KARADENİZ COĞRAFİ BÖLGESt NÜFUSU (I. ŞEHİRSEL) Ç İR İŞ

Transkript

1 KARADENİZ CĞRAFİ BÖLGESt NÜFUSU (I. ŞEHİRSEL) Ç İR İŞ Ass. Dr. Yalçın K A R A B U L U T Türkiye Cğrafi Bölgeleri içinde % 18 lik bir ranla Dğu Anadlu (% 22), İç Anadlu (%* 2) den snra üçüncü sırada yer alan Karadeniz Cğrafi Bölgesi için, 1941 yılında Ankara da tplanan I. Türk Cğrafya Kngresi nde kabul edilen cğrafi sınırlar inceleeleriizde esas alınıştır k2 lik bir alan kaplayan Karadeniz Cğrafi Bölgesi nüfus nitelikleri ele alınıp incelenirken Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü tarafından 1927 yılında ilki, 1935 yılında İkincisi ve daha snra snu ve 5 le biten yıllarda yenilenen Genel Nüfus Sayıları snuçlarından yararlanılıştır. i 94 >! 945>! 95>! 955> : 965> 197 ^! 975» ^ 1 yıllarında bölge ve bölülerin nüfus iktarları ve nitelikleri tesbit edilirken ilçe düzeyine inilerek hesaplaalar yapılıştır. Hesaplaalarda klaylık sağlaak aayle, nüfusça yğunluk gösterdiği alanların, % 5 ve daha fazla bölüleri bölge sınırları içinde kalan ilçeler, Karadeniz Cğrafi Bölgesi sınırları içinde hesaplanıştır. % 5 den fazla bölüleri bölge sınırı dışında kalanlar ise hesaplaalara dahil edileiştir. Buna göre; Artvin, Rize, Trabzn, Güüşhane, Giresun, rdu, Sasun, Tkat, Aasya, Çru,2 Çankırı,3 Sinp, Kastanu, Znguldak ve Blu illeri bütünü ile, Karedeniz Cğrafi Bölgesine dahil ediliştir. Öte yandan Erzuru ilinin yalnızca, lur, ltu, Trtu, İspir, Erzincan ilinin Refahiye, Sivas ilinin Suşehri ve Kyulhisar, yılına ait veriler 12 Eki 198 Genel Nüfus Sayı ının henüz kesin snuçları yayınlan adığı için telgrafla alınan geçici snuçlardır. 2 Çru ilinin; A laca, Bayat, Sungurlu ilçeleri hariç, 3 Çankırı ilinin; Merkez ve Şabanpzü ilçeleri hariç,

2 121. YALÇIN KARABULU T Yzgat ilinin Çekerek, Ankara ilinin Kızılcaha a, Çalıdere, N allıhan, Eskişehir ilinin Sarıcakaya, Bilecik ilinin Gölpazarı ve Söğüt, Sakarya ilinin Akyazı ilçeleri Karadeniz Cğrafi bölgesi içine dahil ediliştir. Böyle bir etdla, 198 yılına kadar deva edegelen birtakı idari değişikliklere rağen şehir nüfusunun (1. kriterine göre) hatasız tesbit ettiğiizi söyleyebiliriz. Fakat bölgenin kır ve genel nüfusunun tesbi tinde ayni sözcüğü söyleek ükün değildir. Ancak yaptığıız çalışalarla bu hatayı asgariye ve bölge nüfusunu gerçek değerlere yakın tutaya çaba harcadık. Karadeniz Cğrafi Bölgesi nüfus özelliklerinin gelişiini rtaya kyak aayla 1927 Genel Nüfus Sayıını başlangıç kabul ettik. Böylece bölge nüfusunun (Şehir, kır, tpla) niteliklerinin yarı yüz yıla aşkın gelişiini rtaya kyaya çalıştık. K A R A D E N İZ BÖ LG E Sİ G E N E L N Ü FU SU Karadeniz cğrafi bölgesi nüfusu incelendiğinde Türkiye nüfusunun genel ve öneli bir özelliği lan şekil. I.de izlendiği gibi nüfusun devalı artışı yanında nüfus yğunluğunun kıyı kesii ile iç kesiler arasındaki çelişki ve bölüler arasındaki farklılık birden rtaya çıkar. İç kesilere göre kalabalık bir nüfus barındıran kıyı kesii devalı larak dğu bölüünden batıya dğru nüfus hareketlerine sahne luştur. Birinci kadeede rta Karadeniz Bölüünde tütün tarıının başlaası ile gelişen eknik hayat Dğu Karadeniz Bölgesi nüfusu için göç alanı teşkil etiştir. Daha snra rta bölüde nüfusun yğunlaşası göçlerin batıya yönelesine neden luştur yılları arasında nüfus verede başta gelen Dğu Karadeniz Bölüü5 çay tarıının ve buna bağlı endüstrinin gelişesi göçü taeen durduraaıştır, sadece hafifletiştir.6 Bugün Türkiye nüfusunda, dünya nüfusunda izlendiği gibi devalı bir artış lduğu görülür. Snuncusu 12 Eki 198 de yapılan genel nüfus sayıının telgrafla alan snuçlarına göre 23 Eki 1975 ile 12 Eki 198 tarihleri arasındaki beş yıllık 4 E irğlu, M Akçakca da Nüfus Yerleş e ve Eknik Faaliyetler. D.T.C. Fakültesi Yay. N : 19a S ag Ankara. 5 Tü ertekin, E T ürkiye de İç Göçler. İst. Ü niv. Y a y. N : Cğ. Enst. Y a y.n 54. S: 2. İstanbul. 6 Tandğan, A Ç ayeli - Pazar Yöresinin Fiziki Cğrafyası D.T.C. Fak. Cğ. Araş. Enst. Derg. Sayı: 3-4 S: I4I. Ankara.

3 KARADENİZ CĞRAFİ BÖLGESİ NÜFUSU 125 süre içinde Türkiye nüfusu % 22,8 lik yıllık artış gösteriştir.7 Bu dünya nüfus (% 19)8 artışının üstünde bir değerdir. 141 k2 lik bir alanla Türkiye yüzölçüünde % 18 lik bir hisseye sahip lan Karadeniz Bölgesinde 1927 Genel Nüfus sayıı snucuna göre Türkiye nüfusunun % 24 ü yaşaakta idi. 198 sayıı geçici snuçlarına göre bu ranın % 18 e gerilediği izlenektedir yılında larak tesbit edilen Karadeniz Bölgesi nüfusu Türkiye bütününde lduğu gibi yıllarında (artış hızı azalasına rağen) devalı bir artış gösteriş lduğu tabl I de de görülektedir ile 198 yılları arasındaki 53 yıllık dönede bölge nüfusu kişi artarak den e yükseliştir yılı nüfusu 1 kabul edilirse 198 yılında % 254 lük bir artış gösterdiği görülür. Türkiye genel nüfusu ise, aynı dönede artarak kişiden kişiye yükseliş, 1927ye göre ıg8nüfusu % 331 lik bir artış gösteriştir. Nüfus yğunluğuna gelince 1927 yılında Karadeniz Bölgesinde k.2 ye 23 kişi düşerken 198 yılında k.2 ye düşen nüfus iktarı 58 kişiye yükseliştir yılında; Türkiye nüfus yğunluğunun (% 18) üstünde lan Karadeniz Bölgesi 198 yılı sayıına göre eşdeğer lduğu görülektedir. Bütün bunlar, bölgede gerek tarıdaki verililiğin artası, gerekse endüstrinin azda lsa gelişesine rağen yukarıda belirteğe çalıştığıız dışa yönelik nüfus hareketinin deva ettiği fikrini kuvvetlendirektedir. N Ü FU S D A Ğ IL IŞI Nüfusun bölgede dağılışına gelince; bölgenin nüfus dağılışının en belirgin özelliği kıyı ile iç kesi arasındaki tezat ile bölüler arasındaki farklılıktır. İlçe düzeyine inerek yaptığıız nüfusun dağılışını gösteren kartgraı (Harita 1); incelediğiizde daha önce de belirttiğiiz kıyı ile iç kesi arasındaki büyük yğunluk farkı birden görülür Eki 198 G enel Nüfus Sayı ı. B.D.I. Enst. Y a y. N : 914. S: I. T ab l: I. Ankara T ürkiye İstatistik Cep Y ıllığ ı 198 B.D.İ. Enst. Y a y. N : 93. Say: 237. A n kara 1981.

4 126 YALÇIN KARABULUT TAB L : I- TÜRKİYE VE KARADENİZ BÖLGESİNDE NÜFUS VE ARTIŞ ENDEKSLERİ (

5 K ARADENİZ CĞRAFİ BÖLGESİ NÜFUSU 127 Bölgede nüfusun en yğun lduğu kesiler dğuda Svyetler Birliği sınırından başlıyarak Arhavi, Fındıklı, Ardeşen, Espiye ve Bulancak dışarıda bırakılırsa, Sasun a kadar uzanan bölü ile, Batı Karadeniz Bölüündeki Sinp, Bartın, Çaycua, Znguldak, Ereğli gibi kıyı kesiindeki ilçeler teşkil etektedir. K ıyı kesiinde yer alan ilçelerin yğunluğu ile iç keside aynı şerit üzerinde bulunan ilçelerin yğunluğunu ukayese ettiğiizde bu zıtlık daha iyi rtaya çıkaktadır. Kıyıda bulunan 42 ilçeden 5 i; Kastanu : 45 Cide : 49 Bzkurt : 49 Ayank : 49 Gerze : 46 4 ile 5 arasında yğunluğa sahip bulunaktadır. 1 ilçenin yğunluğu da; Arhavi : 56 Türkeli : 78 Ardeşen : 51 İneblu : 69 Tireblu : 68 Akçakca : 63 Bafra : 9 Çatalzeytin : 51 Alaça : 81 Erfelek : ile 1 kişi arasında, geri kalan 27 ilçenin nüfus yğunluğu da 1 kişinin üstündedir. Bunun da 17 si; Hpa II Fatsa!9 4 Pazar 151 Ünye J75 Çayeli 122 rdu 173 f 158 Tere 124 Sürene 13 Çarşaba 3 Araklı 149 Sinp 16 Yra 141 Bartın 117 Görele 124 Ereğli 143 Keşap ile 2 kişi arasında,

6 128 YALÇIN KARABULUT Arsin : 24 Akçaabat : 241 Vakfıkebir : 219 Giresun : 273 Perşebe : 29 Sasun : 3 21 ile 3 kişi arasında; 3 ü; Rize : 351 Eynesil : 337 Znguldak : kişi arasında; Trabzn 13 kişi ile en fazla nüfus yğunluğuna sahip bulunaktadır. Iç keside bulunan 21 ilçenin ise; 16 sı 5 kişiden az yğunluğa sahip bulunaktadır. Bunlar: ltu : 28 Kyulhisar : 27 lur : 24 Reşadiye : 4 Trtu : 23 sank : 45 İspir : *9 Tsya : 4 Bayburt : 28 vak : 39 \ Kelkit : 3 Eskipazar 33 Alucra : 23 Mengen : 21 Şebinkarahisar : 24 Yığılca : 32 Dört tanesi 5 ile 1 kişi arasında değişen yğunluğa sahiptir; Niksar : 76 Erbaa : 86 Suluva : 84 Merzifn : 65 Düzce k2, ye düşen 124 kişi ile bu keside ı ün üstünde yğunluğa sahip tek ilçe duruundadır. Karadeniz Bölgesi nüfus dağılıının kıyı ile iç kesiler arasında görülen bu çelişki bölüler arasında da ayni şekilde izlenir. Dğu

7 KARADENİZ CĞRAFİ BÖLGESİ NÜFUSU 129 bölüünde kıyı kesiindeki kalabalık şerit içerilere fazla skulaz. Bu kıyı şeridinin heen gerisinde yükselen dağlarda nüfusça bş alanlar, iç kesiinde ise nüfus yğunluğunun az lduğu görülektedir. Dğu Karadeniz bölüünde fiziki yapı nedeniyle çk yğun alanlarla taaen bş alanların birbirine çk yakın bulunduğu görülektedir. rta Karadeniz bölüünde ise yğunluğun dğuya ranla azaldığını görürüz. Yine bu bölüde yükseltinin azalası snucu Dğu Karadeniz bölüünde görülen yğun alanların heen yanında yeralan bş alanların rtadan kalktığı görülektedir. Bu bölüün başka bir özelliği de Karadeniz kıyı kesiinde görülen yğunluğun Kızılırak ve Yeşilırak deprasynlarında yeralan tarı alanları nedeniyle içkesilere dğru skuluş lduğudur. Karadeniz cğrafi bölgesinin en tenha bölüü ise batı bölüüdür. Bu bölüdeki kıyı gerek denizde şelf alanlarının ve kyların elverişsizliği gerekse kıyı düzlüklerinin azlığı nedeniyle az yerleşik ve tenhadır.9 Batı Karadeniz bölüünün kıyı şeridindeki Znguldak çevresinde dğu bölüünde görülen nüfus yğunluğu yeniden rtaya çıkaktadır. Bu bölüün iç kesiin deki dağlık alanlarda görülen seyrek nüfusa karşı geniş vadi luklarında nüfusun yğunlaştığı görülektedir1 ŞE H İR N Ü FU SU Şehirsel nüfus ile kırsal nüfus ranları ülkeleden ülkeye değişiklikler gösterektedir. Kırsal ve şehirsel nüfus ranlan arasındaki bu fark gelişiş ve az gelişişlikle de daha belirgin bir duru gösterektedir. Az gelişiş ülkelerde kırsal keside yaşıyan nüfus ranı genel nüfusun büyük bir bölüünü teşkil ederken, gelişiş ülkelerde şehirsel nüfus ranının daha fazla lduğu görülektedir. Örneğin, ıgy e göre gelişiş ülkeye örnek verebileceğiiz İngiltere nin şehirli nüfusunun genel nüfustaki ranı % 78,4 iken, az gelişiş ülkeye örnek verebileceğiiz Hindistan da bu ran % 19,8 dir.11 Gelişekte lan ülkelerde ise duru daha başka bir şekil alır. Bu snuncu grup özelliğini taşıyan ülkelerde, kırsal nüfusun, genel nüfustaki payı devalı azalırken şehirsel nüfusun payı ise devalı bir şekilde artış gösterektedir. Diğer bir ifade ile gelişekte lan ülkelerde şehir nüfusu eğrisi grafikte devalı yükselirken kırsaln üfus eğrisi iniş gösterektedir. 9) E irğlu, M Blu da Y aylalar ve Yaylakhk. Ank. Ü niv. D.T.C. Fak. Y ay. N : 272, S : 82. Ankara. 1 Eirğlu, M Batı K aradeniz Bölüünde Denizin Eknik Değerini Kısıtlayan Faktörler D.T.C. Fak. Cğ. Araştıraları dergisi: Sayı: 2. S: 26. Ankara. 11 T ürkiye de Nüfus. H acettepe Ü niv. Nüfus Etüd. Enstitüsü. S: 46. Ankara

8 13 YALÇIN KARABULUT Şehirsel ve kırsal nüfusların gelişiş ve az gelişiş ülkeler arasında gösterdiği bu farklı ransal niteliği, bölgeler arasındaki değişik, dğal, eknik ve ssyal yapı nedeniyle aynı ülke içinde de görebiliriz. Bazı Cğrafi bölgelerde şehirli nüfus yğunluğu k2, ye n kişiden (197 yılında Dğu Anadlu 5.2, Karadeniz 8.6,) az, bazılarında (Marara 58,9) da ellinin üstünde lan Türkiye bu snuncusuna örnek teşkil etektedir.12 Başlangı endüstri devriine rastlayan şehirlerşe hareketi, endüstrinin gelişesine paralel larak gelişe gösteriştir. Gelişe ve şehirleşe süreci içine giren bu endüstri erkezleri çevrelerinden nüfus çekeye başlaış, şehir sayıları, büyüklükleri ve nüfusları giderek artıştır. Bu lgu bir taraftan tarı sektöründeki nüfusun azalarak sanayi sektöründeki nüfusun artasına neden lurken, bir taraftanda şehirleşeyi hızlandırıştır. Biri yeni şehirlerin eydana gelesi diğeri de evcut şehirlerin daha da büyüesi şeklinde lan bu şehirleşe hareketi, araştıra alanları çeşitli lan araştıralar tarafından değişik şekillerde ele alınıp tanıı yapıl aya başlanıştır. Şehir ve kır yerleşeleri ayırıında uygulanan kriter ülkden ülkeye değiştiği gibi aynı ülke içinde de değişik kriterler kullanıldığı görülür. Ülkeizde bazı araştıralar şehir-kır ayırıında yğunluk üzerinde dururken, bazılarıda iş-bölüünün belirip belireesine göre tasnif eteyi uygun görektedir. Türkiye de yapılan genel nüfus sayıları snuçlarında şehir ve kır nüfusları idari kritere göre tasnif edilektedir. Buna göre il ve ilçe erkezlerindexyaşayanlar şehirsel, bucak ve köylerde yaşıyanlar ise kırsal nüfus larak tanılanaktadır.13 Devlet İstatistik Enstitüsünün idari kriteri esas alarak yaptığı bu ayıra göre henüz nüfusu 1 lıyan (lur 859) bir takı yerleşe erkezleri ilçe ldukları için şehir nüfusu larak verilektedir. Bu ise gerçek şehir ve kır nüfusu değerlerini saptaakta Prf. M, Eirğlu nun vurguladığı gibi yanıltı laktadır14 12 E irğlu, M. 1975, Türkiye C ğrafi Bölgelerine G öre Şehir Yerleşeleri ve Şehirli Nüfus Ank. Ü niv. D.T.C. Fakültesi Cğ. Araştıraları Enst. Der. Y ay. N: 7. S : 139. Ankara. 13 Y asal açıdan da şehir-kasaba ve köyler ayrılışlardır. Ö rneğin 442 sayılı yasaya göre 2 e kadar nüfuslu yerler köy, 2-2. arası nüfuslu yerler kasaba, 2. nüfuslu yerlerde şehir sayılaktadır. 14 E irğlu, M Şehir Yerleşeleri ve Şehirli Nüfus Ank. Ü niv, D.T.C. Fakültesi Cğ. Araş. Enst. Der. Say: 7. S: 28. Ankara. >

9 K ARADENİZ CĞRAFİ BÖLGESİ NÜFUSU 131 Ülkeizde nüfus sayısı kriter alınarak yapılan şehir-kır ayırıında Luis-Darkt15 3, Tüertekin-Tunçdilek165 nüfusu kriter larak kullanışlardır. Günüüzde ise, bu alanda uğraşan birçk cğrafya (Darkt-Tuncel17,Tüertekin18, Eirğlu19) tarafından kabul edilen nüfus kriteri 1. dir. Biz de bu inceleeizde şehir ve kır nüfuslarının ayırıında 1, nüfusu kriter larak kabul ettik. Karadeniz Cğrafi Bölgesinde 198 Genel Nüfus sayıının telgrafla alan geçici snuçlarına göre kişi yukarıda belirttiğiiz kritere göre şehir saydığıız yerleşe erkezlerinde yaşaaktadır. Başka bir ifade ile şehirsel nüfusu luşturaktadır. Bu ise bölge nüfusunun % 2 i,2 sini teşkil etektedir. Türkiye de şehirli nüfusun genel nüfusa ranı % 4,6 lduğu dikkat edilirse^ Karadeniz Cğrafi Bölgesinde şehirli nüfus ranı Türkiye ranının yarısını biraz geçtiği görülür. Diğer bir ifade ile Türkiye de nüfusun % 4,6 sı nüfusu 1. ve daha fazla lan yerleşe erkezlerinde yani şehirlerde yaşarken, Karadeniz Cğrafi bölgesinde ancak % 21,2 si bu tür yerleşe ezkezlerinde yaşaaktadır. Akdeniz kıyıları aksine, eskiden beri fazla yğun laakla beraber şehirlerin yeraldığı2 Karadeniz Cğrafi Bölgesi için bu şehirli nüfus ranı fazla sayılaaktadır. 197 genel nüfus sayıında sahip ldukları şehir sayısına göre sıralaada M arara ve Ege Cğrafi Bölgelerinden snra üçüncü sırada yer alan Karadeniz Cğrafi Bölgesi; şehir nüfusunun genel nüfustaki ranında (% 15 i) snuncu, şehirli nüfus açısından da en sn duruda lan Dğu Anadlu Bölgesinden önce gelektedir Darkt, B Türkiye İktisadi Cğrafyası. İst. Ü niv. Y a y. N : 137. Cğ. Enst. Y a y. N : 51. S : 61. İstanbul. 16 Tunçdilek, N. -T ü ertekin, E T ürkiye Nüfusu, İst. Ü niv. Y a y. N : 82. Cğ. Enst. Y ay. N : 51. S: 4. İstanbul. 17 Darkt, B. -T u n cel, M Ege Bölgesi Cğrafyası, İstanbul Ü niv. Y a y. N : Cğ. Enst. Y ay. N: 99. S: 5. İstanbul. 18 Tü ertekin, E T ürkiye de Şehirleşe ve Şehirsel Fnksiynlar, İst. Üniv. Yay. N: 184, Cğ. Enst. Y ay. N: 72. S: 89. İstanbul. 19 E irğlu, M Türkiye C ğrafi Bölgelerine Göre Şehir Yerleş eleri ve Şehirli Nüfus Ank. Üniv. D.T.C. Fak. Cğ. Araştıraları Enst. Der. Sayı: 7. S: Ankara 2 Tü ertekin, E T ürkiye de Şehirleşe ve Şehirsel Fnksiynlar. İst. Üniv. Y ay. N: 184. Cğ. Enst. Y ay. N: 72. S: 9 İstanbul. 21 E irğlu, Türkiye C ğrafi Bölgelerine Göre Şehir Yerleşeleri ve Şehirli Nüfus. Ank. Ü niv. D.T.C. Fak. Cğ. Araştıraları Der. Sayı: 7. S: 137. Ankara.

10 132 YALÇIN KARABULUT Türkiye de, hatta dünya daki aynı nitelikteki ülkelerde, kırsal alandan kentlere dğru lan nüfus hareketi snucu hızlı bir şehirleşe izlenilektedir. Halbuki nüfus hareketlerinin fazla lduğu Karadeniz Bölgesinde şehirler ve şehirsel nüfus Türkiye rtalaasının altında bir gelişi gösterektedir. Bunun nedeni bölgede önce kentlere giden nüfusun, daha snra bölge dışındaki büyük kentlere kadeeli şekilde göçün lası ile açıknabilir. Şekil 2 incelendiğinde Karadeniz cğrafi bölgesi şehirli nüfusunun gelişiinde Türkiye genelinde lduğu gibi hızlı değilse bile devalı bir artış izlenir yılları arasında bu artış daha ziyade var lan şehirlerdeki nüfusun artası şeklinde gerçekleştiği Tabl IFden izlenir. Hatta Tabl V l da görüldüğü gibi bu döne için de Tsya 194 sayıında nüfusunun (9,882) 1, in altına düşesi ile şehir sayısı 1935 yılında 16 iken 194 da 15 e düşüştür. Tsya nın 1945 yılında (1.784) tekrar 1, in üstüne, buna karşılık Baryburt un (1945 de e, 195 de 9,873 e) nüfusu 1. in altına düşesi snucu şehir sayısı 195 ye kadar 15 larak kalıştır. Türkiye de kentleşenin ve kentsel nüfus artışının 195 yılından snra hızlandığı izlenir. Bu gelişi şekil 2 de izlendiği gibi bölge şehirlerinde ve şehirli nüfusunda görülektedir. Bu döneden snra gerek şehir sayısı, gerek şehirsel nüfus ve gerekse nüfusunun genel nüfustaki ranı devalı lrak artıştır. 195 yılında 15 lan şehir sayısı % 273 ranında artarak 56 ya, lan şehirsel nüfusu % 573 ranında artarak ^ 5,9 lan genel nüfusa ranı da 21, 2 ye yükseliştir. Tabl I I nin incelenesiyle, yarı yüzyılı (53) aşkın bir sürede bölge genel nüfusunun % 249, şehir sayısının % 59, ve şehirsel nüfusunun % 882 artış gösterdiği izlenir. Tabl I I I ü izleyerek Karadeniz Cğrafi Bölgesi şehir sayısı ve şehirsel nüfusun gelişiini Türkiye geneli ile ukayese edersek; 1927 yılında Türkiye deki şehir sayısı 56 iken, 198 de % 53,3 ranında artarak 297 lduğunu görürüz. Bu süre içerisinde bölgedeki şehir sayısı ise % 59 luk bir artış gösteriş, ve şehir sayısı II den 56 ya yükseliştir. Şehirsel nüfusun artışına gelince, Türkiye de şehirsel nüfus yılları arasındaki 53 yıllık sürede % ranında artarken

11 KARADENİZ CĞRAFİ BÖLGESİ NÜFUSU 133 c ** r-» d C Cİ ci c ó» I"- Cl Cl C L c f"* 8 eó 1 Tic Cl l ri z < M > tfl u. z T3 aâ X W c/> W D.5 [d s. CTi T J f' ı aa ^ d r>* C c í > r>* - c ów l ó L c ı S a c <N i ci Ci c c «ó Cl C ce 1 * T es ' P c c< c r5 i i C c C L L Th> c C Cl Cl L z < a! < Tt* Th 8 «f 4 " 8 e c c Cl 1 1 C l C l í 4* J 33 < H c > 75 Ó Cl c c l Cl i C C 1 c CT> c-. T f c Cl c ó S A Y I M Y I L L A R I D W c 5 p J f e : Q 3 1/5 Sí 2 5 t & Z a i w S P 5 > flí HH «K > - w < c/> c/)

12 134 Y A L Ç IN KAR A BULU T TA BL : III- TÜRKİYE VE KARADENİZ BÖLGESİNDE ŞEHİRLİ N ÜFUS, ŞEHİR SAYISI VE ARTIŞ EN DEKSLERİ ( ) cn H > cn & d M ü N z a Q 1 3 X H c/> «> C/2 >J tx- P 'A 2 w t/> UÍ c h d «d u N z M Q i <s T Ü R K İY E A R T IŞ ENDEKS / / ŞEH İR SAYISI A R T IŞ ENDEKS / / ŞEH İR SAYISI A R T IŞ ENDEKS / / NÜFUS A R T IŞ ENDEKS / / NÜFUÍ < HH C ( e C c ı 1 c CI CI r-^ C ı c c CI rt* $ C< c C c ri CI C r- rt- c - c c c c c c rh c c C ı C < Tt- c > r>. a> 1 CI C C lci c c c Tf- *h r** r" CI c c Tt* (M c rh r» CI c c r» ı (M c c c Th 1 c c Th c ıt5 c c rh- i"* CI Th C c c r>» C c 1 t < X c c C C c c c $ c CM CI (M t"* ı C cn c ) C c c (N C 3» 1n c ı c CI CI c c s c c c 1 c ı 3 C c c c / c CI t"- <. T ) 4* rh C > c C C <s ) 1

13 KARADEN İZ CĞRAFİ BÖLGESİ NÜFUSU 135 şehirsel nüfus aynı süre içerisinde % 882,4 artış gös bölgedeki teriştir. Yine aynı tablnun incelenesiyle Karadeniz Cğrafi Bölgesi 1955 yıla kadar lan sürede Türkiye artış endeksinin altında daha snraki devrelerde ise Türkiye artış endeksinin üstünde değerler kaydettiği görülür. Şehir sayısı artış endeksinde ise duru taaen Türkiye lehinde bir görünü arzeder. Diğer taraftan Karadeniz Cğrafi Bölgesindeki şehir ve şehirsel nüfusun Türkiye bütünündeki yüzde paylarında çk büyük değişiklikler görülektedir. Şehir sayısı ^ % 19,6 iken 198 de % 7 lik gerilee göstererek % 19,2 ye, şehirsel nüfus ise 1927 de % 8,8 iken %,7 ük bir gelişe göstererek % 9,5 e yükseliştir. Türkiye şehirsel nüfusu ranında 53 yıllık bir sürede pek büyük bir değişi göstereyen K aradeniz Cğrafi Bölgesi şehirsel nüfusunun nüfus gruplarına göre dağılıını Tabl IV ü incelediğiizde en belirgin özelliğin 1955 yılı sayıına kadar lan sürede Karadeniz bölgesindeki şehirsel nüfusun 1. ile 5. arasındaki nüfuslu şehirlerde yaşadığı izlenir yılları arasında bölgede nüfusu 1. in üstünde bir (Sasun), 198 yılında da 3 şehir lduğu görülür. Karadeniz Bölgesinde şehirlerin nüfus gruplarına göre dağılışıda aynı lduğu yine Tabl I V de klayca izlenir. Tablnun incelenesinde, nüfus grupları arasındaki şehirlerde yaşayan nüfusun, Türkiye şehirsel nüfusuna göre ranlarının yüksek lduğu görülektedir. 5 binden fazla nüfus gruplarında bu ran düşektedir. 1 binden fazla şehirlerde ise iyice azalası, şehir sayılarının nüfus gruplarına göre dağılıının da aynı görünüde lası, bölgedeki şehirsel nüfusun büyük bölüünün küçük kentlerde yaşadığını rtaya kyaktadır. Tabl V dan bölgenin kentsel nüfusun nüfus fruplarına göre dağılıında Türkiye şehirsel nüfusundaki ranı bu fikri kuvvetlendirektedir. 198 sayıına göre Karzdeniz Bölgesinde nüfusu 1 binin üstünde üç şehir (Sasun Znguldak , Trabzn ) bulunaktadır. Tabl V de şehirsel nüfusun nüfus gruplarına göre ransal dağılıının gelişini incelersek 1927 sayıına göre bölgedeki şehirsel nüfusun % 43,5 i nüfuslu şehirlerde yaşadığını görürüz.

14

15 K A R A D E N İZ CĞRAFİ BÖLGESİ N ÜFUSU 137

16 138 YALÇIN KARABULUT Buna % 23,5 lik bir ranla 2-25 bin nüfus grubundaki şehirler izleektedir. Başka bir deyişle 1927 de bölgedeki şehirsel nüfusun % 67 si yani 2 /3 si bu nüfus grubundaki şehirlerde yaşaaktadır. 195 nüfus sayıında ise en büyük ran % 38,7 ile nüfus grubuna geçiştir nüfus grubu ise % 29.9 luk ranla ikinci sıraya düşüştür. 198 de ise şehirsel nüfusun nüfus gruplarına göre şehirlere dağılıı çk değişiştir. Sn genel nüfus sayıı snuçları, Karadeniz Bölgesindeki şehirsel nüfusun 2/3 inden fazlası (% 71,2) 25. ve daha yukarı nüfuslu kentlerde turduğunu gösterektedir. Buda bize bölgenin Türkiye özelliği dğrultusunda bir gelişe gösterdiğini rtaya kyaktadır. Yani Karadeniz Bölgesinde de şehirsel nüfus artışı Türkiye genelinde lduğu gibi yeni şehirlerin eydana gelesi snucu değil daha ziyade evcut şehirlerdeki nüfusun daha da artası şeklinde lduğu görülektedir. Karadeniz Bölgesinde genel larak görülen küçük ve rta kentlerin fazla luşudur. Bunun ise nedeni; yine dğal yapıya bağlı larak kentlerin hinterlandlarının geniş laası ile açıklanabilir. Şehir nüfusunun bölgedeki dağılıı genel nüfus sayıında lduğu gibi kıyı kesiinde yğunluk gösterektedir yılına göre şehirlerin kıyı ve iç kesilerdeki sayısal dağılıı eşit lduğu harita 2 incelendiğinde görülür. Bu genel nüfus sayıı snuçlarına göre bölgedeki niki şehrin altısı (Rize, Trabzn, Giresun, Sasun, K astanu, Znguldak) kıyı kesiinde, altısı (Aasya. Merzifn, Tkat, İskilip, Çru) da iç keside yer alaktadır. Fakat şehirlerde yaşayan tpla (199.85) nüfus % 54 ü kıyı şeridindeki şehirlerde % 46 sıda iç kesideki şehirlerde yaşaaktadır. 195 yılında şehir sayısı kıyı kesiinde iki artarak sekize, iç keside de bir artarak yediye yükseliştir. Harita 3 ü incelersek yılları arasındaki 23 yıllık sürede şehir sayılarında kıyı ile iç kesi arasında büyük farklılığın ladığını görürüz. Fakat aynı süre içerisinde şehirsel nüfus daha büyük ranla artıştır. Yukarıda belirttiğiiz yılda bölge şehirsel (293.) nüfusun % 6 i,5 (18.392)1 kıyı kesiinde % 38,5 (113.28)1 iç kesilerdeki şehirlerde yaşadığı görülür yılından 195 yılına kadar lan devrede kıyı kesiindeki şehirsel nüfus % 38 artarken aynı devrede iç kesideki şehirsel nüfus % 23 lük bir artış gösteriştir.

17 TABL: V. KARADENİZ BÖLGESİ ŞEHİRLİ NÜFUSUNUN NÜFUS GRUBLARINA DAĞILIŞI VE TÜ RKİYE İLE MUKAYESESİ ( ) >955 >96 >965 >97 >975 ' 198 T Ü R K İY E I K A R A D E N İZ C Ğ. B Ö L i > < > «J K.D.C.B. % & <»J d* P cn D. c* ı «1 8 <N - 1 ı «T Ü R K İY E i > >85 3 > > >7 444 K A R A D E N İZ C Ğ. B Ö L « >> > K A R A D E N İZ C Ğ. B Ö L I I > > T Ü R K İY E K A R A D E N İZ C Ğ. B Ö L > > K A R A D E N İZ C Ğ. B Ö L. % > >3-4 T Ü R K İY E > K A R A D E N İZ C Ğ. B Ö L » > > K A R A D E N İZ C Ğ. B Ö L. % 7-i 13-3 >4 -< > >5-5 >9 - > T T Ü R K İY E i.7.13 I K A R A D E N İZ C Ğ. B Ö L > ı K A R A D E N İZ C Ğ. B Ö L. % 8.2 > S < j Ph H T Ü R K İ Y E >-> > >>-43-7>5 K A R A D E N İZ C Ğ. B Ö L i >4-339 K A R A D E N İZ C Ğ. B Ö L. % i -9 > T Ü R K İY E I I > K A R A D E N İZ C Ğ. B Ö L > K.D.C.B. % 8-3 r >

18 TABL : V I KARADENİZ BÖLGESİNDE ŞEHİRLER VE NÜFUSLARI > * A M A S Y A M E R Z İF N Î5-257 I9-95I A R T V İ N T R İZ E 13.88i l8l B L U Ç R U M i İS K İL İP 1.33 I (9-98) I G İR E S U N I G Ü M Ü Ş H A N E --- ' n. 166 I2-775 B A Y B U R T ı K A S T A M N U I I T S Y A 1.48^ ---^ I I7-5 I R D U S A M S U N B A F R A I SİN P ' T K A T i ı Z İL E l T R A B Z N II Z N G U L D A K n İ D Ü Z C E Ü N Y E _ I Ç A R Ş A M B A, E R B A A. ^ N İK S A R T U R H A L i B A R T IN I K A R A B Ü K G. H A C I K Ö Y Ç A Y E L İ H A V Z A i 5-34i E R E Ğ L İ ' S U L U V A B E Y P A Z A R I ~ \ S M A N C IK ' B U L A N C IK --- ' _ Ş. K A R A H İ S A R A Y B A S T I " F A T S A I A K Y A Z I T E R M E _ V E Z İ R K Ö P R Ü ' B Y A B A T _ I3 - I T N Y A S A F R A N B L U _ , I9 - I 55 L T U T _ G Ö L K Ö Y ' A L A Ç A M S U Ş E H R İ ' I.863 I A K Ç A A B A T _ ' I.756 I F V T I.376 V A K F I K E B İ R i H P A ; ; _ K R Ç A N , n. 9 7 P A Z A R s_ S Ü R M E N E. - _ D E V R E K

19 KARADENİZ CĞRAFİ BÖLGESİ NÜFUSU yılından 198 Genel Nüfus Sayıının telgrafla alınan geçici snuçlarına kadar geçen sürede kıyı kesiindeki şehirsel nüfus % 835 artarken, Iç kesideki % 695 lik bir artış gösteriştir. Görülüyrki ;ehirli nüfus kıyı kesiinde hızlı artakta ve bu keside yğunlaşaktadır. Bu farklı gelişiin nedeni: iç kesideki şehirsel nüfus artışının esasını tarısal faalitetlerin gelişerek nüfusu tutası snucu yeni şehirlerin eydana gelesi teşkil etektedir. K ıyı kesiinde ise bu artışla birlikte var lan şehirlerin nüfuslarının hızla artarak daha da çğalası şeklinde lduğu görülektedir. S N U Ç Türkiye nüfusu bölgeler arasında farklılıklar gösteresine rağen dünya (% 19) rtalaasının üstünde lduğu bir gerçektir. Nüfus yğunluğunda Türkiye rtalaası üzerinde Marara Bölgesinden snra ikinci sırada lan Karadeniz Bölgesi şehirşel nüfusta ancak yarısı civarındadır. Türkiye de 195 den snra tanık lunan hızlı şehirleşe, genel larak büyük şehirlerin daha fazla büyüesi şeklindedir. Karadeniz Bölgesinde ise 195 ye kadar nüfusu 5. den fazla şehir bulunaakta idi. 198 de ise nüfusları 1. in üzerinde lan Znguldak, Sasun, Trabzn bir tarafa bırakılırsa rta büyüklükteki şehirlerin çğunlukta lduğu görülür. Hiç şüphesiz şehirlerin bu nitelikte lalarında bölgesel niteliklerin etkisi büyüktür. Dğal yapı nedeniyle hinterlandların dar lası bölge şehirlerinin şehirsel gelişi ve büyüelerini engelleektedir. Bu ise Karadeniz Bölgesinde önce kentlere daha snra büyük kentlere dğru kadeeli göçlere neden laktadır. Bölgede kırsal ve kentsel alanda görülen bu kadeeli göçü yavaşlatak ve dğuracağı ssyal,, eknik prbleleri asgariyeye indirek için bazı tedbirlerin alınası gereklidir. Bu ise, tarısal faaliyetlerde verililiğin artırılası, bölgeden elde edilen tarısal ürünleri değerlendirecek sanayinin kurulası, el sanatlarının geliştirilesi ve balıkçılığın teşviki ile gerçekleşebilir.

20 14 YALÇIN KARABULUT nilyn 8ı N CD u-> r cr» cn u->? tn cr> LT> ır> cr> CD ) LT» <X> cn 1975 G rafik i : K aradeniz Bölgesi Nüfusu

21 KARADEN İZ CĞRAFİ BÖLGESİ NÜFUSU 141 Bin CN cr> ir» ır» r <r> <T> r r <n ır» ( > CTi cn *» ır> > G rafik a: K aradeniz Bölgesinde Şehirsel Nüfus ( )

22 142 YALÇIN KARABULUT ilyn 198 G rafik 3: Karadeniz Bölgesinde Genel ve Kentsel Nüfusun Gelişii ( )

23

24 144 YALÇIN KARABULUT Grafik: V- Karadeniz Bölgesi Şehirli Nüfusunun Türkiye Şehirli Nüfusu ile Mukayesesi ( )

25 K ARADENİZ CĞRAFİ BÖLGESİ NÜFUSU 14S

26 146 YALÇIN KARABULUT (M CJ l 1 ın ın CVJ CM Harita 2- Karadanız Bölgesinde Şehirlerin Dağılıı (1927).

27 KARADEN İZ CĞRAFİ BÖLGESİ NÜFUSU 147

28 148 YALÇIN KARABULUT ın ırt CM 1 CM I in 1 5 ı in CM CM»W) ei Q c *c rs -d e «TJ I

29 KARADENİZ CĞRAFİ BÖLGESİ NÜFUSU 149 B İB L İY G R A F Y A Beyru, R Şehir Nüfusları, Gerçekler ve İstatistikler. İzir Şehri Üzerinde B ir İncelee. rta Dğu Teknik Ün iv. Miarlık Fak. Yay. N: 12. Ankara. Darkt, B Türkiye'de Nüfus Hareketleri. İst. Üniv. Cğ. Enst. Der. C ilt: III. Sayı: 5-6. S: İstanbul. Darkt, B Türkiye İktisadi Cğrafyası. İst. Üniv. Yayın N: 137. Cğ. Enst. Yayın N : 51. İstanbul. Darkt, B.-Tuncel, M Ege Bölgesi Cğrafyası. İst. Üniv. Yayın N: Cğ. Enst. Yayın N: 99. İstanbul. Eirğlu, M Znguldak ve Batı Karadeniz Bölüünde Nüfus Hareketleri. Türk Cğ. Der. Savı: S: I4 9'IÖ7- Ankara. E irğlu, M Akçakca da Nüfus, Yerleşe ve Eknik Faaliyetler. Ankara. Üniv. D.T.C. Fak. Yayın N: 192. Ankara. E irğlu, M Türkiye Cğrafi Bölgelerine Göre Şehir Yerleşeleri ve Şehirli Nüfus. Ank. Üniv. D.T.C. Fak. Cğ. Araştıraları Der. Sayı: 7. S: Ankara. E irğlu, M Blu'da Yaylalar ve Yaylalık. Ank. Üniv. D.T.C. Fak. Y ayın N: 272. Ankara. Eirğlu, M Dünya Nüfus Yılı ve Türkiye Nüfusu. Ank. Üniv. D.T.C. Fak. Der. Cilt: X X V III. Sayı: 3-4. Ankara. Erinç, S. Dğu Anadlu Cğrafyası. İst. Üniv. Cğ. Enst. Yayın N: 15. İstanbul. İnandık, H Adapazarı vası ve Çevresinde Nüfus ve Yerleşe. İst. Üniv. Cğ. Enst. Der. Cilt: 4 Sayı: 7. S: İstanbul. Kanadıkırık, E Maraşta Nüfus Hareketleri. Ank. Üniv. D.T.C. Fak. Cğ. Araştıraları Der. Sayı: 3-4. S: Ankara. Öngör, S Türkiye'de Dahili Muhaceret Hakkında. Türk Cğ. Der. Sayı: S: İstanbul. Selen, H Türkiye Cğrafyasının Anahatları. Ank. Üniv. S.B.F. Yayın N: 24. Ankara. Tanğlu, A Türkiye'de Nüfusun Dağılışı. İst. Üniv. Cğ. Enst. Der. C ilt: 5. Sayı: 1. S: İstanbul.

30 15 YALÇIN KARABULUT Tanğlu, A Nüfus ve Yerleşe. İst. Üniv. Cğ. Enst. Yay. N: 45. İstanbul. Tandğan, A Fırtına Deresi Yukarı Çığrının Üç Köyünde Cğrafi Müşahedeler. Ank. Üniv. D.T.C. Fak. Cğ. Enst. Der. Sayı: 2. S: Ankara. Tlun, B Tekirdağ Şehir Nüfusu. İst. Üniv. Cğ. Enst. Der. C ilt: 1. Sayı: S: İstanbul. Tunçdilek, N Türkiye İskân Cğrafyası. K ır İskânı (Köy Altı iskân Şekilleri). İst. Üniv. Ed. Fak. Yay. N: Cğ. Enst. Yay. N: 49. İstanbul. Tunçdilek, N. -Tünertekin, E Türkiye Nüfusu. İst. Üniv. Yay. N: 82. Cğ. Enst. Yay. N: 25. İstanbul. Tunçdilek. N. -Tüertekin, E Türkiye Nüfus Haritası. İst. Üniv. Yay. N: 144. Cğ. Enst. Yay. N: 37. İstanbul. Tüertekin, E Türkiye'de Kadın ve Erkek Nisbetinin Dağılışı. İst. Üniv. Cğ. Enst. Der. Cilt: 5. Sayı: 9. S: İstanbul. Tüertekin. E Türkiye'de İç Göçler. İst. Üniv. Yay. N: Cğ. Enst. Yay. N : 54. İstanbul. Tüertekin, E Türkiye'de Şehirleşe ve Şehirsel Fnksiynlar. İst. Üniv. Yay. N: 184. Cğ. Enst. Yay. N: 72. İstanbul. Tüertekin, E Beşerî Cğrafyaya Giriş. İst. Üniv. Yay. N: Cğ. Enst. Yay. N: 1. İstanbul. Üner, S Nüfus Bili Sözlüğü. Hacettepe Üniv. Yay. N: D- j, 7. Ankara. Yücel, T Türkiye'de Şehirleşe Hareketleri ve Şehirler, Türk Cğ. Der. Y ıl: X V I-X V II. Sayı: İstanbul. Yücel, T Türkiye'de Şehirleşe Hareketleri''. Türk Cğ. Der. Sayı: 21. S: İstanbul , İstatistik Yıllığı Başbakanlık İstatistik Uu Müdürlüğü Yay. N Ankara > *937- Genel Nüfus Sayıı T.C. Başbakanlık İstatistik Genel Direktörlüğü. İstanbul j Genel Nüfus Sayıı 194. T.C. Başbakabbk İstatistik Uu Müdürlüğü Neşriyatı Sayı: 158. Ankara.

31 K ARADENİZ CĞRAFİ BÖLGESİ NÜFUSU 131, Genel Nüfus Sayıı T.C. Başbakanlık istatistik Genel M üdürlüğü Y ay. N: 286. Ankara., Genel Nüfus Sayıı 195. T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Uu Müdürlüğü Y ay. N: 359. Ankara., Genel Nüfus Sayıı T.C. Başbakanlık İstatiktik Genel Müdürlüğü. Yay. N: 412. Ankara. L, Genel Nüfus Sayıı 196. T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Y ay. N Ankara., Genel Nüfus Sayıı Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yay. N: 537. Ankara., Genel Nüfus Sayıı 197. Devlet İstatistik Enstitüsü Yay. N: Ankara Genel Nüfus Sayıı Devlet İstatistik Enstitüsü Yay. N: 813. Ankara., 198. Genel Nüfus Sayıı 198. Telgrafla Alınan Geçici Snuçlar. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yay. N: 914. Ankara., Batı Karadeniz Bölgesi. Bölgesel Gelişe, Şehirleşe ve Yerleşe Düzeni. İar ve İskân Bakanlığı. Planlaa ve İar Genel Müdürlüğü. Bölge Planlaa Dairesi. Ankara., Dğu Karadeniz Bölgesi Bölgesel Gelişe, ve Şehirleşe Düzeni. İar ve İskân Bakanlığı, Plânlaa ve İar Genel Müdürlüğü. Ankara. -, Türkiye'de Nüfus. Hacettepe Univ. Nüfus Etüdleri Enst. Ankaıa.