Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin 2-ci sinifləri üçün Azərbaycan dili dərsliyi

Transkript

1 Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin 2-ci sinifləri üçün Azərbaycan dili dərsliyi Müəlliflər: Rafiq İsmayılov Gülşən Orucova Zahid Xəlilov Dilrubə Cəfərova Bakı: Altun Kitab, Dərsliklə bağlı TQDK-ya daxil olan qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında hazırlanmış YEKUN RƏY

2 Yekun rəy aşağıdakı meyarlara görə formalaşdırılmışdır: 1. Məzmun baxımından; 2. Dil və üslub baxımından; 3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından; 4. Müəllim üçün metodik vəsait in (MMV-nin) məzmunu baxımından. 1. Məzmun baxımından Dərslikdə dinləyib-anlama, danışma, oxu, yazı, dil qaydaları məzmun xətlərinin reallaşdırılması üçün 8 bölmə, bu bölmələr üzrə 92 mətn verilmişdir. Mətnlərdən 10-u nəzm, 82-si nəsr nümunəsidir. 30 mətnin müəllifi verilmiş, 62 mətnin müəllifi isə göstərilməmişdir. Dərsliyin məzmunu ilə bağlı müəyyən qüsurlar var. Dil qaydalarının təqdimində bir çox hallarda mövcud standartların tələbləri gözlənilməmişdir: Səhifə 7-də (1-ci bölmə) təqdim edilmiş Dəyərlərimiz bölməsindəki Səs və hərf, Sözün sətirdən-sətrə keçirilməsi, Əlifba məsələləri standartlarda nəzərdə tutulmamışdır. 2-ci bölmədə səhifə 31-də Sözlərin deyilişi və yazılışı, Saitlərin deyilişi və yazılışı və alt standartlarının tələbləri ilə üst-üstə düşmür. 3-cü bölmədə səhifə 55-də -lar çoxluq bildirən hissəcik kimi təqdim olunmuşdur. Əvvəlki standartlarda bu, cəm şəkilçisi kimi işlədilmiş, yeni standartlarda isə nəzərdə tutulmamışdır. 5-ci bölmədə səhifə 105-də verilmiş Mürəkkəb sözlər, Mürəkkəb sözlərin yazılışı, Kök və şəkilçi, Düzəltmə sözlər standartlarda nəzərdə tutulmamışdır. 6-cı bölmədə səhifə 129-da yaxın və əks mənalı sözlərlə bağlı dil qaydalarının öyrədilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Lakin alt-standartında bu məsələ tamam başqa cür qoyulmuşdur ( Mətndə verilmiş yaxınmənalı və əksmənalı sözlərdən nitqində istifadə edir.). Dil qaydaları məzmun xəttində isə bu qaydaların öyrədilməsi nəzərdə tutulmamışdır. Dərslikdə şagirdin yaş səviyyəsinə uyğun olan bu tipli sözlərdən istifadə olunmalı, Oxu məzmun xəttini reallaşdırmalı olan mətnlər verilməli idi. Dil 2

3 qaydasında nəzərdə tutulmayan məsələlərin təqdimi dərsliyin qrammatik yükünün ağırlaşmasına, fənyönümlülüyə gətirib çıxarır. Alt-standartlarda yaxınmənalı və əksmənalı terminləri bitişik yazılsa da, dərslikdə bunlar ayrı yazılmışdır (yaxın mənalı, əks mənalı ). 7-ci bölmədə verilmiş Söz birləşməsi (səhifə 153), Nitq etiketləri (səhifə 176) haqqında məlumatlar dil qaydaları məzmun xəttində nəzərdə tutulmamışdır (Dialoqlarda vəziyyətə uyğun nitq etiketlərindən istifadə edir.) alt-standartı şagirdin yaş səviyyəsinə görə dil qaydasının verilməsini zəruri etmir. Ona görə də 2-ci sinifdə bununla bağlı dil qaydasının verilməsi didaktik tələblərin pozulmasına gətirib çıxarır. 8-ci bölmədə səhifə 195-də verilmiş Sözün tərkibi anlayışı standartlarda nəzərdə tutulmamışdır. Həmin səhifədə sözün tərkibi ilə bağlı ikinci sinif şagirdinin yaş səviyyəsinə uyğun olmayan ağır çətinlik səviyyəsinə malik tapşırıqlar verilmişdir alt-standartı üzrə (Əvvəlki standartla: Bədii mətnləri janrlara görə (şeir, hekayə, təmsil, nağıl) fərqləndirir, indiki ilə: Kiçikhəcmli bədii mətnləri janrlara görə fərqləndirir.) dərslikdə iş aparılması qənaətbəxş deyil. Bu alt-standarta uyğun olaraq, dərslikdə əsasən geniş istifadə olunan Şeir (səh.85) və Təmsil (səh.143) haqqında məlumat verilsə də, nağıl və hekayə haqqında məlumat verilməyib. Əvəzində isə 6-cı bölmədə ikinci sinif şagirdinin yaş və hazırlıq səviyyəsinə və informasiyanın ağırlığına, genişliyinə görə qavranması və mənimsənməsi çətin olan Tapmacalar (səh. 130), Sanamalar (səh. 132), Oyunlar (səh.136), Atalar sözləri (səh.138), Laylalar (səh.140), Əsərin ideya məzmunu (səh.143), Yanıltmaclar (səh.146), Bayatılar (səh. 150), Janr nədir? (səh.151) kimi məlumatlar verilmişdir alt-standartını reallaşdırmalı olan dərslərdən biri səhifə 84-də Dəvələr mətnidir (MMV səh.103). Dərsdə yalnız şeir haqqında məlumat verilir, nağıl və yaxud hekayənin qısa şəkildə şərhi yoxdur. Bundan əvvəlki dərslərdə də bu janrlardan hər hansı biri haqqında heç bir şərh verilməyib. Dərsə aid tapşırıqlarda (tapşırıq 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9) alt-standartının reallaşdırılması ilə bağlı sistemli və zəruri iş görülmür. Dərsə MMV-də məqsəd belə qoyulub: Şeir və nəsr nümunələrini fərqləndirir, onların struktur elementlərini (bənd, misra, abzas və s.) tanıyır və onları adlandırır alt-standartının məqsədi isə bədii mətnləri janrına görə fərqləndirməkdir. Nümunə kimi 3

4 verilən nəsr əsəri isə elmi-kütləvi mətndir (MMV, səh.104). Standartlarda isə bədii mətnlərdən istifadə olunması tələb olunur. Səhifə 107-də Günəbaxan, Ayabaxan mətnlərində də alt-standartı reallaşmalıdır (MMV, səh.123). Burada da səmərəli iş görülmür. Dərsdə nəsr nümunəsi kimi verilmiş Günəbaxan mətninin janrı standartlarda nəzərdə tutulmayıb. Bu nümunə elmi-kütləvi mətndən bir parçadır. Şagirdin yaş səviyyəsi bu kimi mətnləri janr baxımından müəyyənləşdirməyə imkan vermir. Digər tərəfdən, belə mətnlərin verilməsi standartların tələblərinin pozulması, oxu məzmun xəttinin reallaşmamasıdır. Dərslikdə MMV üzrə VII və VIII bölmələrdə alt-standartı üzrə iş görülməsi nəzərdə tutulsa da (MMV, səh.169, səh.192), nə dərslikdə bunu reallaşdırmaq üçün iş görülmüş, nə də MMV-də bununla bağlı hər hansı bir iş nəzərdə tutulmamışdır. Ümumiyyətlə, Oxu bacarığını reallaşdırmalı olan alt-standartlardan biri kimi standartının dərslikdə reallaşdırılması qənaətbəxş deyil. Bunun üçün nə mətnlər, nə də tapşırıqlar material vermir. Yazı məzmun xəttinə aid alt-standartı (Sinif səviyyəsinə uyğun olaraq müəyyən edilən sadə əməli yazılar (məktub, açıqca, elan) yazır.) üzrə nəzərdə tutulmayan əməli yazılardan da istifadə edilmişdir. Səhifə 44-də Dostum Lətif dərsi ilə bağlı standartına məqsəd belə müəyyən olunub: Rəsmi-əməli yazının anket forması ilə tanış olur. Dərslikdə də səhifə 45-də anket nümunəsi verilmiş, onunla bağlı tapşırıqlar MMV-də nəzərdə tutulmuşdur. Amma alt-standartında anket üzrə işləmək nəzərdə tutulmamışdır. Sonrakı dərs saatı da (MMV, səh. 68) anket tərtib etməyə həsr edilmişdir. Dərsə qoyulan təlim nəticələri ikinci sinif şagirdinin yaş səviyyəsinə uyğun deyil, kifayət qədər çətin və qarışıqdır. III bölmədə MMV-də nəzərdə tutulan məzmun standartları içində olmadığı halda, Xoşbəxtlik nədir? dərsində (MMV, səh. 77) bu məzmun standartı üzrə iş nəzərdə tutulmuşdur. VI bölmə üzrə MMV-də alt-standartı üzrə başlıqda (səh. 146) nəzərdə tutulan məqsəd bölmə daxilində verilməmişdir. Dərslikdə dil qaydalarının təqdimində faktların elmiliyi, dəqiqliyi baxımından müəyyən qüsurlar vardır. 4

5 Səhifə 10-da verilən dil qaydasında deyilir: Sözlər səslərin birləşməsindən yaranır. Məsələn, k i t a b sözündə beş səs var: k, i, t, a, b. Fikir səhvdir. Belə ki, nümunə kimi verilmiş kitab sözü bu səslərdən deyil, k, i, t, a, p səslərindən yaranmışdır. Yenə həmin səhifədə: Samitlərdən fərqli olaraq, sait səsləri tələffüz zamanı uzatmaq olur fikri verilmişdir. Lakin 3-cü sinif dərsliyində 28-ci səhifədəki 4-cü və 5-ci tapşırıqlarda saitlərlə bərabər, samitlərin də uzun tələffüz edilməsindən danışılır. İbtidai sinif səviyyəsində Azərbaycan dilinə aid qaydalar bir-birini inkar edir ki, bu da elmimetodiki vahidliyin pozulmasıdır. Digər tərəfdən, samitlərin uzun tələffüz olunması elmi əsası olmayan yanlış fikirdir. Yenə orada yazılıb: Səslər iki cür olur. Dəqiqləşdirilməlidir və yazılmalıdır: Danışıq səsləri iki cür olur. Səhifə 18-də Heca nın izahında sondakı unutmayın hissəsi artıqdır. Bir neçə cümlədən ibarət olan təqdimatdakı ifadələrdən birini çıxarıb yenidən qeyd etmək çaşqınlıq və verilmiş dil qaydalarına şübhəli münasibət yaradır. Şagirdə yaş səviyyəsinə uyğun olaraq ən zəruri dil qaydaları təqdim edilməlidir. Səhifə 24-də verilmiş dil qaydasında hərflərin əlifba sırasını bilməyin vacibliyini göstərmək üçün nümunə kimi telefon kitabçasının göstərilməsi o qədər də uğurlu deyil. Daha uğurlu nümunə göstərmək lazımdır ki, şagird əlifba sırasını öyrənməyin zəruriliyini anlasın. Səhifə 41-də verilmiş qaydada nümunə kimi kolbasa sözünün verilməsi uğurlu deyil. Tədris, yaxud ictimai həyata aid başqa sözlə əvəz olunsa, daha məqsədəuyğun olar. Səhifə 82-də əlamət bildirən, 94-də say bildirən sözlərin içində zərflə bağlı məlumat verilməsi şagirdin yaş səviyyəsinə uyğun deyil. 2-ci sinifdə əlamət və say bildirən sözlərin hərəkətə aid olmasının qeyd olunması əlavə informasiyadır və məqsədəuyğun hesab olunmur. Bu məsələ dil qaydaları məzmun xəttində nəzərdə tutulmamışdır. Verilmiş məlumatlar alt-standartının (Ad, əlamət, hərəkət bildirən sözləri qruplaşdırır.) tələblərinə uyğun deyil. Dərslikdə tapşırıqlarla bağlı müəyyən qüsurlar var. Səhifə 10-da 4-cü tapşırığın şərti qüsurludur. Şərt belədir: Sözlərdən birində k fərqli tələffüz olunur. Verilmiş nümunələrin (tank, sakit, klub) heç birində k hərfi 5

6 fərqli tələffüz olunmur. Bu hərfin k` kimi (ka hərfi) tələffüzü fərqli tələffüz olunma deyil. Sözün hər hansı bir məqamında y, yaxud x` kimi tələffüzü fərqli tələffüz olunmadır. Səhifə 47-də tapşırıq 2-də səbirlə (zərf) sözünə sinonim kimi dözüm, təmkin (isim) sözləri verilib. Yanlışdır. Səbirlə sözü nitq hissəsi kimi zərf, dözüm və təmkin isə isimdir. Sinonimlər eyni nitq hissəsinə aid olduqları üçün müxtəlif nitq hissəsinə aid sözlər bir-birinin sinonimi ola bilməz. Səhifə 49-da tapşırıq 7-də verilmiş sözlər yaxınmənalı yox, eynimənalıdır. Tapşırıq qüsurludur. Səhifə 71-də tapşırıq 4 qüsurlu tərtib olunub. C bəndi dəyişdirilməlidir. İnsan adlarının yanında ayı sözünün yazılması məqsədəuyğun deyil. Səhifə 102-də tapşırıq 6 səhvdir. Cavab yoxdur. [K`] yazılmalıdır. Şərt belə olmalıdır: Hansı sözün sonunda q samiti k` kimi tələffüz olunur? Dərslikdə bəzi standartların reallaşdırılması unudulmuşdur. Müxtəlif məzmun xətləri üzrə , , , , , , , , , , , , alt-standartlarının reallaşdırılmasına dair tapşırıqlar verilməmişdir. 2. Dil və üslub baxımından Dərslikdə verilmiş materialların məzmununda şagirdlərin yaş psixologiyasının nəzərə alınması, mətnlərin dil və üslubu baxımından müəyyən qüsurlar vardır: Səhifə 8-də verilmiş Bilik Günü mətninin birinci iki abzas artıqdır və onun mövzuya aidiyyəti yoxdur. Mətnin adı və məzmunu üst-üstə düşmür. İlk iki abzas müəllimliklə, sonuncu kiçik abzas isə Bilik Günü ilə bağlıdır. Səhifə 12-də verilmiş Bayraqlar mətninin 2-ci hissəsinin 2-ci abzasında yazılıb: Çox qədimdə vahid türk xalqı olmuşdur. Özbək, tatar, qırğız, qazax və başqa millətlər bu xalqdan törəmişdir. Buradan elə anlaşılır ki, digər xalqların hamısı, o cümlədən: ruslar, gürcülər, ermənilər... türk mənşəli xalqdırlar. Dördüncü abzasda yazılıb: Dünyada müxtəlif dinlər var: islam, xristianlıq və s. Hər xalq bir dinə inanır. Hər xalq bir dinə inanırsa, onda Yer kürəsindəki xalqların sayı qədər din olardı. 6

7 Səhifə 12-də Bayraq mətnini 2-ci hissəsində deyilir: Müasir olmaq ədalətli, bilikli, sülhpərvər olmaq deməkdir. Bu yanlış fikirdir. Azərbaycanın dövlət rəmzlərindən olan bayrağımızın rənglərinin mənası qəbul olunmuş rəsmi formada izah olunmalıdır. Səhifə 14-də Çahargah əfsanəsi 3 hissəli mətndir. Mətn olduqca qüsurludur. Bundan əlavə, musiqinin adının Çahargah olması haqqında heç nə deyilmir. Halbuki məzmun bunu tələb edir. Mətndə musiqiçi, ifaçı, nəğməkar anlayışları obraz haqqında çaşqınlıq yaradır. Dəqiq bilinmir ki, söhbət kimdən gedir. Mətndəki Nəğməkar vüqarla dedi ifadəsi əvəzinə, sakitcə, ehtiramla, minnətdarlıqla ifadələrindən istifadə olunsa, daha real və təbii olar. Səhifə 15-də Dostlar pul gücünə keşikçini ələ aldılar cümləsindəki pul gücünə ifadəsi didaktik baxımdan yerində deyil. Onun əvəzinə tədbirlə, məsləhətlə və ya başqa bir sözü daxil etmək daha məqsədəuyğundur. Səhifə 17-də 9-cu tapşırıq əlamət bildirən sözlərə aiddir. Bu vaxta qədər ad, hərəkət, əlamət bildirən sözlərə aid şagirdlərə bir cümlə belə öyrədilmədiyi halda, bunlara aid suallar verilir. Səhifə 19-da verilmiş Novruz bayramı mətni reallığı əks etdirmir və qüsurludur. Şəhərdən gələn 2-ci sinif şagirdi olan qonağın Novruz bayramı haqqında məlumatsızlığı çaşqınlıq yaradır. Mətndə belə cümlələr vardır: Bütün həyətlərdə böyüklər tonqal qalamışdılar. Qəribədir ki, böyüklər bunu qadağan etmirdilər. Başqa vaxt deyirlər ki, odla oynamaq olmaz. İndi isə nəinki tonqal qalamağa, hətta üstündən tullanmağa da icazə verirlər. Səhifə 21-də Əbədi məşəl mətndə Yanardağdan bəhs edildiyi halda şəkildə Əbədi məşəl kompleksi təsvir olunub. Sonuncu abzas məzmunca natamamdır. Mətnin 2-ci abzasında deyilir: -Baba, bu odu kim yandırıb? Məgər odu yandırırlar? Yenə burada Yanardağ yer adı olduğundan dırnaqda yazılmamalıdır. Səhifə 22-də verilmiş Əhməd Cəmilin Vətən şeirində üç söz təhrif olunub. 2-ci misrada sənə yox, sana olmalıdır. 17-ci misrada bayrağımı yox, bayrağını olmalıdır. 18-ci misrada torpağımı yox, torpağını olmalıdır. 7

8 Səhifə 23-də Şeirə aid 7-ci sual belədir. Göyçək sözünü bu sözlərdən hansına aid etmək olar? A) şəhər B) qız C)dağ Şeirdə şagirdlər yenicə oxuyublar ki, Şəhərlərin göyçəkdir. (12-ci misra) Buna görə də a variantını seçəcəklər. Amma cavab b variantıdır və ya sualın iki cavablı olduğu ortaya çıxır. Yenə həmin səhifədə tapşırıq 9-da tələb olunur ki, şagirdlər lüğətlə işləsinlər. Ancaq lüğətlərlə tanışlıq səhifə 28-də tədris olunacaq. Elə buna görə də hansı lüğətdən istifadə etməli olduqları göstərilməyib. Tapşırıq 11-də isə 2-ci sinifdə öyrədilməsi nəzərdə tutulmayan Sifətin dərəcələri soruşulur. Səhifə 25-dəki mətnin axırıncı abzasında bayramın adı belə olmalı idi: Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan dili Günü. Səhifə 26-da Rənglərin anası mətninin Mübahisə çox uzandı cümləsindəki "mübahisə" sözü əvvəlki fikirlərlə məntiqi cəhətdən bağlanmır. Səhifə 27-də tapşırıq 4 şagirdlər üçün çətindir, yaş səviyyəsinə uyğun deyil. Səhifə 29-da Qədim xalça mətnində təhkiyənin zamanları tez-tez dəyişir. Sanki, danışan o hadisələri özü görüb. Digər bir tərəfdən, Xan qızı əlvan rəngli iplərə baxıb heyran qalır. Sanki, Şuşada yaşayan xan qızı boyanın, rəngin nədən və necə alınmasını bilmir. Mətində...danışaraq qürurla deyir əvəzinə...danışaraq qürurla deyərdi işlədilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 32-dəki mətndəki şotka ilə ev silinir fikri reallığı əks etdirmir. Səhifə 36-da Vasifin gündəliyi mövzusu üzrə mətn verilir. 26 fevral tarixində Vasif gündəliyində qeyd edir:... Dərslərimi hazırlayanda kiçik qardaşım Toğrul həmişə mənə mane olur... və s. Mətn I yarımildə - noyabrda keçilir. 26 fevralda isə Xocalı ilə bağlı mətn verilməli idi. Dərslikdə buna bənzər qüsurlar var. Məsələn, 20 Yanvarda heyvanlarla bağlı mövzu keçilir və s. Tarixi günlər, hadisələr yada salınmır. Səhifə 40-da Sehrli torba mətninin III hissəsinin sonuncu abzasındakı ikinci cümləsində pislik sözü artıqdır və uşağın yaşına uyğun davranış hərəkəti hesab oluna bilməz. Cümlənin Amma Səməd bir daha nadinclik edə bilmədi kimi verilməsi daha məqsədəmüvafiqdir. Həmin mətndə və şəkildə 7-8 yaşlı Səmədin odun doğraması da inandırıcı görünmür. 8

9 Səhifə 44-də Dostum Lətif mətnində nənə deyir: Oğlum, bir də de görüm, sən öz adının mənasını bilirsən? Lətif bunu bilmir. Amma bu, nənə tərəfindən də izah edilmir. Sual cavabsız qalır. Səhifə 50-də H.Cavidin Məktəbli qız şeirinin dili dəyişdirilib və məzmunu itib.... paxıllıq edirlər yerinə düşməyib. Olmalıdır xəsislik edirlər. Səhifə 56-da Açıqca mətni elə də tərbiyəvi əhəmiyyət daşımır. Səhifə 59-da Xoşbəxtlik nədir? mətni 2-ci sinif şagirdi üçün irihəcmlidir. Səhifə 60-da mətndə verilən sualın cavabı nə doğru, nə də məntiqidir. Mətnə uyğun başqa maraqlı bir sual tərtib etmək yaxşı olardı. Səhifə 65-də Ağa və nökər mətninin Sinfimizin uşaqları bölməsinə aidiyyəti yoxdur. Səhifə 67-də Hansı söz -lar hissəciyi olmasa da, çoxluq bildirir? verilir. Tapşırığın şərti qüsurludur. Olmalıdır: Hansı söz -lar, -lər şəkilçiləri olmasa da.... Səhifə də İki güzgü mətni tərcümədir. Mətnin ikinci hissəsi yaxşı tərcümə edilməyib. Sanki, mətndən bir parça çıxarılıb. Mətn məzmunca bəsitdir. B. Leonidova adlı bir rus müəllifinin niyə məhz belə bir zəif əsərinin Azərbaycan dili dərsliyinə salınması təəccüb doğurur. Səhifə 69-da tapşırıq 2-də deyilir: Maneken sözünü hansı sözlə əvəz etmək olar?" 2-ci sinfin şagirdinin yaş səviyyəsinə uyğun deyil. Səhifə 73-də Vüsalın gündəliyindən mətnində sonuncu cümlə abzasdan yazılmalı deyil. Bu mətndə Tural dostunu pisləyirdi...tural ata-anasına yalan danışanda Anar onu satmadı fikri şagirdi yalançılığa yönəldə bilər. Səhifə 74-də Sehrli söz mətninin Sinfimizin uşaqları bölməsinə aidiyyəti yoxdur və mətnin sonuna yaxın o-dan sonra vergül qoyulmalıdır. Səhifə 85-də Yadda saxla hissəsində sonuncu fikir tam dəqiq deyil. Səhifə 95-də Quyruq nəyə gərəkdir? hissəsində ağacdan ağaca sözü defissiz yazılmalıdır. Yenə burada 4-cü abzasın, 3-cü cümləsində sallaşır yox, sallanır olsa, daha dəqiq olar. Səhifə 98-də Papaqçı və meymunlar mətni həcmcə çox böyükdür. 9

10 Səhifə 102-də tapşırıq 6-da Hansı sözün sonunda q samiti k kimi tələffüz olunur? şərtində 3 sözdən heç birinin sonunda q k kimi oxunmur (sadiq, quyruq, balıq). Səhifə 112-də Qızıl nədir?, xəzəl görəndə torpaq qızıldır ifadəsinin mənası 2-ci sinif şagirdləri üçün anlaşılan deyil Səhifə də ard-arda üç mətn verilib. Bir mətnin verilməsi və onunla bağlı tapşırıqların qurulması daha məqsədəmüvafiq hesab edilir. Səhifə 147-də Sözün izahı bölməsində nümunə kimi verilən hər iki sözü yaxınmənalı sözün vasitəsi ilə izah ediblər. Amma ikinci söz qaydada deyildiyi kimi əksmənalı sözün vasitəsi ilə izah olunmalı idi. Səhifə 148-də Göyərçin mətni məzmunu zəif olan nümunədir. Ümumiyyətlə, dərslikdə mətnlərdən tutmuş, şəkillərə qədər digər ölkələrin dərsliklərinə istinad var. Belə hal dəqiq fənn dərslikləri üçün, bəlkə də, müəyyən mənada keçərli olsa da, ana dili dərsliyi üçün məqsədəmüvafiq hesab edilmir. Dərslikdə milli qəhrəmanlar, xalq qəhrəmanları, vətən, mənəvi dəyərlər, tarixi abidələr, erməni vəhşilikləri barədə mətnlər yoxdur ( Əbədi məşəl mətnini çıxmaq şərt ilə). 3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından Dərsliyin bədii tərtibatı və dizaynı baxımından da müəyyən qüsurlar vardır. Bunlar aşağıdakılardır: I bölmənin başlığında təsvir olunan Dədə Qorqud şəkli uğursuzdur. Səhifə 8-də Bilik günü mətnindəki şəkil məzmuna uyğun deyildir. Burada mətnin adına uyğun olaraq əllərində gül dəstəsi tutan məktəblilər, valideynlər, müəllim və məktəb təsvir olunmalı idi. Görünür, mətnin məzmunu ilə başlığının üst-üstə düşməməsi şəklə də təsir edib. Səhifə 14-də şəkil məzmuna uyğun gəlmir. Mətndə padşah və onun hüzurunda ayaq üstə dayanan musiqiçidən danışılır. Şəkildə də bu hadisə olduğu kimi təsvir olunmalı idi. Bundan əlavə, şahı möhtəşəm, qüdrətli, üz cizgilərinə görə qəzəbli çəkmək lazımdır ki, mətnlə uyğunlaşsın. 10

11 Səhifə 16-da dəvələrin şəkillərində də qüsur vardır. Onların beli düzgün təsvir olunmamışdır. Səhifə 21-də Əbədi məşəl mətnindəki şəkil mətnin məzmunu ilə bağlı deyildir. Burada Yanardağ təsvir olunmalı idi. Yaxud ata ilə oğul verilməli idi. Səhifə 29-da Qədim xalça mətnindəki şəkil mətnin məzmununda təsvir olunan əsas hadisə ilə bağlı deyildir. Səhifə 38-də mətn ciddi, ibrətamiz olsa da, şəkillər karikatura janrını xatırladır. Balaca Səmədin şəkli isə, xüsusən, gülməlidir. O, həm də yaşından xeyli böyük görünür. Səhifə 42-də Yaşıl fincan mətni üçün tərtib olunan şəkil də qüsurludur. Səhifə 56-da şəkildə məktəblilər təsvir olunmalı idi. Burada isə fərqli şəkil verilib. Səhifə 59-da Xoşbəxtlik nədir? mətnindəki şəkil məzmunla uyğun gəlmir. Fonda meydançada oynayan uşaqlar, həyət təsvir olunmalı idi. Səhifə 97-də mətnə aid olan şəkildəki insanlar elə şən təsvir olunublar ki, sanki dəhşətli yanğın mənzərəsinə yox, klounun çıxışına baxırlar. 4. Müəllim üçün metodik vəsait in (MMV-nin) (2009) məzmunu baxımından (Müəlliflər: Gülşən Orucova, Nərminə Qaragözova, Rafiq İsmayilov, Zahid Xəlilov) Metodik vəsaitin əvvəlində nümunəvi illik planlaşdırma nümunəsi verilməli idi. Burada tədris vahidləri, mövzular, reallaşdırılacaq standartlar, resurslar, inteqrasiya, strategiyalar, iş formaları, saat, tarix qrafları göstərilməli idi. Belə olsa idi, onda dərslərin planlaşdırılmasına dair təqdim olunan plan nümunələrinin ilkin qrafik formasına bir o qədər ehtiyac qalmazdı və vəsaitin həcmi bir qədər də yığcamlaşardı. Amma MMV-də bu iş natamam formada sonda (səh ) təqdim edilmişdir. Səhifə 6-da I-IV siniflər üçün Ana dili kurikulumu başlığından sonra ümumi təlim nəticələri, xüsusən də 2-ci sinif üzrə təlim nəticələrinin verilməsi vacibdir. Müəllim MMV-ni əlinə alanda öncə bir il ərzində şagirdlərin əldə edəcəkləri bilik və bacarıqların məzmunundan xəbərdar olmalıdır. Məzmun xətləri başlığında əksini tapan məsələlər hər bir məzmun xətti üzrə bilik və bacarıqların ümumi məzmununun şərh olunmasına həsr olunmalı idi. Səhifə 6-14-də 11

12 qeyd olunan məlumatlar məzmun xəttinin əhatə etdiyi məsələlərdən xeyli kənara çıxmışdır. Müəlliflər əsas diqqəti məzmun xətlərinə, standartlara, alt standartlara və onların şərhinə yönəltməli idilər. Səhifə 6-da sonuncu abzas metodik baxımdan düzgün deyildir. Belə ki, nə məzmun xəttinin, nə də onların əhatə etdiyi məsələlərin təhrifinə yol verilə bilməz. Çünki məzmun xəttində əhatə olunan məsələlər dövlət standartlarıdır və onu, dəyişdirmək, təhrif etmək olmaz. Məzmun xətlərinin adlarının təhrif olunaraq təqdim olunması (səh.8, səh.10), onlara fərqli yozumların verilməsi yolverilməz haldır. Səhifə 7 və 8-də təqdim olunan cədvəllər əyaniliyə xidmət etmək əvəzinə, fikri daha da mürəkkəbləşdirir. Səhifə 15-də alt-standartının açıqlanmasında elmi səhv var: Sözün qrammatik mənası dedikdə, onun ümumi leksik mənası, yəni ad, əlamət və ya hərəkət bildirməsi... burada leksik mənanın məzmunu elmi baxımdan təhrif olunmuşdur. Səhifə 16-da təqdim olunan başlıq Təlim texnologiyaları yerində deyil. Çünki burada təlim texnologiyalarından danışmaq nə məqsəd, nə də vəzifədir. Burada yalnız fəal interaktiv təlimdən söhbət gedə bilər. Səhifə 17-də təqdim olunan İnteraktiv dərs modeli sxeminin adı elmi baxımdan yanlışdır. Təqdim olunan sxem fəal/interaktiv dərsin mərhələlərini göstərir və görülən işlərin hərəkət istiqamətini təqdim edir. Amma bu addımların təqdimində də yanlışlığa yol verilmişdir. Belə ki tədqiqat sualı mərhələsindən sonra atılan növbəti addım ilkin fərziyyələrin alınaraq lövhəyə qeyd olunmasıdır. Növbəti çatışmazlıq müzakirə və nəticə mərhələlərində özünü göstərir. Belə ki, müzakirənin sonu yekun qənaətlə, ümumiləşdirmə ilə tamamlanmalıdır. Növbəti nəticəni çıxarma mərhələsində həmin ümumiləşdirmə ilə ilkin fərziyyələr tutuşdurulmalı və nəticə çıxarılmalıdır. Əgər ilkin fərziyyələr alınaraq lövhəyə qeyd olunmazsa, onda nəticə çıxarma mərhələsi öz əhəmiyyətini və statusunu itirmiş olur. Deməli, sxemdə bu məsələlər öz yerini tutmalıdır. Mətnlə bağlı çalışma modelləri başlığı altında nəzərdə tutulan tapşırıqlar (səh.18-19) məzmun xətlərinə dair alt-standartların tələblərinə uyğunlaşdırılmalı idi. Həmin nümunələrlə tanışlıqdan belə görünür ki, dil qaydaları na aid dərslikdə heç bir 12

13 tapşırıq verilməyəcək. Çünki burada belə bir başlıq nəzərdə tutulmamışdır. Həmin tapşırıq modelində əhatə olunan məzmunun əksər hissəsi məzmun xətlərindən və standartlardan kənar məsələləri əhatə edir və müəllimləri yanlış istiqamətə yönəldir. İntellektual oyunlar başlığı altında təqdim olunan bəzi anlayışlar dəyişdirilməlidir. Səhifə 20-də Doqquzdaş oyunu təqdim olunur. Burada... kiçik kublardan zərlərdən istifadə olunur fikri vardır. Zər sözünün buradan çıxarılması, əvəzində isə kub və ya kubik sözünün saxlanılması təlim-tərbiyə baxımından daha məqsədəuyğundur. Həmin başlıq altında Söz-loto (səh.21) oyunu da təqdim olunmuşdur. Burada da loto ifadəsindən qaçmaq vacibdir. Əvəzinə söz məna qrupu işlət ifadəsi daha doğru olardı. Səhifə 22-də sərlövhədə və onun altında - 3-cü sətirdə də (loto daşları ifadəsində) düzəliş aparılması məqsədəuyğundur. Qiymətləndirmə başlığı altında təqdim olunan məlumatlar mövcud qaydalara ziddir və tamamilə yenilənməlidir (səh ). Burada diaqnostik, formativ və summativ qiymətləndirmənin aparılması qaydası verilməlidir. Dəyərlərimiz bölməsi üçün təqdim olunan məqsədlər mövcud məzmun xəttinin və məzmun standartlarının təhrifindən ibarətdir. Burada əksini tapmış 14 məzmun standartından 9-u təhrif olunmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, burada məqsədlər kimi nəzərdə tutulanlar sonradan mövzuların tədrisinin planlaşdırılmasında yenidən təhriflərə məruz qalmışdır. Ümumiyyətlə, hər bölmənin əvvəlində təqdim olunan məqsədlərlə gözlənilən şagird nailiyyəti başlığı altında qoyulan açıqlamalar çox az hallarda üstüstə düşür. Bölmələrin sonunda təqdim olunmuş qiymətləndirmə cədvəllərinin hamısı səhvdir. Dərslərin planlaşdırılmasında cədvəllərin birinci qrafasında əks olunan gözlənilən şagird nailiyyətləri anlayışı səhvdir. Bu ifadə təlim nəticələri ilə əvəz olunmalıdır. Dərslərin planlaşdırılması zamanı qeyd olunan məzmun standartları ilə gözlənilən təlim nəticələri arasında əksər mövzularda uyğunsuzluq vardır: səhifə 33-də 2.1.4, 2.1.3, səh.34-də 2.1.2, səh.35-də 4.1.3, səh.36-da 2.2.1, 1.2.1, 3.1.1, 2.2.4, səh.38-də 2.2.1, səh.39-da 2.2.4,1.2.1,2.1.4, səh.40-da 2.2.1, səh.41-də 4.1.1, 2.2.4, səh.42-də 3.1.1, səh.44-də 2.2.4, səh.45-də 2.1.4, səh.46-da 1.1.2, 4.1.3, səh.47-də və digər 13

14 mövzular üzrə də vəziyyət eynidir. Standartlardan bu cür yayınmalar kursun məzmununu və mahiyyətini tamamən səhv istiqamətə yönəltmiş və onu təyinatından uzaqlaşdırmışdır. Qeyd olunduğu kimi, məzmun standartlarının dəyişdirilməsi, təhrifi yolverilməz haldır. Dərslərin planlaşdırılmasında fənlərarası inteqrasiya qrafasında əksər mövzularda əsas standartlar göstərilmişdir. Əslində isə hər bir fənn inteqrasiyası üçün alt-standartlar verilməli idi. Təqdim olunan bir çox dərs nümunələrində fəal\interaktiv dərsin mərhələlərinə əməl olunmamışdır. Dərs nümunələrinin sonunda qiymətləndirmə üçün nəzərdə tutulan məsələlər yanlışdır və onlar dəyişdirilməlidir. Formativ qiymətləndirmə meyarları buraya daxil edilməlidir. 14