Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin 6-cı sinifləri üçün Azərbaycan dili dərslik komplekti

Transkript

1

2 Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin 6-cı sinifləri üçün Azərbaycan dili dərslik komplekti Müəlliflər: Rafiq İsmayılov Dilrüba Cəfərova Sahibə Məmmədova Aynur Rüstəmova (MMV) Bakı: Altun Kitab, Dərslik komplekti ilə bağlı TQDK-ya daxil olmuş və açıq müzakirələrdə bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında hazırlanmış YEKUN RƏY 2

3 Rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır: 1. Məzmunun işlənməsi baxımından; 2. Dil və yazı üslubu baxımından; 3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından; 4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından; 5. Müəllim üçün metodik vəsait in (MMV-nin) məzmununun işlənməsi baxımından. 1. Məzmunun işlənməsi baxımından Dərslik komplekti dərslik və müəllim üçün metodik vəsaitdən ibarətdir. Dərslik 6 bölmə ( Fərd və cəmiyyət, İxtiralar və kəşflər, Dəyərlərimiz, İncəsənət, Hikmət xəzinəsi və Qədim dünya ) üzrə 52 mövzu və 6 ümumiləşdirici təkrar materiallarını əhatə etmiş, əvvəlində Mündəricat, sonunda Sözlük verilmişdir. Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin təsdiq etdiyi tədris planına görə, fənnin tədrisinə həftədə 4 saat olmaqla, ümumilikdə 128 saat vaxt ayrılmışdır. Dərslik komplektində 4 məzmun xətti üzrə əsas və alt standartların reallaşdırılması nəzərdə tutulmuşdur. Mətnlərə aid Söz ehtiyatı, Düşün və cavab ver, Yazı, Dil qaydaları, Araşdırma, Şifahi nitq başlıqlı tapşırıqlar məzmun xətləri üzrə müvafiq bacarıqların formalaşdırılmasına yönəlmişdir. Mətnlərdə dil qaydalarına aid sözlərin və tapşırıqların şərtinin rəngli, qrammatikaya aid qaydaların ayrıca çərçivədə Yadda saxla! başlığı ilə verilməsi məzmunun anlaşılması işini asanlaşdırır. Dərslikdə şagird şəxsiyyətinin formalaşdırılması, məzmun standartlarının reallaşdırılması üçün biliklərin tətbiqini tələb edən, məntiqi düşüncəyə əsaslanan müxtəlif formalı tapşırıqlar da verilmişdir. Bununla yanaşı, müəyyən qüsurlara rast gəlinir. Bunlar aşağıdakılardır: Səhifə cü tapşırıqda soruşulan sözün kökü və hansı nitq hissəsindən yaranmasının fərqli anlayış olması haqqında dil qaydası məzmun xəttində nəzərdə tutulmadığından, bu tipli tapşırıqların dərslikdən çıxarılması təklif edilir. Yenə həmin səhifədəki tapşırıq 15-lə bağlı MMV-də deyilir: 15-ci tapşırıq şagirdlərin V sinifdə əldə etdikləri bilik və bacarıqlar əsasında yerinə yetirilir. Tapşırıqda nənəsinə məktub yazan Ramilin məktubda buraxdığı orfoqrafik səhvləri 3

4 düzəltmək tələb olunur. Lakin 5-ci sinifdə öyrədilən qaydalar bu məktubda buraxılan səhvləri düzəltmək bacarığı yaratmır. Səhifə 17. Düzəltmə isimlər haqqında qaydanın ilk cümləsində əsas nitq hissələri yazılması məqsədəuyğundur. Bu qeyd əvvəlki dərsdə keçilmiş dil qaydalarının daha mükəmməl mənimsənilməsinə kömək edər. İsmin quruluşca növləri barədə heç bir məlumat verilmədən dil qaydası kimi yalnız aşağıdakı cümlə verilmişdir: Düzəltmə isimlər müxtəlif nitq hissələrinə leksik şəkilçilər artırmaqla düzəlir: kitabça, görüş, əlaçı, dostluq, qızardı, görüntü (səh.17). Mövzuya uyğun olaraq əlavə izahata ehtiyac var. İndiki halda şagirdə tədris olunacaq elmi məlumatın həcmi və məzmunu müəllim üçün müəyyənləşməmiş qalır. Səhifə 18. Dərslikdəki nəzəri məlumat ikinci dərsin 6, 7, 8 və 9-cu tapşırıqlarını yerinə yetirməyə çətinlik yaradır. Tapşırıqlarda dil qaydasında izah edilməyən, 6-cı sinif şagirdinin yaş və bilik səviyyəsi baxımından çətinlik yaradan aşağıdakı biliklərin yoxlanması tələb olunur: 1) İsim düzəldən aşağıdakı şəkilçilər: -ıntı 4, - ıcı 4, -iyyət, -dar, -ın 4, -ıq 4, -acaq 2, -lı 4, -aq 2, -qı 4, -kı 4 ; 2) İsim düzəldən -kı 4 və -qı 4 şəkilçilərinin fərqli tələffüz olunma məqamları; 3) Adlardan və fellərdən isim düzəldən şəkilçilərin fərqləndirilməsi. Səhifə 18. Tapşırıq 7-də on bir düzəltmə ismi (döşəkçə, çəkməçi, saflıq, igidlik, təmizlik, tikinti, dinləyici, üzümlük, fəaliyyət, hesabdar, bağlayıcı) aşağıdakı qayda üzrə dəftərə köçürmək tələb olunur: A) İsimdən düzələn isimlər: B) Feldən düzələn isimlər: C) Sifətdən düzələn isimlər: Tapşırıqdakı bəzi sözlərdə (döşəkçə, bağlayıcı) iki leksik şəkilçi var. Bu da həmin sözlərin kökü və hansı nitq hissəsindən yaranması məsələsini fərqləndirir. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, bu biliyin öyrədilməsi dil qaydaları məzmun xəttində nəzərdə tutulmur. Həmçinin dərslikdə bu tipli nümunələrin öyrədilməsi və təhlili ilə bağlı məlumat verilməmişdir. Dil qaydalarına aid tapşırıqlar (Sözün qrammatik mənasını kontekstə uyğun izah edir.) və (Əsas nitq hissələrinin yazılışı ilə bağlı qaydalara əməl edir.) alt standartlarına aid təlim nəticələrini reallaşdırmalıdır. Yalnız 8 və 9-cu tapşırıqlar həmin alt standartlara aid edilmiş təlim nəticələrinə ( yə: Kontekstə görə isim düzəldən leksik şəkilçiləri (dayanacaq, səpin, gəlir) qrammatik 4

5 şəkilçilərdən fərqləndirir, ə: Düzəltmə isimlərin yazılışı ilə bağlı qaydalara əməl edir.) aiddir. Səhifə 21. Mənsubiyyət şəkilçilərini müəyyənləşdirməyə xidmət edən 7-ci tapşırıq dil qaydasına aid məlumatların mənimsənilməsini aydınlaşdırmaq baxımından ciddi əhəmiyyət daşımır. Belə ki, təqdim olunan nümunələrdə üç birləşmənin asılı tərəfindən başqa bütün sözlərdə yalnız üçüncü şəxsə aid mənsubiyyət şəkilçisini müəyyənləşdirmək lazımdır ki, bu da mövzunu tam əhatə etmir. Bu söz birləşmələrinin asılı tərəflərinin mənsubiyyətə görə dəyişməsinin mənimsədilməsi şagirdlərin yaş və bilik səviyyəsinə uyğun deyil. Səhifə 39. İsim cümlədə xəbər vəzifəsində çıxış edir fikri natamamdır. Səhifə Fərd və cəmiyyət bölməsində ərizə (səh.42) və tərcümeyi-hal (səh.43) modelləri verilmişdir alt standartını reallaşdırmaq üçün nəzərdə tutulan ərizə və tərcümeyi-hal əməli yazı nümunələrini öyrənmək 9-cu dərsə aiddir. 6-cı sinif şagirdinin bu əməli yazı nümunələri ilə ilk dəfə tanışlığını nəzərə alıb, həmin nümunələri eyni bir dərsdə deyil, eyni bölmənin iki müxtəlif dərsində öyrətmək təklif edilir. Elektron ünvanım olsaydı... mətni ilə tədris olunan 9-cu dərsdə ərizə və tərcümeyi-hal əməli yazıları öyrədilməlidir. Tərcümeyi-hal qənaətbəxş hesab olunsa da, 42-ci səhifədə ərizə nin təqdimi qüsurludur. Təqdim olunmuş ərizə formasında iki qüsur var: 1) başlıq hissədə tərəfindən sözü artıqdır; 2) ərizə sözü kiçik hərflə yazılmalıdır (Bax: Ş. Balakişiyev, İ. Namazov, Əməli yazı nümunələri, Azərbaycan Respublikası Təhsil Problemləri İnstitutu, Bakı , səh.8-9). Bu dərsdə Düzəltmə sifətlər başlığı altında dil qaydaları (səh.43) verilmişdir. Məlumat MMV-də alt standartına (Sözün qrammatik mənasını kontekstə uyğun izah edir.) aid edilsə də, qaydanın məzmununda onun əslində alt standartına (Əsas nitq hissələrinin yazılışı ilə bağlı qaydalara əməl edir.) aid olduğu ortaya çıxır. Dil qaydalarına aid 8-ci tapşırıq da alt standartının reallaşdırılması üçün nəzərdə tutulmuşdur. 9-cu tapşırıq isə standartlarda nəzərdə tutulmayan məsələdir. Dərsdə alt standartına aid tapşırıq verilməmişdir. Bu dərsdə Düzəltmə sifətlər başlığı altında verilən məlumatlar düzəltmə sifətlərin öyrənilməsi baxımından qənaətbəxş deyil (səh.43). MMV-də də dərslə bağlı verilmiş tapşırıq tövsiyə xarakterlidir. Səhifə 44. Ümumiləşdirici təkrar keçilən mətn və dil qaydalarının təkrarı, eləcə də kiçik summativ qiymətləndirməyə hazırlıq baxımından materialı tam əhatə 5

6 etmir. Şagird tərəfindən çətin mənimsənilən və çətinliklə fərqləndirilən qeyri-müəyyən yiyəlik və qeyri-müəyyən təsirlik hala dair tapşırıq verilməmişdir. MMV-də təqdim olunan (səh.47-48) Birinci bölmə üzrə KSQ nümunəsi keçilən material və ona dair tapşırıqlar, ümumilikdə, qarşıya qoyulan məqsəd və tələblər müqabilində çox bəsit xarakter daşıyır. KSQ-də 3-cü məzmun xəttinə (Yazı) dair heç bir tapşırıq təqdim olunmur və şagirdin yazı vərdişlərinə yiyələnməsi səviyyəsi müəyyənləşdirilməyərək (st ; ; ; ), qiymətləndirilməmiş qalır. Ümumiləşdirici təkrara aid tapşırıqları həll etmək üçün aşağıdakı məlumatların bölmənin müvafiq dərslərində əlavə izahına ehtiyac yaranır: 1) -keş, -q, -ma 2, -ış 4, -kar isim düzəldən şəkilçilər (2 və 3-cü tapşırıqlar); 2) -keş, -ı 4, -aq 2, -kar, -qan, -kən sifət düzəldən şəkilçilər (2 və 3-cü tapşırıqlar); 3) -ıcı 4, -ma 2, -lı 4, -kar, -keş şəkilçilərinin omonim səciyyə daşıması. Səhifə İxtiralar və kəşflər bölməsi 6 həftə, 24 saata tədrisi nəzərdə tutulmuş 11 dərsdən ibarətdir. Buradakı materiallar 10 elmi-kütləvi mətnlə təqdim olunur. Bu mətnlərdən 2-si dərslik müəlliflərinə, 8-i isə digər şəxslərə aiddir. Dərslərdə Söz ehtiyatı ilə bağlı tapşırıqlarda dərslər üzrə çətinliyin paylanmasında eynilik gözlənilməmişdir. 12-ci dərsdə 8, 13-cü dərsdə 5, 16-cı dərsdə 2, 17-ci dərsdə 1, 18-ci dərsdə 4, 19-cu dərsdə 6, 20-ci dərsdə 4 sözün mənasını araşdırmaq tələb olunur. Həmin dərslərdə digər tapşırıqların çəkisi təxminən eyni olduğuna görə indiki halda Söz ehtiyatı başlıqlı tapşırıqların çətinlik səviyyəsi fərqlidir. İkinci bölmə üzrə təqdim olunmuş mətnlərin məlumat yükü, onlarda əks olunan tarixlər, coğrafi və şəxs adları dinləyib-anlama, danışma, oxu və yazı məzmun xətlərinin reallaşmasına mane olur. Riyaziyyatçıların şahı mətnində 1777-ci il, Karl Fridrix Qauss, 5050, Rozetta daşının sirri mətnində 1799-cu il, Misir, İsgəndəriyyə, Rəşid şəhəri, Napoleon Bonapart, heroqlif, 114 sm, 72 sm, 27 sm, 760 kq, Rozetta daşı, 1801-ci il, 1802-ci il, müyəssər, 1822-ci il, Paris, papirus, perqament, 32 yaşlı, tarixçi-şərqşünas, linqvist, Jan Fransua Şampolyon, 16 yaş, 19 yaş, professor, funksiya, Misir fironu Ptolomey, Kleopatra, misirşünaslıq, Əfsanəvi dəniz səyyahı mətnində Avropa, Genuya şəhəri, Xristofor Kolumb, Amerika, ədviyyat, Hindistan, 1485-ci il, 34 yaşlı, geniş coğrafi bilik, Atlantik okeanı, ekspedisiya, Genuya tacirləri, Portuqaliya kralı, İspaniya kraliçası İzabella, riskli, 1492-ci il avqust ayının 3-də, Passat küləyi, kayut, matroslar, üç gün, iki gün, 70 gün, 6

7 San Salvador, Quanaxani adası, Kuba, Haiti adası, hindu, müstəmləkə, Manuel Vasko da Qama mətnində Portuqaliya, Afrika, Hindistan, 1497-ci il, Lissabon, ekspedisiya, 4 gəmi 170 nəfərlik heyət, 28 yaşlı, zadəgan, dörd ay, Ümid burnu, Hind okeanı, 3 ay, 1498-ci il, mayın 20-də, ərəb tacirləri, müsəlman tacirləri, darçın, mixək, 1499-cu il, sentyabr, ədviyyat, 1502-ci ildə, 20 gəmi, Ərəbistan yarımadası, Hindistan yarımadası, 1524-cü il, vitse-kral, Yusif Məmmədəliyev mətnində 1942-ci il, dekabr ayının 31-i, 37 yaş, Yakovlev, Mikulin, Ali Baş Komandan Stalin, SSRİ, Lenin ordeni, 12 il sonra, 1954-cü ilin noyabr ayının 19-da, 1957-ci il oktyabr ayının 27-də, sovet süni peyki, çəkisizlik şəraiti, Nobel mükafatı, 1957-ci il dekabrın 29-da, Nobel Komitəsi, Sovet Ordusunun marşalı Baqramyan, Tank qoşunları komandanı general Babacanyan, ticarət naziri Mikoyan, üç yüksək vəzifəli erməni, 1945-ci il, SSRİ Elmlər Akademiyasının prezidenti B.L. Komarov, 1961-ci il, 1998-ci il, Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyəti, Qədim saatlar mətnində perpendikulyar, Qədim Çin, Babilistan, Yunanıstan, 2500 il, Budapeşt, 8 metr, dekabrın 31-də, siferblat, saniyənin milyonda biri, İlk dünya səyahəti mətnində 1519-cu il, Kolumbun coğrafi kəşfləri, Atlantik okean, Ameriqo Vespuççi, Hindistan, Afrika, 39 yaş, Fernando Magellan, İspaniya kralı, 1519-cu ilin sentyabrı, 5 gəmi, 265 nəfərlik heyət, 1520-ci ilin martı, Santyaqo gəmisi, oktyabrın ikinci yarısı, iki gəmi, dörd gün, flaqman, coğrafi boğaz, 600 km, üç ay iyirmi gün, Sakit okean, San Antonio gəmisi, Filippin adaları, iki gəmi, 1522-ci ilin sentyabrı, Viktoriya gəmisi, 265 ekspedisiya üzvü, 18 nəfər, XVI əsr, Qaliley mətnində Klavdi Ptolomey, Polyak alimi Kopernik, Günəş sistemi, 70 yaş, italyan alimi Cordano Bruno, 1600-cü il, təlqin, teleskop, Süd Yolu, krater, Yupiter planeti, Ulduz müjdəçisi kitabı, inkvizisiya, 69 yaş, 33 il əvvəl, astronom, 9 il, 350 il, Orxon-Yenisey abidələri mətnində Avropa düzənlikləri, Sibir çölləri, 1893-cü il, XIII əsr, Alaəddin Cüveyni, Monqolustan, 1692-ci il, Niderland, Nikolay Vidzen, Filip Stralenberq, İsveç zabiti, 13 il, 1730-cu il, Orxon-Yenisey çayları, rus türkoloq alimləri, kitabə, kurqan, Kültigin, 235 santimetr, Çin heroqlifləri, Danimarka alimi Vilhelm Tomsen, 1893-cü ilin noyabrı, Danimarka Kral Akademiyası, 1894-cü il, rus alimi Vasili Radlov, spesifik, qədim Göytürk dövləti, Bilgə xaqan, Tonyukuk, VI-VIII əsrlərdə, 731-ci il, türk törəsi, İltəris, Kapağan, məzar poeziyası, İşarələrin tarixi mətnində pauza, xəttat, analoji yol, emosional kimi söz və ifadələr, rəqəm və ədədlər diqqətin yayınmasına gətirib çıxarır, məzmun xətləri üzrə standartların reallaşmasına ciddi şəkildə mane olur. 7

8 Səhifə 63. Tapşırıq 12-də Respublika Günü rəsmi gün olduğu üçün ikinci sözün ilk hərfi böyük yazılmalıdır. Bu bölmədə Söz ehtiyatı başlığı altında verilmiş araşdırılmalı olan sözlərin sayı dərslər üzrə fərqlənir. 22-ci dərsdə 5, 23-də 2, 24-də 1, 26-da 2, 27-də 13, 28-də 4, 29-da 3 sözün mənasının araşdırılması tələb olunur. Dərs yükü baxımından 13 sözün mənasının aydınlaşdırılması tələb olunan 27-ci dərslə (3 saata nəzərdə tutulub, 13 əlavə tapşırıq var), 1 sözün araşdırılması tələb olunan 25-ci dərs (2 saata nəzərdə tutulub, 4 əlavə tapşırıq var) arasında ciddi fərq yaranır. Səhifə 80. Dəyərlərimiz bölməsində təqdim olunmuş C. Cabbarlının Ölkəm şeirində oxu məzmun xətti lazımi qədər işləmir. Belə ki, mətn üzərində müxtəlif tapşırıqlar işləmək nəzərdə tutulub. MMV-də isə deyilir: Unutmaq olmaz ki, şeir əzbər öyrədilmək üçün verilməmişdir. Məqsəd nəzmlə verilmiş mətnin məzmununun şagirdlər tərəfindən qavranılmasıdır (səh.81). Ola bilər ki, şagird mətn üzərində hər dəfə işləyərkən o mətni səssiz-ürəyində oxuyub o tapşırıqları edəcək. Bu zaman onda şifahi düzgün oxu vərdişləri də formalaşmır. Mətnin bir hissəsinin əzbər verilməsi isə onda həm yaddaşı möhkəmləndirər, həm də şifahi düzgün oxu vərdişlərini möhkəmləndirər. Digər tərəfdən, şagird şeirin daxilində lüğət vasitəsilə mənası açılan sözlərin də işlədilməsi sayəsində onları unutmaz. Şeirdən bir, yaxud bir neçə bəndin öyrədilməsi heç bir yerdə qadağan edilmir. Səhifə Dərsə 2 saat vaxt verilib. MMV-də dərslə bağlı aşağıdakılar nəzərdə tutulub: 1. Müəllimin motivasiya yaratması 2. Mətnin proqnozlaşdırma üsulu ilə oxunması və bu zaman seçilməli olan məqamlar. Burada mətnin şagirdlər tərəfindən tamamilə oxunması nəzərdə tutulur 3. Mətnin ideyasını üzə çıxarmaq məqsədilə verilən sual və tapşırıqlar 4. Fəndaxili inteqrasiya və müzakirə. Bu zaman münasibət bildirilən məsələlər 5. Yazı - esse yazmaq 6. Söz ehtiyatı 7. Dil qaydaları burada 6, 7, 8, 9-cu tapşırıqları yazmaq 8. MMV-də verilən Əlavə tapşırıq Əqrəb və Tısbağa mətnində əvəzliklərlə bağlı iş 9. Dil qaydası ilə bağlı dərsin izahı 10. Qiymətləndirmə. Verilənləri 2 saat ərzində yerinə yetirmək mümkün deyil. 8

9 Bu tipli məqamlar dərsliyin əksər dərslərinə aiddir. Nəticədə nəzərdə tutulan məzmun xətlərinə aid standartları reallaşdırmaq qeyri-mümkün olur. Səhifə Əlif Hacıyev mətni ilə keçilən dərsə 2 saat vaxt verilib. MMV-də dərsə verilən tələblər çoxluq təşkil edir. Təkcə yazı məzmun xətti ilə bağlı üç müxtəlif tipli yazı hazırlamaq tələb olunur. Şagirdlər qrup halında mətni oxumalıdır və onu mənimsəməlidir. Çünki mətni yaxşı mənimsəmədən ondan effektli suallar çıxarmaq mümkün deyil. Yeni dərsin izahı məhz bu iki saatın daxilində nəzərdə tutulur. MMV-də vurğulanır ki, (6-cı tapşırıq) şagirdlər o əvəzliyinin şəxs, yoxsa sual əvəzliyi rolunda işləndiyini müəyyən etməlidir. Bu haqda nə dərslikdə, nə də MMV-də hansısa bir qeyd verilməmişdir. Digər tərəfdən, şəxs əvəzliklərinin hansı nitq hissəsini əvəz etdiyi və sualları göstərilib (qayda daxilində). Amma işarə əvəzliklərinin hansı nitq hissəsini əvəz etdiyi və hansı suallara cavab verdiyi qaydada vurğulanmır. Bunlar dolaşıqlıq və çaşqınlıq yarada bilər. Səhifə 90. Vurğulanır ki, o, bu işarə əvəzlikləri cümlədə mübtəda vəzifəsində olarkən onlardan sonra isim, sifət, say, zərf gələrsə, vergül qoyulmalıdır. Amma əvəzlik, fel və köməkçi nitq hissələri gələrsə, vergül qoyulmur. Məlum olmur ki, Bu Həsənin kitabıdır cümləsi ilə Bu mənim kitabımdır cümləsi arasında hansı intonasiya-məna fərqi vardır. Yaxud O mənim qardaşımdır və O hansı dənizdir? cümlələri arasında intonasiya-deyiliş baxımdan fərq yoxdurmu? Səhifə Ağdam çörək muzeyi mətni çox böyükdür. Dərsə 2 saat vaxt verilib. MMV-də tələb olunanlar isə çoxdur. İki saata bunları yerinə yetirmək praktiki olaraq mümkün deyil. Digər tərəfdən vergüllə bağlı verilən əvəzliklərin hamısı bu əvəzliyidir. O əvəzliyindən də istifadə olunsa idi, yaxşı olardı. Səhifə İncəsənət bölməsində verilən Unudulmaz obraz mətni xatirə xarakterlidir. Ü.Hacıbəyov haqqında xatirələrlə yanaşı, mətndə bəstəkarın yaradıcılığına, əsərlərinə yer vermək təklif olunur. Mətndə O əvəzliyindən sonra modal söz gəlsə də, vergül qoyulub. Bununla bağlı MMV-də qeyd verilməsi məsləhətdir. Səhifə 108. Dil qaydasında düzəltmə fellərin yaranma yollarından bəhs edilsə də, -ış 4 və -ır 4 şəkilçilərinə aid heç bir nümunə verilməmişdir. 8-ci tapşırıqda isə fellərin hansı nitq hissələrindən yarandığını müəyyənləşdirən şagird bu şəkilçilərlə qarşılaşır. Səhifə 111. Mürəkkəb fellərin iki və daha artıq sözün birləşməsindən yarandığı söylənilir. Verilən bütün nümunələr isə iki sözün birləşməsindən yaranıb. 9

10 Ümumiyyətlə, bu, bir qədər mübahisəlidir. Tərifə yenidən baxılması, yaxud üç sözün birləşməsi ilə yaranan mürəkkəb fellərə aid nümunə verilməsi yaxşı olar. Səhifə Heykəltəraş Mirəli Mirqasımov mətnində alt standartına aid tapşırıq verilsə də, MMV-də bu alt standartın reallaşdırılması nəzərdə tutulmamışdır. Səhifə 114. Xəbər şəklindən danışarkən onun felin zamanlarının cəmindən ibarət olduğu vurğulansa idi, yaxşı olardı. Bu haqda məlumat MMV-də verilsə də, dərslikdə verilməyib. Səhifə Felin zamanları haqqında 4 ayrı-ayrı Yadda saxla bölməsi təqdim olunur. Bir dərsə bu qədər dil qaydasının verilməsi 6-cı sinif şagirdinin yaş səviyyəsinə uyğun deyil. 3 saat ayrılmasına baxmayaraq, dil qaydasının müxtəlif məqamlara aid olması şagirdlərdə dolaşıqlıq yarada bilər, mənimsəməni çətinləşdirər. Səhifə cü qaydada verilən II şəxsin cəmində fellərin yazılışı ilə tələffüzü fərqlənir fikri felin bütün şəkilləri üçün keçərli deyil. Fikir dəqiqləşdirilməlidir. Eləcə də həmin səhifədəki I qayda da dəqiq ifadə olunmalıdır. Belə ki, gəlir, gələcək kimi sözlərdə dəyişikliyin olmadığı aydındır. Səhifə 119. Əmr şəklindən danışılarkən deyilir: Əmr şəklinin II şəxsinin təki heç bir şəkilçi qəbul etmir, yəni felin kökündən və ya başlanğıc formasından ibarət olur. Lakin məlumdur ki, əmr şəkli inkar (-ma, -mə) şəkilçisini qəbul edir və başlanğıc formadan çıxır. Verilmiş qaydada düzəliş edilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 122. Neman və Simnar mətninin 3-cü abzasında belə bir cümlə var: Gün ərzində gəlinlər kimi üç rəngə düşürdü: göy, ağ və sarı. İfadə şagirdin yaş səviyyəsinə uyğun deyil. Səhifə 136. Hikmət xəzinəsi bölməsindəki Dərviş mətninin müəllifi göstərilməmişdir. Səhifə 138. Dil qaydasında zərfin tərz və zaman bildirməsinə dair nümunə verilmişdir. Lakin yer və miqdar zərflərinin adları çəkilsə də, onlara dair nümunə verilməmişdir. Səhifə 140. Sadə və düzəltmə zərflərdən danışılarkən -ca 2 zərf düzəldən şəkilçi kimi göstərilib. Hal-hazırda 7-ci sinifdə tədris olunan Azərbaycan dili dərsliyində haqlı olaraq -ca 2 ədat kimi göstərilib, hətta bunun zərf düzəldən şəkilçi olmadığı xüsusi bir şəkildə vurğulanıb. Məsələn, astaca toxunuş sözündəki -ca ədat kimi götürülürsə, astaca toxundum sözündəki -ca da ədatdır. Həm də leksik şəkilçi sözə qoşularkən yeni mənalı söz yaratmalıdır. Sakit danışır - sakitcə danışır 10

11 cümlələrində birinci sakit sözü ilə ikincisi arasında leksik baxımdan fərq yoxdur, sadəcə məna baxımından qüvvətləndirib. Bu mövzu dilçilikdə daim mübahisəli məqamlardan biri olub. Əvvəlki dərsliklərdə də müxtəlif mövqelərdə verilib. MMV-də isə türkcə, rusca sözlərindəki - ca 2 nın mübahisəli olduğu vurğulanır. Halbuki bunun mübahisə doğurmadığı aydındır, çünki bu nümunələrdə leksik baxımdan yeni söz yaradılıb. Səhifə 181. Qədim dünya bölməsinin Dinozavrlar dərsində verilmiş Xəbərin mübtəda ilə uzlaşması əsassız olaraq buraya daxil edilmişdir. Belə ki, sintaktik əlaqələri keçməyən, haqqında müəyyən təsəvvürü olmayan şagirdlərə uzlaşma barəsində izahlar verməklə bunu mənimsətmək çətindir. Bu qaydanın alt standartına (Cümlənin qrammatik əsasını müəyyənləşdirir.) aidiyyəti yoxdur. Dinləyib-anlama və danışma məzmun xətti üzrə alt standartların istifadə məqamı çox aşağıdır. Standartlar tapşırıqlar vasitəsilə fəal olaraq reallaşdırılmır. Sual və tapşırıqların rəngarəngliyi yoxdur. Mətndə verilmiş informasiyanın necə mənimsənilməsi, çətin anlaşılan sözlərin nitqdə istifadə edilməsi yoxlanılmır. Yazı işlərinin yoxlanması, müzakirəsi məsələsi əks olunmayıb. Bundan əlavə, dərsliyin titul səhifəsində belə bir qeyd verilmişdir: Yazıçı və şairlərin dərslikdə istifadə olunan bəzi əsərləri dərslik müəllifləri tərəfindən müvafiq yaş qrupu üçün uyğunlaşdırılmışdır. Bu, o deməkdir ki, material (hekayə, povest, oçerk və s.) ixtisar edilmiş, hər hansı epizod, obraz, hətta hadisə çıxarılmış, şagirdin yaş səviyyəsinə və psixologiyasına uyğun formaya salınmışdır. Amma əksər mətnlərdə 6-cı sinif şagirdi üçün tədris prosesində işlədilməsi məqsədəuyğun olmayan, çətin anlaşılan, informasiya yüklülüyü yaradan söz və ifadələr vardır ki, bu da yuxarıdakı hökmün gerçəkləşməməsi deməkdir. Digər tərəfdən, məqsədli şəkildə edilmiş hər hansı bu tipli dəyişiklik qaydalara görə müəllifin adının anonim saxlanılmasına əsas vermir. Əksinə, həmin vəziyyətdə mətn müəllifinin adı verilir, işləyən isə dərslik müəlliflərindən biri olduğu üçün onun adının yazılmasına ehtiyac qalmır. Amma I bölmədə elə ilk mövzudan başlayaraq səhifə 10-da Əlvida, bilmirəm, 15-də İnşa, 22-də İdman ayaqqabısı, 26-da Məktub, 33-də Dülgər oğlu, 37-də O mənim bacımdır mətnlərinin sonunda müəllifin deyil, mətn üzərində dəyişiklik etmiş şəxsin dərslik müəlliflərindən hər hansı birinin adı verilmişdir. Bu bölmə üzrə təqdim olunmuş 9 mətndən yalnız 11

12 üçünün müəllifi məlumdur. Bu həm müəlliflik hüququ, həm də şagirdə bəyəndiyi hekayəni tam şəkildə oxumaq imkanının məhdudlaşdırılması ilə bağlı məsələdir. Qrammatik qaydalar verilərkən, onların nitq bacarıqlarının mənimsənilməsində rolu nəzərə alınmır. Elə bunun nəticəsidir ki, bütün incəliklər öz əksini tapmamışdır. Belə ki, İsim bəhsində kəmiyyət kateqoriyası verilməmişdir. Halbuki bu mövzu düzgün tələffüz baxımından əhəmiyyətlidir: dəftərlər [dəftərrər] çəmənlər [çəmənnər] 2. Dil və yazı üslubu baxımından Materialların dil və üslubu, mətnlərdəki fikirlər və onların ifadə tərzi şagirdlərin yaş səviyyəsinə əsasən uyğun olsa da, dərsliyə daxil edilən materialların əksəriyyəti bir üslubdadır. Hətta çalışmalar sistemində bu üslubun mövcudluğu bədii materialla, tapşırıqlar sisteminin dilini elə eyniləşdirmişdir ki, o, şagirdlərə cansıxıcı və yorucu təsir bağışlayır. Silinməz dostluq mətni isə tamamilə məntiqsizdir. Dilimizin bədiilik, obrazlılıq, bədii sənətkarlıq imkanlarından məhrum olan bu cür mətnlər 6-cı sinif şagirdlərinə dilimizin gözəlliyini mənimsədə bilmir. Materialların dil və üslubunda ifadə və dəqiqliklə bağlı qüsurlara da rast gəlinir. Bunlar aşağıdakılardır: Səhifə 10. Sadəcə olaraq, dərsə gələndə o, qayğılarını qapının ağzında qoyub sinfə daxil olur. Bu cümlədə olaraq sözü artıqdır. Cümlənin Sadəcə, o, dərsə gələndə qayğılarını qapının ağzında qoyub sinfə daxil olur kimi verilməsi daha düzgün olar. Səhifə 10. Oğlanlara dedi ki, onlar bu yay ərzində əməlli-başlı böyüyüblər cümləsində ərzində sözü artıqdır. Səhifə 10. Mənə dedi ki, əsl Hollivud aktrisaları kimi qaralmısan cümləsi ilə 6-cı sinif şagirdinə Hollivud aktrisalarını nümunə gətirmək məntiqə uyğun deyil. Səhifə 11. Mənim nə çox zəif cəhətim varmış! ifadəsinin Mənim zəif cəhətim nə çoxmuş! kimi verilməsi daha yaxşı olar. Dərsliyin birinci bölməsinin materiallarında işlənmiş daxıl (səh.19), kərən (səh.28), kontekst (səh.28) sözlərinin lüğətdə izahının verilməsi məsləhətdir. 12

13 Səhifə 12. Sinfə qayıdandan sonra müəllim təklif etdi ki, bugünkü dərsin adını müəyyən edək fikrinin Sinfə qayıdandan sonra müəllim bugünkü dərsin adını müəyyən etməyi təklif etdi kimi verilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 13. Düşün və cavab ver başlığı ilə verilən bütün tapşırıqlarda ikinci şəxsin cəminə müraciət olunur. Məsələn, Mətnə istinad edərək Günay müəllim haqqında aşağıdakı fikirləri əsaslandırın və ya inkar edin. Burada başlığın Düşünün və cavab verin kimi verilməsi daha məqsədəuyğun olar. Səhifə 16. Müəllim dedi ki, bir həftədən sonra nəticələri elan edəcək cümləsinin Müəllim nəticələrin bir həftə sonra elan ediləcəyini bildirdi kimi verilməsi təklif edilir. Səhifə 16. О, ürəyinin səsinə cavab eşitmək üçün tələsirdi cümləsi anlaşılmazdır. Səhifə 19. Hətta mənzillərini də daha kiçik mənzillə dəyişmişdilər cümləsinin ardınca məlum olur ki, ailə mənzildə kirayədə qalır. Ona görə də kirayə tutduqları mənzil yazılsa, daha münasib olar. Səhifə 23. Burada Onun dabanı yırtılmaq üzrədir cümləsi verilmişdir. Şagirdlərə belə cümlələr verilməsi düzgün deyil. İkincisi, daban qopur, yırtılmır, ayaqqabı özü yırtıla bilər. Onun dabanı qopub yazılsa, daha münasib olar. Səhifə Məktub yazısının Fərd və cəmiyyət bölməsinə aidiyyəti yoxdur. Səhifə 29. Bəli, mən böyük kişiyəm artıq ifadəsinin Bəli, mən artıq böyük kişiyəm kimi verilməsi daha doğru olar. Səhifə 38. Doktor qeyri-müəyyən tərzdə başını tərpətdi cümləsinin Həkim narahat baxışlarla başını tərpətdi kimi verilməsi daha doğru olar. Səhifə 46. Müxtəlif hesablamaları fikrində yerinə yetirirdi cümləsinin Müxtəlif hesablamaları beynində aparırdı kimi verilməsi təklif edilir. Səhifə 57. Ümid burnu ifadəsindəki burun sözü omonimdir, yoxsa çoxmənalı sözdür? cümləsində üslubi qüsur var. Cümlə Ümid burnu ifadəsindəki burun sözü omonimdir, yoxsa çoxmənalı söz? kimi işlənməli idi. Səhifə 58. Onlar şəhərlərin əhalisini qırır, vəhşicəsinə çapıb talayırdılar cümləsindəki çapıb-talayırdılar sözü defislə yazılmalıdır. Səhifə ci il dekabr ayının 31-i idi. Həmin gün hamı 37 yaşı tamam olmuş gənc alim Yusif Məmmədəliyevi təbrik edirdi. Təkcə doğum günü münasibəti ilə deyil, eyni zamanda yeni kəşfinə görə cümləsinin Həmin gün 13

14 hamı 37 yaşı tamam olmuş gənc alim Yusif Məmmədəliyevi təkcə doğum günü münasibəti ilə deyil, eyni zamanda yeni kəşfinə görə təbrik edirdi kimi verilməsi daha doğru olar. Səhifə 110. Söz ehtiyatında verilmiş sözlər sırasında mütrüb sözü qeyd edilməmişdir. Lakin MMV-də (səh.113) bu söz üzərində xüsusi dayanmaq qeyd olunur. Şagirdlər digər sözlərdə olduğu kimi öz fikirlərini söyləməli, daha sonra müəllimin izahı olmalıdır. Səhifə cü abzasda Gün ərzində gəlin kimi 3 rəngə düşürdü: göy, ağ və sarı cümləsinin dəyişdirilməsi məqsədəuyğundur. Səhifə 184. Bətn sözünün qarın kimi izah edilməsi düzgün deyil. Səhifə 185. Fəsilə sözünün izahatında da yanlışlıq var. Bu söz dərsliyin 179-cu səhifəsində olan Dinozavrlar mətni ilə bağlıdır. Mətndə də həmin söz yerində işlənməmişdir. 3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından Dərsliyin cildinin tərtibatı ideya baxımından xoşagələn olsa da, fon üçün seçilmiş rəng və xüsusilə də, fonun bir hissəsində verilmiş butalar, mətnlər üçün seçilmiş şrift ölçüsü və mətnlərin yerləşdirilmə tərzi, rəngi o qədər də uğurlu deyil. Nəşrin tituluna verilən tərtibat cildinə nisbətən çox sadədir, adı üçün seçilmiş şriftin daha uğurlu şriftlə dəyişdirilməsi və titulun daha baxımlı olması, nəşrin ümumi kompozisiyasına uyğunlaşdırılması məsləhətdir. Dərsliyin içərisindəki rəsmlərdə uşaqların (səh.26,150), eləcə də böyüklərin üz quruluşunun (səh.26), geyiminin (səh.10, 12), saç düzümünün (səh.146) onların yaşına, təsvirlərin reallığa uyğun olmadığı hallar var. Təsvirlərin həqiqətə uyğunluğu, personajların saç düzümü və geyimlərinin məktəbliyə, eləcə də, obrazların üzlərindəki ifadələrin yaşlarına uyğun olması rəsmlərin inandırıcılığını, şagird auditoriyası tərəfindən asanlıqla qavranılmasını təmin edərdi. Ümumiyyətlə, dərslikdə hər bir element həm rəng, həm də mahiyyət etibarilə digərini tamamlamalı, şagirdin hər gün ətrafında gördükləri ilə ziddiyyət yaradıb onu çaşdırmamalıdır. Rəsmlərdə obrazlar ümumilikdə ifadəli, baxımlı alınsalar da, bu kimi, düzəldilməsi mümkün olan bir sıra çatışmazlıqlara da diqqət edilməsi nəşrin dəyərini daha da artırardı. Rəsmlərlə mətn eyni səhifələrdə yerləşdirilərkən səhifələnmənin modul sisteminə əməl olunsaydı, səhifələrdə başlıqlar, onlara aid olan mətndən hər dəfə 14

15 müxtəlif məsafələrdə (səh.144, 158, 184 və s.) yerləşməz, ayrı-ayrılıqda uğurlu sayıla biləcək illüstrasiyalar səhifələrdə bu qədər baxımsız (səh.144, 164 və s.) görünməzdi. Eyni qüsurları digər səhifələrin tərtibatında da izləmək mümkündür. Səhifələrdə seçim məqsədilə istifadə edilmiş rənglərə, şrift ölçülərinə, yığım tərzinə, sətirlərarası məsafələrə və səhifələrin ümumi kompozisiyasına diqqət etmək lazımdır. İllüstrasiyaların tək və cüt saylı səhifələrdə eyni qaydada, yəni sağda yerləşdirilməsi də açıq kitabda ağırlıq mərkəzinin sağa çəkilməsinə səbəb olur. Əslində, onları həm tək, həm də cüt saylı səhifələrdə kitabın kötüyünə yaxın deyil, qoşa səhifələrin açılan tərəflərinə yaxın yerləşdirmək lazımdır ki, ağırlıq bərabər paylansın. Dərslikdə hər bölmə fərqli rəngdə verilmiş şmustitulla başlayır. Hər bölmənin başlanğıcında yerləşdirilmiş şmustitulların tərtibatı bütövlükdə nəşrə aid olan titulun tərtibatından daha sadə olub, az yüklənməsi ilə seçilsə, daha yaxşı olar. Titul kimi şmustitulların tərtibatı və onlarda fon kimi istifadə olunmuş rəng çalarları, şrift dəstləri və literlərin ölçüsü də nə şmustitulların təyinatlarına, nə də nəşrin ümumi tərtibatına uyğun gəlir. Ümumiyyətlə, dərslikdə ümumi kompozisiya pozulub, cildin tərtibatı nəşrin içinə verilmiş tərtibata uyğun gəlmir, seçim üsulları mətnin əhəmiyyət dərəcəsini, başlıqlar üçün seçilmiş şrift, onların pillələrini göstərmir. Rəssam işi qənaətbəxş olsa da, bədii-texniki tərtibat qənaətbəxş aparılmayıb, rənglər bir-birinə və ümumi tərtibata uyğun gəlmir. 4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından Dərslikdə məzmun xətlərinə dair əsas və alt standartların reallaşdırılmasını nəzərdə tutan çoxlu sayda müxtəlif tapşırıqlar (çalışma) verilmişdir. Tapşırıqlar əsas etibarı ilə şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərinə uyğundur. Burada, biliklərin tətbiqinə yönəlmiş, bir qədər düşüncə və təhlil tələb edən tapşırıqlara üstünlük verilməsi müsbət haldır. Standartların reallaşdırılması üçün təklif olunan tapşırıqların biri (4. Arzu etdiyiniz uşaq otağını yazıda təsvir edin. Səh.17) standartının reallaşdırılması üçün məqbul hesab edilsə də, 5, 6, 8-ci tapşırıqları (MMV, səh.26) standartının (əsas nitq hissələrinin yazılışı ilə bağlı qaydalara əməl edir) reallaşdırılması üçün məqbul hesab etmək olmaz. Tapşırıqların birinin şərti belədir: 5. Mətndə göy rəngdə verilmiş sözlərin hamısına xas olan qrammatik xüsusiyyətləri sadalayın (səh.17). Həmin sözlər bunlardır: bacarığını, riyaziyyatçı, meydançasına. İkinci 15

16 tapşırıqda müvafiq şəkilçi artırmaqla (-üş, -in, -lik, -ik, -çü, -ça) sandıq, döy, döyüş, səp, bil, gözəl sözlərindən düzəltmə isimlər yaratmaq tələb olunur (səh.18). Sözlərdən biri ( döyüş ) düzəltmə isimdir və bu sözdən yeni düzəltmə isim yaratmaq mümkün olsa da (döyüşçü), onu ya sadə sözlə əvəz etmək, ya da düzəltmə sözlərə leksik şəkilçi artırmaqla onlardan yeni söz yaratmaq olar qaydasını göstərmək daha doğru olardı. Mətnlərlə bağlı verilmiş tapşırıqların sayında balans pozulur. Belə ki, bəzilərində 15, bəzilərində isə tapşırığın sayı 4-dür. Səhifə 14. Dil qaydaları məzmun xəttinə aid verilmiş tapşırıqlardan 3-ü reallaşdırılmalı olan alt standartına aiddir. Lakin tapşırıq 11-də sözlərin leksik və qrammatik mənalarını araşdırmaq tələbi qoyulsa da, bu, alt standartının tələblərinə uyğun deyil. Çünki alt standartda sözlərin leksik mənalarının deyil, qrammatik mənalarının kontekstə uyğun izahı tələb olunur. MMV üzrə bu alt standarta aid verilmiş təlim nəticəsi də (Əsas nitq hissələrinin leksik və qrammatik mənalarını araşdırır.) məsələni tam əhatə etmir. Səhifə 85. Şəxs əvəzlikləri ndə verilən nümunələrin hamısı, eləcə 7-ci çalışmadakıların çoxu III şəxsin təkindədir, digər şəxslərdə də nümunələrin verilməsi yaxşı olar. Səhifə 119. Tapşırıq 4-də Musiqi əsərinin sizdə yaratdığı təəssürat və oyatdığı xatirələr haqqında danışın deyilir. Lakin bu, MMV-də qruplarla iş şəklində təqdim olunur. Dərslikdə isə bu haqda heç bir məlumat verilmir. Səhifə 120. Şagirdlərə felləri məsləhət, xahiş, təklif, nəsihət bildirməsinə görə fərqləndirmək tapşırılır. 6-cı sinif şagirdi üçün əmr şəklində olan fellərin məna çalarları daha geniş şərh edilməlidir. Səhifə 132. Qədim musiqi alətləri mətni ilə bağlı belə bir tapşırıq var: (tapşırıq 6) Oxuduğunuz mətnin tipini və tərkib hissələrini müəyyən edin.... İstər dərslikdə, istərsə də MMV-də mətnin tipini müəyyən edin tapşırığı çox az yerdə istifadə olunur və təcrübə də göstərir ki, şagirdlər müstəqil şəkildə mətnin hansı tipdə olduğunu müəyyən edə bilmirlər. Bundan başqa, yenə bu dərslə bağlı iki mətn verilib: biri böyük (dərslikdə), biri kiçik (MMV-də). Lakin iki mətndə felin şərt şəkli ilə bağlı cəmi üç söz işarələnib: istəsə, görməsəm, desəm. Halbuki mətnləri yaxşı mənimsətmək üçün onu dil qaydaları ilə daha sıx şəkildə əlaqələndirmək lazım idi. Təkcə keçilən mövzu ilə bağlı deyil, felin digər şəkilləri ilə bağlı təkrar xarakterli nümunələrin də verilməsi, yaxşı olar. 16

17 Səhifə 138. Tapşırıq 7-də 3-cü cümlədə (Dostumun çəpəki baxışı xoşuma gəlmədi) çəpəki sözünü zərf kimi göstərmək qüsurludur. Ən azından bu cür yanaşmanın mübahisəli olduğunu nəzərə alaraq, verməmək lazım idi. MMV-də zərfi feli bağlamadan fərqləndirmək üçün müəllimə tövsiyə verilir. Orada feli bağlamalar felə şəkilçisi qoşmaqla düzəlir, lakin zərflər, adətən, feldən düzəlmir fikri vurğulansaydı, seçmək üçün daha asan olardı. Səhifə 141. Sadə və düzəltmə zərflər haqqında dil qaydasında şəkilçilər sırasında -anə, -yana şəkilçiləri qeyd edilməmişdir. Lakin 7-ci tapşırığın şərtində şəkilçilər verilib. Səhifə cı tapşırığın şərtində defislə yazılan mürəkkəb sözlərin yaranma yollarına görə təhlili tapşırılır, lakin dil qaydasında bu haqda heç bir şərh verilməmişdir. Heykəltəraş Mirəli Mirqasımov (səh , 7 tapşırıq), Şeyx Səfi Məqbərəsi (səh , 6 tapşırıq), Dərviş və İki qar dənəciyi (səh , 7 tapşırıq), Azıx mağarası (səh , 7 tapşırıq), Mete xaqan (səh , 7 tapşırıq) mətnlərinin hər birinə 3 saat vaxt ayrılmışdır. Lakin tapşırıqların həcmi 3 saat həcminə uyğun deyil. MMV-nin 6-cı səhifəsində yazılır:...mətnlərdə dil qaydalarına xidmət edən sözlər göy rənglə verilir.... Dərsliyin 10-cu səhifəsində Mənə dedi ki, əsl Hollivud aktrisaları kimi qaralmısan cümləsi göy rənglə verilir. Bu cümlədə heç bir dil qaydası yoxdur və 6-cı sinif şagirdinə Əsl Hollivud aktrisaları kimi qaralmısan şəklində müraciət didaktik cəhətdən düzgün deyil. Bir sıra tapşırıqlarda standartlarda nəzərdə tutulmayan məsələlər öz əksini tapmışdır. Məsələn, səhifə 14-də tapşırıq 14, 15; səhifə 18-də tapşırıq 7; səhifə 36-da tapşırıq 8-9; səhifə 43-də tapşırıq 9 və s. Tapşırıqların şagirdin məntiqi, tənqidi və yaradıcı təfəkkürünün formalaşması və inkişafında mühüm rol oynamasını nəzərə alaraq, verilmiş qaydalarla bağlı nümunələri mətndən seçmək, sözləri cümlələrdə işlətmək və s. yaradıcı işləri özündə əks etdirən sual və tapşırıqlardan geniş istifadə etmək təklif olunur. 17

18 5. Müəllim üçün metodik vəsait in (MMV-nin) məzmununun işlənməsi baxımından MMV-də metodik vəsaitin quruluşu, dərslik komplektinin hazırlanması prinsipləri, məzmun standartları və təlim nəticələri, məzmun standartlarının reallaşdırılmasına dair şərhlər, təlim texnologiyaları və təlim nəticələri arasında əlaqə, dərslərin strukturu, qiymətləndirmə, müxtəlif yazı tipləri haqqında məlumat verilmiş, hər mövzuya aid dərslərin planı qurulmuş, dərsin icmalı müəllimə təqdim olunmuşdur. Verilmiş sxemlər, dərsin aparılması barədə təklif olunan üsullar həm metodiki, həm də elmi cəhətdən işlənmişdir. Dərslikdə olmayan, lakin dərslikdəki materiallarla yaxından səsləşən bir sıra yardımçı mətnlərin metodik vəsaitə daxil edilməsi ( Axsaq küçük, səh.31-32; Yaxşılıq, səh.38-39; Beş manatlıq həqiqət, səh.47; Qələmin ucu ilə ulduz kəşf edən alim, səh.51; Durğu işarələri, səh.76; Zarafatın sonu, səh.78; Məstan, səh ; Əqrəb və Tısbağa, səh. 88; Əjdaha Komodo, səh. 98; Uzunömürlülər muzeyi, səh. 107), kiçik və böyük summativ qiymətləndirmə üçün təqdim edilən test tapşırıqları (səh.47-48; 78-79; ), inşa yazılarına aid müxtəlif nümunələrin, dərslərin hansı üsullarla keçilməsinə dair tövsiyələrin verilməsi müsbət haldır. Bununla yanaşı, MMV-də hər dərs üçün təklif olunan üsulların heç də hamısını 45 dəqiqə ərzində reallaşdırmaq mümkün deyil. Nümunə kimi 5-ci dərsdə Son sözü mənə saxla və qruplarla iş (D, səh.26; MMV, səh.34-35), 8-ci dərsdə konfrans (D, səh.37, MMV, səh.43) və s. göstərmək olar. Mətn üzrə məzmun xətlərinin paralel işlənməsində müəyyən qüsurlar vardır. Belə ki, bir mətn dörd məzmun xəttinin reallaşdırılması üçün mənbə-material olmalıdır. MMV-nin 5-ci səhifəsindəki Dil qaydalarına keçid də mətndəki müəyyən nitq situasiyası ilə bağlıdır qeydi uğurlu deyil. Şagird dil qaydalarını nitq bacarığına çevirmək üçün sistemli şəkildə təqdim olunmuş qaydaları həm tapşırıqlarla, həm də mətnin daxilində verilmiş nümunələrlə paralel işlətməlidir. Şagird qaydaların əhəmiyyətini, işlənmə hallarını təcrübi olaraq müşahidə etməli, danışma, oxu və yazı bacarıqlarını reallaşdırarkən müvafiq dil qaydalarından səmərəli və düzgün şəkildə istifadə etməyi bacarmalıdır. Lakin dərsliyin tərtibatı buna tam olaraq şərait yaratmır. Belə ki, dil qaydaları bəzən əlahiddə xarakter daşıyaraq, kiçik qeydlər şəklində mətnlə əlaqələndirilir. 18

19 MMV-də illik dərs planının verilməməsi ciddi yanlışlıqdır. Məlumdur ki, həmin illik planlaşdırmada mövzulara ayrılan saatlar dərslər üzrə 1 saat olmaq şərti ilə paylanılır. Təlim kursunun yenicə bitirmiş müəllimlərə metodik kömək baxımından bu addımın atılması olduqca vacibdir. Azərbaycan dilinin fənn kurikulumda illik planlaşdırma nümunəsi qeyd olunmuş, dərslik komplektinin qiymətləndirilməsi meyarlarında da bu planlaşdırılma işi vacib bir tələb kimi irəli sürülmüşdür. Təəssüf ki, MMV-də illik planlaşdırmanın nə kimi əhəmiyyətə malik olduğu hiss olunmur. Fənn müəllimlərinə kömək etmək əvəzinə onlar çaşqınlıq qarşısında qalırlar. Belə bir düzgün olmayan fikir irəli sürülmüşdür ki, fənn müəllimlərinin fəaliyyəti çərçivəyə salınmaq istənilmir. Mövzuya aid olan 3 saatı müəllim özü necə bilirsə, elə də saatbasaat bölə bilər (Bax: MMV, səh.5,6). Saatbasaat bölgüdən sonra nümunə üçün 45 dəqiqəlik dərslərin mənzərəsi müəllimlərə təqdim olunmalı idi. Bu dərslər fəal (interaktiv) təlim dərs modelinə uyğun qurulmalı idi. Amma burada kurs həmin dərs modelinə istinad edə bilmədiyinə görə həm illik dərs planı bölməsi, həm də saatbasaat bölgü təqdim edilməmişdir. Halbuki MMV məhz bunun üçün dərslik komplektinin ikinci vacib komponenti kimi nəşr olunur. MMV-də dərs icmalı nümunəsi verilməmişdir. Əslində, bu, dərsliyin qiymətləndirilməsi zamanı nəzərə alınmalı olan vacib meyarlardan biridir. MMV-nin vəzifələrindən biri də budur ki, nümunə kimi müxtəlif dərs tiplərinə əsasən fənn müəllimlərinə bir örnək təqdim olunsun və sonunda da qeyd olunsun ki, hörmətli müəllimlər, bu nümunələrə baxmaqla, onlara yaradıcı yanaşmaqla öz dərslərinizi qura bilərsiniz. Vəsaitdə fəal (interaktiv) təlimin tətbiqi ilə bağlı nə fəal (interaktiv) dərslərin mərhələlərini əks etdirən iş nümunəsi, nə də bu dərs mərhələlərinin metodik açıqlanması verilmişdir. Məzmun standartları və təlim nəticələri başlığında da yanlışlığa yol verilmişdir. Təlim nəticələri anlayışı səhv izah edilmişdir. Məlumdur ki, təlim nəticələri dərs ilinin sonunda şagirdlərin əldə edəcəkləri bilik və bacarıqların məzmununu əhatə edir. MMV əslində dərs ilinin sonunda şagirdlərin nəyə nail olacaqlarını fənn kurikulumunun tələblərini burada əks etdirməli idi. MMV-də bu yoxdur. Belə olan surətdə təlim nəticəsini görməyən müəllim üçün məzmun standartlarının buraya nə üçün daxil edildiyini müəyyənləşdirmək, məzmun xətləri üzrə standartların nəyə xidmət edəcəyini təyin etmək sual doğurur. 19

20 Səhifə 6. Qeyd olunmuş Əsas məqsəd tədris ilinin sonunda məzmun standartlarının tələblərinə cavab verməkdən ibarətdir fikri yanlış yanaşmanı əks etdirir. Tədris ilinin sonunda təlim nəticələrinin həyata keçirilməsi əsasdır. Səhifə Alt standartlardan sonra təlim nəticələri kimi təqdim edilən izahlar yanlış yanaşmadır. Daha çox standartların istifadə imkanlarını daraltmağa, onlardan yayınmağa gətirib çıxarır. Bunu yoxlamaq üçün alt standartlarla göy rəngdə verilmiş təlim nəticələrini müqayisə edərək qarşılaşdırmaq lazımdır. Standartlara əlavə kimi təqdim olunan təlim nəticələri anlayışının metodiki əsası yoxdur. Onların bir çoxu alt standartdakı məlumatları ya təhrif edir, ya da genişləndirir. Burada yalnız alt standartın tələbləri şərh edilə bilər. Belə bir tövsiyə xarakterli şərh Azərbaycan dili fənn kurikulumunda təqdim olunmuşdur. Ona tərəf istiqamət verilə bilər, ya da çətin anlaşıla bilən alt standartın mənası bir qədər sadə variantda müəllimlərə ayrıca şərh oluna bilərdi. Səhifə 13. Sonuncu abzasda göstərilir ki, məzmun xətləri üzrə üsullar seçilir. Halbuki üsullar yalnız alt standartlar əsasında müəyyən olunur və bu zaman standartın fəaliyyət hissəsinə diqqət yetirilməlidir. Səhifə 14, 21. Təqdim olunan Qərarlar ağacı öz metodik məzmunundan uzaqlaşdırılmış, yanlış iş üsuluna çevrilmişdir. Fənn kurikulumunda (o cümlədən, Z. Veysovanın Fəal/interaktiv təlim (müəllim üçün vəsait), Bakı: 2007, səh və yenə də həmin müəllif Ümumi orta təhsil səviyyəsi üzrə yeni fənn kurikulumlarının tətbiqi, Ana dili fənni üzrə müdavimlər üçün təlim kursu vəsaiti, Bakı: 2013, səh.85) bu metodun alqoritmi, pasportu dəqiq şəkildə təqdim olunsa da, MMV-də yanlışlığa yol verilmişdir. Səhifə 15. Dərslərin strukturu başlığında adları çəkilən fəal/interaktiv dərs mərhələləri açıqlanmamış, ondan istifadə olunması şübhə altına alınmış (bax: səh.15, axırdan ikinci abzas), dərslərə dair qeyd olunan metodik tövsiyələrdə bu dərs mərhələlərinə istinad olunmamışdır. Bu isə kurikulumun tələblərinə ziddir. Səhifə 126. Şeyx Səfi məqbərəsi mətnində alt standartı dərslikdə reallaşmadığı halda, MMV-də qeyd edilmişdir. 20

21 Nəticə 1. Dərslik komplekti məzmun xətləri üzrə əsas və alt standartların reallaşdırılmasına əsasən imkan vermişdir. 2. Bir çox mətnlərin informasiya yükü ağırdır və bu, məzmun xətlərinə aid alt standartların reallaşdırılmasına mane olur. Oxu məzmun xəttinə aid müxtəlif tipli, rəngarəng tapşırıqların sayının artırılması təklif edilir. 2. Dil qaydası məzmun xətti ilə bağlı qaydaların verilməsində sadədən-mürəkkəbə prinsipinin gözlənilməsi, şagirdin nəticəni müstəqil şəkildə əldə etməsinə imkan verən tapşırıqların sayının artırılması təklif edilir. 3. Yazı məzmun xətti üzrə təqdim olunmuş yazı növləri ilə bağlı nümunələrin bir çox dərslərdə müxtəlif formalarda verilməsi, dərs ili ərzində müxtəlif vaxtlarda təkrar olunması təklif edilir. 21