Okula o gün kırmızı çizgili gömleğinizle gittiniz. Arkadaşlarınız size çok yakıştığını söyledi. Sonraki davranışınız ne olurdu?

Transkript

1 EDİMSEL KOŞULLANMA (SKINNER) Giriş Edimsel Koşullanma İlkeleri Edimsel Koşullanma Süreci Edimsel Koşullanmada Temel Kavramlar Pekiştireçler Klasik ve Edimsel Koşullanma Arasındaki Farklar Eğitsel Sonuçlar ve Öğretmenlere Öneriler GİRİŞ 1. Giriş 2. Edim Nedir? Burrhus Frederick Skinner Tepkisel Davranış Tepkisel Koşullanma Edimsel Davranış Edimsel Koşullanma Hayatımızdaki edimsel koşullanma örnekleri; Okula o gün kırmızı çizgili gömleğinizle gittiniz. Arkadaşlarınız size çok yakıştığını söyledi. Sonraki davranışınız ne olurdu? Otobüste yüksek sesle konuştuğunuzdan dolayı yolculardan birisi sizi uyardı. Daha sonraları davranışlarınız nasıl olurdu? Büyük olasılıkla vereceğiniz cevap; bir daha benzer davranışı yapmak ya da yapmamak olur. Hayatımızdaki edimsel koşullanma davranışlarını bu şekilde görebiliriz. EDİM NEDİR?

2 Edim; yapılmış, gerçekleşmiş. Kendiliğinden ortaya çıkan bir davranışın pekiştireçlerle eşleşerek tekrarının artmasına edimsel koşullanma denir. Burrhus Frederick Skinner ( ) Watson ve Pavlov un çalışmalarından etkilenmiştir. Amerika da davranışçı akımının öncülerinden biri oldu. Organizmaların Davranışı adlı kitabı yayımladı larda eğitim alanında yıldızı parladı. Tepkisel Davranış Kendinden önceki uyarıcılar tarafından oluşturulur. Tüm refleksleri kapsar. Örnek: karanlıkta gözbebeklerinin genişlemesi Tepkisel Koşullanma Doğuştan getirilen davranışların dış uyarıcılarla eşleşmesi sonucunda oluşan koşullanmadır. Örnek: Okuluna başladığı ilk gün bir başka çocuk tarafından rahatsız edilen Ayşe de oluşan okul korkusu. Edimsel Davranış Kendiliğinden ortaya çıkan davranışlardır. Önce tepki sonra doğurduğu uyarıcı gelir. Tepki uyarıcılar tarafından kontrol edilir. Örnek: çocuğun ayağa kalkma, yürüme, konuşmayı öğrenme Edimsel Koşullanma

3 Edimsel davranışın uygun uyarıcılarla sürekliliğinin sağlanmasıdır. Örnek: ba-ba sesinin çıkartan çocuğun ailede sevinçle karşılandığını görünce bunu daha çok tekrar etmesi Sınavdan yüksek alan öğrencinin, daha çok çalışması EDİMSEL KOŞULLANMA İLKELERİ Davranışın sürekliliğini sağlayan, davranışın sonuçlarıdır. Uyaranlar her zaman belirgin değildir. Davranış uyarandan etkilenir. Organizmanın davranışları dış uyaranlara bağlı değildir. Davranışlar bilinçlidir. Davranışın sonucu öğrenmeyi etkiler. EDİMSEL KOŞULLANMA SÜRECİ Skinner Kutusu Deneyi Deney kutusu içerisinde aç bırakılan farenin tesadüfen manivelayı basması ve kutuya peynirin düştüğünü görmesi üzerine bunu öğrenmesi. Manivelaya basmayı öğrenen fareye daha sonra buraya basınca elektrik şoku ceza verilmiştir, farenin davranışı ortadan kalkmıştır. EDİMSEL KOŞULLANMADA TEMEL KAVRAMLAR Sönme Kendiliğinden Geri Gelme Uyarıcı Genellemesi Tepki Genellemesi Uyarıcı Kontrolü

4 Davranışı Biçimlendirme Zincirleme SÖNME Pekiştirilmeyen davranışın giderek azalması ve sönmesidir. Örnek: bir süredir sınıfta esprilerine gören öğrenci espri yapmaktan vazgeçer. Söz hakkı alamayan öğrencinin derse katılmaktan vazgeçer. KENDİLİĞİNDEN GERİ GELME Sönmeden sonra davranışın kendiliğinden tekrar ortaya çıkması. Örnek: yaz tatili dönüşünde öğrenci sınıfta yine espriler yapar. Başaramadığı için bir süre tarih çalışmayı bırakan öğrenci daha sonra çalışmaya başlar UYARICI GENELLEMESİ Organizmanın tepki gösterdiği uyarıcıya benzer uyarıcılara da tepki göstermesi. Örnek: ÖSS de sınav kaygısı yaşayan öğrencilerin, vize-final sınavlarında da benzer duyguları yaşamaları. TEPKİ GENELLEMESİ Organizmanın aynı uyarıcıyı (pekiştireci) almak için benzer tepkilerde bulunmasıdır. Örnek: bir eleştirmenin bir film hakkındaki yaptığı eleştiri bir ortamda beğenilince, onu başka ortamlarda da yapması UYARICI KONTROLÜ (Ayırt Edici Uyaran Tepkisi) Pekiştireç belli bir uyarıcıyla verilince bunun ayırt edilmesi. Örnek: öğrencilerin davranışları derse giren her öğretmene göre değişir. DAVRANIŞI BİÇİMLENDİRME İstenilen davranışa ulaşılana kadar kademeli olarak her davranışın pekiştirilmesi.

5 Amaç; organizmanın daha kısa sürede öğrenmesini ya da istenilen davranışın yapılmasını sağlamaktır. Örnek: sıcak- soğuk oyunu ZİNCİRLEME Her tamamlanan tepki bir sonraki tepki için ayırdedici uyarıcı rolü üstlenerek geçen süreye denir. Aşamalı etkinliklerdir. Örnek: araba sürmeyi öğrenmek, evden okula ulaşmak, çay demlemek, kek yapmak... BATIL İNANÇ- DAVRANIŞ Birbiriyle ilişkisi olmayan iki olay ya da durumun birbiriyle ilişkilendirilmesidir. Batıl inançların büyük bir kısmı edimsel koşullanma yoluyla edinilir. Örnek: arkadaşından aldığı kalemle girdiği sınavdan düşük alan öğrenci bir daha başkasının kalemiyle sınava girmez. PREMACK İLKESİ (Büyükanne İlkesi) Daha az yapılmak istenen, sevilmeyen etkinliğin en çok yapılmak istenen, keyif veren etkinlik ile pekiştirilmesidir. Örneğin: pırasa yemeğini bitirdikten sonra şeker yiyebilirsin. Ödevlerini bitirirsen bilgisayarda oynayabilirsin. PROGRAMLI ÖĞRETİM Öğrencilerin bireysel farklılıklarına ve öğrenme hızlarına uygun öğrenmelerini sağlayan bir yöntemdir. Örneğin: Beden eğitimi öğretmeni öğrencisine gol atmayı öğretirken ilk önce düzgün vuruşlarını daha sonra kalenin yakınlarından geçen vuruşlarını ödüllendirmesi. Programlı Öğretimin İlkeleri Küçük Adımlar İlkesi Etkin Katılım İlkesi

6 Başarı İlkesi Anında Düzeltme İlkesi Bireysel Hız İlkesi Küçük Adımlar İlkesi: Öğretilecek bilgi basitten karmaşığa doğru küçük birimlerine bölünür ve ön koşul ilkesine göre sıralanır. Önceki örnekte; önce düzgün vuruş yapması ve sonra kaleye yakın vurabilmesine bölünmesi. Etkin Katılım İlkesi: Her bilgi biriminden sonra öğrenciden öğretilmek istenilenleri basitten karmaşığa doğru aktif olarak yapması istenir. Önceki örnekte; öğrencinin vuruşları yapması Başarı İlkesi: Öğrencinin öğretileni doğru şekilde yapması ya da doğru yanıtı vermesi. Önceki örnekte; öğrencinin düzgün atışlar yapabilmesi ve daha sonra kaleye atabilmesi. Anında Düzeltme İlkesi: Öğrenciye doğru davranışı ya da yanıtı karşılığında anında geribildirim ve pekiştireç verilir. Önceki örnekte; doğru atışı yaptığında aferin demesi. Bireysel Hız İlkesi: Her birey farklı bir öğrenme hızı vardır bu yüzden bireylere kendi öğrenme hızıyla öğrenmelerine olanak verilmelidir. Önceki örnekte; her çocuk aynı zamanda gol atmayı öğrenemeyebilir. PEKİŞTİREÇLER Pekiştirme Türleri İhtiyaç Türlerine Göre Birincil Pekiştireçler İkincil Pekiştireçler Etkilerine Göre Olumlu Pekiştirme Olumsuz Pekiştirme

7 Pekiştireç: ortama sunulan ya da ortamdan alınan uyarıcılardır. Pekiştirme: davranışın sürekliliğini sağlamak için davranışın ödüllendirilmesi ya da olumsuz uyarıcının ortamdan çekilmesi işlemidir. BİRİNCİL PEKİŞTİREÇLER Fizyolojik ihtiyaçları karşılamaya yönelik organizmayı harekete geçiren öğrenilmemiş uyarıcılardır. Örnekler: yiyecekler, su, uyku, cinsellik, korunma, fiziksel acı Bir anne çocuğuna düzenli tuvalet alışkanlığı kazandırmak için, kendi başına her tuvalete gidişinde ona şeker vermiştir. İKİNCİL PEKİŞTİREÇLER (Koşullu Pekiştireçler) Sosyal Pekiştireçler: Övme, saygı gösterme, ilgilenme Faaliyetsel Pekiştireçler: Bireyin sevdiği etkinliği yapmasına izin verilmesi. Örneğin: çocuğun bilgisayarla ya da oyuncaklarıyla oynaması Sembolik Pekiştireçler: Para, not, marka OLUMLU VE OLUMSUZ PEKİŞTİREÇLER Olumlu Pekiştireçler: Hoşa giden uyarıcının ortama verilmesi. Örnek: Soruyu doğru bilen öğrenciye aferin demesi, yerdeki çöpü alıp çöp kutusuna atan öğrenciyi öğretmeninin alkışlatması. Olumlu Pekiştireçler: Olumlu pekiştireçlerin ortama sunularak istenilen davranışın artırılma şeklidir. Örnek: Ödevlerini yapan öğrencilerin defterine öğretmenin yıldız koyması. Olumsuz Pekiştireçler: İstenilmeyen uyarıcının ortamdan çekilmesiyle davranışın yapılma olasılığını artıran uyarıcılardır. Örnek: ders çalışan öğrencinin bulunduğu odadaki televizyonu kapatması, öğrencinin sınıfta kalmaması için ders çalışması, azar işiteceğini bilen öğrencinin ödevlerini yapması.

8 Olumsuz Pekiştirme: Olumsuz pekiştireçlerin ortamdan çıkartarak istenilen davranışların yapılma oranını artırma. Örnek: öğretmenin, ödevini beğendiği öğrencileri sözlü sınavından muaf tutması PEKİŞTİRME TARİFELERİ Sürekli Pekiştirme Sabit Oranlı Pekiştirme Sabit Aralıklı Pekiştirme Değişken Oranlı Pekiştirme Değişken Aralıklı Pekiştirme Artan Aralıklı Pekiştirme Artan Oranlı Pekiştirme Azalan Aralıklı Pekiştirme Azalan Oranlı Pekiştirme 1. Sürekli Pekiştirme Her doğru, istenen ve olumlu davranış pekiştirilir. Davranış kazandırılırken bir süre sonra organizma bu davranışa alışır. Yani davranış çabuk yerleşir, çabuk kaybolur. Örnek: AFERİN! Çok güzel! Bravo! Çok hoş! Gibi pekiştireçlerin verilmesi. Sınıfta öğrencinin parmak kaldırıp söz isteme davranışının her seferinde pekiştirilmesi. Bebeğin kaşığı her ağzına götürüşünde aferin denilmesi. 2.Sabit Oranlı Pekiştirme Belirli sayıda miktarda tekrar edilen davranış pekiştirilir. Davranış yavaş yerleşir, yavaş kaybolur. Örnek: Okunan her 3 kitap sonrası bir yıldız verilmesi. Fabrikada işçilere yaptıkları her beş sandalye karşılığında 20TL ücret verilmesi. Öğrencilerin her 4 doğru

9 yanıtlarına bir artı verilmesi. Her küfe başına üzüm toplamak. Her gömlek başına para verilmesi. 3.Sabit Aralıklı Pekiştirme Davranışın, belirli zaman aralığında pekiştirilmesidir. Davranış yavaş yerleşir, yavaş kaybolur. Örnek: Her 15 dakikada öğrencilere aferin, çok iyisiniz cümlesinin söylenmesi. Her ayın belli günü sınav yapılması. Memurların her ayın 15 inde maaş almaları. Her 45 dakikada teneffüse çıkılması. 4.Değişken Oranlı Pekiştirme Pekiştirme farklı sayılardaki davranış oranında verilir. Kaç tane davranış sergileyip sonuç alınacağı belli değildir. Örnek: Şans oyunları. Kumar makinelerinin kaçıncı kişiden sonra ödeme yapacağı değişiklik gösterecek şekilde programlanması. Öğrencilere her seferinde farklı sayıda çözdükleri soru sayısınca(3, 5, 4, 2, 6) pekiştireç(+) verilmesi. 5.Değişken Aralıklı Pekiştirme Pekiştirme farklı ve değişken zaman aralıklarına göre yapılır. Pekiştirmenin zamanı belirsizdir. Örnek: Öğretmenin değişik zamanlarda yoklama yapması. Öğretmenin, ödevleri değişik zamanlarda kontrol etmesi. Polislerin farklı zamanlarda hız kontrolü yapmaları. 6. Artan Aralıklı Pekiştirme Zamanın giderek artırılmasıdır. Davranışın söndürülmesinde kullanılır. Örnek: Sigarayı bıraktırmada 7. Azalan Aralıklı Pekiştirme Zaman aralığının giderek azalması

10 Örnek: bir koşucunun sahayı 5 dakikada bir sonra 3 dakikada bir turlaması. 8. Artan Oranlı Pekiştirme Eylemlerin artırılmasıdır. Örnek: bir annenin çocuğuna odayı toplaması için, ilk önce masayı toplamasını, sonra eşyalarını toplamasını en sonunda odasını toplamasını söyleyerek bunu sağlaması. 9. Azalan Oranlı Pekiştirme Eylemlerin azaltılmasıdır. Davranışı bıraktırmada kullanılır. Örnek: diyet yapan birinin ilk önce 5 dilim ekmek yemesi sonra 3 dilim ekmek yemesi sonra yememesi. Ceza: Organizmanın istemediği, olumsuz bir durum ortaya çıkartan uyaranlara ceza denir. İki tip ceza vardır: Cezanın Etkin Bir Öğrenme Ortamı Yaratmasında Gerekli İlkeleri Cezalandırılması düşünülen, istenmeyen davranışın niçin ortaya çıktığı gerçekçi bir şekilde anlaşılmalıdır. Hangi davranışın cezalandırıldığı ve yapılması istenen davranışın ne olduğu açık seçik belirtilmelidir. İstenilen davranış her ortaya çıktığında pekiştirilmelidir. Ceza, belirli bir anlam sistemi içinde verilmeli ve bir davranışın niçin cezalandırıldığı ya da ödüllendirildiği açıkça ve anlamlı bir biçimde bireye anlatılmalıdır. Ceza, istenmeyen davranışın her ortaya çıktığında tutarlı bir biçimde uygulanmalıdır. Klasik ve Edimsel Koşullanma Arasındaki Farklar Eğitsel Sonuçlar ve Öğretmenlere Öneriler Edimsel koşullamada daha çok çocuk eğitiminde, sınıfta disiplinin sağlanmasında, istendik davranışların kazandırılmasında önemli bir role sahiptir.

11 Doğru bir öğretim yapmak için öğrencinin ne düşündüğü değil ne yaptığı ile ilgilenmek gerekir. Öğretmen farkına varmadan öğrencinin olumsuz davranışını da pekiştirebilir. Örneğin sınıfta öğretmenin sorduğu soruya hem parmak kaldırıp hem de ben diye bağıran öğrenciye öğretmen söz veriyorsa, öğrencide bu davranış pekişecektir. Pekiştirecin zamanında verilmesi önemlidir. Öğrenci hangi davranışın sonunda pekiştireç aldığını ayırt edebilmelidir. Örneğin derste olan iyi bir davranışın pekiştirecinin teneffüste verilmesinin hiçbir etkisi olmayabilir. Pekiştireçlerin bireyin özelliklerine uygun olmasına dikkat edilmelidir. Bir uyarıcı her öğrenci için pekiştireç olmayabilir. Örneğin bir öğrenci için saçının okşanması önemli iken diğer bir öğrenci için not, kalem, silgi vb.dir. Bu farklılıkların yanı sıra pekiştireçlerin miktarı ve zamanı aralığı da önemlidir. Örneğin okula yeni başlayan öğrencilere parmak kaldırıp söz hakkı aldıktan sonra konuşma davranışı öğretilmek isteniyorsa, ilk zamanlarda sürekli pekiştirme, davranış kazanıldıkça değişken oranlı-aralıklı pekiştirme kullanılmalıdır. Öğretmenin görevi, davranışları biçimlendirmektir. Davranışları biçimlendirmek ise hedeflerden haberdar olmayı ve hedefe ulaşmak için uygun teknikleri bilmeyi gerektirir. Ceza yerine olumsuz pekiştirecin kullanılması tercih edilmelidir. Sınıf ortamında ikincil pekiştireçler çok daha önemlidir. Örneğin, aferin, teşekkür ederim, çok doğru, çok güzel gibi sözel ifadelerin kullanılması.