaxın aylardan bridir ki, laq saxlayır. Onun haqqında ikinci yazıdır ki, folklor toplumuzda yer ayırırıq. Aıq sntinin az yayıldıı bir elatda bel sntkarın öhrt tapması trif layıqdir. Budur, aıın qarımızda dörd kitabı durur. 1. Qonaqknd gl 2. Mn meydan verin 3. Allahı sevdikc sevilirik biz 4. Gülmmmd irin olu, irin Gülmmmd olu Sonuncu kitabın adı sizi tccüblndirmsin. Aıı el yaadır, o elin adamları öhrt mindirir. Kitabın üstündki ad kitabın sponsorunun v olunun adıdır. Bilirsinizmi bu n demkdir?! Aıq lsgrin olu Brin toyu ld idi. Lakin iqtisadi chtdn toy etmy lsgrin gücü çatmırdı. Mhur qaçaq Clalov Dli Alı Aıq lsgri toya çaırdı, lsgr bu mclisd ninki bir toyu, htta bir neç toyu 3

2 verck qdr qızıl aldı, pul aldı. Dli Alı dastanını düzüb qodu. Dli Alının pulu da tükndi, özü d dünyadan köçdü. Dünyaya yadigar Dli Alı dastanı qaldı. Aıq Haımın kitabları da el abidlrdndir. Hamı dünyadan köçck, Aıın özü d. Lakin bu glck nsillr vsiyyt olan eir kitabları zaman-zaman yaayacaq. Ona gör d biz burada aıqla brabr elin xeyirxah insanlarınında killrini veririk. Birinci kitabın xeyirxahı Adıgözl Krimovdur. kinci kitabın xeyirxahı Mayıs Canbaba olu ixliyevdir. 4

3 Üçüncü kitabın xeyirxahı Qadir Balamehdi olu Mürslovdur. Dördüncü kitabın xeyirxahı Gülmmmd irin oludur. Lakin onun olu irin d atası qdr aıq sntin vurundur. 5

4 ziz oxucum, glin Azrbaycanın n sfalı gülrindn biri olan Qubanı birg gzk, dolaaq. 91 yalı Haımova Mafri nnnin söyldiklrin birg qulaq asaq. ı Bir padah neç ildir ki, bir nfr qan dümni olduu adamı axtarırmı. Nhayt, bir gün hmin adamı tapıb, padahın yanına gtirirlr. Padah hmin adamı dar aacının yanına gtizdirir ki, asdırsın. Padah oluna son arzusunu demy icaz verir. Olan bir tik çörk istyir, ac olduunu söylyir. Gtirib olana bir lava verirlr. Olan deyir: - Bu çöryin üstün bir az duz tökün. Yeyndn sonra brkdn gülür. Padah soruur ki, niy gülürsn snin ömrünün son dqiqlri yaxınla ıb. Olan deyir ki, sn mni öldür bilmzsn. Mn snin duzunu, çöryini yedim v bellikl snin qonaın oldum. Bütün yaltin adamları sn gülr ki, onun duzunu-çöryini dadan adamı asdırdı. Bu sözdn sonra padah qonaını azad edir. 6

5 Bir zamanlar irvan elind, Qubanın Xaltan kndind Vli adlı bir bdnzr yaayırmı. Bu kii ny v ya kim baxarsa orada bir xsart olarmı. Daıstan ellrind d Mansur adlı bir bdnzr varmı. Bir gün bunlar hr ikisi bir-birindn xbr tuturlar v bir-birini görmk, tanı olmaq arzusuna düürlr. Vli Qubadan yola düür Daıstana sarı. Glib Qubanın Xaltan kndi yaxınlıında böyük bir Sarı daın yanında oturur ki, dincini alsın. Mansur da Daıstandan glib Qubaya çatır. Tsadüfn o da yorun olduundan glib hmin Sarı daın yanında dincini almaq istyir. Vli v Mansur bir-birin sual vermy balayır. Vli deyir: - Ay qarda, nçisn, nkarsn, hara gedib hardan glirsn. Mansur cavab verir ki, Mn Daıstandan buraya Vli adlı bir bdnzri görmy glmim. Vli deyir: - El hmin bdnzr mnm. Bs sn kimsn? - Mn Daıstanlı lzgi Mansuram v mnim d gözüm dymclidir. Bunların hr ikisi çox maraqla hansının bdnzrinin daha güclü olduunu bilmk istyir. Lzgi deyir: - Bu Sarı daın böyüklüyün bax, bu yeklikd d da olarmı? El hmin dqiq Sarı da parça-parça olur, tökülür çaya. Vli dht glir deyir. - Pah, atonan kiinin gözün bax Sarı daı parçaladı. El hmin dqiq Lzginin gözlri çıxıb düür yer, kor olur. Quba halisi bu rvaytin d hqiqt olduunu söylyirlr. 7

6 Qubanın Rngidar kndind bir çuulçu yaayırmı. O, öz kndlrind n hadis ba verrdis gedib qonu Çarxacı kndinin halisin xbrlyir v vzind papiros, bir az da çörk alarmı. Bu knddn shrisi hmin xbri eidnd Rngidar kndinin asaqqalları mat-mttl qalarmı. Bir gün hmin kndin yolunda güdmy balayırlar ki, görsünlr bu gün kndlrind danıdıqları sözlri kim aparıb xbrlyck. Görürlr ki, el öz kndlrindn bir nfr Çarxalı kndin trf gedir. Onu tutub sürüy-sürüy kndin arasındakı dry gtirirlr. Bıının yarısını v baını qırxıb biabırçı vziyyt salırlar. Knd girnd camaat soruur ki, sn niy bu vziyyt dümüsn. Cavab verir ki, kndimizd olan söz-söhbti o biri knd mn aparıb xbr verirdim. Mni güddülr, tutub bu hala saldılar. Camaat onun xbrçiliyini bilndn sonra möhkm tapırırlar ki, gr bir d bel i tutsan snin qulaını kscyik. Hmin gündn bu adam xbrçiliyini trgidir, ancaq bu drnin adı o vaxtdan Dllk drsi adlanır. Frid bülfz qızı, Xalq ozanı qzetinin mkdaı 8

7 Yqin ki, oxucularımız bu balıı oxuyanda fikirlcklr ki, söhbt el arasında yayılmı bir rvaytdn, boynundan ah frmanı asılmı quduran piikdn gedck. O piikdn ki, o aınabozuna baxmadan qonu evlrin girir, istniln mclislr baını soxur, özg süfrsin göz tikirdi... Yox, hmin hvalatdan danımayacaıq, ancaq söhbt açacaımız mslnin mahiyyti yuxarıdakı hvalatla eynidir. Yni quduran piik rolu oynayan, srlr boyu torpaqlarımıza göz dikn, zaman-zaman onları qopararaq özlrin mskn edn bdxah qonularımız ermnilrdn gedir. ah frmanı da tarixi snddir... N qdr acı olsa da bu müslman hökmdarı Süleyman ahın Azrbaycan torpaqlarında ksib ermnilr vermsi haqqındakı frman idi. Hmin frman hicri 854-cü ilin mhrrm ayında (miladi tarixi il 15 mart 1450-ci il imzalanmı, hicri ci ilin ramazan ayında (30 yanvar 1672-ci ild) çap edilmidir. Hmin snd yüzilliklr boyu Eçmidzin (Üçkils kndi razisind) kilssind saxlanılmıdır. Snd keçn srin cı illrind Santk-Peterburqa aparılıb nr edilmidir. Sndi v onun trcümsini eyni il orta srlr yazı üslubuna uyun oxucularımıza tqdim edirik: 9

8 ... Vqfnam ki, 854-cü ilin mhrrm ayında yazılıb, xülas mzmunu budur ki, Çuxursd vilaytindn Kirpi nahiyysind Üçkils kndinin camaatı, rbabları v kndxudaları kinçilr mhllsind hazır olub v öz razılıqları il hmi- lik baıladılar v vqf etdilr kilsy bütövlükl v bu moquflrin (vqf edilmi M..) idarsin o xlify ki, bu xlif ilbil bu kndin glirini zbt elsin, özün v baqa kilsdkilrin srf etsin. Müslman ahının imzaladıı frman hl XV srd ermni siyastinin, ermni hiylgrliyinin bariz nümunsi olmaqla, torpaqlarımızın l keçirilmsi, mnimsnilmsi, tarixinin 10

9 öyrnilmsi baxımından çox qiymtlidir. Tarixi mnblrdn aydın olur ki, ermnilr hl miladın vvllrindn güclü Bizans imperiyası il apardıqları çkim nticsind oyuncaq dövltlrini itirmi Ön Asiyanın müxtlif vilaytlrin, ran razisin splnrk yaamılar. Qriqoryan mzhfini tbli edn ermni katolikosları kilsdn tkc dini-ideoloji mrkz kimi yox, hm d baqa xalqların torpaqlarını l keçirmkl onların maddi v mnvi irsini öz adlarına çıxmaq üçün istifad edirlr. Terror v txribatı, müharibnin özlrinin balıca mqsdi seçmidilr. Süleyman ahın imzaladıı frman hl Kiçik Asiyanın Sultan Fateh Mehmet trfindn tam fth olunmadıı dövr yaxın idi. Yni 1453-cü il hl 12 il qalırdı. Tarixin gediini, tarixi hadislrin nec dövr edcyini vvlcdn gör bilmk mhartin malik olan ermnilrin hmin dövrlrd Ön Asiyada gzib doladıqları, srsri axtarıları haqqında tarixi mnblrd mlumat vardır. Bu gzintilr hmin razilrd boluq axtarmaq, öz dövltlrini yaratmaq chdlrindn baqa bir ey deyildi. Yaxınlaan flakti (Sultan Fateh Mehmetin müzffr yürüünü) görn ermnilr 1441-ci ild Kilikiyadan ermni Avtokefal kilssini cnubu Qafqaza, Üçkils (Eçmiadzin) kndin köçürmy nail olurlar. Ermni dindarları bununla ran v Osmanlı dövltlrinin diqqtindn yayınmaqla ucqarlarda i aparmaq, daha güclü xristian dövltin (Rusiyaya) qonu olmaq, hl VII srin vvllrindn Albaniyada apardıqları fitnkar v xyantkar ilrini tamamlamaq mqsdi güdürdülr. Hl VII srd xilaft ordusunun Qafqaza v Azrbaycana yürülri zamanı ermnilrin hiylsi v vasitçiliyi nticsind rb xilafti Alban dövltini lv etmidi (705-ci il). Bunun sbblrindn biri d xilaft qarı azadlıq müharibsi 11

10 aparan srkrd Cavanirin mlubiyyti v ölümü il bitn müharib olmudu (680-ci il). Mtndn bel bir sual ortaya çıxır ki, hl bir nfr d ermniy rast glinmyn razid mbd nec tikildi?! N tez o xlif ki, o mbdd sakin oldu?! Mlum olur ki, kils Kilikiyadan köçürülrkn Üçkils kndinin razisind hmin tikili mövcud idi. Bu tikili Azrbaycanın müxtlif bölglrind salamat qalmı Atprst mbdlri olub. Bu strlrin müllifi iki df hmin monastrda olmudur v 1981-ci illrd rvana turist siftil getdiyimiz vaxt Kilsy ziyart turist marurutlarına salınır, ermni xalqının dini inanclarına nec hörmtl yanaması nümayi etdirilirdi. Mbd yaxınlaanda oradakı ornamentlrin rq ölklrind (Hindistan, ran v Azrbaycan) eyni üslubda ilnmi Avesta atprstlik abidlrindki ornametlrl eyni olduunu görmy bilmirsn. Müslman hökmdarı üçün kilsnin qdim mbd köçürülmsinin guya heç bir hmiyyti yox idi. Çünki, islam dini atprstliy, onun maddi v mnvi srvtlrin müharib elan etmi, slind ondan qalma n var idis hamısı yerl-yeksan edilmidir. Müslman hökmdarının rhmliliyi, sadlöhvlüyü ermni hiylgrlrinin qarısında aciz qalmı, ermnilrini acı göz yaları, canlı v cansız hdiyylri onların gözünü qamadırmıdı. Zaman-zaman kilsd tmir adı altında dyiikliklr edilmi, o xaçlarla bzdilmidir. Bu hadislrdn sonra ermnilrin l-qolu bir qdr açılmı, kils keilri srlr boyu yaradılmı Alban dbiyyatı, Alban tarixi v Alban mdniyyti nümunlrini, atprstlik abidlrini öz adlarına çıxarmaa balamılar. Tarixünas alimlrimizdn Z.Bünyadov, F.Mmmdovanın mlumatlarına gör ermnilr bu zaman alban tarixçisi Moisey Kalankatuylunun Alban tarixi, Mıxtar Qoun, 12

11 Qısa Alban tarixi daha sonralar baqa mnblri zamanzaman ermni dilin trcüm edrk mtnlri ermnildirmi, 19 hrfdn ibart Alban lifbası il yazılmı mtnlrin ilkin lyazmalarını mhv edrk onları ermni lifbası il, özlrinin uydurduu ermni müllifinin adlarına çıxarırdılar. Bu fitnkar mllrin baında mhz Ecmiadzim kilssi dayanırdı. Ermnilrin hrktlrin rus çarları trfindn rvac verilir, glckd Qafqazın ialı, tarixd olmayan Ermni dövltinin yaradılması siyasti aparılırdı. Hicri 854-cü ild verilmi ah frmanında milli, dini ayrı seçkiliy heç bir frq qoyulmadan müslman halisinin torpaqları ermni patriarxı katolikos III Moisey verilir ki, ordan ld ediln glirdn qriqoryan dini tbli edn keilrin tlblri ödnilsin... Bu vaxt istr-istmz düünürsn: görsn hömkdar ermni olsaydı (allah elmsin) bunu müslman dindarları üçün edrdimi?! Frmanı imzalayan ahın li dürli olmu, ermni kilssi inkiaf edib çiçklnmi, o dünya ermnilrinin koordinasiya mrkzin çevrilmi, qonu ölklrin razisini ial etmk, tarixd heç vaxt olmayan Böyük Ermnistan xülyaları il yaayaraq müslman türk halisini özünün bdi elan etmilr terror v müharibni özünün balıca amalı görmüdür. Ermni kilssin bel qayı, onun inkiafı glckd ermnilrin mkrli niyytini Cnubi Qafqazda ermni dövltinin yaradılması üçün bir bhan v vasity çevrildi. Rus çarizmi bundan çox mhartl istifad etmy baladı... Mhz ermni katolikosu Nerses Ataraketsi, polkovnik Lazarev, knyaz Aqrutinskinin sylri nticsind hl 1828-ci ilin martın 21-d rus çarı 13

12 I Aleksandr trfindn Naxçıvan v rvan quberniyası lv olunur, bunlar ermni vilayti adlandırılır cı ild yen çar frmanı il Qandzasarda (Qarabada) yerln Alban Avtokefal kilssi lv edilrk Ermni Eçmiadzin kilssin tabe edilir. Bundan sonra Alban maddi v mnvi mdni irsinin kütlvi kild talanıb ermnildirilmsinin yeni dövrü balanır cu ild yen çar frmanı il rvan quberniyası tkil olunur. Ermnilrin Qafqaza köçü is I Pyotorun 1724-cü il noyabrın 10-da imzaladıı frmanından sonra balanmıdı. Hmin illrin mlumatına gör Qaraba xanlıında 12 min ailnin 2,5 min nfri ermni idi. Rus çarizminin mnfur siyasti nticsind Qafqazda ermnilrin sayı nfrdn (bütün halinin 9,37 %) ermni idis, 1897-ci il siyahıyaalınmasına gör onların sayı ran v Türkiydn köçürülnlrin hesabına nfr çatdırılmıdı. Orta sr müslman hökmdarlarının ermnilrin göz yaları töküb xahi v yalvarılarını yerin yetirmlri görünür dbd olub. Odur ki, hrmxanasında 20-dn çox ermni qızını qan qohumluuna qbul edn I ah Abbas da (babası ah smayılın amallarına mhl qoymayaraq) ermnilr sxavt göstrmi, hicri tarixi il 1029-cu ilin Zülqdd ayında imzaladıı, (27 oktyabr 1620) rvan lyazmalar institutunda 16 saylı inventar kimi saxlanılan frmanla Qutp v Kafan hrlrinin trafındakı torpaqlarla birlikd Kunkan adlı bir ermniy verilmsi haqqında sndl rastladıq. Oxucularımız üçün maraqlı olduuna gör hmin frmanın fotosurtini tqdim edirik: 14

13 Trcümsi beldir: Bellikl bilindi ki, Azrbaycan hrlrindn olan Kapan (Kafan-M.. ermnilr f hrfini tlffüz ed bilmdiklri üçün onu p kimi tlffüz etmlri oxucularımızın yadındadır) v Qutab (Qutp - M.. buradakı yer adı Avesta dakı toponimlr uyun glir). Kunkanın mlum mülklridir v ora onun ri v çoxdankı mülküdür. Oranın camaatının bir hisssi sbbsiz v qanunsuz olaraq tsrrüfatlarına (onun ilrin) mane olurlar. V sbbsiz ziyyt verirlr, buna gör d qrar verildi ki, bu camaat bu adamın malikliyin mane olmasınlar. gr qanuni sbblri varsa Qarabaın 15

14 qazi v eyxüslamına ikayt etsinlr, onun öhdsinddir ki, rit sasında kömklik göstrsinlr! Bli, bunlar orta srlr dövrünün real grçkliyini ks etdirn tkzibedilmz tarixi fakt idi. Bu snddn bir daha blli olur ki, Zngzur razisi Qaraba eyxüslamı trfindn idar olunurdu... Azrbaycan tarixinin mürkkb v kemkeli tarixinin kiçik bir shifsi olan bu snd Eçmidzin kilssinin tarixindn bir sıra qaranlıq mtlblr iıq saldı. Qoy mnfur qonularımız bilsinlr ki, hmin razilr Azrbaycan torpaıdır. Frman is türk hökmdarınındır ki, ermni keilrinin boynundan asılıb. Tarix nzr salsaq bel frmanlardan ermnilrin boynundan asılanı çox olub: rb xliflrinin frmanı Osmanlı, ran, Azrbaycan v nhayt rus knyazlarının, rus çarlarının pyotrların, aleksandrların, nokolayların, yekatirinaların v s. frmanları. El bu frmanların aırlıından bu gün ermnilrin beli yilib, baını yuxarı qaldırıb öz sözünü dey bilmir... Mhmmd racolu, Filologiya elmlri doktoru, professor 16

15 Dahi Azrbaycan airi Nizami Gncvinin srlri özünd qdim mdniyytin incilrini qoruyub saxlayan v srlr keçrk bu möhtm mnvi mirasın günümüz qdr itki v zd görmdn glib çıxa bilmsini tmin edn mühüm mnbdir. Vaxtil ulu öndr Heydr liyev Nizami irsini çox yüksk qiymtlndirrk onun adı il balı elmi v mdni tdbirlrin daha intensiv keçirilmsinin zruriliyini qeyd etmidi. Azrbaycanda Nizami Gncvinin xatirsinin bdildirilmsi, srlrinin nri, tblii, tdqiqi v dünyada yayılması iinin mükmml kild rsmi tkili Heydr liyevin adı il balıdır. Görkmli siyasi xadim Heydr liyev istr sovet dönmind, istrs d milli müstqillik qazandıqdan sonrakı dövrd Nizami Gncvi xsiyytin v irsin son drc böyük ehtiramla yanamı, ciddi diqqt v qayı göstrmi, geni v çoxistiqamtli tdbirlr proqramı hyata keçirmidir (1, 13). Çünki mdniyyti drindn biln, onun incliklrin bld olan, onun tarixi-mdni hmiyytini müyynldir biln xsiyytlr Nizami irsinin n qdr milli v n qdr bri bir dyr daıdıını aydın tsvvür edirlr. Nizami dünyada yaadıı bölgsin gör tanınan insanlardan deyil, o el dahi xsiyytdir ki, ona gör onun ölksini tanıyırlar. Yeni dövrd is bel bir dahi xsiyytimiz ulu öndr Heydr liyev oldu. Ulu öndr dahiliyin dyrini bildiyindn Nizamiy hmi v hr zaman hssas yanadı, onun irsinin 17

16 öyrnilmsi v tblii üçün zruri olan bütün rsmi tdbirlri hyata keçirdi. Mhz ulu öndrin yaratdıı rait saysind tdqiqatçılarımız Nizami irsin yenidn müracit etdilr v onu n müxtlif istiqamtlrdn aradırmaya clb etdilr. Bunun nticsidir ki, indi Nizamini dahi Azrbaycan airi kimi, filosofu v eyxi kimi mükmml kild tqdim edn onlarla tdqiqat srlri mövcuddur. Bel fundamental araadırmalar aparan alimlr arasında görkmli folklorünas alim Sdnik Paa Pirsultanlının da özünmxsus mövqeyi vardır. O, bir folklorçu alim olaraq xalq yaradıcılıının n müxtlif sahlrin dair tdqiqatlar aparmıdır v onun tdqiqatlarının mühüm bir chti d ondan ibartdir ki, apardıı thlillr konkret olaraq topladıı materiallara saslanır. ifahi qaynaqların znginliyi Sdnik Paa Pirsultanlının srlrini sciyylndirn sas chtlrdndir. Xalq yaradıcılıının yaddalarda yaayan yadigarlarına yaxından bld olan Sdnik Paa Pirsultanlı onları yazılı qaynaqlarda drhal müyynldirir v hr ksdn daha srrast seç bilir. Folkloru yaddalardan itkisiz v qalıqsız bir kild toplayıb öyrnn alim hm d uzun illr rzind fenomenal bir folklor yaddaına malikdir. Bu zngin ehtiyat ona imkan verib ki, o, elmi problem kimi folklor v dbiyyat laqlrini mükmml bir kild aradırsın. Bu xalis elmi bir problemdir v filoloji aradırmalarda aktuallıını saxlayır. Digr msl is milli tssübkelik mslsidir. Nizaminin dünya öhrtli bir xsiyyt olması, onun zamanın srhdlrini sındıran srlrinin zmti v möhtmliyi onu baqaları üçün d cazibdar edir. Dünyanın bir çox xalqları onu öz airlri kimi sevirlr. Bzilri is onun milli mnsubiyytini özlrin balamaa chd edirlr. 18

17 Mlumdur ki, Nizami Azrbaycanda doulub, Azrbaycan türküdür, srlrini is o dövrün bir çox türk airlri kimi türklrin bir dönm eir dili olaraq istifad etdiklri fars dilind yazıb. Dil tdqiqatçılarımız Nizaminin dilind çoxlu türk sözlri akarladılar. Tarixçilrimiz onun yurdunun Azrbaycan olduunu bir daha tsdiqldilr. Dahi airin milli mnsubiyytini müyynldirn sas istiqamt is folklor idi ki, bu msl il ardıcıl olaraq Sdnik Paa Pirsultanlı mul olmudur. Qeyd edim ki, milli düüncnin gerçkldiyi folklor mtnlri slind zahirn trcüm olunur. Onun ifad etdiyi sxem, kod v mlumat is yerind qalır. Azrbaycan düüncsin mxsus olan v ya düüncnin Azrbaycan modelindki sxemlr, kodlar v mlumatlar bir milli sistemin elementlri olduundan onlar invariant xarakterlidir v dil trcümsi zamanı da dyimirlr. Çünki onlar dill ifad olunan dildn böyük vahidlrdir. Folklorun milli düüncnin ifadsi olduunu diqqtd saxlayan alim Nizami irsind Azrbaycan xalq yaradıcılıının n müxtlif janrlarını akarlamaqla onun tkc srlrinin deyil, eyni zamanda düüncsinin türk milli dyrlrindn qaynaqlandıını v ya baqa sözl onun türklüyünü aydınladırır. Bunun üçün onun istifad etdiyi folklor qaynaqları içind fsanlrin xüsusi yeri vardır. fsanlr bir folklor janrı olaraq mif çox yaxın olan mtnlrdir. slind fsan gerçkliyin mifoloji izahıdır. Amma bununla yanaı, fsan özünd mifoloji dünya modelini ks etdirn mühüm mtn qaynaıdır. Bu mtnlrdn milli düünc brpa oluna bilir. Eyni zamanda, fsand tarix, corafiya, etnoqrafiya v s. bu kimi mlumatlar da spesifik kild mövcud olur. Bu mnada fsan bir janr olaraq folklorünaslıın ciddi problemidir. 19

18 Azrbaycanda n qdim zamanlardan fsanlr toplanıb sistem salınmamı, öyrnilmmidir. Eradan vvl V srd yunan tarixçisi Heredotun srind mzmunu veriln Midiya fsanlri göstrir ki, Azrbaycanda folklorun bu janrı çox qdim bir tarix malik olmudur. Azrbaycanda fsanlr ilk df e.. V srd qlm alınsa da, bu sahd azrbaycanlıların daha qdim bir nny malik olduqları aydındır. Bunu Heredotun göstrdiyi fsanlrl yanaı, indiy qdr respublikamızın müxtlif rayon v kndlrind yaayan çoxsaylı fsanlrin mzmunu v xarakteri d tsdiq edir. Bu fsanlrin bir qismi mzmunu v surtlri il çox qdim dövrlrin baxı v görülrin balıdır. fsanlrin hl ski zamanlardan yazıya alınması, onlar üzrind tdqiqat aparmaq imkanlarını bir qdr asanladırır. Çünki bel olduqda yazılı qaynaqla ifahi yaddada yaayan oxar nümunlri müqayis etmk imkanı yaranır. Sonrakı dövrlrin epik poeziyasında, o cümldn Nizaminin srlrind istr Heredotun nql etdiyi fsanlrin, istrs d digr qdim fsanlrin izlrin rast glirik. Ümumiyytl, folklorla qüvvtli kild balı olan Nizami, fsanlrdn daha çox istifad etmi, ecazkar sntini xalq fsanlrindn aldıı kiçik süjetlrl bzmi, ümumildirmi, qüvvtlndirmi, xalqa yaxınladırmıdır. Mhz buna gör d yazılı epik poeziyanın fsanlrl laqsi mslsini aydınladırmaq üçün Nizami yaradıcılıı zngin material verir. Bu mütffkir airin srlrind fsanlrdn yerli yerind istifadlrin xarakterini açmaq, faydalı nticsini göstrmk müasir dbi proses baxımından da faydalıdır. Bunları nzr alaraq, biz burada daha çox Nizami v Azrbaycan ifahi dbiyyatı problemi üzrind dayanmaq istrdik. Problem ciddi tdqiqatçı münasibti v zngin mlumat ehtiyatı alim uurlu nticlr almaq imkanı 20

19 tqdim edir. Bunun üçün alim sas yanama istiqamtlrini müyynldirir. Nizami irsi müyyn mnada, qdim Azrbaycan dbiyyatının, folklorun, qdim Azrbaycan bdii tfkkürünün tüknmz xzinsidir. Qdim Azrbaycan dbiyyatı haqqında mlumat mnblrindn biri d Nizami kimi dahi sntkarların srlridir. Nizami ifahi dbiyyatın bir çox janrlarından istifad etdiyi kimi, xüsusil qdim eposdan da bacarıqla istifad etmidir. Bu dahi sntkarın Xms sind yüzlrc kiçik, böyük fsanlr, satirlr tsadüf edilir. Bunlardan bzilrini o özü yaratmı, bzilrini is müxtlif yazılı mxzlrdn, ifahi dbi srlrdn istifad edrk yenidn ilmi, tkmilldirmi, xalqdan alaraq yenidn xalqa qaytarmıdır(14,28). Tdqiqatdan aydın olur ki, dahi air özündn vvlki yazılı irsl d yaxından tanı olmu, bzi folklor mlumatı ondan da önc yazılı dbiyyata daxil olmudur. Tarixi qaynaqlara yaxından bld olan Nizami bu tipli mlumatlara hssas yanamıdır. Nizami dastanlarının balıca mövzusunu, mlum olduu üzr, qdim hadislr v fsanlr tkil edir (2, 25). Bu qeydi bir qdr d dqiqldirrk S.Paayev yazır: Nizami özün qdrki rq dbiyyatında v folklorunda mövcud olan dbi növlrdn v janrlardan da bacarıqla, yaradıcı kild özünmxsus trzd istifad etmidir. lbtt, Nizami bütün baqa mnblrl yanaı, öz doma xalqının yazılı v ifahi dbiyyatından daha geni kild faydalanmıdır (9, 7). Nizami sas mövzularını xalq yaradıcılıından alıb, yaradıcılıını hmin mnby uyun, xalqın istk v arzuları il hmahng kild inkiaf etdirn bir sntkar olduundan onun srlri sonrakı ifahi dbiyyatımıza güclü tsir göstrmidir. air srlrind müxtlif folklor 21

20 nümunlrindn, o cümldn satir v fsanlrdn, rvaytlrdn, xalq söylmlrindn geni istifad etdiyi kimi, onun yaradıcılıq xzinsi d öz növbsind yeni fsanlrin, rvaytlrin meydana glmsi üçün tüknmz bir qaynaq rolu oynamıdır. Bütün bunlar, Nizaminin Azrbaycan torpaı il, doma xalqının bitib-tüknmyn folklor xzinsi il üzvi surtd balı olduunu müyynldirir. Nizami mövzusu bizim filologiyamızda müyyn qdr ilnmidir. Nizami v folklor istiqamtin d müracitlr olmudur. Sdnik Paa Pirsultanlı problemin tdqiq tarixini d yaxından aradırmı v dyrli mülahizlri srind mqsdyönlü kild istifad etmidir. Tdqiqatları nzrdn keçirn alim yazır: Nizami v folklor problemin bir sıra aradırmalar hsr edilmidir. Nizami v Dd Qorqud dastanları, Nizamid xalq sözlri, xalq ifadlri v zrbmsllr, Nizami yaradıcılıında Azrbaycan xalq mrasimlri v baqa msllr ayrı-ayrı tdqiqatçılar trfindn ilnmidir (2;3;4;5;6;7;8;9 v b.). Fundamental aradırma baxımından qeyd etmliyik ki, Nizaminin Azrbaycan satir v fsanlri il balılıını ilk df Sdnik Paayev ayrıca bir tdqiqat mövzusu olaraq aradırmıdır. Bu mövzunu incliklrin qdr aradıran alim bu sahd diqqti çkn fikir v mülahizlr d hssas yanaır. Alimin qeyd etdiyin gör, akademik H.Araslı Nizami Gncvinin folklor laqlrini öyrnmyin elmi hmiyytindn bhs edrk yazır: Xalq dbiyyatı xzinsind Nizaminin xsiyyti v onun qhrmanları, srlrinin süjetlri il laqdar çox materiallar vardır ki, bunların elmi surtd toplanması nizamiünaslıq iinin qarısında duran mühüm vzifdir. Bu müxtlif variantların müqayis v thlili istr airin xsiyytini, istrs onun doma xalqı il münasibtini tyin etmk üçün n mühüm tdqiq 22

21 obyektidir. Mslnin aktuallıını bir daha tsdiqlmk üçün probleml yaxından tanı olan mütxssislrin d fikirlrini diqqt çkn müllif yazır: Nizami tdqiqatçılarının çoxu, xüsusil Azrbaycan alimlri tsdiq edirlr ki, o, klassik airlrimiz içrisind hamıdan artıq xalq yaradıcılıı xzinsindn istifad etmidir. Bundan sonra alim problemi daha ciddi v dqiq aradırmaq üçün sas istiqamtlri tsnif edrk müyynldirir: Nizaminin folklor laqlri müxtlif kild tzahür edir ki, bunları da sasn üç qrupda tdqiq etmyi mümkün sayırıq: 1. Nizaminin bilavasit istifad etdiyi yerli satir v fsanlr, yaxud da baqa folklor nümunlri. 2. Xalq ruhuna drindn bld olan müdrik sntkar kimi Nizaminin özü trfindn yaradılmı folklor nümunlri v onların folklorda izlri. 3. Nizaminin hyatı il laqdar hadislr, srlrinin süjet v motivlri sasında yaranmı yeni folklor nümunlri, yaxud da el variantları kimi meydana glmi yeni srlr. Nizaminin rq fsanlrindn daha çox faydalandıını müahid edn müllif iki sbbdn bunları xüsusi olaraq qeyd etmir. Birincisi ona gör ki, fsanlrd lokallıq-milli mnsubiyyt, bir xalqa mxsusluq çox güclü olur. Bel ki, fsanlr düdüyü yeni folklor mühitind xeyli dyiir, milli zminl çulaaraq yeni keyfiyytlr qazanır, özümlir. Hm d bir qayda olaraq, fsanlr konkret corafi razi il, xalqın tarixi v görkmli xsiyytlri il balı olur. kinci sbb is ondan ibartdir ki, rq fsanlrind Azrbaycan xalqının da payı vardır. Msln, shabi-khf, Nuhun tufanı v baqa fsanlr buna misal ola bilr. Bu fsanlr ninki Azrbaycan xalqına mxsusdur, htta bu fsanlrl balı yerlr d yurdumuzun n qdim yaayı gulrindn biri olan Naxçıvan torpaındadır. shabi-khf v oradakı 23

22 Cnnt baı, Nuhla balı fsanlrd adları çkiln landa, Kmçi v Arı daları da Naxçıvanda v ona yaxın razilrddir. S.Paayev gör, Nizami qdim folklor nümunlrindn istifadni balıca yol saymamı, yeri glnd baqa mnblr d müracit etmidir. Dahi air bzi folklordan aldıı kiçik süjetlr sasında yeni keyfiyytli incilr yaratmıdır. Bunu airin epik sri olan Sirlr xzinsi ndki bir sıra hekaytlr, o cümldn Süleyman v kinçi, Bülbül il qızılquun dastanı v baqaları da tsdiqlmkddir. Onlarla bu kimi nümunlrin tarixi müqayisli thlili alim o qnat glmy sas vermidir ki, hmin örnklr bilavasit Azrbaycan folklorundan, xüsusil onun n qdim satir v fsan qaynaqlarından istifad yolu il yaradılmıdır. Tdqiqatın n çox diqqti çkn chti budur ki, Xms dki hekaytlr, onların süjet v motivlri il ssln, ideya istiqamtlrin uyun, mzmunca yaxın olan folklor nümunlri (xüsusn satir v fsanlr), bir qdr frqli kild olsa da, indi d Azrbaycan folklorunda mövcuddur. Bel mürkkb v çoxsahli paralellrı ilk df S.Paayev aparmıdır. Nizami öz srlrind Azrbaycan xalq dbiyyatının bütün nümunlrindn: atalar sözlrindn, msllrdn, satir v fsanlrdn, rvaytlrdn, naıllardan, dastanlardan, htta, n sad görünn tapmacalardan bel yaradıcı kild istifad etmidir. S.Paayevin tdqiqatının özlliklrindn biri d budur ki, o, Nizamidn folklora baxmır, folklordan Nizamiy doru istiqamtlnir. Bel yanamanın frqi böyükdür. Hr eydn önc ona gör ki, Nizami irsini aradırıb onun folklor laqlrini müyynldirn ski dbiyyat mütxssislri yalnız sabit, statik folklor nümunlrini 24

23 müahid ed bilirlr. Çünki folklor mtnlrini dbiyyatın içind dyiik kild görmk v onları qeyd almaq çtin bir idir. Amma folklor mütxssisi laqlri n örtülü v qapalı killrd d akarlaya bilir. Bu mnada S.Paayevin tdqiqatları olduqca diqqtli v hssas müahidlrin nticsi kimi meydana çıxmıdır. Nizaminin bütün srlrind rq mnli mtnlr qaleriyası cmldirilmidir. Müllif subyekti trfindn deformasiyaya uraması mtnlrin struktur mahiyytini dyimmidir; hazır kild sr daxil olan fsan, rvayt, dastan, naıl kimi rq epik nnsinin vahidlri, mnblrdn v tarixdn alınmı mlumatlar, süjetlr v janrlar iri kültür arealında mövcud olan çeidli xalqların mifologiyasını, dünyagörüünü, epik tfkkür ehtiyatını ehtiva etdiyindn burada dünya modellrinin zngin tiplrinin olması übhsizdir (10). S.Paayev bu zngin mlumat bksinin içrisindn airin milli mnsubiyytindn gln mrkzi xtti seçir v onun yalnız milli zmind, mkanada v zamanda qorunan izlrini bizlr akarlayır. Buradan görünür ki, bir çox mtnlr kvaziformada ilnmidir. Onların folklor klini S.Paayev brpa edir v Azrbaycan ifahi nnsind gln örnklrl onları qarıladırır. srlrin hr yerind, bzn üzd, bzn d drind Azrbaycan xalq yaradıcılıı yarusu akarlanır. Hr df d zngin sntkarlıq iinin içrisind bu nümunlr onun mayasını v qaysini tkil etmkl ona milli ruhdan uzaqlamaa imkan vermir. Burada dilin mnanı v mahiyyti dyimy gücü çatmır, çünki folklor adi dildn daha böyük bir dildir. Baqa sözl, folklor dilin trcümd dyi bilcyi iar deyildir. Ona gör d Nizami srlri dildn dil keçs d milli istisini v odunu, özündki türk folklor mlumatını, sxemini v kodunu öz daxili potensialı hesabına qoruyub saxlayır. 25

24 Sdnik Paa Pirsultanlının tdqiqatlarında Nizami v folklor problemin Azrbaycan xalq musiqisi il balı dyrli aradırmalar v akarlanmı faktlar da daxildir. Bu istiqamtd apardıı aradırmalarında alimin xüsusi diqqt mrkzind xalq musiqi altlri, xalq musiqi havaları v bu kimi msllr durur. Nizami srlrinin dyrli qaynaq olduunu doru dyrlndirn alim burada xalq musiqimizin qdim dövrü haqqında tsvvürlri genilndirir. Folklor musiqisinin v ümumiyytl musiqi tariximizin öyrnilmsind Nizami srlrindki mlumatları aradıran alim müahidlrini qeyd edrk yazır: Nizami özünün srlrind, xüsusil Xosrov v irin d, sgndrnam nin qbalnam hisssind musiqi msllrin tez-tez toxunur. O, burada eyni zamanda ud, tmbur, ney, saz (setar) (setar-üç simli n qdim musiqi alti, Setar Azrbaycan sazının cdadı, ulu babası sayılır) (15, 66) v baqa çalı altlrinin adını çkir. Haqqında söz açır. Aydın olur ki, Nizami bu çalı altlrinin zahiri chtlrini deyil, onların quruluunu, xüsusil kök v prdlrin rolunu çox düzgün bilirmi, htta, prdnin quru baırsaqdan balandıını, telin ipkdn olduunu da qeyd edir: Quru baırsaqdan baladı prd (16, 77). Yaxud: Sazın ipk telli xo avaz almı (17,239). Nizami sazın köklri v köklnmsin d yaxından bld imi: Hr prdd yalnız o adam çalar, Ki, ola prddn yaxı xbrdar (16, 36). yri prdd çalı çalınmaz (18,46) deyn sntkar Bu bozuq prdd oxuma nm (18, 96) misrası il çalıçıya müracit edir. 26

25 Hümmt eyl, burda l al sazı, Ucalt bu prdd irin avazı (17, 24). lbtt, buradan görünn mlumatlar zngin musiqi mdniyytinin varlıından xbr verir. Musiqi aradırıcıları üçün ld olan mlumatlar thlil aparmaa, bu tsvirlr sasında xalq musiqi altlrinin ski formasını rekonstruksiya etmy imkan verir. Burada adı geni kild keçn saz musiqi altinin, ümumiyytl musiqi alti mnasında v ya onun differensiallamı bir tipi kimi ilnmsi mslsi glck aradırmalara mövzu ola bilr. Sdnik Paa Pirsultanlı folklor musiqisi il balı müahid etdiyi mlumatlara saslanaraq saz havaları haqqında da diqqti çkn mülahizlr irli sürür. Msl onda deyil ki, bu havalar XVI srd sufi triqt sasında formalaan v ilahi eqi trnnüm edn haqq aiqlrinin saz havaları il eyniyyt tkil etmy bilr. Amma bu milli musiqi nnsinin tarixi bir mrhlsidir v bu mrhld mövcud olan musiqi mnzrsini Nizaminin srlrindn müahid edirik. Bu kifayt qdr etibarlı bir mnbdir. Motivlri Nizami srlrind d müahid olunan bir sıra xalq dastanlarının mrasimlrl balı olması mlumat dairsini bir qdr d genilndirir. Bel mürkkb tipli müqayisli aradırma aparan alim orijinal xarakterli nticlr ld etmidir. Mlumdur ki, Novruz v Qndab n qdim dastanlarımızdandır. Bu dastan qdim görülrl, ayin v mrasimlrl balı olduu kimi, Nizami srlrindki bir sıra lamt v izlr d bu dastanla balıdır. Muam v saz havaları il laqdar olan Novruz adları da daha çox qdim bahar bayramı mrasimi il balıdır. Xosrov v irin poemasındakı Sazi-Novruz, qdim saz havası olan ah yuxusu il laqdar olan flatunun icad etdiyi çalı alti, bu altd çaldıı havalarla heyvanları bihu edib yatırtması 27

26 v oyatması epizodları bel bir fikir söylmy haqq verir ki, Nizami öz dövründ mövcud olan saz havaları il tanı imi. Mhur Yanıq Krmi saz havasının ilk adı Novruzu dur. Sazda Yanıq Krmi melodiyasının vvlind indi d bu misralar musiqi dili il tkrar edilir: Ana, mnim drdim Novruz drdidi, Ana, mnim drdim Novruz drdidi (9,14-15). übhsiz ki, saz havaları qısa bir müddtd yoxdan yaradılmamıdır. Azrbaycanda aıq snti yarananda xalq musiqi nnsindn v bu nnd mövcud olan havalardan yaradıcı kild istifad olunmudur. Bu zaman havalar v havacatlar sufi ideyanın v praktikanın ifadsin uyunladırılmıdır. Nizami dahi xsiyytdir. O, zamanına gör ensiklopedik biliy malik bir insandır. Ona gör d ona qdrki v onun zamanı hr ksdn önc ondan sorulur. S.P.Pirsultanlı sorunu doru ünvana ünvanlayıb. Çünki o ünvandan yalnız doru cavablar alınır. Bu doru cavablar da çada folklor mlumatları il sslir, dbiyyatın çtinlri folklor mtnlrind asanlaır. Çünki bu faliyyt sahlri birbiri il sıx kild balıdır v onlar biri digrini izah edn spesifik sistemin trkib elementlridir. Xms eyni zamanda, yni bütün digr keyfiyytlri il yanaı v onlara heç bir xll gtirmdn, möhtm bir folklor ensiklopediyasıdır. Bu ensiklopediyada xalqımızın mnvi dünyasını özünd mükmml kild ehtiva edn xalq yaradıcılıının çeidli sahlri, müxtlif janrları, folklora, etnoqrafiyaya aid biliklri ks olunmudur. Nizami Xms sindki srlrin ksriyyti arxetiplrini folklordan götürür v dbi nny uyun bir kild dyiir. Buradakı srlr sasında möhtm bir 28

27 folklor antologiyası brpa oluna bilr. Nizamidn folkloru öyrnmyin n nikbin v mükmml nümunsini Sdnik Paa Pirsultanlı öz tdqiqatlarında göstrib. dbiyyat 1. R.kbrov. Heydr liyev v Nizami Gncvi irsi, Heydr liyev v mnvi dyrlr. Bakı, M.lkbrov Nizami Gncvi v Azrbaycan xalq yaradıcılıı (Namizdlik dissertasiyası). Bakı, 1947, sh Mübariz. Nizami yaradıcılıında Azrbaycan folklorunun tsiri. dbiyyat qzeti, 24 iyun H.Araslı. Nizamid xalq sözlri v xalq ifadlri. EA Az. f. Xbrlri, 1942, sayı H.Araslı. Nizami v Azrbaycan xalq dbiyyatı. Nizami Gncvi mcmusi, Bakı Axundov. Nizami Gncvi v xalq yaradıcılıı, Azrbaycan SSR EA xbrlri, 1954, sayı S.Paayev. Nizami i Azerbaydjanskie narodnıe predanie. Akademii Nauk SSSR nstitut Vostokovedenie Voprosı vostoçnoqo literaturavedenii i tekstoloqii, sbornik statey, Moskva, s S.Paayev. Nizami v folklor, Bakı, S.Paayev. Nizami v xalq fsanlri. Bakı,

28 10. A.Xlil. Orta ça dünya modelinin strukturu v mifoloji arxetiplri. 11. S.Rzasoy. Nizami poeziyası: mif-tarix konteksti. Bakı, sh S.P.Pirsultanlı. Ozan-aıq yaradıcılıına dair aradırmalar. Pirsultan, Elm v snt adamları Sdnik Paa Pirsultanlı haqqında. Pirsultan, S.P.Pirsultanlı Azrbaycan folkloruna dair tdqiqlr. Pirsultan, Azrbaycan dbiyyatı tarixi. Bakı, 1960, s Bdlbyli. Musiqi lüti, Bakı, 1969, s Nizami. sgndrnam ( qbalnam ) B, 1967, s Nizami. Xosrov v irin, B., 1962, s Nizami. sgndrnam ( rfnam ), B., 1964, s. 46. Aaverdi Xlil Filologiya elmlri namizdi, AMEA Folklor nstitutunun Folklor nzriyysi öbsinin müdiri 30

29 Azrbaycantelefilm tqdim edir El bri badan üz tutduumuz folklor salnamçisi Sdnik Paa Pirsultanlını tqdim edk. Amma salnamçi özünü yox, illrl yaddaına, canına topladıı, ruhunda toxuduu folklor xalısı nın ilmlrindn, çensindn, rnglrindn el mhbbtl danıır ki, el bilirsn naıl geclrindsn. Yunis mrni, Molla Qasım irvanlını, Nsimini, Nizamini, Füzulini, ah smayıl Xtaini, Pirsultan Abdalı, Miskin Abdalı, Qurbanini folklorun sultanları kimi tqdim edir v deyir ki, dizim brk, üryim sevgili, düüncm mntiqli olmasaydı, folklor adlı dünyvi elmd duru gtir bilmzdim. Tariximizi ial ednlr ruhumuzu ial ed bilmyib, - deyir Sdnik Paa Pirsultanlı. Filmin ssenarisi Vüqar Tapdıqlı, rejissoru Nazim Rza srafilolu, operatoru Nriman ixliyev, redaktoru Camal Yusifzad, direktoru Valeh Hsnidir. zeti, 27 mart 2 aprel 2006-cı il, 12 (2535) saylı nömrsi 31

30 ... Bulaqlar mhbbt ölsin bnzyir, dalar dyant, dözüm timsalına. Çaylar damlaları ümmana qarıdırır. Çinarlar qürurla göylr qalxır, gövdsind vüqar yaayır. Yollar hr aırlıa dözür, payı hsrtlilri görüdürmk olur. nsanlar da beldir. Söz zirvsindn bir misra enmyib, diri-diri soyulan Nsimi vtnin, xalqına, sonsuz mhbbtin mükafat olaraq çarmıxa çkiln ulu Babk, bi-hicran yanar canım dey fryad edn müdrik Füzuli insan ömrü, yana-yana öz-özünü mhv etmk, sl insan kimi yaamaq, xalqa, vtn sdaqtl, mhbbtl xidmt etmk içind iıl-iıl yanasan grk. gr yanmırsansa, demk yaamırsan. Bax, bu dhtdir. Diriykn ölü, hyata bigan baxmaq, balıq kimi soyuq olmaq... - Evimin iıı kiçik olum Sarvandır. Mn geclr ilyrkn gecyarısı iimdn ayrılıb, ayaqlarımın ucunda balalarım yatan otaa keçirm. ıı yandırıb uaqlarımın üzün baxıram. Sarvanımın üzünd sabahımı, sadtimi görürm. El bil dinclirm. Yenidn masa arxasına keçirm. Sdnik müllim kövrlmidi, gözlri narahat idi, köksü dolu bulud kimi. - Oul, hyat ümmandır, ömür-güns ada. - Enili, yoxulu ömür yolunun kamillik dövrünü yaayan folklorçu alim Sdnik Paayev ömrünün yarıdan çoxunu xeyirxah bir i - qdim folklor nümunlri, xalq fsanlri toplamaq, yaddalardan silinmi neç-neç sntkarların yaradıcılıının üz çıxmasına srf etmidir. Sdnik müllimin bu ncib ii dövrü mtbuatda daim iıqlandırılmıdır. 32

31 Dünya folklorünaslıında xalq dbiyyatının bu etnik janrı bard az danıılmayıb. Amma tssüf hissi il demliyik ki, bir d bu grkli sahy dair el mlli-balı i görülmmidir. Bu da sbbsiz deyil. Çünki, bu vaxta qdr ara-sıra drc olunmu nümunlr nzr alınmazsa, fsanlr cild halında nr edilmyib. ndi is inamla demk olar ki, folklorçu alim Sdnik Paayevin xeyirxah syi v iradsi saysind ifahi xalq dbiyyatımızdakı bu balıq da dolmaqda, znginlmkddir. Yaayan fsanlr (1973), Yurdumzun fsanlri (1976), Yanarda fsanlri (1978) kitablarını çap etdirn Sdnik Paayev fslindn, ilindn, ayından, günündn, gecsindn asılı olmayaraq bu sahd öz iini davam etdirir. Sdnik müllimin kitablarını vrqldikc oul istyir ki, kitabı yer qoya bilsin. Sirlisehirli fsanlr almi sni ovsunlayır, fsanlr qoynuna götürür, qlbini xo hisslr bürüyür, cnnt alminin mlklri il, minamanlıq, mehribanlıq, ülvilik, sdaqtlik hakim olan bu dünyada tkc seyirci kimi qalmırsan, zülm, daltsizliy, çirkinliy, haqsızlıa qarı aparılan mübarizlrin itirakçısına çevrilirsn, özünü mtin, cngavr sanırsan. Hadislrin fsan olduu bir anlıq yaddan çıxır, traf mühitdn tdric olursan. Bu Sdnik müllimin dbi priomlardan ustalıqla, mhartl, müdriklikl istifad etmyinin mhsuludur. Sdnik müllim hr ld etdyi xalq nümunsin zrgr kimi yanaır. Lli-gövhri hssaslıqla tmizlyir, brpa edir. 33

32 Mn aiq min ay dyr, Qaların min ay dyr. Ay var bir gün dymz, Gün var min ay dyr. Bir ay vvl i saldıı maqnitafonun düymsini basır. Maqnitafon susur. Özü söz balayır: - Xalqın söz srvtindki qüdrtin bax. El bil ki, sözlrdn güc çlngi hörülüb. Burada hm qoxulu, hm rngli çiçk nümunlri var. Hr ks öz zövqün uyun gül seçir, dst balayır. Böyük sntdir xalq snti. Bu böyüklük qarısında daim scdd olmaq qlb ilham, diz taqt, qola qüvvt gtirir. Hmin sazlı-sözlü dodaqları, nmli sindftr nnlrimizi, müdrik babalarımızı dinlyk. Sdnik müllim yenidn maqnitafonun düymsini basır. Otaa nürani qoca ssi yayılır. Yeri glmikn deyim ki, Sdnik müllim respublikamızın elc d qonu respublikaların kndlrini gznd, kndlrin abirçk nnlri, asaqqal babaları il göründ onların ssini lent yazır, xsi kitabxanasının arxivin min bir kndin xatirsini köçürür. Sdnik müllim sfr çıxarkn mehmanxana yeri sorumaz, onun hr kndd, hr qsbd onlarla evi var. Maqnitafon danıır: Adamın üzün xo tbssüm glir, söz-söz, fsan-fsany calanır. Sdnik müllimin Naxçıvan sfrindn - shabidki, oradakı qoca çobanla müsahibsindn danıılır. lk baxıda qaradinmz, az danıan çobanın torpaa balı qlbi, zngin mnvi almi gözümüz önünd canlandı. srlrin drinliklrindn qopub gln Frhad v irin haqqındakı fsanlr, jdaha il Frhadın döyüünü tsvir edn shnlr, leylk haqqında novella tsiri baılayan bir hekayt, Kitabi Dd-Qorqud un Naxçıvan razisind qalan, yaayan izlri haqqında ürkdn coub gln nidalar muncuq kimi düzülür, dinlynlri xalq 34

33 sntinin, xalq dühasının drinliklrin aparırdı. Söhbt is qurtarmır, bitmir, tüknmir, çem kimi qaynayır. Sonra Sdnik müllim fsanli körpülrdn, Fatma nnnin daraından, indan qalasından, Yeddi glincikdn, Fatma nnnin tndirindn, Yanardaın möcüzlrindn danımaqdan doymaq bilmir. Bel gzintilrin, axtarıların biri daha uurlu oldu. Sdnik müllim ilk bayatı aıı yni XIV srd yaayıbyaratmı bir müdrikin mzarını tapmı, onun xsiyytini öyrnib akar etmi v onun hyatı il balı Yaxı-Yaman bayatılı dastanlarını toplayıb mrkzi mtbuatda drc etdirmy nail olmudur. Fxrl demk lazımdır ki, dbiyyatımızda iki bayatılı dastanın ( Arzu-Qmbr v Yaxı-Yaman ) iıq üzü görmsi Sdnik müllimin grgin myinin tzahürüdür. Ömründn yel qanadlı illr keçir, insan yaa dolur, ömrün zirvsi yaxınlaır. Keçirdiyin hyat yolunu saf-çürük edirsn, dünnini inamlı görnd sabaha daha inamla baxırsan. Sdnik müllim kimi... Uzun illr aıq-snti v aıq yaradıcılıı il balı nfs alan, bu sahd onlarla maraqlı mqal drc etdirn, Azrbaycan aıq mktblrinin xüsusiyytlrindn inci-inci söz açan bu adamın keçirdiyi hyat yoluna nzr saldıqdan sonra onun müdrik çöhrsin, narahat baxılarına diqqt el. Sdnik müllim 1969-cu ild mhur aıq mirin atası, Adabanlı Qurbanın hyat v faliyytindn maraqlı elmi i yazmı v professor M.H.Thmasibin rhbrliyi altında namizdlik dissertasiyası müdafi etmidi. Aıq Bstinin eirlrini toplayıb, kitabça klind drc etdirmidir. Ustad, aıq-air Xst Qasımın srlrini ld edib, nr etdirmidir. Azrbaycanca yazan ermni aıqlarının eirlrini ilk df kitab halında çap etdirib. Sdnik müllim Nizami v xalq fsanlri adlı elmi monoqrafiyasını baa 35

34 çatdırmıdır. Sdnik müllim sözün sadiq qalıb, ancaq özünün topladıı folklordan bhrlnib. Bu mövzuda H.Araslı, M.Quluzad, M.Thmasib, M.lizad, K.lkbrli v baqalarının dediklrini tkrarlamadan ustadların fikirlrini rhbr tutaraq öz lavlrini edib. Nizaminin hyatı il laqdar folklor aradırmaları xüsusil maraqlıdır. Bunlar Qızıl Arslanla Nizaminin harada görüdüyünü, Nizamiy baılanan kndin txminn hansı razid olduunu müyynldirmy imkan verir. Hazırda is Nizami v Azrbaycan eposu adlı yeni elmi sr üzrind ilyir. Bir az vvl is Nizami v folklor adlı monoqrafiyası geni oxucu kütlsinin mühakimsin verilmidir. Aıq snti adlı monoqrafiyasının da son nöqtsi qoyulmudur. Sdnik müllimin ümman dnizindn qopub gln arzularından biri d Müqdds Yeddiliyi tamamlamaqdır. Glck planında Yadigar fsanlr, Yaralı da fsansi, Yeddi bulaq fsansi v Yeddi çinar fsanlr kitablarını yazmaq fikri ncib arzudur. Bir d oxuculardan pünhan saxlamaq istdiyi Azrbaycan folklorunun corafi atlası. Bu qrib atlas fsanlr, rvaytlr v bayatılarda zintlndirilmidir. Atlasda yurdumuzun hansı gusind bu gün fsanlrin, rvaytlrin, naılların, dastan v bayatıların tkamülü davam edir, yeni-yeni nümunlr yaranır. Digr gud is xalq dbiyyatının hansı janrı, hansı bölgd tkkül tapmasıdır, hansı aıq yaradıcılıı yoxdur... Sdnik müllim hm d H.B.Zrdabi adına Gnc Dövlt Universitetind tlblr folklorumuzdan mühazirlr oxuyur. Yurdumuzu oba-oba, oymaq-oymaq gzmk, ifahi xalq dbiyyatı nümunlri toplamaq, bu zhmtsevr alimi ninki yorur ksin, onu yeni yaradıcılıq 36

35 nailiyytin ruhlandırır. Özünd az da olsa yorunluq hiss ets srv qamtli çinarların kölgsind, sivil-sivil axan bulaq zümzümsind yuyunur. Qlbi arıyanda is yenidn qlm sarılır. Geclr sübh kimi ils d, shr auditoriyaya girib, qaynar tlblik hyatı il tmasda olanda yenidn cavanlaır. Rvan danımaq, üryyatımlı nitq ecazkar musiqi kimi tlb qlbin hakim ksilir. Bulaqlar mhbbt ölsin bnzyir, dalar dyant, dözüm timsalına. Çaylar damlaları ümmana qarıdırır. Çinarlar qürurla göylr ba vurur, gövdsind vüqar yaayır. Yollar hr aırlıa dözür, payı hsrtlilri qovudurmaq olur. Bizim Sdnik müllim d hsrtlri görüdürn vüsal mnbyidir. Cfr Cfrli, AM-nin Salyan filialının ba müllimi, air-publisist ı Azadlıq fdailri qzetinin 12 aprel 2006-cı il tarixli, 21-ci sayından götürülmüdür) 37

36 Azrbaycan musiqisi vtnimizin hüdudlarını aıb keçmi, rqin v Qrbin bir çox xalqlarının drin rbtini qazanmıdır. Xalqımızın münnilrinin Avropanın, Asiyanın, Afrikanın, AB-ın, Fransanın, Almaniya Demokratik Respublikasının, Türkiynin, ranın, fqanıstanın, raqın, Hindistanın, Yaponiyanın v bir sıra baqa mmlktlrin konsert salonlarında, musiqi mdniyyt ocaqlarında Azrbaycan muamlarının, el mahnılarının, simfonik srlrin sevil-sevil ifa olunması buna parlaq misaldır. Öz böyük sntlri v zngin sslri il bütün Qafqazda v Yaxın rqd mhur olan Hacı Hüsü, Mdi si, Bülbülcan, Keççi Mhmmd, Malbyli Hmid, Zabul Qasım, Zegah slam, Seyid uinski, Bülbül, Xan uinski, Rid Behbudov musiqi incsntimizin böyük bahadurlarıdır. Klassik rq v Azrbaycan muamlarını yaadan, onu nsillrdn-nsillr tqdim edn, ona yeni-yeni gulr, xallar, nfslr v lhclr lav edib, znginldirn, xalq xanndlrindn biri d adı dillrd dastan olan böyük münnimiz Cabbar Qaryadıoludur. Cabbar Qaryadıolu uada 1861-ci il martın 31-d Mdi smayıl kiinin ailsind dünyaya göz açmıdır. Mdi smayıl boyaqçı idi. Cabbara da boyaqçılıq sntini öyrtmk niyytind idi. Lakin Cabbar lap uaq ikn baqa snt, xanndliy meyl etdi. 38

37 Görkmli dbiyyatçı Firudin by Köçrli özünün Azrbaycan dbiyyatı tarixi kitabında Xarrat Qulunun sntin yüksk qiymt verrk yazmıdır. Krbalayi Qulunun snti xarratlıq idi. Çox dqiq v hli zövq, irinklam bir xs idi ki, cüml ua hli onu ziz v mehriban tutardı. Öz sntind gözl mharti olduu kimi, elmi-musiqidn d xbrdar idi. Qarabaın mhur xanndlri d onun yetirmlridir. Xarrat Qulu o, zaman uada musiqi mktbi açmıdır. Azrbaycanda vokal v çalı musiqisinin inkiafında görkmli rol oynamı, bir sıra sntkarların yetimsin sbb olmudur. uanın n görkmli xanndlri Dli smayıl, Hacı Hüsü, Mdi si, Qaraçı sd, bdülbaqi Zülalov, ahsnm olu Yusif, Ketazlı Him v mhur trzan Sadıqcan hmin mktbin yetidirmsidir. Cabbarın musiqi thsili almasında, übhsiz qardaı Mdi Mhmmdin böyük rolu olmudur. Bir gün hrin Qurdlar mhllsind böyük bir toy olur. Toyda o dövrün mhur xanndlri Hacı Hüsü, Mdi si, istedadlı tarzn Sadıqcan, Cavadby liby olu v kamançaçı Mirz itirak edirmi. On altı yaı yenic tamam olmu Cabbar da öz müllimi Mirzli il hmin toya qonaq glibmi. Mclis qızıır. Hacı Hüsü ütr, Mdi si Mahur oxuduqdan sonra Mirzli toyun padahı air Növrs lsgrdn gnc Cabbarın oxumasına icaz vermyi xahi edir. Cabbar tarzn Cavad byin müayti il Kürd-ahnaz oxuyur. Cabbarın zil v travtli ssi ninki dinlyicilri, htta musiqiçilri bel mftun edir. Hacı Hüsü onun alnından öpüb, mclis hlin müracitl deyir: Glckd bizim yerimizi bu cavan xannd tutacaqdır. 39

38 Cabbar Qaryadıolunun Gnc, Qaraba, irvan v Bakı toylarındakı çıxıı, onu tez bir zamanda bütün Azrbaycanda hm d Gürcüstan, Ermnistan, Orta Asiya v htta randa tanınır. Cabbar txminn 25 yaında ikn tarzn Mrdi Canibyov, kamançaçı Qosti Badagül olu il rana Murtuza Qulu xanın toyuna dvt olunur. Gnc Cabbarın coun ssi, nadir istedadı xanın xouna gldiyindn, onu 40 gün qonaq saxlamıdır. Cabbar Qaryadıolu 1912-ci ild Varavadan qayıdarkn Moskvada Keççi Mhmmd, Davud Sfiyarov, Mdi Mmmd Frzliyev, Qurban Pirimov v Caa Oqanezavilinin itirakı il rq konserti vermidir. Moskva tamaaçıları rq konsertlrin böyük maraq göstrdiyindn hmin konsertlr bir neç df tkrar edilmidir. Konsertlrd ifaçılar gözl snt nümunlri göstrmi v böyük öhrt qazanmıdır ci illrd Cabbar Qaryadıolu bir ustad xannd kimi bütün Qafqaz v Orta Asiyada mhur olub, xalq kütllri arasında böyük rbt qazanmıdır. Onu Azrbaycan, Ermnistan v Gürcüstanda tanımayan çox az adam tapılardı. Qafqazın Qroznı, Vladiqafqaz, Mahaçqala, Drbnd v sair hrlrind yaayan minlrl adam Cabbar oxuyan mclis can atırdılar. Bundan lav Orta Asiyanın Aqabad, Buxara, Smrqnd v baqa hrlrinin halisi Cabbarı yaxından tanıyıb, ona prsti edrdilr cü il may ayının 30-da Tiflisd Zaqafqaziya xalqları incsnt olimpiadası açıldı. Xalq yaradıcılıını daha da inkiaf etdirmk mqsdi il tkil ediln bu olimpiada Zaqafqaziya xalqlarının mdni inkiafında böyük bir tarixi hadis idi. Olimpiada da 17 millti tmsil 40

39 edn 1900 nfr itirak edirdi. Olimpiada 4 gün davam etdi. Olimpiadada böyük müvffqiyytl çıxı edn 74 yalı Cabbar Qaryadıolu birinci mükafata layiq görülmü v Zaqafqaziya Mrkzi craiyy Komitsinin birinci drcli Fxri Frmanı il tltif edilmidir. O dövrün mtbuatında Cabbar Qaryadıolu haqqında yaxı rylr yazılmıdır. rvanda xal qalmadı mahnısı dillr zbri olmudur. Bu gözl, son drc lirik tonda sslnn mahnının maraqlı bir tarixi vardır. rvan hrinin varlı sakinlrindn biri Qaryadıolu Cabbarı olunun toy mclisin dvt edir. Toyun axırıncı gecsi ümumi qayda olaraq Özündnby triflnmli idi. Ona gör d Qaryadıolu Toyun trifi mahnısını oxuyur v byi trif edir. Qızın atası narazı halda xanndy deyir: Bs mnim qızımı niy triflmdin? Qaryadıolu bel gözlnilmz sualdan heç d narahat olmayıb cavab verir: - miolu adt beldir. Toyda glini yox, byi triflyirlr. Qızın atası: - Niy, glinin bydn nyi skikdir? Qızın atasının bu sözlrini eidn mclis hli gülüür. Lakin Cabbar Qaryadıolu qızın atasının prt olduunu nzr alıb, qızın atasına müracit edir: - miolu, heç eybi yoxdur. Onda qızın gözllik nianlrindn birini deyin, mn d ona mahnı qoum. Qızın adamları deyir ki, qızın üzünd qoa xalı var. Qaryadıolu bdahtn glinin rfin bu mahnını qour. 41

40 rvanda xal qalmadı, O xal n xaldır üz düzdürmüsn? De görüm, n xaldır qoa düzdürmüsn? Daha mnd can qalmadı. O xal n xaldır üz düzdürmüsn? De görüm, n xaldır qoa düzdürmüsn? Xal mnim, Yar mnim, xtiyar mnim, Xalqa n borcdur üz düzdürmüm?! Yarım deyibdir, qoa düzdürmüm. Mahnı mclisi heyran edir. Qızın atası da razılıını bildirir. Hamı xanndni hrartl alqılayır. rqin, htta Avropanın musiqi tarixind indiy qdr heç bir dahi bstkar bir anda, daha dorusu, bir göz qırpımında mahnı bstlmmi, xüsusil mahnının hm sözlrini, hm d musiqisini bir anın içrisind yazmamıdır. Bel bir görünmyn möcüz yalnız Cabbar Qaryadıoluna, rqin dahi musiqiçisin nsib olmudur. Zahir Abbas olu Seyidov, Xanlar rayonu Yeni Qızılca knd orta mktbinin dil v dbiyyat müllimi 42

41 EL AR SFRN ERLRNDN ÖRNKLR Daksnli air Sfrin eirlrini topladıqca folklor toplusunda çap etdiririk. Bu günlrd air Sfrin air Cfr yazdıı eir mktubunu, air Cfrin cavabını v onların tfsilatını aıq Afiq Sönmz söylmidir. Hmin deyimni d air Sfrin eirlri il birlikd çap etdiririk. D e y im air Sfr Salamım var qardaolu Cfr, Alamaa n var, gül bilmirm. N deyirsn mn çkdiyim kdr, Namrdlr qarııb el, bilmirm. air Cfr leyküm salam, ay Sfr mi, Tarix sahsindn bilmk yaxıdır, 43

42 Drdi-drd üstündn yııb çkmkdn Bir az arsız olub, gülmk yaxıdır. air Sfr sli-krm yandı kei felindn, Deyirlr gül bitib eqin külündn, Snan Xumar yarın tutub lindn, Niy özün atıb göl, bilmirm. air Cfr Hanı indi Snan, el etibar, Hanı hdi-peyman, hanı düz ilqar, Hanı Frhad-irin, o vfalı yar, gr varsa, daı dlmk yaxıdır. air Sfr Kim itirs dhanının dadını, Dili yeyr qm hicranın odunu, Vfalı dostunun yaxı adını, Sfr nec alsın dil, bilmirm. air Cfr Yorun Cfr deyr, düün sn bir az, Dhanda hey dadı saxlamaq olmaz, sil dost yerini alıb modabaz, Drdini onlarla bölmk yaxıdır. 44

43 Bu eirlr is aıq Mhmmd Qaqaçaylıdan yazılmıdır Yazın vvlind olursan cnnt, Bnöv güllrin drnd, dalar. Üzür üryimi bu qmi-möhnt, El köçn çaların görnd, dalar. Ka çıxaydım Çalmalının qatına, Dolanam Düldülün ziyartin, Vaxt glib mn minsm cl atına, Alatma qardaım glnd, dalar. Gözl ellr yaylaını yaylayıb, Ovçuların maralların ovlayıb, rbt bulaqları siz paylayıb, Kainat suların bölnd, dalar. Dabulaqda oynayardım, gülrdim, N qm çkr, n hicranı bilrdim, Çaıranda gül-gül glrdim, Anam qollarını grnd, dalar. Sfr hr an Çobandaı deyrdi, Çarxı-qza mni sizdn ayırdı, Bayramla Qurbanın sfalı yurdu, Sizd can verydim ölnd, dalar. 45

44 Mcnuna dedim ki, cünun olmuam, Mnim bu drdimin çarsi ndi? Dedi: - cünun adın bir mn almıam, Bs snin qlbinin qarsi ndi? Frhada dedim ki, daları çarpdın, Onun dalarından nir qala yapdın O dedi: - külüngü mn özüm atdm, Bs snin köksünün yarsi ndi? Bu dmd Krm d gldi oraya, Dedi baxın, bi sinmd yaraya Ünüm düdü biyabana, shraya, Sfrin çkdiyi nalsi ndi? Qzanın qdri, flyin ii, Aladır hddindn ziyada mni. Qohumdan, qardadan ayrı salıbdır, Möhtac eylyibdir o yada mni. Trlan gördüm yalvarırdı syyada, Canım yandı o çkdiyi fryada, Görsn olarmı bir d dünyada Öz anam yuxudan oyada mni. 46

45 O irin layladan heç glmir sda, Qmlr dryasında olmuan ada, Sfri bir daha salmazlar yada, Olsaydı salardı o, yada mni. Didari-mhbusam drd girifdar, Durnalar, rzimi kama yetirin. tkin qardaımı könlüm arzular, Dügün halım bir imkana yetirin. Hzin-hzin nmnizi eitdim, Hsrtin çkmkdn cana yetidim, Söylyin ki, snsiz o yana düdüm, Ayrılıq yetirib cana yetirin. Mn dümüm qm-hicrana, çiskin, Rhm eylyin binvaya, dügün, Sfr deyr, bir Allahın eqin, Mn xstym, o, lomana yetirin. Qardaam deyrs bir yadın olu, Aldanıb inanma, yalandı, qarda. Grk ki, çamasın arifin alı, Atanla-anandan olandı qarda. 47

46 Dümn sni qfil girdaba salsa, Dalbadal varlıına zrblr çalsa, Qrinlr keçib, dövran dolansa, Qoymaz qisasını, alandı qarda. Qırx beinci ild birdn quduran, Bri günahsız nahaq qırdıran, Mnim qanadımı, qolumu qıran, Hitler öz qanına bulandı, qarda. Keçmzlr zrrc olsa günahın, O yoxsul qardadı snin pnahın, Ceyran mslsi, vzirl ahın, A cllad l saxla, amandı, qarda. Yusif dey gözüm qaldı yollarda, Hop-hop olub axtarıram çöllrd, Halın nec keçdi qürbt ellrd, Canım atlr qalandı, qarda. Taleyim bd glib, yatıbdı baxtım, Harayım çatmadı dönnd taxtım, Aladım, smayılın qbrin baxdım, Sfr mzarını dolandı, qarda.! " " Sallana-sallana gln, gözl qız, Ay qız, boyun bizim yara bnzyir. Qarıdan keçnd Mcnuna döndüm, Vallah, boyun gözl yara bnzyir. 48

47 Mn xstym, xbrim yox özümdn, Yaralıyam, qanlar axır gözümdn, Sn Allah, incim mnim sözümdn, Gözl, boyun o dilbr bnzyir. Qarlı dalar trk elmz qarını, Flk mn verib qm, ah-zarını, Sfr alar, yada saldın yarını, nan, boyun bizim yara bnzyir. #$ Çobandaı, dürlü-dürlü çemlr, Axan suyun, abi-hyatıdırmı? Vulkandırmı, air qalxır döündn? Nakam cavanların sadtidirmi? Karvan glmir, kol basıbdı yolları, Drilmir köksünün qönç güllri, Qmli yada saldın keçn günlri, Çkdiyin ellrin fryadıdırmı? Sfr piran oldu, air qocaldı, Bu drd üryimd qaldı, n qaldı Külüng çalan snin sinni dldi, Görn Bisitunun Frhadıdırmı? 49

48 % O vaxtı ki, düdüm qza-qhrin, Bxt yatıb, keçmdi sözüm, a qarda. Gedirm qürbt, blk glmdim, Sn vsiyytim yazım, a qarda. Oxu sözlrimi qohumlar bilsin, Nainsafın li eldn üzülsün, Çapa verdirginn dastan yazılsın, Oxunsun dillrd sözüm, a qarda. Sfrm, gözldim qarda glmdi, Mnim könlüm bir ad olub gülmdi, Cavan getdim, bir nianm qalmadı, Saxla, yadigardı sözüm, a qarda. Toplayanı: Syyaf Sdnik olu 50

49 Gnc Dövlt Universitetinin 30 saylı tlb yemkxanasındayam. Hmsöhbtim yemkxananın istehsalat müdiri Mmmdov Nadir li oludur. lk tanıtma: ci ild Gnc hrind anadan olmudur cı ild Bakı Ticart Texnikumunun kulinariya fakültsini bitirmidir. El hmin ildn Kirovabad hr (Gnc) ictimai-ia trestinin Göyrçin kafesind istehsalat müdiri kimi faliyyt balayıb. Trestin ilk komsomol tkilat katibi kimi v hr komsomol komitsinin plenum üzvü kimi ictimai vziflrd çalımıdır. Dflrl Kirovabad hr qonaq evind, Göy-göl qonaq evind v Azrbaycan Kommunist Partiyası Mrkzi Komitsinin qonaq evind ulu öndrimiz Heydr liyev bada olmaqla bir çox Dövlt baçılarına öz apazlıq mhartini göstrmidir. Dövltimiz onun myin yüksk qiymt verrk ona n yüksk fxri ad olan Usta Apaz fxri adı vermidir. Nadir Mmmdov radtli myin gör V..Lenin medalı il tltif edilmidir. Qdirbiln xalqımız 1971-ci ildn iki çaırı Kirovabad hrinin (Gnc) deputatlıına namizdliyini irli sürmüdür. Eyni zamanda Kirovabad hri (Gnc) üzr Hmkarlar Tkilat Komitsin büro üzvü seçilmidir. Dflrl Azrbaycan LKKU-nun fxri frmanları v pul mükafatkarı il mükafatlandırılmıdır ci ild Sovet UJT sıralarına qbul olunmudur. Eyni zamanda Kirovabad hr (Gnc) Partiya Komitsinin nzdind Marksizm Leninizm Universitetini frqlnm diplomu il 51

50 bitirmidir ci ildn hal-hazıra kimi Gnc Dövlt Universitetinin nzdind yerln 30 saylı yemkxananın istehsalat müdiri vzifsind çalıır. Tlb, professor, müllim heyytin yüksk drcd xidmt göstrrk, onlara daha yaxı ilmkd, oxumaqda v yaamaqda lindn glni sirgmir. Universitetin prorektoru Nadir badovdan müsahib alıram: - Siz Nadir Mmmdovun xidmtindn razısınızmı? - Onun ninki xidmtindn, hm tlblrl, hm d müllim kollektivi il rftarından tk mn yox, bütün tlb v müllim heyyti ürkdn razılıq edirlr. Müllimlrdn Bdn trbiysi v idman kafedrası nda öb müdiri ilyn Nazim Hümmtovun nahar etdiyi masaya yaxınlaıram. - Nazim müllim itahanız artıq olsun. Xahi edirm, Nadir minin xidmtindn bir-iki klm deysiz? - Mn yalnız onu dey bilrm ki, Nadir mi d, hyat yoldaı Ulduz xanım da çox alicnab, sliqli, bacarıqlı insanlardır. Riyaziyyat-informatika fakültsinin 4-cü kurs tlbsi Mövsümova Aygün srayıl qızı il söhbt edirm. - Qızım, sn nec Nadir minin xidmtindn razısanmı? - Bli, xanım, vvla bizim tlb yemkxanasına bu çrnb gününd çox xo glmisiniz. Onu qeyd edim ki, vallah biz hamımız Nadir minin xo xasiyytini, gülr üzünü v n yüksk xidmtin gör, xtrini öz atamız qdr istyirik. Mmmdova Aytn Nabi qızı GDU-nun riyaziyyatinformatika fakültsinin informatika ixtisası üzr IV kurs tlbsi. Universitetimizin bufetind ilyn içilrimizdn çox razıyam. 30 saylı yemkxananın istehsalat müdiri Nadir dayının xo rftarı bizim çox xoumuza glir. El bizi bufetimiz balayan da onun xo, gülr üzü v burada yediyimiz dadlı irniyyatlardır. 52

51 Mn minm ki, biz Universiteti bitirsk d Nadir dayımızı, Nadir dayımız da bizi heç vaxt unutmayacaq. Qasımova ayst Saqif qızı - GDU-nun riyaziyyatinformatika fakültsinin informatika ixtisası üzr IV kurs tlbsi. 30 saylı yemkxananın istehsalat müdiri Nadir dayıdan çox razıyıq. Çox smimi v xoxasiyytli insandır. Tlblr qulluq yüksk sviyyd yerin yetirilir. Biiriln yemklr v irniyyatlar çox dadlıdır. Bir sözl Nadir dayı öz iinin öhdsindn layiqinc glir. Biz bu il universiteti qurtarıb getsk d Nadir dayının yemklrinin dadını heç vaxt unutmayacaıq. Universitetin rhbrliyi trfindn ictimai ilrind d fal itirakı il daha çox frqlnir. Rhbrlik trfindn dflrl trifnamlr layiq görülmüdür. Universitetin kollektivi Nadir Mmmdovun myindn v göstrdiyi xidmtdn çox razılıq edirlr. Aillidir. 2 oul atasıdır. Hr ikisi ali thsillidir. Ehtiyatda olan zabitdirlr. Xanımı Ulduz da Nadirl birlikd yemkxanada çalıır. Dflrl Gncd keçiriln kulinariya srgilrind daim birinci yer layiq görülmüdür. Bu yemkxanada hm irniyyat mmu-latları, hm göy ktsi, çay, isti kakao, müxtlif yemklr satılır. irniyyatların hamısını Ulduz xanım özü hazırlayır. Bütün bu soru-suallardan, Nadir mi v Ulduz xanımla görüdn aldıım tssüratlardan bel qnat gldim ki, dorudan da n yaxı ki, hyatda yaxı insanlar yaayır. traflarında olanlara örnk olurlar. Nadir miy v Ulduz xanıma ail sadti, ilrind daha böyük uurlar v möhkm cansalıı arzulayaraq onlardan ayrıldım. Arzu etdim ki, onların hr ikisi bundan sonra da müllim v tlb kollektivinin qayısına qalsınlar, daha gözl xidmtlr göstrsinlr. F.bülfz qızı, Xalq ozanı qzetinin müxbiri 53

52 Sdnik Paaya ithaf olunmu eirlr Çox hörmtli professorumuz, zizimiz S.P.Pirsultanlıya çoxlu-çoxlu salamlarım daimi v tüknmzdir. ziz qardaım, Siz saf arzu v duyularımı yetirirm. Allah sizdn razi olsun. Mn qarı qayı v istyinizin qarısında gücsüzm. Siz hsr etdiyim be-üç klmni qbul etmnizi xahi edirm. Sizi qlbn sevn aıq Haım Qubalı. Sdnik Paa Pirsultanlı Ulu tanrı sevgisiyl yol gedirik gec-gündüz, Mavi sma kim grk olsa gr aysız, günsüz, Qdirbilmz dünyamızda az çıxmayıb heç çox düz, Dünyanın söz aynasıdır Sdnik Paa Pirsultanlı, Sazın, sözün mayasıdır Sdnik Paa Pirsultanlı. Bizim eld n saz vardır, n söz vardır canım ustad, Mn ozandan, mn aıqdan tapa bilmm vallah üst ad, Allah vern qüdrt il yaradırsız sözdn busat, Ozan, aıq dünyamızın ziyasıdır Sdnik Paa Pirsultanlı, Sazın, sözün mayasıdır Sdnik Paa Pirsultanlı. Hr sözünün qarısında ba yirm dön-dön, Siz ziyasız axı gözüm o ziyadan nec dön, Yol göstrn mayaksınız, ünvanınız nurlu gün, Söz bir qızdır, hyasıdır Sdnik Paa Pirsultanlı, Sazın, sözün mayasıdır Sdnik Paa Pirsultanlı. Siz ümmansız, biz bir lp n ehtiyac bu isbata, Tuyan ets o ümmanda çox lplr it, bata, Mhbbtl mn aıa eylmisiz çox söz ata, 54

53 Snt bir da qayasıdır Sdnik Paa Pirsultanlı, Sazın, sözün mayasıdır Sdnik Paa Pirsultanlı. Ehtiyacdır aır bir yük, onu daim çkr Haım, Zhr, zqqum arasında n olsun ki, kr Haım, Qarınızda ba endirib, snt ba yr Haım, Mni mnsiz duyasıdır Sdnik Paa Pirsultanlı, Sazın, sözün mayasıdır Sdnik Paa Pirsultanlı. Sdnik (Sdnik Paa Pirsultanlı 11 mart 2008-ci ild Bakıda qız nvsi Vüsalnin toyunda olarkn onu qaldırıblar ki, dur Ruhani havasını oyna. Bundan vcd gln Syyaf Sdnik olu aaıdakı eiri yazmıdır) Elin bahar, yaz günüdü, Tr libası geyin Sdnik. Nvnin muraz günüdü, adlıq eyl sevin Sdnik. Könlün üstd pöhrlrin, Var-dövltin dvlrin, Övladların, nvlrin, Bxt yıvalı yeyin Sdnik. Çox çksnd cfasını, Sürüb ömrün sfasını, Dur Ruhani havasınl, Oyna, qalıb heyin Sdnik. Aıq Haım Qubalı Syyaf Sdnikolu 55

54 A Sdnik Dalarımla kmrln yurdumun, Pir olusan, vicdanısan, a Sdnik. Canın qdr zizln xalqımın, Baxan gözü al qanısan, a Sdnik. nsanlıın bdir, xtirdir, Beyinlrd ah damardı, stirdir, Klamların mhbbtdir, tirdir, Ch-ch vuran gül xanısan, a Sdnik. Brktdi hrktin çaylanan, Mlhmimsn, üryindir paylanan, Vtnimin qoca rq boylanan, Kür-Araz ümmanısan, a Sdnik. Sn olubsan bu Abduda Turlaan, Xanngahsan, mbdgahsan gurlaan, Kamalındır baxılarda nurlaan, Shrlrin öz danısan, a Sdnik. Zeynalabdu srayılolu 56

55 & Toanadan aldın gücü, qüvvti, Gncd tapmısan anı, öhrti, Çoxdur sn xalqımızın hörmti, Tarixlri yaatmısan canında, Hünr gördüm Gnc phlvanında. Suyundan içmisn, sn bulaqların, Saf havasını almısan daların, Aır dalar olub oyuncaqların, yirdlrin olub snin yanında, Nlr gördüm Gnc phlvanında. Hünrinl göylr ucalmısan, Xalqımızdan layiqli ad almısan, Sevimli penl sn qocalmısan, Phlvanlıq varmı snin qanında, Hünr gördüm Gnc phlvanında. Pen olub nliklrin özyi, Özün oldun bayramların bzyi, 57

56 Eldn aldın zhmtin kömyi, Mq eldin evinizin eyvanında, Nlr gördüm Gnc phlvanında. Sinnl saxladın aır maını, linl qırdın çayların daını, Belc yetirdin lli yaını, Çox zülümlr olub güzranında, Hünr gördüm Gnc phlvanında. Geyinib ynin nr libasını, Sslndir cngini, el havasını, Dinlyib ananın sübh duasını, Oyna elin toyunda, nianında, Nlr gördüm Gnc phlvanında. Adın gzir müstqil ölkmizi, Güclü olur phlvanların dizi, fndidir phlvanlıq rmzi. Alqılar olunub öhrt anında, Hünr gördüm Gnc phlvanında. 58

57 hmdova Yegan 1983-cü ild Xanlar rayonunda anadan olub ci ild Gnc Dövlt Universitetinin Filologiya fakültsini v ci ild Xarixi ölk xalqlarının dbiyyatı ixtisası üzr magistraturanı frqlnm diplomları il bitirib. Hal-hazırda is hmin universitetin I kurs aspirantıdır. eirlri v mqallri Yüksli, Ruzigar, Töhf, dalt, Mrkz, Nota bene qzetlrind, Gncliyin ssi, Mhbbt iıında, Pirsultan almanaxlarında drc olunub. nsan axtarıram nsan axtarıram... milyon-milyon insanların arasında, vicdanı susanların arasında, yaxı, yaman adı il bölgülr bölünnlrin sırasında, frqi yox, olsun dünyanın harasında. nsan axtarıram di gl ki, heç yanda yoxdu. 59

58 Baxmayaraq ki, nsan adlananlar çoxdu; kiminin gözü kölgli, kiminin vicdanı lkli, kimi saxta mmurların qüdrtin mat qalıb göz döyür, kimi d olmayan xsiyytini öyür. nsan axtarıram! Haqqın gözün düz baxan, haqsızlıı kökündn yıxan, mnm deynlrin, özg malını yeynlrin axırına çıxan... nsan axtarıram! yalançı qanunlardan n çkin, n qorxa, millt dayaq, xalqa arxa, vicdanı oyaq, çox demirm, olsun el bu sayaq... çimd bir haray varbir insan soraqlı, dümüm yola yarlı-yaraqlı, geyib dmir çarıq, geclr ay iıında, gündüzlr li çıraqlı, insan axtarıram!!! 60

59 Bu aacı haçan ksiblr..? Bu aacı haçan ksiblr görn..? Yerind bir quru kötük qalıbdı. O kötükl birg xatir adlı, vzi tapılmaz itik qalıbdı. Bu aacı haçan ksiblr görn..? Qol-budaqlarından sr qalmayıb, El bil heç burda aac olmayıb... Yanından nec d sakit keçirlr, Hl altındakı srin bulaqdan yilib doyunca su da içirlr. Baını qaldırıb düünn yox ki, Bir az önc burda aac olubdu, Bir vaxt hmin aac iki üryin, Görü hsrtin lac olubdu... Görn bu aacı kim bel ksib? Ksmy n yaman bel tlsib, li nec glib balta vurmaa, Nec olub xatirlr canına Vlvl salaraq l saxlatmayıb? O mürgülü hsrt qalxıb yerindn Bu aacın harayına çatmayıb... Bu aacı haçan ksiblr görn..? Blk d hansısa külk yıxıbdı! Sonra da sürüyüb aparıbdılar... Blk d... lap el flk yıxıbdı..? Yıxıbdı, amansız xatirlrin Ümidin qalan bir mhbbti Biryolluq kökündn qoparmaq üçün Yerli-dibli çkib aparmaq üçün! 61

60 (E.L.Voyniçin Ovod romanının thlili )! " I E.L.Voyniçin Ovod romanı hr eydn vvl insan iztirablarının, insan sbrinin v dözümünün dhtli bir reallıqla tsvir olduu snt sridir. Yazıçı qhrmanı Arturun iradsinin v qtiyytinin dmir kimi möhkmliyini, istr fiziki, istrs d mnvi zrblr mtinlikl tab gtirmsini srin sas predmetin çevirir. srdki hadislr müyyn bir sujet xtti sasında qurularaq inkiaf edir: Cemmanın shv olaraq Arturun Gnc taliya tkilatına xyant etdiyini düünrk onu vurması, Arturun vfat etmi anasının etiraf mktubundan atasının din xadimi Montanelli olduunu öyrnmsi v evdn qaçması srin bir növ ekspozisiya hisssini tkil edir. Hr ksin özünü dniz atıb öldürdüyünü güman etdiyi Arturun 13 il sonra Ovod adı altında meydana çıxması il hadislr mürkkblmy balayır. Oxucu ilk shiflrdn sol ayaı axsaq, sol li ikst, beli donqar v üzünd qılınc yarası olan Ovodun Artur olduunu qti kild alına gtirmir. Bu düyün hadislrin inkiafı zamanı tdricn açılmaa balayır. Bu mrhld Cemmanın übhlri, xüsusil 62