AZRBAYCAN RESPUBLKASI

Transkript

1 Demokratik Tsisatlar v nsan Hüquqları Bürosu AZRBAYCAN RESPUBLKASI PREZDENT SEÇKLR 15 oktyabr 2008-ci il ATT/DTHB Seçki Müahid Missiyasının Yekun Hesabatı Varava 15 dekabr 2008-ci il

2 MÜNDRCAT I. CRAÇI CMAL...1 II. GR V TKKÜRLR...4 III. SYAS KONTEKST...5 IV. HÜQUQ ÇRÇV V SEÇK SSTEM...5 V. SEÇKNN DAR EDLMS...8 VI. SEÇC QEYDYYATI...11 VII. NAMZDLRN QEYDYYATI...12 VIII. SEÇK KAMPANYASI...13 IX. MEDA...15 A. TARIXÇ...15 B. MEDIA ÜÇÜN HÜQUQI ÇRÇIV...16 C. ATT/DTHB SMM-NIN MEDIA MONITORINQI...16 X. RZ V KAYTLR...18 XI. A. ÜMUMI TSVIR...18 B. MEDIAYA DAIR RIZ V IKAYTLR...19 QADINLARIN TRAKI...20 XII. MLL AZLIQLARIN TRAKI...20 XIII. YERL MÜAHDÇLR...21 XIV. SEÇK GÜNÜ...22 A. AÇILI V SSVERM PROSEDURLARI...22 B. HESABLAMA PROSEDURLARI...24 XV. SSVERM NTCLRNN ÜMUMLDRLMS V SEÇK NTCLRNN ELANI25 XVI. SEÇKDN SONRA SYAS HADSLR...26 XVII. TÖVSYLR...26 A. ÜMUMI TSVIR...27 B. HÜQUQI ÇRÇIV...27 C. SEÇKILRIN IDAR EDILMSI...27 D. SEÇICI QEYDIYYATI...28 E. NAMIZDLRIN QEYDIYYATI...28 F. SEÇKI KAMPANIYASI...28 G. MEDIA...28 H. riz v IKAYTLR...29 I. YERLI MÜAHIDÇILR...29 J. SSVERM, HESABLAMA V NTICLRIN ÜMUMILDIRILMSI V ELANI...29 LAV: SEÇK NTCLR...31 ATT/DTHB HAQQINDA...32

3 AZRBAYCAN RESPUBLKASI PREZDENT SEÇKLR 15 oktyabr 2008-ci il 1 I. CRAÇI CMAL 15 oktyabr 2008-ci ild keçiriln prezident seçkilrini müahid etmk mqsdil Azrbaycan Respublikası hökumtinin göndrdiyi dvt sasında, ATT-in Demokratik Tsisatlar v nsan Hüquqları Bürosu (ATT/DTHB) 2008-ci ilin sentyabrın 1-d Azrbaycanda Seçkilri Müahid Missiyasını (SMM-ni) tkil etmidir. ATT/DTHB-in SMM-i seçki prosesinin ATT öhdliklrin v demokratik seçkiy aid digr standartlara, eyni zamanda yerli qanunvericiliy uyunluunu qiymtlndirmidir. Seçki gününün müahid edilmsi mqsdil ATT/DTHB-in SMM-i Avropa urası Parlament Assambleyası v Avropa Parlamentinin nümaynd heytlri il birg sylr sfrbr etmidir. Prezident seçkilri ATT qarısında götürülmü öhdliklr v digr beynlxalq standartlara doru, xüsusn d seçkinin idar edilmsin aid bzi texniki aspektlr sahsind xeyli irlilyii nümayi etdirs d, seçki prosesi ATT qarısında götürülmü bzi öhdliklr cavab vermmidir. Seçkilr dinc mühitd keçmi, lakin salam rqabtin çatımaması, kifayt qdr fal siyasi müzakirlrin olmaması, elc d mhdud media mühiti il xarakteriz olmu v bellikl, mnalı v plüralist demokratik seçkilr üçün zruri olan prinsiplrin bzilrini ks etdirmmidir. fsuslar olsun ki, bir sıra müxalift partiyaları münasibt v fikir ifadsin brabr imkanlara qoyulan uzun müddtli manelri sas gtirrk, seçkilrd itirak etmmk qrarını vermi v bellikl, elektoratın qüvnliı seçim etmk miqyası daha da mhdudlamıdır. Hakimiyyt orqanları bütün namizdlr üçün daha brabr raitin yaradılması üçün müyyn sylr göstrs d, hazırkı prezidentin elektron mediada üstünlükl nümayi etdirilmsi, elc d hakim partiyanın rsmi strukturlarla birg çıxı etmsi halları brabr yarımanın yaradılmasına xidmt etmmidir. Hazırkı prezident digr namizdlr daha çox imkan yaratmaq arzusunu bildirrk, xsn seçki kampaniyasında itirak etmmk qrarını verdi. Az ictimai dstk ld etmi digr namizdlr seçicilr alternativ fikirlri effektiv kild tqdim etmk üçün milli sviyyd kampaniya aparmaq strukturlarına malik deyildilr. Ümumiyytl, seçki mcllsi demokratik seçkilrin keçirilmsi üçün daha lverili ola bilrdi; lakin, bu tam layıqınca yerin yetirildiyi tqdird ba ver bilr v bu rti nzr alaraq, bzi gözçarpan çatımazlıqlar hl d hll olunmalıdır. Sonuncu df, mclly dyiikliklr 2008-ci ilin iyun ayında edilmidir. Hmin dyiikliklr ATT/DTHB v Avropa urası Venesiya Komissiyasının vvllr irli sürdüyü bir sıra tövsiylri nzr alsa da, digr tövsiylr yalnız qismn ks olunmu v yaxud ümumiyytl, knarda qalmıdır, baxmayaraq ki, hakimiyyt orqanları il hmin tsisatlar arasında geni müzakirlr aparılmıdır. Srbst Toplamaq Azadlıı haqqında qanuna ediln yeni dyiikliklr 2008-ci ilin may ayında qbul edilmidir. Bu qanunun beynlxalq standartlara uyun olmasını hesab etmk olar, lakin qanun Bakı hr cra Hakimiyyti trfindn mhdudladırılmı formada srh edilmi v icra olunmudur. 1 Bu hesabatın azrbaycan dilind variantı mövcuddur, lakin onun ingilis variantı yegan rsmi variant kimi qalır.

4 Azrbaycan Respublikası Shif: 2 Seçkilr Mrkzi Seçki Komissiyası (MSK), 125 dair seçki komissiyası (DSK) v 5300-dn artıq mntq seçki komissiyası (MnSK) trfindn idar edilmidir. Seçki komissiyalarının trkibini formaladıran mövcud düstur bütün komissiyalarda v sdr vziflrind hakim partiyaya de fakto çoxluu tmin etmidir. Bütövlükd, seçkiy hazırlıq ii hüquqi vaxt çrçivsin uyun olaraq manesiz keçmidir. MSK qayda v tlimatların trtib edilmsind fal olmu, seçicinin hatli maariflndirilmsini tkil etmi v seçki içilrin tlimlrin keçirilmsind mühüm sylr göstrmidir. MSK media v müahidçilrinin itirakı il mütamadi iclaslar keçirmi, öz qrar v tlimatlarını rsmi internet shifsin drxal çıxarmıdır. ffaflıı güclndirmk v saxtakarlıın qarısını almaq mqsdil byan edilmi sylr çrçivsind bir sıra seçki mntqlrind veb kameralar quradırılmıdır. Qeyri-adi görünn hall ondan ibart idi ki, hmin kameraların quradırılması MSK-nın quradırılma v onlardan istifady aid müvafiq tlimatının verilmsindn önc hyata keçirilmidir. Hrbi hisslrd seçki mntqlrinin yaradılması qanunda göstrildiyi kimi xüsusi formada deyil, hmiki qaydada ttbiq edilmi v bellikl, hrbçilrin ssvermsi seçki orqanlarının tam nzartind olmamıdır. Seçici siyahıları qanunla göstriln vaxt çrçivsin uyun olaraq ictimaiyytin nzartin çıxarılmıdır. MSK seçicilrin öz adlarının yoxlanılmasını mümkün etmk mqsdil siyahıları hmçinin öz internet shifsind yerldirmi v qaynar telefon xtti qurmudur. Seçici siyahıları il laqdar gözçarpan problemlr haqqında mlumat daxil olmamıdır, Buna baxmayaraq MnSK-lar trfindn tsdiqlmdn sonra txminn seçicinin qeyd alınması hmin siyahıların dqiqliyini tkmilldirmk üçün lav sylr ehtiyac olduunu nümayi etdir bilr. MSK Prezidentliy yeddi namizdi qeyd almıdır. Seçki mcllsin edilmi n son lavlr gör, tlb olunan seçici imzalarının sayı dn qdr azaldılmıdır, lakin glck namizdlr üçün imzalar vzin maliyy depozitini qoymaq imkanı da aradan qaldırılmıdır. ki mümkün namizdin qeydiyyatı toplanılmı seçici imzalarının müyyn hisssinin etibarsız olması sbbi il rdd edilmidir. Ümumiyytl, seçki kampaniyası zif keçirilmi, mhdud ictimai maraq dourmu v siyasi debatların aydın kild çatımaması il xarakteriz olmudur. Namizdlr böyük manelr olmadan öz mesajlarını çatdırmaq imkanının verilmsin baxmayaraq, bzi rayonlarda hakim YAP faliyytindn baqa digr seçki kampaniyası praknd aparılmı v ya ümumiyytl aparılmamıdır. Prezident çox sayda yeni infrastruktur obyektlrin açılı mrasimind itirak edrk, özünün rsmi vzifsind ölknin bir çox yerlrin sfr etmidir. Hmin sfrlr hazırkı prezidentin rsmi faliyyti il onun kampaniyası arasında frqi azaldaraq, kütlvi informasiya vasitlrind geni kild iıqlandırılmıdır. Dövlt v yerli hakimiyyt orqanlarının seçki prosesin müdaxilsi halları vvlki seçkilrl müqayisd daha az olmudur. Buna baxmayaraq, bzi yerlrd, rsmi qurumların hakim partiya il sıx ilmy müahid olunurdu. Bzi hallarda, mktblr balanırdı ki, tlblr v müllimlr YAP-ın mitinqlrin getsin v bir sıra xslr YAP-ın mitinqlrind itirak etmy mcbur edilirdi. ATT/DTHB-in SMM-i yerli hakimiyyt orqanları v ya seçki komissiyalarının nzarti altında olan v bzi hallarda YAP-a birbaa balılıı il seçiln, elc d ssverm nticlrinin artırılmasına gör cavabdeh bilinn, sasn eyni i yerlrind v ya tsisatlarda çalıan xslrdn ibart iyerarxik bklrin mövcudluunu

5 Azrbaycan Respublikası Shif: 3 tsdiqlmidir. Narahatlıq douran odur ki, bzi seçicilr mitinqlrd v yaxud ssvermd itirak etmk üçün tzyiqlr mruz qalmılar v bu baxımdan, azad seçim etmi olmaya bilrlr. Azrbaycanda geni miqyasda faliyyt göstrn medianın mövcudluuna baxmayaraq, son illr rzind medianın ümumi mühiti, xüsusn d medianın müstqilliyi v yayım sektorunda plüralizmin çatımaması sbbindn, pislib. Seçki mcllsind ctimai TV v digr dövlt trfindn maliyyln media qurumlarında ödnisiz efir vaxtının v yerin ayrılması göstrils d, son dayiikliklr brabr kampaniya raitinin tmin edilmsind dövltin maliyyldirdiyi AzTV-nin hüquqi öhdliyini lv etmi, bu kanalda hr hansı formada kampaniyanın aparılmasını qadaan etmidir. ATT/DTHB media monitorinqin uyun olaraq, müahid edilmi TV kanallarının ksriyytind yayımlanan xbrlrd hm seçki-qabaı kampaniyası zamanı, hm sonrakı dövrd tarazlıq çatımırdı. Bel ki, müvafiq verililrin sas hisssi hazırkı Prezident v hakimiyyt orqanlarına hsr olunurdu. Kampaniya rsmn balandıqdan sonra, ctimai TV Prezidentin apardıı faliyytin xbrlr veriliind iıqlandırılmasını mhdudladırmaq üçün sylr göstrmi, lakin yen d, ölk baçısına ayrılan efir vaxtı bütün digr namizdlr ümumilikd ayrılan vaxtdan üç df çox idi. Televiziya mediası kampaniya v ya siyasi msllr deyil, daha çox texniki prosedurların iıqlandırılmasına meyilli idilr. Seçki komissiyaları v mhkmlr az sayda riz v ikaytlr tqdim edilmidir. Seçki mcllsin edilmi son dyiikliklrd riz v ikaytlr mexanizmin gözçarpan yeniliklr, o cömldn MSK v DSK-larda ekspert qruplarının yaradılması edils d, ikaytlrin az olması mexanizminin n drcd tsirli olmasının tam qiymtlndirilmsini aparmaı mümkünsüz etmidir. Ekspert qruplarının trkibi v ikaytlrin ksr hisssin MSK sviyysind media qrupu trfindn baxılması hmin qrupların faydası v effektivliyini azaltmıdır. MSK v mhkmlrin bir çox qrarları tam hüquqi arqumentlrl saslanmamıdır. Böyük sayda yerli bitrf v partiyalardan müahidçilr MSK v DSK-ların akkreditasiyasından keçmilr. Seçki müahidçilrin akkreditasiyası sasn hatli olsa da, n böyük v tcrübli müahidçi QHT-lrdn biri Seçki Monitorinq Mrkzinin qeydiyyatı hakimiyyt orqanların vsatti sasında lv edilmidir. Hmin qrupdan olan müahidçilrin frdi qaydada qeydiyyatdan keç bilmlrin baxmayaraq, onların bzilri müahidçilik sylrindn l çkmk tzyiqi il üzlmilr. Seçki günü sakit v dinc keçmidir v MSK-nın verdiyi mlumata gör seçicilrin 75 faizdn çoxu ssvermd itirak etmidir. Ümumilikd, ssverm prosesi müsbt qiymtlndirilib, baxmıyaraq ki, bir sıra bölglrd frqlr müahid olunmudur. Lakin, mühüm prosedural çatımazlıqlar, xüsusn d, tkrar ssverm hallarının qarısının alınmasında qeyd olunmudur. Xeyli sayda seçki mntqlrind seçicilr qrup kilind ss vermi v ya hr df öz seçki bülletenlrini mxfi qeyd etmirdilr. Bzi hallarda, ciddi qanun pozuntularının lamtlri müahid edilmidir, o cümldn seçki qanunsuzluqların göstricilri olan seçki qutusunun doldurulması v seçici siyahılarında aydın kild oxar imzaların olması halları. Sslrin hesablanması müahid olunmu bir çox mühüm prosedural çatımamazlıqlar, o cümldn adi razıladırma prosedurlarına ml edilmmsi halların mövcudluuna gör, o qdr d müsbt qiymtlndirilmmidir. Seçici siyahıları, nticlr v protokolların saxtaladırılması ayrı-ayrı hallarda müahid edilmi, o cümldn açıq manipulyasiya kimi bzi hallar mövcud olmudur. Bir çox MnSK-ları nticlr haqqında protokolların

6 Azrbaycan Respublikası Shif: 4 doldurulmasında problemlrl üzlmi v bir çox hallarda onları ictimaiyytin nzrin çıxara bilmmilr. Müahidçilr ümumi qaydada ntic protokolların nüsxlri verilmidir. MnSK-larda nticlrin ümumildirilmsi prosesi, xüsusn d ffaflıq v vaxt çrçivsi baxımından hmçinin tnqidi kild qiymtlndirilmidir. Bir sıra ATT/DTHB v yerli müahidçilr müahidçilik zamanı mhdudiyytlrl rastlamılar. Müsbt addım olaraq, MSK seçki gecsind özünün internet shifsind mntqlr üzr ilkin seçki nticlrini nümayi etdirmy balamıdır v sonradan onları yenildirirdi. Seçki mntqlri sviyysind nticlr haqqında protokolların geni kild paylanması il yanaı, tfrrüatlı ilkin nticlrin operativ açıqlanması gözçarpan ffaflıq ölçüsü kimi hesab edilir. Hazırkı hesabat Azrbaycan Respublikasının hakimiyyt orqanlarının nzrsin bir sıra tövsiylri tqdim edir. ATT/DTHB seçkilrin ATT qarısında götürüln öhdliklrin uyun kild keçirilmsi mqsdil Azrbaycanın hakimiyyt orqanları v vtnda cmiyytinin göstrdiyi sylri dstklmkd hazır olaraq qalır. II. GR V TKKÜRLR 15 oktyabr 2008-ci ild keçiriln prezident seçkilrini müahid etmk mqsdil Azrbaycan Respublikası hökumtinin göndrdiyi dvt sasında, ATT-in Demokratik Tsisatlar v nsan Hüquqları Bürosu (ATT/DTHB) 2008-ci ilin sentyabrın 1-d Azrbaycanda Seçkilri Müahid Missiyasını (SMM-ni) tkil etmidir. ATT/DTHB-in SMM-n sfir Boris Frlets (Sloveniya) rhbrlik etmidir. Missiya 12 sas heyt üzvündn v ATT- üzv olan 23 itirakçı dövltlrdn olan 28 uzun müddtli müahidçilrdn (UMM-lr) ibart olmudur. ATT/DTHB-in SMM-i Bakıda yerlirdi, onun UMM-lri is, missiyanın tam müddti rzind on regionu hat edn hrlrd çalıırdılar. ATT/DTHB-in SMM-nin ii ATTin itirakçı dövltlrindn ezam olunmu 349 qısa müddtli müahidçilrin (QMM-lrin) seçki günün az qalmı müddtd ölky glmsi il güclndirilmidir. Seçki gününün müahid edilmsi mqsdil ATT/DTHB-in SMM-i Avropa urası Parlament Assambleyası (APA) v Avropa Parlamentinin nümaynd heytlri il birg Beynlxalq Seçki Müahidsi Missiyasının (BSMM-in) formaladırılması üçün sylr göstrmilr. Cnab Andres Herkel APA-nın nümaynd heytin, xanım Marie Anne Isler Béguin is, Avropa Parlamentinin nümaynd heytin baçılıq etmilr. Seçki günü, BSMM-sı Azrbaycanda 5326 seçki mntqsindn txminn 1500-d ssvermni, 134 seçki mntqsinin açılmasını v 177 seçki mntqsind sslrin hesablanmasını müahid etmi ATT- üzv olan 43 itirakçı dövltdn tqribn 440 müahidçini yerlr ezam etmidir. BSMM 125 DSK-dan 124-d seçki materialların thvil verilmsi v hmçinin nticlrin ümumildirilmsini müahid etmidir. ATT/DTHB-in SMM-i seçkidn sonrakı prosesi izlmk mqsdil Azrbaycanda oktyabrın 25-n qdr qalmıdır. ATT/DTHB-in SMM-i seçki prosesinin ATT qarısında götürüln öhdliklr v demokratik seçkiy aid digr standartlara, o cümldn yerli qanunvericiliy uyunluunu qiymtlndirmidir. Hazırkı yekun hesabat 2008-ci il oktyabrın 16-da mtbuat konfransında tqdim edilmi lkin Faktlar v Nticlr bard Hesabatdan sonra iıq üzü görür v ATT/DTHB-in internet shifsind yerldirilib ( ATT/DTHB-in SMM-i Azrbaycan Respublikasının Xarici lr Nazirliyi, Mrkzi Seçki Komissiyası, Prezident Administrasiyası, digr hakimiyyt orqanları, siyasi partiyalar, media

7 Azrbaycan Respublikası Shif: 5 tkilatları v Azrbaycanın bütöv vtnda cmiyytin göstrdiklri mkdalıına gör minntdarlıını bildirir. SMM öz missiyası zamanı Bakıdakı ATT Ofisi, ATT- üzv olan dövltlrin diplomatik missiyaları v rezident beynlxalq tkilatlara mkdalıq etdiyin gör hmçinin tkkürünü bildirir. III. SYAS KONTEKST Konstitusiya müddalarına uyun olaraq, Mrkzi Seçki Komissiyası (MSK) 2008-ci il iyulun 30-da prezident seçkilrinin 2008-ci il oktyabrın 15-d keçirilcyini elan etmidir. Bu seçkilr 1995-ci ild qbul edilmi Konstitusiya sasında keçiriln üçüncü prezident seçkilri idi. Hazırkı Prezident lham liyev, hakim Yeni Azrbaycan Partiyasının (YAP-ın) namizdi 2003-cü ild sslrin 77% çoxluu il ilk df bu vzify seçilmidir. Azrbaycanda rsmn 40-dan çox partiya qeydiyyatdan keçmidir. Hakim YAP n inkiaf etmi partiyadır. Onun yaxı tkil olunmu strukturları v çox sayda üzvlri var (partiya rsmilrinin bildirdiyin gör, üzvlrin sayı txminn nfrdir). Bu partiya ölknin siyasi hyatında aydın kild öz dominantlıı il seçilir v hazırda, Parlamentd 125 yerdn 64-ü tutur ci ild parlament seçkilrindn sonra bir sıra müxalift partiyaları geni kild saxtaladırmaların olduunu iddia etmi v seçki günündn sonra etiraz aksiyaları tkil etmilr ci il seçkilrdn etibarn hökumt il müxaliftin hmin hisssi arasında dialoqu bir sıra chdlr v vasitçilik sylrin baxmayaraq, demk olar ki, mövcud olmamıdır. Seçki mcllsin ediln son lavlr, xüsusn d, rsmi kampaniya müddtinin azaldılması, elc d seçki komissiyalarının trkibinin dyimz olaraq qalması faktı hmin müxalift partiyaları trfindn kskin olaraq tnqid edilmidir. Bundan lav, sas azadlıqların kütlvi kild pislmsi v hmiyytli seçki prosesinin aparılması üçün daltli raitlrin olmamasını sbb kimi gtirrk, müxaliftin bu hisssi avqustda byan etmidir ki, prezident seçkilrini boykot edck. Hmin partiyalardan üçü Müsavat Partiyası, Xalq Cbhsi Partiyası v Liberal Partiya Demokratik Qüvvlrin Birlmi Cbhsi adlı qeyri-formal ittifaq adı altında Azrbaycan Namin ctimai Forum v Vtnda v nkiaf Partiyası il sylrini birldirmilr. Bu qrup seçicilr müracit edrk, onları ssvermd itirak etmmy çaırmıdır. Bir neç digr partiyalar qarıdan gln seçkilrd itirak etmycklrini byan etmi, lakin boykot sözündn istifad etmmilr. Özlrini konstruktiv müxaliftin nümayndlri kimi tqdim edn digr bir neç partiyalar da var. Hmin partiyalardan bei bu seçkid namizdlrini irli sürmüdür (bax VII fsil. Namizdlrin qeydiyyatı); hmin be partiyanın ümumilikd parlamentd üç üzvü var. 2 Seçkilr Ermnistanla davam edn münaqi v Azrbaycan razisinin gözçarpan hisssinin ialı raitind keçirilmidir. Bu vziyyt böyük sayda mcburi köçkünlrin (MK-ların) yaranmasına sbb olmudur v seçkinin idar edilmsind lav çtinlik yaradmıdır. IV. HÜQUQ ÇRÇV V SEÇK SSTEM Azrbaycan Respublikasının Konstitusiyası dövlti qanunun aliliyin v hakimiyytlrin bölgüsü prinsipin söyknn demokratik, dünyvi respublika kimi müyyn edir. craedici 2 Ümid Partiyası, Azrbaycan Birlmi Xalq Cbhsi Partiyası v Böyük Qurulu Partiyası.

8 Azrbaycan Respublikası Shif: 6 hakimiyytin rhbri hesab olunan Prezident be illik müddt ümumxalq ssvermsi yolu il seçilir v ardıclıq olaraq iki müddtdn çox bu vzify seçil bilmz. Prezident verilmi sslrin tam çoxluu il seçilir; gr namizdlrdn heç biri verilmi sslrin yarısından çoxunu toplaya bilmirs, onda iki n çox ss toplamı namizd arasında ssvermnin ikinci mrhlsi keçirilir. Prezident seçkilrinin elan edilmsin az qalmı vaxtda iki qanuna mühüm dyiikliklr edilmidir: ölkd bütün seçkilr v referendumun aparılmasını tnzimlyn seçki mcllsin lavlr edilmi v Srbst Toplamaq Azadlıı haqqında yeni qanun qbul edilmidir. Bzi gözçarpan çatımazlıqlar hl d öz hllini gözldiyi halda, ümumiyytl, seçki mcllsi demokratik seçkilrin keçirilmsi üçün daha lverili ola bilrdi; lakin, bu tam layıqınca yerin yetirildiyi tqdird ba ver bilr. lk df 2003-cü ild qbul edilmi mclly hmin vaxtdan etibarn bir neç df dyiikliklr edilmi v n sonuncu dyiiklik 2008-ci ilin iyununda ba vermidir ci ilin lavlri ATT/DTHB v Avropa urasının Qanun yolu il Demokratiya namin Avropa Komissiyası (Venesiya Komissiyası) il birg qiymtlndirilmidir. 3 n son lavlrin bzilri ATT/DTHB v Venesiya Komissiyasının tövsiylrini, o cümldn dövlt qurumları v yerli icra hakimiyyti orqanların rsmilri trfindn seçki prosesin qanunsuz müdaxillrin aydın kild qadaan edilmsi, seçici siyahıların hazırlanmasına ffaflıı artırılması, bir neç df ssvermnin qarısını almaq mqsdil seçicilrin barmaqlarının mürkkb batırılması kimi mslhtlrini nzr almıdır. Bununla bel, hakimiyyt orqanları il ATT/DTHB v Venesiya Komissiyası arasında geni müzakirlrin aparılmasına baxmayaraq, ATT/DTHB v Venesiya Komissiyası trfindn verilmi vvlki tövsiylrin bzilri nzr alınmamı v ya qismn nzr alınmıdır. Nzr alınmasını gözlyn vvlki tövsiylr arasında seçki komissiyalarının trkibinin düsturuna yenidn baxılması tbbüsünü qeyd etmk olar, hansıkı bütün seçki itirakçılarının etimadını doruldacaq. Hazırkı düstur hökumtyönümlü qüvvlrin hr bir seçki komissiyasında hlledici çoxluunu effektiv kild tmin edir. Bundan lav, seçki mcllsind bildirilir ki, hr bir komissiyanın sdri parlament çoxluunu, yni hakim partiyanı tmsil edir. 4 Prezidentliy namizdlrin qeydiyyatı üçün tlb olunan. Tlb olunan seçici imzalarının sayı dn qdr azaldılmıdır, lakin seçici bir nfrdn ox namizdliy iddialı olana imza ver bilmz. Hmçinin glck namizdlr üçün imzalar vzin maliyy depozitini qoymaq imkanı aradan qaldırılmıdır. Hazırkı seçkilrd, iki iddialı namizd 5 qanuni imzaların sayının kifayt qdr olmaması sbbindn qeydiyyata alınmamılar. riz v ikaytlr sistemin aid vvlki narahatlıın aradan qaldırılmasına yönlmi lavlrin bir hisssi ikaytlr v iddiaların baxılmasında komissiyalara yardım göstrmk v mslht vermk mqsdil MSK v DSK-larda ekspert qrupların -nın yaradılması il balı idi. Ekspert qrupları öz iind fakt aradırıcı slahiyytlri sasında mübahislri hll etmk Venesiya Komissiyası v ATT / DTHB-nin 1 iyun 2004-cü il tarixli Azrbaycan Respublikasında Seçki Qanunu v Seçkinin keçirilmsin dair birg tövsiylrin (CDL-AD(2004) 016rev) v 16 iyun 2008-ci il tarixli Azrbaycan Respublikasının Seçki Mcllsin lavlr v Dyiikliklr haqqında Qanun Layihsi il balı Birg Ry (CDL-AD(2008) 011) sndin bax. Sndlrl aaıdakı internet shifd tanı olmaq olar: Seçki mcllsi, 19.3 madd. Cnab li Aaevli v cnab Mais Gülliyev.

9 Azrbaycan Respublikası Shif: 7 rolunda seçki komissiyaların ümumi faliyytinin tkmilldirilmsin yönlmidir. MSK daxilind ekspert qrupu doqquz üzvdn, DSK-larda is, üç üzvdn ibart olmudur. Ekspertlrin seçilmsin aid qaydalar v meyarlar mclld ks olunmayıb v bellikl, MSK-nın slahiyyti çrçivsind hyata keçirilir. Mclld yalnız hmin qrupların üzvü kimi hüquqünas thsili olan komissiya üzvlrinin ola bilcyi vurulanır, lakin ekspert qrupların yaradılmasına aid qaydalar MSK-ya hval edilir. MSK trfindn qbul olunmu qaydalarda bildirilir ki, 6 hüquqünas pesi olmayan komissiya üzvlri v fakt sasında hüquqi thlil aparmaq qabiliyytin v pekar tcrüby malik olan komissiya katibliyinin mkdaları hmin qruplara daxil edil bilr. riz v ikaytlrın toplanılması v baxılmasına aid hatli prosedural qaydaların qbulu v ekspert qruplarının verdiyi rylrin MSK-nın internet shifsin çıxarılması qrarı prosesin ffaflıının tkmilldirilmsin imkan yaradırdı. Bu seçkilr üçün yaradılmı ekspert qrupları sasn MSK-nın müvafiq tlimatına uyun olaraq, komissiya üzvlri v komissiya katibliklrin hüquqünaslarından ibart olmudur. slind, bunlar vvlki seçkilrd ikaytlr baxmı eyni qrup xslr idi. MSK knardan hüquqünasların clb olunmasına ehtiyacın olmadıını iddia edirdi, çünki komissiya üzvlri v katiblik hüquqünasları artıq lazımi biliklr malik idilr. Buna baxmayaraq, hmin xslrin ksriyytinin riz v ikaytlrin baxılması prosesind hm mslhtçi hm d qrarverici vziflrini eyni zamanda yerin yetirmlri, mclly ediln lavnin effektivlik drcsini azaltmıdır. Lazım olan halda ekspert qruplarının apardıı aradırmanın üç günlük müddtin artırılmasını mümkün edn müddanın mclly lav olunması problematik görünür. Bu, öz növbsind, seçki komissiyalarının qrarları qbul etmk müddtini daha da uzadırdı. Bu müdda ekspertlrin mürkkb ilr baxdıı zaman lav vaxtın verilmsin yönlmsin baxmayaraq, o, seçki kimi hssas prosesin operativlik prinsipin zrr vuracaq vaxt baxımından uzadılmasının maksimal hddini müyyn etmirdi 7. Bundan lav, seçki mcllsin vvlki tövsiylr müvafiq olmayan bir sıra mühüm lavlr qbul edilmidir, Bu lavlr xüsusil ümumi seçki müddtinin azaldılması v bununla, rsmi seçki kampaniyasının müddtinin 60 gündn 28 gün qdr qısalması, mtbuatda aparılan kampaniyaya, exit poll-ların tnzimlnmsin dair müddaların dyidirilmsi v seçki prosesindn zrflrin çıxarılması kimi dyiikliklrdn ibart idi. 8 Seçki mcllsi seçki qabaı kampaniyaya aid qaydalara riayt olunmasını tmin etmk mqsdil sasn jurnalistlrdn ibart media içi qrupunun yaradılmasını nzrd tutur. 9 Bununla bel, mclld n hmin qrupun yaradılması üsulu tsvir olunur, n d ki, media içi qrupuna ikaytlri aradırmaq v onlarla balı ry vermk slahiyytlri aydın kild göstrilir. MSK-nın qbul etdiyi tlimatlara 10 uyun olaraq, media içi qrupunun müxtlif hüquqları, funksiyaları v vziflri var. Onların ksr hisssi kütlvi informasiya vasitlrind seçki qabaı kampaniyanın aparılmasına dair qaydalara riayt edilmsin nzarti nzrd tutur. Mclld müddalar v müvafiq tlimatlarda media içi qrupunun avqust 2008-ci il tarixli 11/53 2 saylı qrarı il tsdiqlnmidir. Azrbaycan Respublikasının Seçki Mcllsi, Madd vvllr, potensial qaydada seçki qutusunun doldurulmasının qarısını almaq mqsdil seçki bülleteni qutuya atılmazdan önc, seçicilrdn onu zrf salmaq tlb olunurdu. Seçki Mcllsi, Madd iyul 2008-ci il tarixli 7/27 7 saylı qrarla tsdiqlnmidir.

10 Azrbaycan Respublikası Shif: 8 seçki qabaı kampaniya il balı bütün ikaytlrl v ya yalnız mediada kampaniyanın aparılmasına dair ikaytlrl mul olacaı qeyri-aydın olaraq qalır. Prezident seçkilri Srbst Toplamaq Azadlıı haqqında yeni qanunun 2008-ci ilin may ayında qbul edilmsindn az sonra keçirilmidir. Müvafiq qaydada hyata keçirildiyi tqdird, bu qanun beynlxalq standartlara cavab vern qanun kimi hesab edil bilr. Bu seçkilr hmin yeni qanunun tcrübd gözçarpan kild sınaqdan keçmsin tam imkan yaratmasa da, bu qanun n azı iki halda Bakı hr cra Hakimiyyti trfindn mhdud formada rh edilmi v hyata keçirilmidir. Qanunda kütlvi aksiyaların keçirilmsi üçün xüsusi yerlrin müvafiq icra hakimiyyti orqanları trfindn ayrılacaı v aksiya tkilatçılarının seç bilcyi 11 tklif olunmu yerlr siyahısının verilcyi vurulansa da, Bakı hr cra Hakimiyyti hmin siyahını istisna siyahı kimi rh etmi v hakimiyyt orqanları trfindn trtib edilmi siyahıda olmayan yerlrd, o cümldn hrin mrkzind mitinqlri keçirmk mqsdil Demokratik Qüvvlrin Birlmi Cbhsi adlı müxalift qrupunun istdiyi icaz verilmmidir. 12 V. SEÇKNN DAR EDLMS Prezident seçkilri Mrkzi Seçki Komissiyası (MSK), 125 dair seçki komissiyası (DSK) v txminn 5326 mntq seçki komissiyasından (MnSK) ibart üç sviyyd faliyyt göstrn seçkini idar edn qurum trfindn idar olunur. Bundan lav, Azrbaycanın 27 ölkdki diplomatik missiya v konsulluqlarında ölkdn knarda 33 ssverm mntqsi qurulmudur. Hazırkı trkibd seçki komissiyaları 2006-cı ild be illik müddt tyin olunmular. Komissiyalar parlament çoxluunu, azlıqda olan partiyaları v müstqil namizd kimi seçilmi millt vkillrini tmsil edn tyin olunmu xslr vasitsil siyasi baxımdan mübahisli olan düstur sasında formalaır. Qeyd olunan qrupların hr biri seçki komissiyası üzvlrinin ümumi sayının üçd bir hisssini tkil edir. Parlamentin müstqil üzvlrinin v azlıqda olan bzi partiyaların nümayndlri bütün komissiyalarda hakim partiyası üçün asanlıqla sslrin üçd iki çoxluunu tmin edn çoxluun nümayndlri il ardıcıl kild birg ss vermilr. Kifayt qdr slahiyytlr malik sdrin çoxluun nümayndlrindn seçilmsi kimi qoyulan hüquqi tlb hakim YAP-ın komissiyalarda üstün mövqelrini daha da möhkmlndirmidir. MSK üzvlrinin tyin olunmasında itirak etmkdn imtina edn bzi müxalift partiyalarını nzr alaraq, bütün komissiyaların formalaması seçkiy hazırlıın ilkin mrhlsind natamam görünürdü. 13 Azlıqda olan partiyaların MSK üzvlri arasında ld olunmu razılıa saslanaraq, aaı komissiyalarda bo yerlr üzvlrin tyin edilmsi oktyabrın vvlind hyata keçirilmidir. Yenic tyin olunmu üzvlrin komissiyaların iind fal kild itirakını mhdudladıra bilck son tyin olunmaları nzr alaraq, görünür ki, bu hal komissiyaların seçkiy hazırlamaq imkanlarına tsir göstrmmidir. Qeydiyyatdan keçmi namizdlr v ya onları tyin edn partiyalara hr bir komissiyaya mslhtçi (ss vermyn) üzvlr tyin etmk hüququ verilmidir. Mslhtçi üzvlr iclaslarda itirak etmk v fikir ifad etmk slahiyytin malik idilr v onlar tyin edn partiyalara v namizdlr seçki il balı mlumata tam birbaa çıxıı tmin etmk iqtidarında Yııncaq Azadlıı haqqında Azrbaycan Respublikasının Qanunu, Madd 9(VI). Nzrd tutulan mitinqlr 28 sentyabr v 18 oktyabr tarixlrin planladırılırdı. MSK-nın trkibi hl d tamamdır, çünki trkibd olan bir yer parlamentd azlıq tkil edn partiyalar trfindn tyin olunan üzv üçün nzrd tutulur, digr bir yer parlamentin bitrf üzvlri il azlıqda olan partiyalar arasında razıladırılacaq xs trfindn tutulur; hazırda hr iki yer vakantdır.

11 Azrbaycan Respublikası Shif: 9 idilr. MSK-nın be mslhtçi üzvü bu seçkilr üçün tyin edilmilr. 14 Bununla bel, onların ksriyyti MSK-nın iin mhdud maraq göstrmi v MSK-nın iclaslarında itirak etmmilr. MSK v DSK trfindn verilmi mlumata sasn, hakim Yeni Azrbaycan Partiyası (YAP) bütün komissiyalar üçün mvrtçi üzvlrini tyin etmi, halbuki, digr partiyalar v ya namizdlr çox az sayda nümayndlrini ayıra bilmilr. Qayda v normaların trtib edilmsind olduqca fal olan MSK seçicinin hatli maariflndirilmsi proqramını hyata keçirmi v seçki içilrin tlimlr keçirmk üçün kifayt drcd sylrini göstrmidir. DSK v MnSK üzvlri üçün MSK-nın rhbrliyi il Vainqtonda yerln Seçki Sistemlri üzr Beynlxalq Fond (SSBF) adlı beynlxalq QHTnin hazırladıı video filmlrdn istifad edrk, avqust v sentyabrın ikinci yarısında tlim proqramı keçirilmidir. SSBF trfindn trtib edilmi tfrrüatlı Seçki Günü Yadda Kitabçası tlimlr üçün v seçki günü istifad edilmidir. MSK media, ATT / DTHB-nin SMM v digr tkilatları dvt etdiyi dövri iclaslarını keçirirdi. Bununla bel, bir çox hallarda iclasın gündliyi iclasa az qalmı vaxtda paylanılırdı v üzvlr arasında müzakirlr qısa olurdu. MSK dövri olaraq yeniln, mlumatla dolu internet shifsini saxlayırdı v qbul etdiyi bütün qrarları v tlimatları yubanmadan hmin shify çıxarırdı. Bütövlükd, seçkiy hazırlıq ii, o cümldn seçici vrqlrinin v digr seçki materialının çapı v paylanması bütün hüquqi vaxt çrçivsin uyun olaraq aparılmıdır. DSK-lar yaxı hazırlanmı v tkil olunmudur, onların üzvlri is, müvafiq biliklr malik idi. Ümumilikd, DSK bir sıra formal iclaslar keçirmi v çox az sayda formal qrarlar qbul etmidir. ATT/DTHB-in SMM-i MSK v DSK-larla yaxı mkdalıq etmidir. MSK v aaı komissiyalar ümumi qaydada ATT/DTHB-in SMM- mlumatları v aydınladırmanı tmin etmilr. Bu seçkilr gldikd, MSK nticlr haqqında MnSK protokollarının alınması, yoxlanılması v tsdiqi, elc d mntq sviyysind nticlrin kompüterlr vasitsil ümumildirilmsi il balı DSK-ların iini tnzimlyn xüsusi bir tlimat qbul etmmidir. MSK ATT/DTHB-nin SMM-n bildirmidir ki, msl il balı 2003-cü il prezident seçkilrindn qalan tlimat hl d qüvvddir. Bununla bel, BSM-nın uzun müddtli müahidçilri qeyd etmilr ki, bir çox DSK-lar seçki günün az qalmı bu cür tlimatın olmasından mlumatlı deyildilr 15. Bel çıxır ki, DSK üzvlrin keçiriln tlimlrn zamanı, hmin tlimatın bzi tfrrüatlarına, xüsusn d protokoldakı nticlrin kompüter formasında tsdiqlnmsin, mümkün ola bilck sslrin yenidn sayılması qrarına aid meyarlara v protokolların tsdiqlnmsin dair msllr xüsusi diqqt yetirilmmidir. Seçki prosesinin bu cür vacib bir hisssi kimi seçkid konkret tlimatın MSK trfindn verilmmsi nticlrin ümumildirilmsi d müahid olunan nisbtn çox sayda problemlrin yaranmasına sbb ola bilrdi. Sentyabrın sonundan balayaraq, ilkin anlarda MSK-nın rsmi qrarı v ya tlimatı olmadan, müxtlif rayonlardakı seçki mntqlrind veb kameralar quradırılmıdır. MSK yalnız YAP, Müasir Müsavat Partiyası, Bütöv Azrbaycan Xalq Cbhsi Partiyası, Böyük Qurulu Partiyası v öz namizdliyini irli sürmü cnab libyli trfindn tyin edilmidir. Bir çox DSK-lar, yni #8, #44, #56, #65, #79, # 80, #84, #86 saylı DSK-lar, o cümldn kompüter vasitsil nticlrin göstrilmsini tkil edn MSK-nın Mlumat Mrkzinin rhbri ATT/DTHB SMM-in müahidçilri trfindn msl il balı götürülmü müsahib zamanı bel bir tlimatın olmasından mlumatsız olduqlarını byan etdilr v seçki mcllsinin müxtlif maddlrin, digr MSK tlimatlarına v ya vvlki seçkilrin tcrübsin istinad edirdilr.

12 Azrbaycan Respublikası Shif: 10 oktyabrın 8-d kameraların mqsdini aydınladıran v seçki günü zamanı onlardan istifad qaydalarını açıqlayan tlimatları qbul etmidir. MSK-nın bildirdiyin gör, hmin seçki mntqlrind ssverm v hesablama prosedurlarının internet vasitsil izlmk imkanını vern hmin kameraların mqsdi prosesi daha ffaf etmk v saxtaladırmanın qarısını almaqdan ibart idi. Bu baxımdan, kameraların MSK-nın müvafiq tlimatından önc quradırılması qeyri-adi görünürdü. Seçki Mcllsin 2008-ci ilin iyun ayında ediln lavlr hrbçilr arasında ssvermnin tkili il balı uzun müddtli mslni adekvat kild hll etmmi 16 v seçkilrin bu aspekti problematik olaraq qalmıdır. MSK xüsusi rejimli bölmlr aid qrarı Müdafi Nazirliyinin srncamında saxlamıdır. Srhd yerlrind, münaqi zonalarında v xüsusi rejimli bölmlrd yerln qounları istisna hal kimi qiymtlndirrk, hrbi qulluqçuların normal baxımda adi seçki mntqlrind ss vermsi Mclld bildirils d, hrbi hisslrd seçki mntqlrinin yaradılması ümumi tcrüb kimi saxlanılmıdır. Öz növbsind, DSK-lar (çox az istisna halları il) qanunda göstrildiyi kimi htta hrbi kazarmaların hr yerlrind yerldiyi tqdird bel, hrbçilrin adi seçki mntqlrind ssvermsini tkil etmk üçün heç bir sy göstrmmidir. DSK-ların ksriyyti bunun sbbini çox sayda sgrlrin adi seçki mntqlrind ssvermsinin tkilinin çtin olması il izah edirdi. ATT/DTHB-in SMM-in Müdafi Nazirliyinin nümayndlri il keçirdiyi görülrd vvlki seçkilrl müqayisd msl il balı az dyiikliklrin olması etiraf edilmi v bildirilmidir ki, bu sahd ciddi irlilyi yalnız Dalıq Qaraba münaqisinin hllindn sonra gözlnil bilr. Hrbçilrin ssvermsi üçün seçki mntqlrinin ksriyytind MnSK-lar iki hrbçi v dörd mülki üzvdn ibart idi. Hmin komissiyalarda YAP v azlıq tkil edn partiyaların hr biri iki mülki xsl tmsil olunmudur. ATT/DTHB-in SMM-i trfindn sırf hrbçilrin ssvermsi üçün yaradılmı v seçki günün be gün qalmı müddtd qurulmu 102 seçki mntqsindn yalnız üçünd ssverm müvafiq hrbi hissdn knarda tkil edilmidir. DSK-lar trfindn ATT/DTHB-in SMM-n bildirildiyi kimi hrbçilr yalnız iki halda adi seçki mntqlrind ss vermilr. 17 vvlki seçkilrd olduu kimi hrbi hisslrd qurulmu seçki mntqlrind ssverm adi seçki mntqlrind olan ssvermdn frqlnirdi. 18 Seçki mcllsin 2008-ci ilin iyun ayında edilmi lavlrd zrflrdn istifadni aradan qaldırmaq mqsdil ssverm üsulu hmçinin dyidirilmidir. Önc, zrflr bir neç df ss vermk hallarının qarısını almaq üçün ttbiq edilmidir, lakin hakimiyyt orqanları zrflrin hesablama prosedurlarının yerin yetirilmsini, protokolların doldurulmasını çtinldirdiyini v tkrar hesablamanı mürkkbldirdiyini sbb gtirrk, onların lvini dstklmidir. fsuslar olsun ki, zrflrdn istifadnin aradan qaldırılması hesablama prosesinin aparılmasında mühüm tkmillm il nticlnmmidir ATT/DTHB v Venesiya Komissiyası, 16 iyun 2008-ci il tarixli Azrbaycan Respublikasının Seçki Mcllsin lavlr v Dyiikliklr haqqında Qanun Layihsi il balı Birg Ry sndi (CDL- AD(2008) 011), MSK trfindn verilmi mlumata sasn, hrbi seçki mntqlrin ümumi sayı 110 idi. Onların dairlr sasında formalaması sxemi ATT/DTHB SMM- verilmmidir. ATT/DTHB SMM-in hrbi hisslrd yerln 99 seçki mntqlri kimi müyyn edilmi yerlrd tqribn seçici ss vermidir. Seçkilrd itirak etmi seçicilrin ümumi faizi il müqayisd, burada itirak faiz sviyysind olmudur. Hmin seçki mntqlrind, Prezidenti liyev bütün ölkd lehin ss vermi seçicilrin faizi il müqayisd, faiz ölk baçısını dstklmidir. Hrbi hisslrd doqquz seçki mntq var idi ki, orada veriln sslrin hamısı hazırkı Prezidentin lehin idi. Bu cür hal 5000-dn artıq adi seçki mntqlri arasında 41 seçki mntqsind müahid olunmudur.

13 Azrbaycan Respublikası Shif: 11 VI. SEÇC QEYDYYATI Seçici siyahıları qanunla nzrd tutulmu vaxt çrçivsin uyun olaraq ictimaiyytin diqqtin çıxarılmıdır. Seçici siyahıların düzgünlüyünü güclndirmk mqsdil, MSK onları öz internet shifsind çap etmi v hmin siyahıların seçicilrin özlri trfindn yoxlanılmasını mümkün etmidir. Seçicinin qeyd alınması bard mlumatın verilmsi mqsdil qaynar telefon xtti qurulmudur. MSK-nın ryin gör, MnSK-lar trfindn seçici siyahıların tsdiqlnmsindn sonra, sentyabrın 20- olan mlumat sasında, qeyd alınmı seçicilrin ümumi sayı olmudur 19. Seçici siyahılarında uyunsuzluqlara dair heç bir ikayt ATT/ DTHB-nin SMM-n daxil olmamıdır. Seçki mcllsin ediln n son lavlr sasn seçicilrin qeydiyyatı MnSK-lar trfindn seçici siyahılarının tsdiq edilmsindn sonra davam etmi v hmçinin seçki gününd d mümkün olmudur. 20 MSK-nın tlimatında göstrilirdi ki, seçki gününd adlarını seçici siyahısında tapmamı seçicilr hmin siyahıya salınmaq üçün xüsusi formanı dolduraraq v mntq hüdudlarında yaamalarını tsdiq edn sndi göstrrk, MnSK-lara müracit ed bilr. 21 MnSK-lar bu cür vsattlr mütlq qaydada baxmalı v adların drhal daxil edilmsi il balı qrarlar qbul etmli idilr. Seçki gününd qeydiyyata alınmı seçicilr lav seçici siyahısına daxil edilmilr. Tsdiqlmdn sonra seçici siyahılarına daxil edilm üzr sadldirilmi prosedur seçicilrin sonrakı qeydiyyatını xeyli asanladırmıdır v bellikl, sas seçici siyahılarında qeyd alınmı seçicilrin sayı seçki günün son 25 gün qalmı müddt qdr artmıdır. 22 Digr seçici seçki gününd qeydiyyatdan keçmi v lav seçici siyahılarına daxil edilmidir. 23 Bu halda byan ediln mqsd ss vermk hüququna malik olan bütün seçicilrin ssvermsini asanladırmaqdan ibart olsa da, sonradan adların daxil edilmsi il balı yeni müddalar prosesin, xüsusn d seçki günü 24 zamanı seçicilrin qeydiyyatının ffaflıını azaltmıdır. Seçici siyahılarının tsdiqlnmsindn sonra txminn seçicinin qeydiyyatdan keçmsi v onlardan dn artıq seçicinin seçki günü siyahılara salınması hmin siyahıların dqiqliyinin tkmilldirilmsin lav sylrin tlb olunduunu göstrdi. Seçici kimi qeydiyyatda olduu yerlrdn uzaqda olan vtndalar qeydiyyatdan çıxmaq haqqında seçici kartının (QSK-ın) alınması üçün müracit etmk v digr seçki mntqsind ss vermk hüququna malik idilr. QSK-lar DSK trfindn 20 günlük, MnSK-lar trfindn is, sentyabrın 20-dn oktyabrın 12-n qdr müddt üçün seçicilr verilirdi. Seçicilr verilmi QSK-ların ümumi sayı qeyd alınmı seçicilrin sayının 1.35 faizindn çox olmamıdır. 25 QSK-ların DSK-lar v MnSK-lara paylanması dqiq hesablama qaydaları sasında ba tutmudur. Bununla bel, QSK-lar verilmi seçicilrin xsiyyt vsiqsinin seriya v rqmli nömrsi hmin kartları vern komissiyalar v ya MnSK-lar trfindn seçicilrin kartla ss verdiyi seçki mntqlrind QSK-lar üzrind qeyd edilmmidir. Bu, MSK-nın Mlumat Mrkzi trfindn 30 sentyabr 2008-ci ild çap edilmidir. vvlki seçkilrd, seçki günün 25 gün qalmı müddtd tsdiqlmdn sonra seçici siyahılarına ediln lavlr yalnız mhkmnin qrarı sasında mümkün idi. Seçkiy qalmı son 12 ay rzind n azı altı ay müddtind daimi v ya müvqqti yaayı yeri. MSK-nın nticlr haqqında protokolu (hazırkı hesabatın lavsin bax). Ibid. Onlar hmçinin Venesiya Komissiyasının aaıda veriln sndl uyun glmir: Seçki msllrind Yaxı Tcrüb Toplusu, CDL-AD(2002)23rev, Kitabça I.1.2.iv., AD(2002)023rev-e.asp MSK-nın nticlr haqqında protokoluna uyun olaraq, ümumilikd QSK-lar verilmidir. Onlardan yalnız i seçki gününd seçicilr trfindn istifad edilmidir.

14 Azrbaycan Respublikası Shif: 12 xsiyyt vsiqsinin mlumatları ss verdiklri zaman seçici siyahısında qeyd alındıı adi seçicilr amil ediln hüquqi müddalardan xeyli frqlnirdi. VII. NAMZDLRN QEYDYYATI MSK Prezidentliy yeddi namizdi qeyd almıdır: cnab lham liyev, hazırkı Prezident v hakim YAP-ın sdri; cnab qbal Aazad, millt vkili v Ümid Partiyasının sdri; cnab Hafiz Hacıyev, Müasir Müsavat Partiyasının sdri; cnab Qüdrt Hsnquliyev, millt vkili v Bütöv Azrbaycan Xalq Cbhsi Partiyasının sdri; cnab Fazil Qznfr olu Mustafayev, millt vkili v Böyük Qurulu Partiyasının sdri; cnab Fuad liyev, Liberal Demokrat Partiyasının sdri v cnab Qulamhüseyn libyli (namizdliyini özü irli sürmüdür). MSK trfindn namizdliyi tsdiq edilmi 21 glck namizddn on nfr tlb olunan qeydiyyat sndlrini tqdim etmi v qanunla nzrd tutulmu vaxt çrçivsind imza siyahılarını tqdim ed bilmilr. Glck namizdlr n azı 60 daird qeyd alınmı seçicilrin n azı imzasını toplamalı idilr. Seçki Mcllsin edilmi lavlr uyun olaraq, imzaların lik sayı azaldılmıdır. Lakin, eyni zamanda, imza vzin maliyy depozitini qoymaq imkanı glck namizdlr üçün lv edilmidir. Hr bir seçiciy yalnız bir namizd imza atmaq imkanı verilir. 26 mzalar xüsusi qaydada trtib edilmi imza vrqsi vasitsil toplanılırdı v hmin vrqlr imza atan xslrin imzasından sonra onların adı, soyadı, anadan olma ili, xsiyyt vsiqsinin seriya v rqmli nömrsi, vsiqnin verilm tarixi qeyd olunur. ki idialı namizdin qeydiyyatı seçici imzalarının müyyn sayının MSK-nın ekspertlrindn ibart içi qrupu trfindn etibarsız sayılması sbbindn rdd edilmidir. 27 Bu cür halların ksr hisssi eyni xs trfindn qrup klind imza atmasından irli gln sbbl balı idi. 28 Bununla bel, toplu halda oxar imzaların akar olunması barsind hesabatların verilm sistemi problematik görünürdü, çünki bu cür hallarda yalnız hmin qrup klind olan bütün imzaların toplusu v qrup klind olan imzaların sayı hr bir imza vrqsind göstrilirdi; gr bir vrqd bir qrupdan artıq imzalar qrupu müyyn edilirdis, hmin qrupun eyni xs trfindn atılmı hansı imzalar qrupuna aid olduu göstrilmirdi. Tcrübd bel alınırdı ki, ekspert qrupunun hmin msl il balı verdiyi ryin üç gün rzind ikaytl balı qrarı hüquqi baxımdan qbul etmli olan Apelyasiya Mhkmsind yenidn baxılması qeyrimümkündür. mzaların böyük qismi xsiyyt vsiqlrindn götürülmü mlumatlarda shvlr v buraxılmalar sbbindn etibarsız hesab edilmidir. 29 Ardıcıl olmasına baxmayaraq, xsiyyt vsiqlri üzr ekspertlrin ttbiq etdiyi yanama bzi hallarda çox formal xarakter daıyırdı v bu yanamaya gör, imzaların etibarsız hesab edilmsi yalnız seriya nömrsi (ümumi doqquz rqmli nömrdn önc bütün Azrbaycan vtndaları üçün Lazımi qaydada qeydiyyatdan keçmi iki namizd topladıqları imzaların sayından da az ss toplamılar: Cnab Fuad liyev (28423 ss) v cnab Hafiz Hacıyev (23771 ss). çi qrupuna MSK-nın üzvü sdrlik edirdi v bu qrup dliyy Nazirliyin Mhkm Ekspertizası Mrkzinin qrafoloqlarından, o cümldn Daxili lr Nazirliyinin xsiyyt vsiqsi xidmtlri üzr ekspertlrdn, Dövlt Audit Agentliyi, Vergilr Nazirliyi, Dövlt mlak Departamenti v sair qurumların mkdalarından ibart idi. Eyni xs trfindn imzalanması znn ediln hr bir imzalar qrupu bir etibarlı dstklyici imza kimi hesab edilirdi. Eyni xs trfindn atılmı v etibarsız sayılan imzaların sayı aaıdakı kimi idi: 9016 cnab Gülliyev, 4298 imza is, cnab Aaevli üçün ifa edilmidir. Digr mümkün namizd bo imza vrqlri tqdim etdiyin gör, qeydiyyata alınmamıdır imza cnab Gülliyev, 7431 imza is, cnab Aaevliy aid idi.

15 Azrbaycan Respublikası Shif: 13 istifad olunan AZE ) v ya rqmli nömrnin vvlind sıfırların buraxılması sbbi il ba verirdi. Rqabtçil seçki mühitinin çatımaması müyyn drcd namizdlrin qeydiyyata alınma prosesi il balı nticlri ld etmk imkanını mhdudladırdı. VIII. SEÇK KAMPANYASI Rsmi seçki müddti seçki mcllsin 2008-ci ilin iyun ayında edilmi lavlr sasında 60 gündn 28 gün qdr azaldılmıdır. Rsmi seçki kampaniyası sentyabrın 17-d balamı v oktyabrın 14-d saat 08:00-da baa çatmıdır. Ümumilikd, seçki qabaı dövr rqabtçil kampaniyanın olmaması, partiyalar v namizdlrin mhdud itirakı v ictimaiyytin kampaniyaya çox az maraı il xarakteriz olmudur. ATT/DTHB-in SMM-i hmin kampaniya zamanı siyasi müzakirlrin açıqaydın kild çatımamasını qeyd etmi v bel nticy glmidir ki, sas rait sl rqabtçil demokratik seçkinin aparılmasına uyun gln mühiti ümumiyytl tmin etmmidir. Bundan lav, hazırkı dövlt baçısının v hakim partiyanın hddindn artıq görünmsi, digr namizdlrin mhdud faliyyti v bzi müxalift partiyaların seçkilrd itirak etmmk qrarı bu kampaniyanın süstlüyün v seçkilrd çox aaı drcd rqabtçiliyin olmasına rait yaratmıdır. Seçki günün az qalmı müddtd kampaniyanin intensivlmsin baxmayaraq, ümumi, seçki mühiti olduqca zif olmudur. Seçkini boykot etmk v ya itirak etmmk haqqında bzi müxalift partiyalarının verdiyi qrar nticsind, hazırkı prezident aydın kild kiçik ictimai dsty malik olan bir qrup namizdlrl üzlmidir. O, digr namizdlr daha çox imkan vermk arzusunu bildirrk, nnvi kampaniya iini aparmamaq qrarına glmidir. Nticd, hazırkı prezident seçicilrl kiçik interaktiv dialoqa girmi v digr namizdlrl birbaa siyasi debatlar aparmamıdır. Avqustun 6-da, Prezident bütün Azrbaycanda özünün rsmi portretlrini v onu tsvir edn reklam lövhlrini yııdırmaq qrarını vermi v bildirmidir ki, bütün namizdlr üçün brabr seçki kampaniyası raitini tmin etmk zruridir. Keçmi Prezident Heydr liyevi tsvir edn lövhlr v bzi hallarda hazırkı Prezidentl birg olan killr bir çox yerlrd saxlanılmıdır. Rsmi seçki kampaniyasının balamasından sonra hakim YAP hazırkı Prezidentin adından olduqca güclü v fal kampaniya aparmıdır. ATT/DTHB-in SMM-i trfindn müahid edilmi kütlvi aksiyalar v kampaniya tdbirlrinin ksr hisssi Prezident dstk mqsdil keçirilmi v bir çox hallarda yerli incsnt xadimlrinin ifası il müaiyt olunan konsert v tamaalardan ibart olmudur. Hazırkı dövlt baçısından baqa digr namizdlrin regionlarda daha az sayda ofislri v ya kampaniya keçirtmk imkanları mövcud idi. Hmin namizdlrin sas kampaniya aparmaq forması geni miqyaslı mitinqlr çox, praknd kiçik tdbirlr v qapı-qapı görülrdn ibart olmudur. Bir sıra bölglrd, hakim YAP-ın keçirdiyi kampaniya tdbirlrindn baqa, digr kampaniyalar çox zif görünürdü. yani olaraq, hazırkı Prezidentin tbliat materialları üstünlük tkil edirdilr. Hazırkı dövlt baçısının posterlri demk olar ki, rsmi qaydada ayrılmı lövhlrin hamısında yapıdırılmı v özl maazaların vitrinlrind asılmı posterlrin ksr hisssi hazırkı Prezidenti tsvir edirdi. Digr namizdlr üçün kampaniyanın görünn trflri sasn rsmi qaydada seçilmi lövhlrd yapıdırılmı namizdlrin plakatları il mhdudlaırdı v bütün yeddi namizdi

16 Azrbaycan Respublikası Shif: 14 tsvir edn posterlr seçki kampaniyası dövrünün demk olar sonuna qdr asılmıdır. Hazırkı Prezidenti istisna etmkl, namizdlr ATT/DTHB-in SMM-n mlumat vermilr ki, onların partiyaları rsmi kampaniya lövhlrind elanlarını sistematik qaydada nümayi etdirmk v saxlamaq mqsdil kifayt drcd insan v maliyy resurslarına malik olmamıdır. Hmin namizdlrin bir neçsi hmçinin iddia edirdilr ki, bir sıra özl maazaların sahiblri bizneslrinin glcyindn qorxaraq, hazırkı Prezidentin elanlarından baqa digr namizdlrin posterlrini asmaqdan çkinirdilr. Bütövlükd, namizdlr böyük mane olmadan seçicilr öz mesajlarını çatdıra bilmilr. Onların tbliat tdbirlrini tkil etmk xahilri bir çox hallarda yerin yetirilmidir, baxmayaraq ki, bzi namizdlrin verdiyi mlumata sasn ayrı-ayrı hallarda vtndaların kampaniya tdbirlrin getmkdn yayındırılmılar v ya seçicilrl görülrin keçirilmsi üçün yerlrin hddindn artıq gec verildiyini bildirmilr. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi (bax Hüquqi Çrçiv, IV fsil), Demokratik Qüvvlrin Birlmi Cbhsi adlı müxalift qrupu kütlvi aksiyaların yerlrin çox sayda alternativlri tklif edrk, Bakıda mitinqlri keçirmk mqsdil vsattlri tqdim etmidir. Hmin vsattlr Bakının icra hakimiyyti orqanları trfindn rdd edilmi v Srbst Toplamaq Azadlıı haqqında 2008-ci il iyun tarixli qanunun müddalarına zidd olaraq, hrin mrkzindn knarda yalnız xüsusi ayrılmı yerlrd bu cür mitinqlrin keçirilmsin icaznin olduunu bildirmilr. Kampaniya dövrü rzind, hazırkı Prezident yeni zavodların, yolların, mktblrin, muzeylrin, parkların v hava limanının açılıında itirak edrk v hrbi hisslrd olaraq, ölknin bir çox yerlrin sfr etmidir. Hmin sfrlr mtbuatda geni kild iıqlandırılmı v Prezidentin rsmi faliyyti il onun kampaniyası arasında frqin qoyulmasını çtinldirmidir. Hazırkı dövlt baçısının potensial üstünlüklrini etiraf edrk, bu seçkilrd görüntü v resurslarda olan frq el bir drcd idi ki, digr namizdlr Prezidentl brabr formada rqabt apara bilmirdilr. Hazırkı prezidentin adi faliyyti il onun kampaniyası arasında frqin bel bir qaydada silinmsi 1990-cı il tarixli ATT-nin Kopenhagen Sndinin 7.6 saylı paraqrafına zidd olaraq qeyri-brabr kampaniya imkanlarını yaratmıdır 30. Hmçinin hakim partiya digr partiyalarla müqayisd imtiyazlara malik idi. ATT/DTHB- SMM-in UMM-lri mlumat vermilr ki, YAP-ın ofislri hökumt binalarında yerlirdi. cra orqanları v yerli qurumların vvlki seçkilrl müqayisd daha az sayda seçki prosesin müdaxillri olsa da, bzi UMM-lr yerli idarçilik rsmilrin yerlrd YAP-ın rhbrlri il gizlin razılamaya nail olmaları il balı narahatlıını bildirmilr. n azı iki halda, onlar YAP-ın kampaniya tdbirlrinin tkilind yerli icra hakimiyyti orqanlarının göstrdiyi qeyri-müntzm yardımını tsdiqlmilr. Bundan lav, YAP-ın bir neç kütlvi aksiyalarında ATT/DTHB SMM-in UMM-lri mktb formasında agird v ali mktb tlblrinin gözçarpan itirakını qeyd etmilr. Müahidçilr bildirilmidir ki, mktblr mitinqlrd müllimlrin müayiti il agird v tlblrin itirakı üçün vvlcdn balanmıdır. Bzi vaxtlarda UMM-lr mlumat verilirdi ki, insanlar YAP-ın mitinqlrind itirak etmy mcbur edilir v ya onlara istdiklri vaxt tdbir yerini trk etmk imkanı verilmirdi. Be ayrı-ayrı hallarda, YAP-ın nümayilrind itirak etmi xslr UMM-lr bildirmilr ki, tdbir ildiyi yerd (yni, xstxanalarda, mktblrd v dövlt idarlrind) rislri trfindn glmk tlimatını almılar. UMM-lr hmçinin bir hadis d mruz edilmidir ki, vtndalar cnab Qulamhüseyn libylinin 30 tirakçı dövltlr siyasi partiyalar v tkilatlar üçün qanun qarısında brabr münasibt sasında birbiri il v hakimiyyt orqanları il rqabt aparmaq üçün onlara lazımi hüquqi zmanti tmin edcklr

17 Azrbaycan Respublikası Shif: 15 mitinqind itirak etmy mcbur edilmilr. vvlki seçkilrl müqayisd az da olsa, bir namizd v ya siyasi partiyanın adından hr hansı rsmi xsin dstk vermsi dövlt il siyasi partiyalar arasında aydın bölünmnin olmasını nzrd tutan ATT-in 1990-cı il tarixli Kopenhagen Sndinin 5.4-cü bndin ziddir. ATT/DTHB SMM-in müahidçilri seçicilri ssvermy clb etmk v seçici sayını artırmaq kimi iddia ediln mqsdl tez-tez hallarda eyni i yeri v ya idard seçici qruplarına gör cavabdeh olan xslrdn ibart iyerarxik bklrin (onbaı, yüzbaı v minbaıların) mövcudluunu tsdiqlmilr. Bildirilir ki, hmin bklr yerli hakimiyyt orqanları v ya seçki komissiyaları trfindn tkil olunmu v bzi hallarda, onların YAP-la balılıı mövcud idi. Seçki günü, ATT/DTHB SMM-in müahidçilri qeyd etmilr ki, bir nfr cavabdeh xsin nzarti altında seçki mntqlri qarısında müyyn xslrdn (bir çox hallarda, tlblrdn) ibart qruplar formaladırılmıdır. Mütkkil ssvermnin bu cür görünn halları onbaı/yüzbaı/minbaı sisteminin mövcudluunu daha da saslandırmı v bzi seçicilr tzyiqin göstrilmsi üçün sylr edilmidir. ATT/DTHB SMM-in uzun v qısa müddtli müahidçilri seçicilrin seçkiy çaırı vrqlri üzrind seçki rsmilri trfindn möhürün vurulması v ya imzalanmasını xahi etdiklrini d müahid etmilr. Buna veriln izahat ondan ibart idi ki, seçicilr ssvermsini tsdiqlmk üçün hmin çaırı vrqlri sonradan öz i yerlrind rislrin v ya yerli kommunal idarlrin rhbrlrin (JEK-lr) tqdim etmli idilr. Bu baxımdan, narahatlıq douran fakt ondan ibart idi ki, bzi seçicilr, xüsusn d dövlt qulluqçuları v dövlt idarlrinin mkdaları tzyiq altında kampaniya tdbirlrin getmli v ya ss vermli v bellikl, bu baxımdan onlar azad seçim etmk imkanından mhrum ola bilrdilr. Bu, ATT-in 1990-cı il tarixli Kopenhagen Sndinin 7.7-ci bndin ziddir. 31 IX. MEDA A. TARIXÇ Hazırda Azrbaycanda txminn 47 televiziya v radio irkti v tqribn 290 çap mediası faliyyt göstrir. 32 Televiziya xbr v informasiyanın n nüfuzlu mnbyidir v bu baxımdan dövltin maliyyldirdiyi AzTV demk olar ki, ölknin bütün razisini hat edir. ctimai yayım irkti TV (ctimai TV) v bir neç özl TV kanalları, o cümldn Lider TV, Space, ATV, ANS v Xzr TV bütün ölk miqyasında faliyyt göstrir. 33 Alternativ fikirlri irli sürn v hökumti tnqid edn bir neç müxalift yönümlü v müstqil qzetlr d var. Buna baxmayaraq, onların çtin iqtisadi vziyyti tirajı v corafi yayılma miqyasını mhdudladırır. Seçkilr üç ay qalmı Prezident 38 çap orqanına, o cümldn müxalift yönümlü v müstqil qzetlr dövlt trfindn (hr bir çap orqanına tirakçı dövltlr n inzibati tdbir, n zorakılıq, n d ki, qorxudulma yolu il partiyalar v namizdlrin öz fikirlri v bacarıqlarını tam kild tqdim etmkdn qadaan edilcyi v ya seçicilrin tqib qorxusu olmadan öz sslrini azad kild vermk, onu öyrnmk v müzakir etmk imkanının qarısını ala bilcyi ehtimalını aradan qaldıran daltli v azad mühitd siyasi kampaniyanın aparılmasına rait yaradan qanun v dövlt siyastini tmin etmlidirlr. Milli Televiziya v Radio urasının (MTR) v Mtbuat urasının ryin gör. MTR-in ryin gör, AzTV Azrbaycan halisinin 98.5 faizini, ctimai TV is, tqribn 85 faizini hat edir.