Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin 3-cü sinifləri üçün Həyat bilgisi dərsliyi

Transkript

1 Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin 3-cü sinifləri üçün Həyat bilgisi dərsliyi Müəlliflər: Gülər Mehdiyeva Firəngiz Bayramova Bakı: Aspoliqraf, Dərsliklə bağlı TQDK-ya daxil olan qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında hazırlanmış YEKUN RƏY

2 Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır: 1. Struktur və inteqrasiya baxımından; 2. Standartların dərslikdə əks olunması baxımından; 3. Məzmun, dil və üslub baxımından; 4. Bədii tərtibat və dizayn baxımından; 5. Şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri baxımından. 1. Struktur və inteqrasiya baxımından Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən 2010-cu ildə təsdiq edilmiş və Azərbaycan müəllimi qəzetində 1 dərc olunmuş tədris planına görə 3-cü sinifdə Həyat bilgisi fənninin tədrisinə həftədə 2 saat vaxt ayrılmışdır. Beləliklə, il ərzində fənnin tədrisinə cəmi 64 saat vaxt verilmişdir. Deməli, dərslik komplektindəki materiallar da buna uyğun olmalıdır. Dərslik komplektində cəmi 44 mövzu var. Qalan 20 saatın təşkili müəllimin öhdəsinə düşür. Müəlliflər həmin saatları aşağıdakı kimi istifadə etməyi tövsiyə edirlər: Diaqnostik qiymətləndirmə 1 saat Ümumiləşdirici dərs 9 saat Kiçik summativ qiymətləndirmə 6 saat Yarımillər üzrə summativ qiymətləndirmə 2 saat Yay tapşırığı 1 saat Ekskursiya 1 saat Əlbəttə, tədris prosesində bəzi çətin mövzulara iki saat vaxt ayırmaq, ümumiləşdirici dərslər təşkil etmək, mənimsənilən bilik və bacarıqların qiymətləndirilməsinə əlavə saatlar ayırmaqla bu problemin müəyyən hissəsini həll etmək mümkündür. Ancaq belə məsələlərə 20 saat (ümumi saat miqdarının 31 faizi) ayırmaq çoxdur. Müəllim üçün vəsait də bu 20 saatın təşkili ilə bağlı heç bir tövsiyə verilməmişdir. Digər fənlərdə belə uyğunsuzluqlar yoxdur. 2. Standartların dərslikdə əks olunması baxımından Dərslik komplektində mənimsəniləcək bilik və bacarıqlar kurikuluma əsasən 15 məzmun standartı və onlara aid olan 40 alt-standartda cəmləşdirilmişdir. Dərslikdə 1 Azərbaycan müəllimi qəzetinin 25 iyun 2010-cu il sayı. 2

3 bəzi alt-standartlarda nəzərdə tutulan bacarıqların formalaşdırılması üçün ən azı 5-6 mövzu verilməsi məqsədəuyğun hesab edilir. Məsələn: alt standart Bitkiləri və heyvanları səciyyəvi əlamətlərinə görə qruplaşdırır. Dərslikdə eyni zamanda 21 alt-standart haqqında tam məlumat yoxdur. Həmin alt-standartlar aşağıdakılardır: Alt-standart Maddələrin və hadisələrin təbiətini öyrənmək üçün kiçik təcrübələr aparır və nəticələri izah edir. (Şagird torpağın, suyun, havanın tərkibi və xassələrini öyrənmək üçün sinifdə sadə təcrübələr aparmalıdır) Alt-standart Zaman, məkan və hərəkət anlayışlarını sadə şəkildə izah edir. (Şagird zaman (keçmiş zaman, indiki zaman, gələcək zaman), məkan (qapalı məkan, açıq məkan), hərəkət (düzxətli hərəkət, fırlanma hərəkəti) barədə ilkin təsəvvürlərə malik olmalıdır) Alt-standart Coğrafi obyektləri (dəniz, okean, ada, materik) əlamətlərinə görə fərqləndirir. (Şagird dəniz, okean, ada və materik anlayışlarına aid sadə bilgilərə sahib olmalı və onları fərqləndirən bəzi xüsusiyyətləri bilməlidir) Alt-standart Üfüqün cəhətlərini təyin edir. (Şagird üfüqün cəhətlərini kompasla, günəşə görə, açıqlıqdakı tənha ağaca, qayaya, qarışqa yuvasına və s. görə təyin etməyi bacarmalıdır) Alt-standart Sadə əşyaların və evinin planını çəkir. (Şagird şəkil və plan anlayışlarını fərqləndirməli, kibrit qutusunun, stolun, partanın və evinin sadə planını çəkməyi bacarmalıdır) Alt-standart Ətraf mühitin sağlamlaşdırılmasında bitki örtüyünün rolunu şərh edir. (Şagird yeni parkların, meşə zolaqlarının salınmasının, çirklənmiş torpaqların yerində aparılan bərpa və yaşıllaşdırma işlərinin nümunəsində ətraf mühitin sağlamlaşdırılmasının müsbət nəticələri haqqında sadə bilgilərə malik olmalıdır). Alt-standart Təbiətimizin qorunmasında Azərbaycan dövlətinin rolunu izah edir (Şagird təbiətimizin qorunması üçün Azərbaycan dövlətinin gördüyü işlər qoruqların, yasaqlıqların və milli parkların yaradılması, Qırmızı kitab ımız barədə sadə bilgilərə malik olmalıdır). 3

4 Alt-standart Cəmiyyət anlayışı haqqında təsəvvürlərini ifadə edir. Alt-standart Cəmiyyətin tərkibi barədə biliklərini şərh edir. (Şagird cəmiyyət anlayışı, Azərbaycan cəmiyyəti, onun sosial, etnik və dini tərkibi barədə sadə bilgilərə malik olmalıdır). Alt-standart Verilmiş şərtlərə uyğun ailə büdcəsi tərtib edir. (Şagird müəllimin verdiyi şərtlərə (gəlirlərə və xərclərə) uyğun ailə büdcəsi tərtib etməlidir) Alt-standart Ailədəki və məktəbdəki hüquqlarını Uşaq Hüquqları Konvensiyası baxımından şərh edir. (Şagird Uşaq Hüquqları Konvensiyasında təsbit olunmuş hüquqlarla özünün məktəbdə və ailədə sahib olduğu hüquqları müqayisə və şərh edir) Alt-standart Başqalarının hüquqlarına hörmətlə yanaşılması barədə mülahizələrini bildirir. Alt-standart Başqa xalqların ünsiyyət qaydalarındakı milli ünsiyyət etiketlərimizə uyğun gəlməyən fərqliliklərə tolerant yanaşır. Alt-standart Ətraf mühitdə sağlamlığa mənfi təsir göstərən amilləri izah edir. Alt-standart Mövsümə görə geniş yayılan xəstəliklərdən qorunma yollarını izah edir (Şagird soyuqdəymə, qrip və angina kimi xəstəliklər haqqında sadə məlumatlara malik olmalı, onlardan özünü qoruma bacarıqlarına yiyələnməlidir). Alt-standart Məişətdə istifadə olunan qaz və elektrik avadanlıqlarından, habelə alışdırıcı, deşici və kəsici alətlərdən təhlükəsiz istifadə qaydalarını izah edir. Alt-standart Ətrafdakı şübhəli əşyalara toxunmağın və tanımadığı insanlarla ünsiyyətin təhlükəsini izah edir. Alt-standart Zəruri yol nişanlarını (xəbərdarlıq, qadağan, məlumatverici, servis) fərqləndirir. (Şagird bu qruplara aid nişanların hər birinə aid heç olmasa 2-3 nişan tanımalı və onların verdiyi informasiyanı sözlə ifadə etməlidir) Alt-standart Fövqəladə halları səciyyəvi xüsusiyyətlərinə görə izah edir. (Şagird fövqəladə halların hər birinin ən səciyyəvi xüsusiyyətləri haqqında bilgilərə yiyələnir və bu xüsusiyyətlər əsasında onu izah edir) 4

5 Alt-standart Qəzalardan mühafizə vasitələrindən istifadə qaydalarını şərh edir. Alt-standart Yerli şəraitə uyğun süni yaradılmış ekstremal vəziyyətlərdə mühafizə bacarıqları nümayiş etdirir. (Şagird tədris ili ərzində əldə etdiyi nəzəri bilikləri bacarıqlara çevirməli və praktiki olaraq tətbiq etməlidir). Bu alt-standartlarda aşılanması nəzərdə tutulan bir sıra anlayışlar təməl anlayışlar olduğundan onların şagirdlər tərəfindən mənimsənilməməsi heç şübhəsiz ki, gələcəkdə onların fizika, kimya, biologiya, coğrafiya fənləri sahəsində böyük çətinliklərlə üzləşmələrinə səbəb olacaq. Dərslik komplektində bəzi alt-standartlar tam reallaşmamışdır. Məsələn, alt-standartı şagirdlərin Ətraf mühitin sağlamlaşdırılmasında bitki örtüyünün rolunu şərh etməsi ni nəzərdə tutur. Dərslikdəki "Sinfimiz" mövzusu ilə bu alt-standart tam reallaşa bilmir. Səhifə 8-də yazılıb: "Biz artıq bitkilərin insanlar üçün nə qədər vacib olduğunu bilirik. Bitkilər otaqdakı havanın təmizliyinə kömək etməkdən başqa, həm də gözəllikləri ilə göz oxşayır". Müəlliflər ətraf mühitin sağlamlaşdırılmasında bitkilərin əhəmiyyətini yalnız bu şəkildə izah etməyə çalışıblar. Mövzuda " Pərvinin böyük bacısı Gülayın danışdığı hekayə" əvəzinə, ətraf mühit, bitki örtüyü, ətraf mühitin sağlamlaşdırılmasında onun əhəmiyyəti daha geniş və anlaşıqlı dildə təsvir edilməli idi. Burada müəlliflər ətraf mühit olaraq ancaq sinif otağını nəzərdə tuturlar alt-standartı şagirdlərin Bitkiləri və heyvanları səciyyəvi əlamətlərinə görə qruplaşdırmalarını nəzərdə tutur. Dərslikdəki Payızda mövzusunda "cırcırama ilə qarışqanın" hekayəsi bu standartın tam reallaşdırılmasına imkan vermir alt standartı şagirdin Bitkilərin və heyvanların insan həyatında rolunu izah etməsini nəzərdə tutur. Dərslikdə 14, 27, 30 və 31-ci mövzular bu alt-standartda nəzərdə tutulmuş bilik və bacarıqların formalaşdırılmasına həsr olunub. Lakin bu mövzuların hamısında söhbət bitkilərin və heyvanların qida vasitəsi kimi faydasından gedir. Halbuki bitkilərdən tikinti və mebel sənayesində, heyvanlardan nəqliyyat vasitəsi kimi, eləcə də pambıq, kətan, yun və dəridən geyim sənayesində də istifadə olunur alt-standartı şagirdin Gəlir və xərc anlayışlarını izah etmək bacarıqlarının formalaşdırılmasını tələb edir. Mövzu əslində tamamilə xərc 5

6 anlayışına həsr olunduğundan, şagirdin buradan gəlir lə bağlı nə isə öyrənə biləcəyi mümkün deyil. Bütün bunlar onu göstərir ki, şagirdlər bu standartlarda nəzərdə tutulmuş bilik və bacarıqları tam şəkildə mənimsəyə bilməyəcəklər alt-standartı Büdcə anlayışını sadə şəkildə izah etməyi tələb edir. Lakin dərsliyin 82-ci səhifəsində Xərc və gəlir mövzusunda reallaşdırılmalı olan bu alt-standart ümumiyyətlə açıqlanmır. 3. Məzmun, dil və üslub baxımından Dərslik komplektində məzmun baxımımdan müəyyən qüsurlar var. Məsələn, dərsliyin Müstəqil respublikamız sərlövhəli mövzusunda verilib: Hər bir ölkənin öz qanunlar toplusu olur. Azərbaycan Respublikasının əsas qanunları onun qanunlar toplusunda Konstitusiyasında əks olunmuşdur. Burada həyatımızın bütün sahələrinə aid qanunlar var (səh.46). Konstitusiyamızda Azərbaycanın dövlət rəmzləri bayrağımız, gerbimiz, dövlət himnimiz haqqında da qanunlar var (səh.47). Mətnin sonunda şagirdlərə: Azərbaycanın əsas qanunlar toplusu necə adlanır? sualı verilir, 48-ci səhifədə isə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında Milli Ordumuz haqqında qanunlar da var deyilir. Dərslik müəlliflərinin konstitusiya anlayışının mənasına düzgün yanaşmadan onu qanunlar toplusu adlandırmaları doğru deyil. Müəlliflərin Günəşin göründüyü və gözdən itdiyi yerlər üfüq adlanır (səh.29) kimi fikirləri adi coğrafi anlayışları düzgün ifadə edə bilmədiklərini və şagirdləri çaşdırdıqlarını göstərir. Belə ki, Günəşin göründüyü və gözdən itdiyi yerlər üfüq yox, üfüq xəttidir. Açıq ərazidə Yerin bu xəttə qədər görünən hissəsi isə üfüqdür. Müəllim üçün metodik vəsait də tövsiyə edilən bəzi materialların məntiqi anlaşılmazdır. Məsələn, Yeni dərs ili başladı sərlövhəli birinci mövzuda söhbət təbii olaraq məktəbin açılışından, şagirdlərin müəllimləri və dərsləri üçün darıxmalarından, bilik və bacarıq qazanmanın faydası və s. gedir. Dərsin Məqsəd i isə aşağıdakı kimi verilib: Zaman, məkan və hərəkət anlayışlarını fərqləndirir və sadə formada şərh edir. Yol hərəkəti qaydalarına əməl edir. 6

7 Bu məqsədlərə çatmaq üçün tövsiyə edilən tədqiqat sualı isə belədir: Yeni dərs ilinin başlanması sizdə hansı təəssürat yaratdı?. Mövzunun mətni, dərsin məqsədi və tədqiqat sualı arasındakı uyğunsuzluq və məntiqsizlik Nəticə və ümumiləşdirmə ilə özünün apogey inə çatır: Müəllimin istiqaməti ilə şagirdlər nəticəyə gəlirlər ki, sentyabrın 15-ni bütün müəllimlər və uşaqlar səbirsizliklə gözləyirlər. Çünki bu gün yeni dərs ili başlayır. Uşaqlar yeni bilik və bacarıqlara yiyələnmək üçün məktəbə gəlirlər, öz müəllimləri və sinif yoldaşları ilə yenidən görüşməyin sevincini yaşayırlar. Səhifə 7 və 90-da Svetofor sözünün əvəzinə işıqfor olmalıdır. Səhifə 9-da yazılıb: "Biz dibçəkdə gül əkməyin qaydalarını hələ birinci sinifdə öyrənmişik". 1-ci sinif dərsliyində dibçəkdə gül əkməyin qaydaları öyrədilməyib. Səhifə 10-da verilmiş "Məktəbimiz" mövzusunda ancaq mühit, davranış qaydaları, məktəbdəki nizam-intizam qaydaları haqqında danışılır. Alt-standartlar isə şagirdin ailədəki və məktəbdəki hüquqlarını Uşaq Hüquqları Konvensiyası baxımından şərh etməyi, başqalarının hüquqlarına hörmətlə yanaşılması barədə mülahizələrini bildirməsini tələb edir. Mövzunun adı "Məni əhatə edən mühit" olsaydı daha yaxşı olardı. Səhifə 16-da sonuncu abzasında yazılır ki, "Biz artıq bilirik ki, yarpaqların tökülməsinin səbəbi istinin və işığın azalmasıdır". Birincisi, yarpaqların tökülməsinin səbəbi təkcə bu deyil, ikincisi isə bunun səbəblərini hələ 3-cü sinif şagirdi bilmir. Bu hadisənin baş vermə səbəblərini şagirdlər yuxarı siniflərdə öyrənəcəklər. "Payızda " mövzusunda II cümlədə yazılır ki, Yer planeti payız bərabərliyinə sentyabrın 23-də çatır. "payız bərabərliyi" nə deməkdir? MMV-nin 24-cü səhifəsində "Yağış damlasının hərəkəti" mövzusunda müəllim şagirdlərə suallar verir: 1. Su hansı halda donur? 2. Su hansı halda qaynayır? 3. Su hansı halda buxarlanır? Bu sualların cavabını tələb etmək üçün əvvəlcə müəllim alt-standartını reallaşdırmaq üçün təcrübələr aparmalı, "qaynama", "donma", "buxarlanma" anlayışlarını izah etməli idi. 3-cü sinif şagirdi hələ maddə, maddənin aqreqat halı haqqında biliklərə yiyələnməyib. O, hələ saf su və təbii suların xassələrini (qaynama, donma, buxarlanma temperaturu) fərqləndirə bilməz. Müəlliflər Su hansı halda qaynayır, donur, buxarlanır? soruşanda, görəsən hansı suyu nəzərdə tuturlar? 7

8 Səhifə 24-də I və IV abzasdakı fikirlər bir-biri ilə uzlaşmır. I abzasda yazılıb: Martın 21-də qışı yaz əvəz edir. Sentyabrın 23-də payız gəlir. IV abzasda isə yazılıb: "Sentyabrın 1-i olan kimi yarpaqlar dərhal tökülmür. Yaxud qaranquşlar martın 1-ində uçub gəlmir". Bu abzasın son cümləsində yazılıb: "Havalar tədricən soyuyur, hərarət sıfır dərəcədən aşağı düşür, ya da yavaş-yavaş istilənib müsbət qırx dərəcəyə qədər qızır". Hərarət qırx dərəcədən də yuxarı ola bilir. Səhifə 29 və 36-da sözlərin yazılışında səhvə yol verilib: "şəhərləri" sözü "səhərləri", "köçürürdü" sözü isə "koçürürdü" yazılıb. Səhifə 33-də "calaq üsulu"nun mənası açıqlanmır. Səhifə 35-də adi gözlə görünməyən canlılara mikroblar, viruslar və bakteriyaları aid ediblər. Belə çıxır ki, viruslar və bakteriyalar mikroorqanizmlər deyil. Bəs mikroblar deyəndə müəlliflər nəyi nəzərdə tutublar? Səhifə 36-da şəkildə göstərilir ki, şagird lupa ilə mikroorqanizmləri görür. Ən müasir lupalar 2-25 dəfəyə qədər böyütmək qabiliyyətinə malikdir. Mövzuda adı çəkilən Levenhukun böyüdücü şüşələri əslində ilk mikroskoplar olub 270 dəfə böyütmək qabiliyyətinə malik idi. Müasir lupalar ilə mikroorqanizmləri görmək olmaz. Səhifə 37-də mikroorqanizmlərdən yalnız bakteriyalar haqqında məlumat verilir. III abzasın son cümləsində isə yazılır: "Qıcqırma prosesini yaradan mikroorqanizmlər olmasa idi, hər gün istifadə etdiyimiz əsas qidamız-mayalı çörək də olmazdı." Belə nəticə çıxarmaq olur ki, mayalı çörəyi yaradan da bakteriyalardır. Mayalı çörək maya göbələkləri ilə yaradılır. Yaxşı olardı ki, mikroorqanizmlərin bu sinfi haqqında da məlumat verilsin. MMV-də də bu fikir səhv verilmişdir. Nəticə və ümumiləşdirmə hissəsində yazılır: Bakteriyaların köməyi ilə süd qatığa çevrilir, xəmir acıyır. Burada da maya göbələklərini bakteriyalar adlandırıblar. Səhifə 38-də həşəratların əlamətləri və yaydıqları xəstəliklərdən danışılır. Yazılıb: "Tarakanlar bir çox xəstəlikləri yayır". Bütün həşəratların hansı xəstəliyi yaydığı açıqlanır, lakin tarakanların yaydığı xəstəliklər haqqında heç bir məlumat verilmir. Səhifə 42-də II abzasda yazılır: "İlan, kərtənkələ, tısbağa sürünənlər sinfinə aiddir". IV abzasda yazılır:" Timsah və tısbağa da sürünənlər sinfinin 8

9 nümayəndələridir. Tısbağanın sürünənlər sinfinə aid olduğu artıq II abzasda yazılmışdı. Yaxşı olardı ki, timsah sözü də elə II abzasda verilsin. Yazılıb: "Timsah yırtıcı heyvandır"."yırtıcı" sözü açıqlanmır. Şagirdlər bunu necə başa düşəcəklər? Səhifə 43-də I cümlə artıq və mənasızdır. Yazılıb: "Sürünənlərdən sonra quşlar sinfi gəlir". Siniflər arasında hansısa sıralama, ardıcıllıq yaratmaq düzgün deyil. Ümumiyyətlə, 3-cü sinif şagirdi "sinif" anlayışını dərk edə bilməz. Səhifə 44-də yazılır: "Dilin kənarlarında, ucunda xüsusi həssas hüceyrələr var". "Hüceyrə" termini haqqında məlumat verilmədən bu informasiyanı şagirdlərə izah etmək olmaz. Bu səhifədə yazılır: "Burnumuz vasitəsilə nəfəs alırıq". Olmalıdır: Burnumuz vasitəsilə tənəffüs edirik. Çünki, burnumuz vasitəsilə həm də nəfəs veririk. Səhifə 44-də "filiz" sözünün mənası düzgün izah olunmayıb. 4. Bədii tərtibat və dizayn baxımından Səhifə 84-də mətnlə şəkil uzlaşmır. Mətndə yazılır ki, Azər əvvəlcə telefonla zəng vurub təcili yardım çağırdı, sonra ata-anasını xəbərdar etdi, daha sonra isə ütünü şəbəkədən ayırdı. Lakin şəkildən görünür ki, Azər telefonla danışanda artıq ütü şəbəkədən ayrılmışdır. Səhifə 88-də verilmiş şəkillər mövzuya uyğun deyil. Səhifə 44-də müxtəlif maddələrin şəkilləri göstərilmiş, lakin heç bir açıqlanma verilməmişdir. 5. Şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri baxımından Səhifə 21-də yazılıb: "Su kimi havanın da çəkisi var." Birincisi suyun çəkisi indiyə qədər öyrənilməyib, ikincisi isə 3-cü sinif şagirdi hələ "çəki" anlayışını dərk edə bilməz. Səhifə 23-də yazılıb: "Külək həm də çiçəkləri tozlandırır". "Tozlanma" terminini 3-cü sinif şagirdi düzgün dərk edə bilməz. Şagirdlər "tozlanma " dedikdə, yalnız çiçəklərin üzərinə toz qonmasını nəzərdə tuta bilərlər. MMV-nin 37-ci səhifəsində müəllim şagirdlərdən soruşur: "Yabanı və mədəni bitkilər haqqında nə bilirsiniz? ". Yabanı və mədəni bitkilər haqqında hələ 3-cü sinif şagirdi heç bir məlumat almamış ona belə bir sual vermək olmaz. 9

10 Nəticə 1. Dərsliyin forzas səhifəsində Dövlət Himni Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni haqqında 1992-ci il 27 may tarixli Qanununun tələblərinə uyğun çap olunmayıb. Himnin adı ( Azərbaycan marşı ) ixtisar olunub. Himnin musiqisinin müəllifinin soyadı (Hacıbəyov) redaktə ilə (Hacıbəyli) verilib. Həmçinin forzas səhifəsində Dövlət Gerbinin rəngli təsviri Dövlət Gerbi haqqında Əsasnamənin təsdiq edilməsi barəsində Azərbaycan Respublikasının 1993-cü il 23 fevral tarixli Qanununun tələblərinə uyğun çap olunmayıb. 2. Dərslikdə fənn kurikulumu çərçivəsində nəzərdə tutulmuş alt standartların reallaşdırılmasında çoxlu sayda kənaraçıxmalar var. Bəzi hallarda fənlərarası və fəndaxili inteqrasiya nəzərə alınmayıb. 3. Dərsliyə çoxlu sayda iradlar bildirilib və onlar müəlliflər tərəfindən qəbul olunmayıb. 10