Psikoloji biliminin konusu gözlenebilir davranışlardır.

Transkript

1 Davranışçı Yaklaşım Bu yaklaşıma göre; Psikoloji biliminin konusu gözlenebilir davranışlardır. Duygu, düşünce, güdü gibi özellikler gözlenip ölçülemediği için bilimsel olarak araştırılamaz ancak uyaranlar ve tepkiler araştırılabilir. Çevreden gelen uyaranlar organizmada tepkiye yol açarlar ve davranışlar uyaran-tepki ilkesi çerçevesinde incelenmelidir. İnsanların öğrenmesi ile diğer canlıların öğrenmesi birbirine benzemektedir. Hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalarla insan davranışları açıklanabilir. Davranış değişikliği öğrenmenin sonucu olarak ortaya çıkar. Öğrenme ölçülebilir ve gözlenebilir olaylar üzerinde odaklanarak incelenebilir. Davranışçı Kuramlar Klasik koşullanma (I. P. Pavlov, Klasik Koşullanma) Bitişiklik kuramları (J. Watson, koşullu ve koşulsuz uyaran bitişikliği; Guthrie, Uyaran ve Tepki bitişikliği) Bağlaşımcılık (E. L. Thorndike) ve edimsel öğrenmeler (B. F. Skinner, Edimsel koşullanma Sistematik davranış kuramı (C.L. Hull) Klasik (Tepkisel) Koşullanma Okul fobisi nasıl oluştu? Bazı insanlar niçin uçağa binmekte zorlanırlar. Beyaz önlüklü birini gördüğümüzde niçin kalp atışımız hızlanır. Bunların hepsinin cevabı klasik koşullanmadır.

2 Bazı öğrencilerin okula, öğretmene ya da belirli bir derse yönelik kaygıları ve yersiz korkulan olduğu gözlenmektedir. Bunlara okul içi ve okul dışı yaşantıları sırasında meydana gelen koşullanmalar neden olmuş olabilir. Örneğin, öğreniminin ilk yıllarında matematik öğretmenini sevmeyen bir öğrenci, öğretmeni değiştikten sonra da bu dersi sevmemeye devam edebilir. Okulda arkadaşı ile kavga eden bir öğrenci okula gitmek istemeyebilir. Pavlov un Klasik Koşullanma Deneyi Pavlov, köpeklerin sindirim sistemi üzerinde gerçekleştirdiği çalışmalar sırasında beklenmedik bir olayla karşılaşmıştır. Köpeklerin ağızlarındaki salgı bezleri üzerinde deneysel çalışmalar yürüten Pavlov köpeklerin salgıladıkları salya miktarını ve salya miktarındaki küçük değişimleri hassasiyetle ölçebilmektedir. Bir gün Pavlov un uzunca bir süredir üzerinde deneyler yaptığı bir köpek, kendisine henüz yiyecek vermediği halde Pavlov u görür görmez salya salgılamaya başlar. Bu doğal kabul edilebilecek bir durum değildir. Çünkü köpekler ağızlarında bir parça yiyecek olduğunda refleks olarak salya salgılamaya başlarlar ancak bir köpeğin, kendisiyle deneyler yapan bir araştırmacıyı görünce salya salgılaması doğal bir tepki değildir. Klasik (Tepkisel) Koşullanmanın Temel Kavramları Koşulsuz uyarıcı: Organizma için doğal olan ve tepkiyi otomatik olarak meydana getiren uyarıcıdır. Koşulsuz tepki: Koşulsuz uyarıcının organizmada meydana getirdiği doğal ve otomatik tepkidir. Nötr uyarıcı: Koşullanma öncesinde organizmada tepkiye yol açma gücüne sahip olmayan uyarıcıdır. Koşullu tepki: Organizmanın koşullanma sürecinden sonra, başlangıçta tepki vermediği uyarıcıya karşı vermeye başladığı tepkidir. Koşullu uyarıcı: Başlangıçta nötr bir uyarıcı iken, koşulsuz bir uyarıcı ile eşleşmesi nedeniyle, bu koşulsuz uyarıcının organizmada meydana getirdiği tepkiyi tek başına ortaya çıkarma gücü kazanan uyarıcıya denir.

3 Klasik Koşullanmanın Gerçekleştirilmesi Süreci Öğrenme sırasında, organizma önceden tepki vermediği nötr uyaran ile koşulsuz uyaran arasında eşleştirme yapar. Örneğin Pavlov un deneyinde, köpek zil sesinin arkasından et verildiğinde salya salgılamaktadır. Klasik (Tepkisel) Koşullanma Limon sözcüğünü duyduğumuzda (ya da limon gördüğümüzde) ağzımızın sulanması da koşullu tepkidir. Başlangıçta limon sözcüğü, insanda ağız sulanmasına yol açmayan nötr bir uyarıcı iken, limonun ağız sulanmasına yol açan tadıyla (limon suyu) eşleşmesi sonucunda tek başına ağız sulanması tepkisini tetiklemeye başlar. Limon Sözcüğü (Nötr Uyarıcı) Limon Suyu (Koşulsuz Uyarıcı) Limon Sözcüğü + Limon Suyu Limon Sözcüğü (Koşullu Uyarıcı) Ağız sulanması yok Ağız sulanması(koşulsuz Tepki) Ağız sulanması Ağız sulanması(koşullu Tepki) Klasik (Tepkisel) Koşullanma Okulda dayak yiyen bir çocuğun okuldan korkması, klasik koşullanmayla kolaylıkla açıklanabilecek bir olgudur. Dayak çocukta korkuya yol açan koşulsuz bir uyarıcı; dayak karşısında çocuğun verdiği korku tepkisi koşulsuz bir tepkidir. Okul ise başlangıçta korku yaratmayan nötr bir uyarıcıdır. Okulda öğretmeni ya da arkadaşları tarafından dövülen bir çocuk, dayak karşısında sergilediği korkuyu okula karşı da sergilemeye başlayacaktır. Bu durumda okul korkusu koşullu tepki, çocukta korkuya yol açan okul ise koşullu bir uyarıcıdır. Okul (Nötr Uyarıcı) Dayak (Koşulsuz Uyarıcı) Okul + Dayak Okul (Koşullu Uyarıcı) Korku yok Korku(Koşulsuz Tepki) Dayak Korku (Koşullu Tepki)

4 Bitişiklik Koşullanmanın gerçekleşmesi için, koşullu (nötr) ve koşulsuz uyarıcının organizmaya sunulmaları arasında çok fazla zaman olmaması gerekir, koşullu (zil) ve koşulsuz (et) uyarıcıların birbirine yakın olmasıdır. Pavlov, koşullu ve koşulsuz uyarıcılar arasında uzun zaman olursa koşullanmanın ya çok zor gerçekleşeceğini ya da hiç gerçekleşmeyebileceğini belirtmiştir. Pavlov a göre koşullanmanın etkili şekilde gerçekleşebilmesi için köpeğe zil sesini verdikten yarım ya da bir saniye sonra etin verilmesi gerekmektedir. Garcia Etkisi (Olumsuz Tat Koşullanması) Hatice Hanım işe yetişmek için sabah evden aceleyle çıkmış ve kahvaltı yapma şansı bulamamıştır. İşe geldiğinde ise bir tost yiyecek kadar vakti olduğunu fark eden Hatice Hanım, kantinden bir tost almış ve tostunu yedikten sonra derse girmiştir. Ancak, öğlene doğru midesi bulanmaya başlayan Hatice Hanım ın yediği tost nedeniyle zehirlendiği belirlenmiştir. Hatice, bu olaydan sonra, ne zaman tost görse midesinin bulandığını hissetmektedir. Hatice nin durumunda da görüldüğü gibi nötr uyarıcı olan tostla, koşulsuz uyancı olan zehirlenme arasında üç saatlik bir zaman aralığı olmasına rağmen (bitişiklik olmasa da) olumsuz tat koşullanması gerçekleşmektedir. Hatice nin tosttan tiksinmeyi öğrenmesi için, zehirlenme olayının tekrarlanmasına da gerek yoktur. Bir kere gerçekleşen zehirlenme olayı sonrasında, güçlü ve oldukça uzun süre kalıcı bir tiksinme koşullanması gerçekleşebilmektedir. Muhtemelen, Hatice bu olaydan sonra çok uzun bir süre daha tost yiyememiştir. Habercilik Pavlov a göre habercilik ; koşullu uyarıcının (zilin), koşulsuz uyarıcı dan (etten) önce verilmesidir. Pavlov, klasik koşullanmanın gerçekleşebilmesi için koşullu uyarıcının, kendisinden sonra koşulsuz uyarıcının geleceğine ilişkin haber verici nitelikte olması gerektiğini belirtmiştir. Aksi takdirde koşullanma ya çok zor gerçekleşecek ya da hiç gerçekleşmeyecektir. Pavlov ve onu izleyen araştırmacılar gerçekleştirdikleri çalışmalarda koşullu/nötr ve koşulsuz uyarıcıların organizmaya sunulma sırasıyla ilgili beş farklı dizilime ilişkin deneyler gerçekleştirmişlerdir. Koşullu uyarıcının, koşulsuz uyarıcıdan önce verildiği dizilimler (Pavlov un habercilik ilkesine uygun dizilimler) koşullanma açısından daha

5 etkili sonuçlar vermektedir ve bu nedenle de araştırmacılar tarafından daha çok tercih edilmektedir. Olumlu Habercilik (İleriye Dönük Koşullanma): koşullu uyaranın kendisinden sonra koşulsuz uyaran geleceğine ilişkin haber niteliği taşır. Olumsuz Habercilik(Geriye Dönük Koşullanma): Koşullu uyaranın, koşulsuz uyaranın verilmeyeceğine, geride kaldığına ilişkin haber niteliği taşımasıdır. Rescorla nın Olumsuz Habercilik Deneyi Deneyin ilk aşamasında köpeklere, içinde bulundukları deney kutusunda, otuz saniyede bir hafif düzeyde elektrik şoku verilmiştir. Köpekler kutunun ortasındaki engelden karşı tarafa atladıklarında şoktan kurtulabilmektedir. Köpekler engeli atladıklarında süre yine sıfırlanmakta ve otuz saniye geçtikten sonra tekrar şok verilmektedir. Sürenin geçmesi dışında şokun geleceğini gösteren herhangi bir ipucu bulunmamaktadır. Bir süre sonra köpeklerin tamamının şoktan kurtulmak için karşıya atlamayı öğrendikleri gözlenmiştir. İkinci aşamada köpekler bu deney kutusundan alınarak üç gruba ayrılmışlardır. Birinci gruptaki köpeklere her defasında önce bir zil sesi ardından da şok verilmiştir. Bu yöntem Rescorla tarafından ileriye koşullanma (olumlu habercilik) olarak adlandırılmaktadır. Bu durumda zil sesi, kendisinden sonra şokun geleceği konusunda güvenilir bir haberci olacaktır çünkü zil sesi ve şokun ortaya çıkışları arasında tam anlamıyla tutarlılık vardır. İkinci gruptaki köpeklere ise önce şok verilmiş ve şokun ardından zil sesi verilmiştir. Rescorla bu yönteme geriye koşullanma (olumsuz habercilik) adını vermektedir. Burada zil sesi, şokun sona erdiğine dair bir bilgilendirici (haberci) özellik kazanmaktadır. Üçüncü gruptaki köpeklere ise kimi zaman önce zil çalınmış ardından şok verilmiş, kimi zaman zil çalınmış ancak ardından şok verilmemiş, kimi zaman önce şok verilip şok kesilince zil çalınmış, kimi zaman da ne öncesinde ne de sonrasında zil çalınmadan şok verilmiştir. Bu şekilde köpeklerin zil ve şok uyarıcıları arasında bağlantı kurmasını önleyecek bir düzenek oluşturulmuştur. Çünkü bu durumda zil ve şokun bir arada bulunuşları arasında bir tutarlılık olmadığı için zil şokun gelişine ya da bitişine dair güvenilir bir yordayıcı nitelik kazanamamıştır.

6 Birinci (olumlu habercilik) gruptaki köpeklerin bu kutudayken zil sesi duyduklarında kaçınma tepkileri deneyin ilk aşamasındakinin iki katına çıkmıştır. İkinci gruptaki köpeklerin zil sesini duyduklarında şoktan kurtulma çabaları deneyin ilk aşamasına göre üçte iki oranında azalmıştır. Zil sesi ve şokun ortaya çıkışlarında tutarlılık olmadığı için aralarında herhangi bir bağlantı (olumlu ya da olumsuz habercilik) kurulmasının mümkün olmadığı üçüncü gruptaki köpeklerin kaçınma tepkilerinde değişiklik olmamıştır. Olumlu Ve Olumsuz Haberciliğe Örnekler Her şimşek çaktığında ardından gök gürültüsü duymamız şimşek çaktığında irkilmemize yol açmaya başlamaktadır (ileriye koşullanma - olumlu habercilik). izlemekten keyif aldığımız bir dizinin bitişini bildiren jenerik müziği de, haberci (olumsuz habercilik - geriye koşullanma) bir nitelik taşımaktadır. Alışma Tepkileri Koşullu uyaran olarak verilen uyaran ilk aşamalarda istenilen, beklenilen tepkiler dışında başka tepkilere neden olması durumudur. Bu tepkiler koşullanma yoluyla öğrenilen tepkilerden farklıdır. Köpek zil sesini (nötr uyaran) ilk duyduğunda sesi dinleyebilir, nereden geldiğini anlamaya çalışabilir. Birkaç denemeden sonra bu tepkiler kaybolur Alfa Tepkisi Organizmanın nötr ya da koşullu uyarana alışması sırasında koşullu tepkiye benzeyen tepkilerdir. Bu noktada önemli olan, koşullanmanın gerçekleşip gerçekleşmediğinin anlaşılması için koşullu tepki ile alfa tepkisinin net olarak ayırt edilmesidir. Alışkanlık Yaratma (Duyarsızlaştırma) Organizmanın koşullanma sırasında alfa tepkisini göstermesini engellemek amacıyla, koşullanma sürecine geçmeden önce nötr uyaranın tek başına birkaç kez organizmaya sunularak duyarsız hale getirilmesidir.

7 Birkaç kez üst üste sunulan nötr uyarana organizmanın gösterdiği alfa tepkisi bir süre sonra kaybolur. Sönme: Koşullu tepkinin giderek azalması ve en sonunda görülmemesidir. Kendiliğinde Geri Gelme: Sönme gerçekleştikten bir süre sonra, organizmanın koşullu uyaran ile karşı karşıya gelmesi durumunda, koşullu tepkiyi yeniden göstermesi anlamına gelir. Genelleme: Koşullu uyarana benzer uyaranlara aynı koşullu tepkinin verilmesidir. Ayırt Etme: Organizmanın koşullu uyaranı diğer uyaranlardan ayırt etmesi ve sadece koşullu uyarana tepki vermesidir. Karşıt Koşullanma: Aynı uyaranla zıt tepkilerin ortaya çıkarılması anlamına gelmektedir. Yeni koşullu tepki ilk koşullu tepkinin yerini alır. Organizmanın koşullu uyarana önceden verdiği tepkinin tam tam tersini vermesi sağlandığında karşıt koşullanma gerçekleşmiş olur. Korku Koşullanması: Koşullu uyarıcıyla korku tepkisinin eşleştirilmesidir. Korku koşullanması sonucunda kaçınma davranışı görülür. Üst Düzey Koşullanma: organizmanın birden fazla koşullu uyarana tepki vermesinin sağlanmasıdır. Engelleme: İki koşullu uyarandan biri daha önce koşulsuz uyaranla koşullandıktan sonra, deneyin ikinci kısmında, önce koşullanmanın yapıldığı birinci koşullu uyaran, sonra ikinci koşullu uyaran verilir. Ancak birinci koşullu uyaran, ikinci koşullu uyarana tepki verilmesini engeller. Engellemenin Ortaya Çıkması: İlk adımda, klasik koşullanma bir nötr uyaranla bir koşulsuz uyarıcının eşleştirilmesiyle gerçekleştirilmiş ve organizma ilk koşullu uyarana koşullu tepki göstermeyi öğrenmiştir. İkinci adımda, ilk adımdaki koşullu uyaran önce ve yeni koşullu uyaran sonra olmak üzere üst düzey koşullama yapılmaya çalışılmıştır.

8 Ancak organizma ilk koşullu uyarana derhal tepki ürettiği için, ikinci nötr uyarana tepki vermemiştir. İlk koşullu uyaran, organizmanın ikinci koşullu uyarana tepki vermesini engellemiş olur. Gölgeleme Ve İlkeleri Gölgeleme: İki nötr uyarıcının bir arada verilmesi durumunda, koşullanmanın daha çok dikkati çeken uyarana verilmesidir. İlkeleri: İki nötr uyaran bir arada, aynı anda verilir. Bu nötr uyarandan biri, koşullanma sonrasında koşullu tepki oluşturması açısından diğerine göre herhangi bir nedenle daha baskındır. Bu nötr uyaran diğerini gölgeler ve koşullu uyaran haline dönüşür. Diğer nötr uyaran, koşullanma sonrasında koşullu tepki oluşturması açısından, herhangi bir nedenle daha az baskındır ve koşullu tepki üretmez ve koşullu uyaran haline dönüşemez. Koşullanma sonrasında gölgeleyen koşullu- uyaran koşullu tepkiyi üretirken, diğer nötr uyaran koşullu tepkiyi üretmez.