Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin 5-ci sinifləri üçün Təsviri incəsənət dərsliyi

Transkript

1 Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin 5-ci sinifləri üçün Təsviri incəsənət dərsliyi Müəlliflər: Məhsəti Məmmədova Bənövşə Mirzəyeva Nəzakət Əliyeva Bakı: Aspoliqraf, Dərsliklə bağlı TQDK-ya daxil olan qeydlər, iradlar və təkliflər əsasında hazırlanmış YEKUN RƏY

2 Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır: 1. Məzmun baxımından; 2. Şagirdlərin yaş və fizioloji xüsusiyyətləri və elmi-pedaqoji baxımdan; 3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından; 4. Müəllim üçün metodik vəsait in (MMV-nin) məzmunu baxımından. 1. Məzmun baxımından Dərslik komplekti dərslik və müəllim üçün metodik vəsaitdən ibarətdir. Rəngarəng, illüstrativ materiallarla zəngin cədvəllər, sxemlər, praktik tövsiyələr verilmişdir. Dərslik komplekti vahid dizayn üslubunda işlənmişdir. Hər tədris vahidinin və materialların, sual və illüstrasiyaların sadədən mürəkkəbə doğru, sistemli ardıcıllığı gözlənmişdir. Buna baxmayaraq, dərslik və metodik vəsaitdə müəyyən qüsurlar vardır. Səhifə 21. Boyakarlığın növləri sxemindən fərqli olaraq, səhifə 27-də verilmiş sxem Heykəltəraşlığın inkişaf sahələri adlanır. Burada heykəltəraşlığın növlərindən söhbət gedə bilər. Boyaların növləri blokunda (səhifə 25) verilmiş şəkillərin bəziləri başa düşülmür, həddən artıq kiçikdir. Saxsı boyaları və Uşaq (Akvarel) sözlərinin fonunda verilmiş şəkillər mahiyyətə uyğun deyil. Xatırlayaq blokunda (səhifə 30) görkəmli dövlət xadimi H. Əliyevin şəkli altında Heykəltəraş Ömər Eldarov sözləri yazılmışdır. Düzdür, şəklin dərinliyində görkəmli sənətkar Ö. Eldarov görünsə də, şagird şəkilaltı yazını daha çox dövlət xadiminə aid olduğunu düşünə bilər. Yadda saxlayaq blokunda (səhifə 36) yazılır: Memarlıq abidələri təyinatına görə üç növə ayrılır: irihəcmli tikililər, landşaft memarlığı, şəhərsalma.... Adətən, memarlıq abidələri bədii, tarixi, dekorativ və xatirə aspektində başa düşülür. Bəzi terminlər və anlayışlar təhrif olunmuş və ya ilk dəfə verilən termin şərh edilməmişdir. Səhifə 18. Sxemdə orta sütunda verilmiş paleoqrafiya (yaxud ksiloqrafiya) termini mötərizədə taxta üzərində həkk olunmuş rəsm kimi izah edilmişdir. Lakin izahlı lüğətlərdə bu terminlər elə izah olunmur. Paleoqrafiya xüsusi tarixi-filoloji 2

3 fənn. Yazı qanunauyğunluqlarını, onun qrafik formalarının tarixi aspektdə inkişafını öyrənir (bax: Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti, 2006, III cild, səhifə 568, 2-ci sütun. Paleoqrafiya (yun. palaios və grapho ) Yazı tarixini, onun qrafik formalarının inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənən tarixi-filoloji fənn. Ksiloqrafiya 1. Çap üçün metal və ya taxta parçası üzərində tərsinə qazılmış təsvir; 2. şablon, basmaqəlib). 2.5 sm qalınlıqda taxta üzərində oyulmuş çap forması (klişe, qəlib, möhür). Əl üsulu ilə oyulan qəlibin üzəri rənglə örtülərək kağız üzərində çap edilən qravüra növü. Bu üsul qədim Çində icad olunmuşdur (VI əsrə qədər). Bu anlayışlar müxtəlif sahələrə aiddir. Paleoqrafiya elm sahəsi, ksiloqrafiya isə bədii sənətdir. Bu səbəbdən onları eyniləşdirmək düzgün deyil. Səhifə ci abzas: Qravür sözü (bax: Azərbaycan dilinin orfoqrafik lüğəti) qravüra olmalıdır. Elə həmin səhifədə 6-cı abzasda verilmiş Tətbiqi qrafikaya ağac, daş, metal və s. üzərində müxtəlif texnikalarla qazılmış və ya həkk olunmuş rəsmlər daxil edilir cümləsi Tətbiqi qrafika bədii-tətbiqi qrafika da adlanır. Sənaye məhsullarının satışına və istehsal sahələrinə xidmət edir (məmulat üzərində yarlıq, etiket, firma nişanı, qablaşdırma, nəşriyyat nişanları, reklam nəşrləri kataloqlar, bukletlər) kimi verilsə, daha məqsədəmüvafiq olar. Səhifə ci abzasda verilən Sənaye qrafikasına sənaye üsulu ilə yaradılmış qrafik təsvirlər aid edilir cümləsinin əvəzinə, Sənaye qrafikasına əmtəə nişanlarının, etiketlərin və qablaşdırma formalarının dizaynı aid edilir cümləsi verilsə, daha düzgün olar. Səhifə cü abzasda Dünyanın müxtəlif yerlərində yaradılmış ən dəyərli memarlıq abidələri, nüfuzlu ümumdünya təşkilatı UNESCO tərəfindən dünya irsi siyahısına salınaraq mühafizə olunur cümləsinin əvəzinə, Dünyanın müxtəlif yerlərində yaradılmış ən dəyərli memarlıq abidələri, UNESCO tərəfindən Ümumdünya irsi siyahısına salınmışdır ( Ümumdünya irsi termin kimi qəbul olunub) cümləsi verilsə, daha düzgün olar. Ümumdünya İrsi Komitəsi UNESCO təşkilatının strukturudur. Müzakirə, müqayisə, şərh edək blokunda (səhifə 37) üç fotoşəkil yerləşdirilmişdir. Onlardan yalnız Hökumət evi aydın təsvirdir. Elə həmin səhifədə Təsvirin ardıcıllığı blokunda təsvir edilmiş İçərişəhər maketi 3 4-cü sinif dərsliklərində verilənin təkrarıdır. Səhifə ci abzasda İspaniya ərazisindən tapılmış Fon-de-Qom mağarasındakı rəngli bizon təsvirləri bu baxımdan çox böyük maraq doğurur. Daha 3

4 sonralar qədim Misir ehramlarından tapılmış insan və heyvan təsvirləri, heykəllər forma, ölçü və rəng həllinin dəqiqliyi ilə tamaşaçıların böyük marağına səbəb olmuşdur. Məsələn, Nefertitinin portret təsviri belə real təsvirlərdəndir. cümləsi 5-ci sinif şagirdi üçün dolaşıqlıq yarada bilər. Sonuncu abzasdakı fikir... realizm üslubuna aid edilir kimi verilməlidir. Səhifə 39. Realizm üslubu 19-cu yüzilliyin ikinci yarısından başlayaraq təsviri sənətin qrafika, rəngkarlıq, heykəltəraşlıq kimi növlərində çox geniş yayılmışdır. cümləsində realizm sözü 19-cu əsrdə incəsənətdə və digər yaradıcılıq növlərində yaranmış cərəyanın adıdır. Həmin səhifədə, tapşırıqda verilmiş portret başqası ilə əvəz olunmalıdır, çünki bu nümunə plagiatdır. Dərslikdə verilmiş müxtəlif tarixi abidələrin məkanı mütləq qeyd olunmalıdır. Məsələn, səhifə 34-də Milli memarlıq abidələri mövzusuna aid verilmiş nümunələr və s. Səhifə 43. Yeni sözlərdən istifadə olunmuş, lakin onların mənası açıqlanmamışdır. Məsələn: formalist sənət, abstraksionist və ya mücərrədçi rəssamlar və s. Səhifə Məlumdur ki, Kitabi-Dədə Qorqud dastanı və onun boyları (12 boy) vardır. Müzakirə, müqayisə, şərh edək blokundakı sual Dədə Qorqud əsəri cümləsi ilə başlayır. Sonra illüstrasiyaları şərh edən ümumi başlıqda yenidən yazılır: Kitabi-Dədə Qorqud dastanlarına çəkilmiş illüstrasiyalar. Daha sonra illüstrasiyaların adının əvəzinə yalnız onu çəkən rəssamların adı verilir. Elə təəssürat yaranır ki, müəllif adları Kitabi-Dədə Qorqud dastanının boylarının adıdır. Eyni dolaşıqlıq bu mövzunun suallarında da mövcuddur. Səhifədə yerləşdirilmiş qrafik və illüstrativ materialların təhrif olunması müşahidə olunur, tədris metodikası qaydalarına etinasızlıqla yanaşılmışdır. Tarixə ekskursiya edək blokunun adından göründüyü kimi, maddi-mədəniyyət nümunələri ilə tanışlıq xarakteri daşısa da, mətn tapşırıq kimi verilmişdir. Mövzular və illüstrativ materiallarda 3 4-cü sinif dərsliklərində olan mövzuların təkrarı hiss olunur. Dərslikdə 5-ci sinif şagirdinə tanış olmayan sözlər verilmiş və onların izahı isə verilməmişdir. Məsələn, səhifə 75-də şəcərə sözü. Sadə əşyaların dizaynı başlıqlı mövzuda (səhifə 48) sadə əşya yoxdur. Məsələn, Günümüzə aid əşyaların tərtibatında dizaynın nə əhəmiyyəti var? ifadəsi 4

5 başa düşülmür. Çünki termin və anlayışlar blokunda Dizayn kompozisiya, quruluş, tərtib. izahatı verilmişdir. Əgər tərtibat sözü eyni zamanda dizayn kimi qəbul edilirsə, analoji məntiqlə sual belə səslənir: Dizaynda dizaynın nə əhəmiyyəti var?. Sual və tapşırıqlar bloku (səhifə 54) Tanış olaq blokundan yer almışdır. Ümumiyyətlə, plakat dili (ifadə üslubu), orada təsvir olunan ideya uzaqdan gözə çarpmalıdır. Səhifə 69. Perspektivdə rəsm mövzusu ilk baxışda Gələcəkdə rəsm mənasını verir. Bu mövzunun adı Perspektiv qanunlarına əsasən təsvir edirik (rəsm) və s. ola bilər. Səhifənin yuxarı sağ hissəsindəki sualda əşya və obrazlar sözlərinin yerinə, obyektləri sözünü işlətmək daha məqsədəuyğun olardı. Mövzuda bir neçə dəfə format üzərində ifadəsi işlənmişdir. Bunu səth üzərində demək daha doğru olardı. Cümlələrin quruluşunda olduqca çox redaktəyə ehtiyac olan sözlər mövcuddur. Səhifə 70. Perspektivin qanunlarını ifadə edən hər iki şəkil keyfiyyətsiz və köhnədir. Elə həmin səhifədə verilən anlayışların bəziləri qüsurludur. 4-cü sinifdə bu anlayışlar daha dəqiq və anlaşıqlı verilmişdir. Məsələn, Xətti perspektiv rəsmdə bizdən uzaqlaşan əşyaların ölçüləri daha kiçik təsvir olunur. Bu cümlədə bizdən sözünün yerinə müşahidəçidən, əşyaların sözünün yerinə obyektlərin sözləri işlənsə, daha dəqiq və anlaşıqlı olar. Həmçinin, cümləyə qarşıdakılara nisbətən sözlərinin əlavə edilməsi də yaxşı olardı. Səhifə 77. Tanış olaq blokunda verilmiş emblemlərin bəziləri artıq dəyişdirilmişdir. Məsələn,. Dolaşıq mövzu başlıqları ilə məzmun uyğunsuzluğu, ziddiyyətli və dolaşıq suallar, suallardakı qeyri-dəqiqlik daim müşahidə olunur. 5

6 2. Şagirdlərin yaş və fizioloji xüsusiyyətləri və elmi-pedaqoji baxımdan Müzakirə, müqayisə, şərh edək blokundakı (səhifə 54) plakatlar şagirdin yaş səviyyəsinə uyğun deyil. N. Ağayevə məxsus plakatda skeleti xatırladan elementlərin 5-ci sinif şagirdində hansı təəssürat oyadacağı məlum deyil. Səhifə 31. Tarixə ekskursiya edək blokundakı tapşırıq: Azərbaycan xalq sənətinin qədim nümunələrini müşahidə et. Onların hansı məqsədlər üçün yaradıldığını izah et. Tapşırıq 5-ci sinif şagirdinin təfəkkür səviyyəsinə uyğun deyil. Məsələn, bəzəkli qadın geyimi, emallı mis qab şəkilaltı sözləri hər hansı öyrədici və ya informativ yükə malik deyil. Səhifə 70. Xətti, hava və əks perspektivlər perspektivin qanunları deyil, növləridir. 5-ci sinifdə Əks perspektiv növünü vermək doğru sayılmaz, çünki bu növ ali məktəblərdə Tərsimi həndəsə, Texniki rəsm kimi fənlərdə tədris olunur. Müzakirə, müqayisə, şərh edək blokundakı (səhifə 71) əsərlər şagirdlərin yaş səviyyəsinə və mövzuya uyğun deyil. Ümumiyyətlə, dərsliyin tərtibatı zamanı şagirdlərin yaş xüsusiyyəti demək olar ki, nəzərə alınmamışdır. 3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından Dərsliyin üz qabığı rəng seçimi və dizayn baxımından məzmunu əhatə etmir, ümumi verilmişdir. Təsviri sözündəki baş hərf ( T ) Ə hərfini xatırladır. Forzasda Azərbaycan Respublikasının Dövlət himninin göy rəngli mətni və fonda verilmiş Azərbaycan Respublikasının yaşıl rəngli, ləkəni xatırladan xəritəsi bir-birinə qarışıb. Dövlət himninin mətni rəsmi sənəd olduğu üçün onu bəzəmək məqsədəuyğun sayılmır. Dərslikdə 6 79-cu səhifələrdə vərəqlərin kənarında verilmiş rəngli haşiyə səhifələrdəki materialı daha da ağırlaşdırır və fikri yayındırır. 5-ci səhifədə verilmiş şagirdlərə müraciətdə şərti işarələrdə istifadə olunan simvol-təsvirlər çox kiçikdir və mətnlə müşayiət edilir. Tərtibat qaydaları səhifənin nömrələnməsində də pozulmuşdur. Bu xırda təsvirlər köməkçi xarakter daşısa da, onların çoxluğu səhifələrdə sıxlıq və vizual qarışıqlıq yaradır. 6

7 Sual və tapşırıqlar blokunda (səhifə 8) sual işarəsi və ona söykənən ağ rəngli insan təsviri internetdən götürülmüşdür və dərsliyin ümumi konsepsiyasına uyğun deyil. Bu işarə dərsliyin sonuna qədər verilmiş və vahid ölçü standartları gözlənməmişdir. Belə ki, 8-ci səhifədən başlayaraq, ölçü müxtəlifliyi nəzərə çarpır. Tanış olaq blokunda (səhifə 9) Böyükağa Mirzəzadənin Mənzərə adlı rəsm əsərinə aid şəkilaltı söz şəkildən kənara çıxmışdır. Qrafika mövzusundakı sxemdə (səhifə 18) oxlar səliqəsiz və qarışıq verilmişdir. Sxemdən aşağıda Məryəm ana (R. Santi, italyan rəssamı) əsəri ənənəvi rəsm kimi (yəni karandaşla çəkilmiş rəsm) təqdim olunmuşdur. Bu əsər Avropada intibah dövrünün ən məşhur şedevrlərindən biri Sikstin Madonnası əsərinin rəngsiz fraqmentidir. Rəssamın eskiz-rəsmləri mövcuddur. Dekorativ tətbiqi sənət növləri (səhifə 32) mövzusundakı cədvəldə 2 və 4-cü sırada verilmiş şəkillər çox kiçikdir. 4. Müəllim üçün metodik vəsait in (MMV-nin) məzmunu baxımından Metodik vəsaitdə dərsliyin məzmunu tam açıqlanmır. Səhifə 5-6. Yalnız dərsliklərin qiymətləndirilməsi meyarlarına əməl olunduğu gözlənilmişdir (dəqiqliklə köçürülmüşdür). Müəllimin dərsliklə necə iş aparması, tövsiyələr, dərsliyin ümumi konsepsiyası verilməmişdir. Şrift həddən artıq kiçikdir. Fənlərarası inteqrasiya düzgün göstərilməmişdir. Nəticə 1. Dərsliyin forzas səhifəsində Dövlət Himni Azərbaycan Respublikasının Dövlət Himni haqqında 1992-ci il 27 may tarixli Qanununun tələblərinə uyğun çap olunmayıb. Himnin adı ( Azərbaycan marşı ) ixtisar olunub. Himnin musiqisinin müəllifinin soyadı (Hacıbəyov) redaktə ilə (Hacıbəyli) verilib. Həmçinin forzas səhifəsində Dövlət Gerbinin rəngli təsviri Dövlət Gerbi haqqında Əsasnamə nin təsdiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikasının 1993-cü il 23 fevral tarixli Qanununun tələblərinə uyğun çap olunmayıb. 2. Dərslik komplektinə göstərilən iradlara müəlliflər tərəfindən münasibət bildirilmişdir. 7