ETKİN AFET YÖNETİM BİLGİ SİSTEMLERİ: GEREKLERİ VE KULLANIMI. Özlem ALBAYRAK 1 ozlema@etcturkey.com.tr

Transkript

1 ETKİN AFET YÖNETİM BİLGİ SİSTEMLERİ: GEREKLERİ VE KULLANIMI Özlem ALBAYRAK 1 ozlema@etcturkey.com.tr Öz: Bir çok afet kaçınılmazdır, bununla birlikte, olması engellenemez afetlerden kaynaklanan bir çok kayıpdan kaçınılabilir. Afet Yönetim Bilgi Sistemleri, afet yönetim döngüsünün her aşamasında (hazırlıklı olma, zarar azaltma, müdahale etme, iyileştirme) etkin afet yönetimine verdiği desteklerle, kayıpların en aza indirgenmesinde çok önemli roller yüklenmiştir. Türkiye, başta deprem olmak üzere, doğal ve doğal olmayan kaynaklı bir çok afete maruz kalma riski yüksek bir ülkedir. Özellikle 1999 Marmara depreminin ardından artan Afet Bilinci ile Afet Hazırlık süreçlerinin önemi vurgulanmış, bu vurgulama beraberinde Afet Bilgi Sistemleri (ABiS) ve Afet Yönetim Bilgi Sistemleri (AYBiS) kullanımının da tetiklenmesi ve yaygınlaştırılmasına yol açmıştır. Afet Yönetim Bilgi Sistemleri, kullanım alanlarından kaynaklanan önem ve hassaslık taşımaktadır. Bu bildiride Afet Yönetim Bilgi Sistemleri nin kullanımları, bu kullanımların Türkiye de yaygınlaşması ile etkin kullanımı için gereken bileşenlerin neler olması gerektiği konusunda açıklamalar yeralmaktadır. Bu açıklamaları desteklemek amacıyla bildiride öncelikle etkin bilgi sistemleri ve afet yönetim bilgi sistemleri genelinde özet bilgiler de sunulmaktadır. Anahtar Kelimeler: Afet Bilgi Sistemi (ABiS), Afet Yönetim Bilgi Sistemi (AYBiS), Afet Yönetim Bilgi Sistemi Kullanımı ve Yaygınlaşması, Etkin Afet Yönetimi, Etkin Afet Yönetim Bilgi Sistemi Giriş Gerçekleşmesine engel olunamayan bir çok afetin oluşturabileceği olumsuz kayıplara engel olunabilir (Haddow 2003, Kadıbeşegil 2002, Levitt 1997, Flin 1996, Iglseder ve diğerleri 1995). Etkin AYBİSlerin kullanımı ile afetlerden kaynaklanan olası kayıplar en aza indirgenir, kaynaklar etkin kullanılır ve afet yönetim süreci gerektiği şekilde desteklenir. Bu çalışmada etkin AYBİS nasıl olmalıdır, gerekleri ve kullanım alanları nelerdir sorularına yanıt aranmaktadır. Bu amaçla, öncelikle bir bilgi sisteminde yeralan bileşenler anlatılmaktadır. Bu çerçevede, bilgi sistemi, yönetim bilgi sistemi terimleri açıklanacak ve ABiS ile AYBiS arasındaki farklılıklar da belirtilecektir. Bilgi sisteminde yeralan elemanların tek tek ve birlikte oluşturdukları özellik seti afet yönetim sürecinin gerekleri ile örtüştürülecek ve Etkin Afet Yönetim Bilgi Sistemi özellikleri tanım ve davranışı açıklanacak, AYBİSlerin etkinliklerini artırmaya dönük önerilerde bulunulacaktır. Bilgi Sistemleri, Afet Bilgi Sistemleri, Afet Yönetim Bilgi Sistemleri Bilgi Sistemlerinin ve Yönetim Bilgi Sistemlerinin birçok tanımı yapılmıştır 2. Her yönetim bilgi sistemi aynı zamanda bir bilgi sistemidir, ancak tüm bilgi sistemleri yönetim bilgi sistemi değildir. Yönetim bilgi sistemleri için yapılan tanımlar arasında en fazla referans verilen tanım Kennevan tarafından yapılan tanımdır. Bu tanıma göre yönetim bilgi sistemi iç etkinlikler ve dış gelişmelerle ilgili geçmiş, mevcut durum ve geleceğe yönelik bilgilerin örgütlenmiş bir şekilde elde edilme yöntemidir. Yönetim bilişim sistemi bir organizasyonun planlama, kontrol ve işlevsel fonksiyonlarının karar verme süreçlerinde yardımcı olmak üzere gerekli olan bilgileri uygun zamanda ve yapıda sağlar (Albayrak, 1994). 1 ETC-IS, Environmental Tectonics Corporation Information System ODTÜ Teknokent, Gümüş Bloklar A Blok No: ODTÜ Ankara 2 Bu çalışmada Yönetim Bilgi Sistemi ile Yönetim Bilişim Sistemi aynı anlamda kullanılmaktadır. 1509

2 Tanımların sayısı ne olursa olsun, hemen hepsinde yeralan bilgi sistemi bileşen seti aynıdır. Genel anlamda bir bilgi sistemi, Kullanıcılar, Girdiler, İşlemler, Çıktılar, Altyapı ve İlişkide olduğu Diğer Sistemler in oluşturduğu bir bütündür (Şekil1). Altyapı Girdiler İşlemler/ Süreçler Çıktılar Kullanıcılar Diğer Sistemler Şekil 1. Bilgi Sistemleri Bileşenleri Afet Yönetim Bilgi Sistemleri ABiS ler de içerdiği bileşenler ve tanım gereği bilgi sistemleridir. Ancak nasıl her bilgi sistemi bir yönetim bilgi sistemi değilse, her ABiS de bir AYBiS değildir. Gelişmiş AYBiS, afet yönetim döngüsünün bütün süreçlerinde (hazırlıklı olma, zarar azaltma, müdahale etme, iyileştirme), ve afetin her aşamasında (afet öncesi, afet sırası ve afet sonrasında) kullanılarak gerek operasyonel düzeyde sahada çalışanlara, gerekse afeti koordine ederek yönetenlere bilgi sağlar ve destek olurlar (Şekil 2.). zarar azaltma hazırlıklı olma müdahale iyileştirme zarar azaltma hazırlıklı olma... AFET ÖNCESİ AFET SIRASI AFET SONRASI Şekil 2. Afet Yönetiminin Tüm Aşamalarında Afet Yönetim Bilgi Sistemi Kullanımı ABİS afetlerin afet sırasında yönetilmesinden çok, afet öncesi ve sonrası zamanlarda afetlerle ilgili değerleri saklamak amacıyla geliştirilen ve kullanılan sistemlerdir (Türkyılmaz, 2001). AYBiS ise afet öncesi, anı ve sonrasında, Afet Yönetim Merkezi nde görev yapan personel ve afetle ilgili sorumluluğu olan tüm birimlerin, sistem içindeki bilgilere en kısa zamanda, ihtiyaç duyulan detay seviyesi ve düzende erişmesinin sağlanmasını amaçlar. AYBiS in varolması için ABiS olması şarttır. Bununla birlikte her ABiS bir AYBiS olarak ele alınamaz. Herhangi bir bilgi sisteminin etkin olması, bilgi sistemi bileşenlerinin, o sistemin çalıştığı alandaki gerekleri ne kadar karşıladığı ile doğrudan orantılıdır. Etkin bir bilgi sistemi için bilgi sistemi bileşenleri özelliklerinin beklenen düzeyleri karşılaması gerekir. Bilgi sistemi bileşenlerinin özellik seti aşağıda belirtildiği şekilde gruplandırılabilir (Tablo 1). Kullanım kolaylığı sistem faydasını destekler şekildedir. Algılanan faydası yüksek olan sistemler, kullanımı fazla olan sistemlerdir, benzer şekilde sistem kullanım kolaylığının olması sistem kullanımını tetikler. Ancak bu özellikler birlikte olmak durumundadır. Kullanımı kolay ama işe uygun olmayan, kullanıcı tarafından yararlı görülmeyen sistemler kullanılmazlar. Bu sistemlerin etkin olmadıkları söylenebilir. Kullanıcı ile ilgili özelliklerin bilgi sistemi diğer bileşen seti tarafından da desteklenir olması gerekir. Girdileri, işlemleri, altyapısı ve diğer sistemlerle ilişkisi dengeli olan bilgi sistemi istenen çıktıları üreterek etkin bir bilgi sistemi olabilir. 1510

3 Tablo 1. Etkin Bilgi Sistemi Bileşenleri ve Özellikleri Bilgi Sistemi Bileşeni anıcılar ler mler lar r Sistemler apı l Bilgi Sistemi Bileşeni Özellik Sistemin algılanan faydası, Sistemin kullanım kolaylığı, Yasalar ve organizasyonla desteklenen yetki ve sorumluluklar Güncel, Doğru Tam Doğrulanmış ve Geçerlilenmiş modeller Hızlı İsteğe dönük, esnek raporlar, Hızlı, doğru zamanında ve İstenen formatta Entegrasyon, Koordinasyon Kesintisiz iletişim, Mobil destek Yer bağımsız çalışma, Donanım bağımsız çalışma Kullanıcılar tarafından kullanılmayan bir AYBiS etkin olamaz. Kullanıcıların bir sistemi kabul etmesinde genel geçerli neden olan sistemin algılanan faydası, kullanım kolaylığı ve gerçek organizasyonel yetki sorumluluk dengesinin gözetilmesi önemlidir. Bilgi Teknolojileri ve Sistemlerinin Afet Sırasında Kullanımı: Etkin afet yönetimi, belirlemesi ve ölçmesi çok kolay olmayan bir çok parametreye dayalı, çok karmaşık bir problemdir. Mevcut durumun analizi, planlama, optimum kaynak kullanımı, koordinasyon, mevcut durumun izlenmesi ve kontrolü, hızlı ve doğru karar verme zorunluluğu gibi değişkenler bu parametrelerden yalnızca bir kaçıdır (Albayrak, 2005). AYBİS ile desteklenmiş bir afet yönetiminin etkinliği artacaktır. Bilgi sistemleri altyapı elemanının en kritik olduğu nokta, kesintisiz iletişimin sağlanmasıdır (Rubin, 1998, Rubin 2000). Afete müdahale sürecinde kesintisiz iletişim can kurtaran kan gibidir, bilgi teknoloji firmaları ise iletişimin aktığı ana damarları sağlamakla yükümlüdür (Micheals, S., 2001) Marmara Depremi afet müdahale sürecinde, bilgi teknolojilerinin organizasyonlararası kullanımı incelenmiş, inceleme sonucunda elde edilen bilgiler doğrultusunda iletişim altyapısından kaynaklanan sorunlar nedeniyle, afet yönetimi süreçlerinde olumsuzluklar yaşandığı belirlenmiştir (Comfort ve diğ., 2000). Marmara Depremi nde AIGM sismik risk modelinde kullanılan verilen eski olduğu ve yeni yapılaşmayı yansıtmadığı için yaklaşık %20 bir hata faktörü ile model çok kabaca kullanılabildi. Ama bu müdahale ve hasar tespit ekiplerini yönlendirici olarak kullanılması için yeterli olmadı (Comfort ve diğ., 2000). Bununla birlikte Yalova da hava fotoğrafının kullanılması yardımcı oldu. Etkin bir acil durum yönetimi, ancak basit bir organizasyon yapısı ile gerçekleştirilebilir. Etkin afet yönetim sistemleri için stratejik uygulama planının belirlenmesi gerekmektedir (Assilzahde, 2004). Etkin afet yönetimi önceden planlanmış, çeşitli kaynaklardan gelen tarihi ve güncel verinin birleştirilmesi ve kullanılmasını gerektirir (Raheja ve diğ.). Bu bilgiler mümkün olan en kısa zamanda anlaşılıp yorumlanmalı ve gerekli işlemler gerçekleştirilmelidir. Bu bilgilerin ilgili birimler arasında iletilmesi kesintisiz bir altyapının olması çok önemlidir. Bu çalışmada hazırlanan anket Türkiye de Afet ve Acil Durumların Yönetilmesinden sorumlu birimlerde kritik yerlerde görevli yetkililer tarafından incelenmiş, değerlendirilmiş ve derlenen sonuçlar ışığında Türkiye için etkin bir AYBiS nasıl olmalı sorusunun yanıtı araştırılmıştır. Kullanılan Yöntem Konuyla ilgili literatür taraması yapılmış, afet ve acil durum konusunda Türkiye de görev yapmakta olan birimlerin yöneticileri ile yapılan görüşme, anket ve değerlendirmelerden de yararlanılmıştır. 1511

4 Kullanılan Anket Yapılan literatür taraması sırasında Afet Yönetim Bilgi Sistemlerinin etkinliklerinin ölçülmesine yönelik olarak daha önceden geliştirilmiş ve kullanılmış bir çizelgeye, ya da indekse rastlanılmamıştır. Daha önceki çalışmalar sırasında kullanılan ve yönetim bilgi sistemleri etkinliklerinin ölçülmesinde geliştirilmiş olan genel amaçlı çizelge ve ölçüm elemanları bu çalışma kapsamında geliştirilen aşağıdaki tabloda yeralmıştır. Tablo 2. Etkin AYBİS, Bileşen Özellikleri ve Önem Dereceleri Bilgi Sistemi Bileşeni Kullanıcılar Girdiler İşlemler Bilgi Sistemi Bileşen Özellik Sistemin algılanan faydası, Sistemin kullanım kolaylığı, Yasalar ve organizasyonla desteklenen yetki ve sorumluluklar Güncel, Doğru Tam Doğrulanmış ve Geçerlilenmiş modeller Hızlı Çıktılar İsteğe dönük, esnek raporlar, Hızlı, doğru zamanında ve İstenen formatta Diğer Sistemler Entegrasyon, Kesintisiz Koordinasyon Altyapı Kesintisiz iletişim, Mobil destek Güvenli iletişim CBS İnternet üstünden çalışması, Şebeke analizi yapılması Genel Yer bağımsız çalışma, Donanım bağımsız çalışma Önem Derecesi 1: Çok Önemli 3:Orta Derece 2: Önemli 4:Önemli Değil 5: Önemsiz Afet Öncesi Afet Sırası Afet Sonrası Bu çalışmada yönetim bilgi sistemleri etkinliği ile ilgili yapılan çalışmalara paralel olarak afet yönetiminin tüm süreçlerinin kapsandığı hipotez setleri geliştirilmiştir. Sınırlı sayıda yapılan anketler doğrultusunda Güvenlik dışındaki özelliklerin tümü afet sırasında birinci derecede önemli olarak değerlendirilmiştir. Veri güvenliği konusunda hassas davrananlar daha çok idari yöneticilerdir. Birincil amacı afet yönetimi olan birimlerde çalışanlardan alınan görüşler doğrultusunda, Afet yönetim sürecinin her üç aşamasında da birinci derecede öncelikli bulunan özellikler aşağıdaki şekilde belirlenmiştir: Sistemin algılanan faydası Sistemin kullanım kolaylığı Güncel ve doğru girdiler Tam girdiler Doğrulanmış ve geçerlilenmiş modeller Kesintisiz koordinasyon İnternet üzerinden çalışan CBS İnternet üzerinden CBS şebeke analizi Donanım bağımsız çalışma Yer bağımsız çalışma Tüm özellik seti içinde her türlü AYBİS özelliğinin afet sırası yönetimde daha önemli olduğu belirtilmiştir. 1512

5 Tablo 3. Etkin Bilgi Sistemi Bileşenleri Hipotezler Kullanıcı Bileşeni Hipotez Seti H1. Etkin AYBİSlerin Kullanıcı tarafından algılanan faydası yüksektir. H1.a. Etkin AYBİSlerin afet öncesi süreçte, kullanıcı tarafından algılanan faydası afet yüksektir. H1.b. Etkin AYBİSlerin afet sırasındaki süreçte, kullanıcı tarafından algılanan faydası afet yüksektir. H1.c. Etkin AYBİSlerin afet sonrası süreçte, kullanıcı tarafından algılanan faydası afet yüksektir H2. Etkin AYBİSlerin Sistem kullanımı kolaydır. H2.a. Etkin AYBİSlerin afet öncesi süreçte sistem kullanımı kolaydır. H2.b. Etkin AYBİSlerin afet sırasındaki süreçte sistem kullanımı kolaydır. H2.c. Etkin AYBİSlerin afet sonrasındaki süreçte sistem kullanımı kolaydır. H3. Etkin AYBİSlerin Kullanıcı yetki ve sorumlulukları yasalar ve organizasyonla desteklenmiştir. H3.a. Etkin AYBİSlerin afet öncesi süreçte Kullanıcı yetki ve sorumlulukları yasalar ve organizasyonla desteklenmiştir. H3.b. Etkin AYBİSlerin afet sırasındaki süreçte Kullanıcı yetki ve sorumlulukları yasalar ve organizasyonla desteklenmiştir. H3.c. Etkin AYBİSlerin afet sonrasındaki süreçte Kullanıcı yetki ve sorumlulukları yasalar ve organizasyonla desteklenmiştir. Girdi Bileşeni Hipotez Seti H4. Etkin AYBİSlerin Girdileri güncel ve doğrudur. H4.a. Etkin AYBİSlerin afet öncesi süreçte Girdileri güncel ve doğrudur. H4.b. Etkin AYBİSlerin afet sırasındaki süreçte Girdileri güncel ve doğrudur. H4.c. Etkin AYBİSlerin afet sonrası süreçte Girdileri güncel ve doğrudur. H5. Etkin AYBİSlerin Girdileri eksiksizdir. H5.a. Etkin AYBİSlerin afet öncesi süreçte Girdileri eksiksizdir. H5.b. Etkin AYBİSlerin afet sırasındaki süreçte Girdileri eksiksizdir. H5.c. Etkin AYBİSlerin afet sonrası süreçte Girdileri eksiksizdir. İşlem Bileşeni Hipotez Seti H6. Etkin AYBİSlerin İşlemleri doğrulanmış ve geçerlilenmiş modelleri kullanır. H6.a. Etkin AYBİSlerin İşlemleri afet öncesi süreçte doğrulanmış ve geçerlilenmiş modelleri kullanır. H6.b. Etkin AYBİSlerin İşlemleri afet sırasındaki süreçte doğrulanmış ve geçerlilenmiş modelleri kullanır. H6.c. Etkin AYBİSlerin İşlemleri afet sonrası süreçte doğrulanmış ve geçerlilenmiş modelleri kullanır. H7. Etkin AYBİSlerin İşlemleri gerçekleştirme hızı yüksektir. H7.a. Etkin AYBİSlerin İşlemleri afet öncesi süreçte gerçekleştirme hızı yüksektir. H7.b. Etkin AYBİSlerin İşlemleri afet sırasındaki süreçte gerçekleştirme hızı yüksektir. H7.c. Etkin AYBİSlerin İşlemleri afet sonrası süreçte gerçekleştirme hızı yüksektir. Çıktı Bileşeni Hipotez Seti H8. Etkin AYBİSlerin Çıktıları isteğe yönelik, esnek raporları içerir. H8.a. Etkin AYBİSlerin Çıktıları afet öncesi süreçte isteğe yönelik, esnek raporları içerir. H8.b. Etkin AYBİSlerin Çıktıları afet sırasındaki süreçte isteğe yönelik, esnek raporları içerir. H8.c. Etkin AYBİSlerin Çıktıları afet sonrası süreçte isteğe yönelik, esnek raporları içerir. H9. Etkin AYBİSlerin Çıktıları hızlı ve doğru zamanda üretilir. H9.a. Etkin AYBİSlerin Çıktıları afet öncesi süreçte hızlı ve doğru zamanda üretilir. H9.b. Etkin AYBİSlerin Çıktıları afet sırasındaki süreçte hızlı ve doğru zamanda üretilir. H9.c. Etkin AYBİSlerin Çıktıları afet sonrası süreçte hızlı ve doğru zamanda üretilir. H10. Etkin AYBİSlerin Çıktıları kullanıcının istediği formatta üretilir. H10.a. Etkin AYBİSlerin Çıktıları afet öncesi süreçte kullanıcının istediği formatta üretilir. H10.b. Etkin AYBİSlerin Çıktıları afet sırasındaki süreçte kullanıcının istediği formatta üretilir. H10.c. Etkin AYBİSlerin Çıktıları afet sonrası süreçte kullanıcının istediği formatta üretilir. 1513

6 Tablo 3. Etkin Bilgi Sistemi Bileşenleri Hipotezler (devam) Diğer Sistemler Bileşeni Hipotez Seti H11. Etkin AYBİSlerin Diğer sistemlerle entegrasyonu mevcuttur. H11.a. Etkin AYBİSlerin afet öncesi süreçte Diğer sistemlerle entegrasyonu mevcuttur. H11.b. Etkin AYBİSlerin afet sırasındaki süreçte Diğer sistemlerle entegrasyonu mevcuttur. H11.c. Etkin AYBİSlerin afet sonrası süreçte Diğer sistemlerle entegrasyonu mevcuttur. H12. Etkin AYBİSlerin Diğer sistemler ile koordinasyonu tamdır. H12.a. Etkin AYBİSlerin afet öncesi süreçte Diğer sistemler ile koordinasyonu tamdır. H12.b. Etkin AYBİSlerin afet sırasındaki süreçte Diğer sistemler ile koordinasyonu tamdır. H12.c. Etkin AYBİSlerin afet sonrası süreçte Diğer sistemler ile koordinasyonu tamdır. Altyapı Bileşeni Hipotez Seti H13. Etkin AYBİSlerin Altyapıları kesintisiz iletişim sağlar. H13. Etkin AYBİSlerin Altyapıları afet öncesi süreçte kesintisiz iletişim sağlar. H13. Etkin AYBİSlerin Altyapıları afet sırasındaki süreçte kesintisiz iletişim sağlar. H13. Etkin AYBİSlerin Altyapıları afet sonrası süreçte kesintisiz iletişim sağlar. H14. Etkin AYBİSlerin Altyapıları mobil destek sağlar. H14.a. Etkin AYBİSlerin Altyapıları afet öncesi süreçte mobil destek sağlar. H14.b. Etkin AYBİSlerin Altyapıları afet sırasındaki süreçte mobil destek sağlar. H14.c. Etkin AYBİSlerin Altyapıları afet sonrası süreçte mobil destek sağlar. CBS Bileşeni Hipotez Seti H15. Etkin AYBİSlerdeki CBS yeteneklerine internet üzerinden erişilebilir. H15.a. Etkin AYBİSlerdeki CBS yeteneklerine afet öncesi süreçte internet üzerinden erişilebilir. H15.b. Etkin AYBİSlerdeki CBS yeteneklerine afet sırasındaki süreçte internet üzerinden erişilebilir. H15.c. Etkin AYBİSlerdeki CBS yeteneklerine afet sonrası süreçte internet üzerinden erişilebilir. H16. Etkin AYBİSlerdeki CBS üzerinde şebeke analizi yapılabilir. H16.a. Etkin AYBİSlerdeki CBS üzerinde afet öncesi süreçte şebeke analizi yapılabilir. H16.b. Etkin AYBİSlerdeki CBS üzerinde afet sırasındaki süreçte şebeke analizi yapılabilir. H16.c. Etkin AYBİSlerdeki CBS üzerinde afet sonrası süreçte şebeke analizi yapılabilir. Genel Özellikler Hipotez Seti H17. Etkin AYBİSler yer bağımsız çalışmayı destekler. H17.a. Etkin AYBİSler afet öncesi süreçte yer bağımsız çalışmayı destekler. H17.b. Etkin AYBİSler afet sırasındaki süreçte yer bağımsız çalışmayı destekler. H17.c. Etkin AYBİSler afet sonrası süreçte yer bağımsız çalışmayı destekler. H18. Etkin AYBİSler donanım bağımsız çalışmayı destekler. H18.a. Etkin AYBİSler afet öncesi süreçte donanım bağımsız çalışmayı destekler. H18.b. Etkin AYBİSler afet sırasındaki süreçte donanım bağımsız çalışmayı destekler. H18.c. Etkin AYBİSler afet sonrası süreçte donanım bağımsız çalışmayı destekler. Öneriler Etkin bir AYBİSin hemen her bileşeninin afet yönetimi süreci boyunca etkin olması gerektiği bu çalışmada da belirlenmiştir. Bu bölümde AYBİS bileşenlerini etkin kılmak amacına dönük öneriler yeralmaktadır. Kullanıcı bileşeni ile ilgili olarak verilebilecek öneriler, kullanıcıların bilgilendirilmesi, eğitilmesi ve yönetim tarafından desteklenmesini kapsar. Kullanıcılar sistemi kullanmak ve varolan özelliklerini ileride geliştirecek önerilerde bulunmak yönünde eğitilmelidir. Algılanan faydası yüksek, kullanımı kolay olan sistemler daha çok ve uygun kullanılacak, ve kullanıcılardan sistemin geliştirilmesine yönelik olarak daha uygun geribildirimler alınabilecektir. Bir AYBİSin, kullanıcı rolleri ve yetkileri esnek olarak belirlenebilir bir yetkilendirme modülü içermesi etkin olmasına destek olacaktır. Girdiler bir AYBİS için kritik unsurlardır. Güncel, doğru ve eksiksiz bilgi setinin gerektiğinde bulunması için sistemde verilerin güncel tutulmasına dönük çalışmalar yapılmalıdır. Özellikle uydu verilerinin kullanılması, AYBİS in sadece 1514

7 afet sırasında değil, öncesi ve sonrasında da kullanılan bir sistem olarak ele alınması gerekmektedir. Girdilerinde sorun olan bir AYBİS afet anında yanlış kararlar alınmasına, can ve mal kaybına yolaçabilir. AYBİS işlemleri hem hızlı, hem de doğrulanmış ve geçerlilenmiş modellere dayalı olmalıdır. Genellikle modellerin doğruluğu ile işlem hızı ters orantı vardır. Koşullara en uygun olan modellerin uygulamada kullanılması için, üniversiteler, afet yönetiminden sorumlu birimler ile özel sektör işbirliği yapmalıdır. Çıktıların kullanıcıların istediği formatta ve hızda üretilmesi için yazılım geliştiriciler esnek raporlama sistemleri üzerinde durmalıdırlar. Kullanıcılar ile yazılım mühendislerinin üretilmesi istenen raporlar hakkında daha yakın çalışmaları gerekmektedir. Entegrasyon ve kesintisiz koordinasyon, kesintisiz iletişim için altyapı yatırımlarına daha fazla önem verilmelidir. Yer ve donanım bağımsız afet yönetimi daha çok internet uygulamaları ile sağlanabilir. Gerektiğinde mobil cihazlar üzerinde de çalışacak esnek sistemler geliştirilmelidir. Tablo 4. AYBİS Etkinliğini Artırıcı Öneriler Bileşenler Kullanıcı Girdiler İşlemler Çıktılar Altyapı Yer Bağımsızlık Öneri Yönetim desteği, eğitim, bilgilendirme, sistem gelişimine katılım Uydu verisi kullanımı, sadece afet sırasında değil, tüm süreçte AYBİS kullanımı Üniversite özel sektör işbirliği, modeller ve hız arasında denge kurulumu, Esnek raporlama, kullanıcı ile daha yakın çalışılması Kesintisiz ve mobil iletişimi destekleyen yatırımların artırılması Yer ve donanım bağımsızlık için internet uygulamaları Sonuçlar Pek çok afete maruz olma riski yüksek olan Türkiye de, etkin afet yönetim bilgi sistemlerinin kullanımının gerekli olduğu kesindir. Türkiye deki acil durum yöneticilerinin bu sistemlerden beklentileri ile başka ülkelerdeki yöneticilerin etkin AYBiS beklentileri paralellik göstermektedir. Bununla birlikte, etkin AYBiS özellikleri öncelik beklentileri afet aşamasına göre değişiklikler taşımaktadır. Bu çalışma ile AYBİSlerin etkinliklerinin ölçülmesine yönelik olarak kullanılmak üzere, kullanıcıların, afet yönetimi ile ilgili birim çalışanlarının etkin AYBİS özelliklerinin belirlenmesi gerçekleştirilmiştir. Çalışmanın daha kapsamlı olarak yapılarak belirtilen varsayımların sınanması ve incelemeler ışığında gerçekleştirilecek etkin AYBİS sistemlerinde ilgili noktalara önem verilmesi önerilmektedir. Gelecekte AYBİS sistemlerinde aranan fonksiyonel ve teknik özellik setinin afet yönetim sürecinde farklı kademelerde çalışan yetkililer için değerlendirilmesine dönük çalışmalar da yapılabilir. Yapılacak bu bilimsel çalışmalara dayalı olarak üretilecek AYBİSler, afetlerle karşı karşıya olma riski yüksek ülkemizde etkin afet yönetimine destek olarak, can ve mal kaybını en aza indirgeyecektir. Teşekkür Çalışmaya verdikleri katkılardan dolayı, Türkiye Acil Durum Yönetimi, Genel Müdür Yardımcısı Sayın Adnan Mete Bey e, ve Sayın Dr. Murat Nurlu ya (Afet İşleri Genel Müdürlüğü) ve yaklaşık 40 ilimizi afet yönetimi ile ilgili çalışma kapsamında ziyaret eden Sayın Bülent Yarar Bey e teşekkür ederim. KAYNAKLAR 1. ALBAYRAK, O., 1994, An Empirical Study to Observe and Evaluate Management Information System Success in a Domestic Bank, İşletme Yüksek Lisans Tezi, Bilkent Üniversitesi. 2. ALBAYRAK, O., İl Çapında Afet Yönetimi ve Acil Durum Yönetim Bilgi Sistemleri, Deprem Sempozyumu Kocaeli ALBAYRAK, O., Small Satellite Utilization For Disaster Management Information Systems, 5 th IAAA Symposium on Small Satellites for Earth Observation, Berlin. 1515

8 4. ASSILZADEH, H., MANSOR, S. B., Natural Disaster Data and Information Management System. 5. COMFORT Louise K., et.al., Information Technology and Efficiency in Disaster Response: The Marmara,Turkey Earthquake, 17 August FLIN, R. H., Sitting in the Hot Seat: Leaders and Teams for Critical Incident Management, J. Wiley, Chichester (England)- New York. 7. HADDOW, G. D., Introduction to Emergency Management, Amsterdam: Butterworth -Heinemann. 8. HAMILTON, J.B., P.S. ANDERSON, Satellite Communications in Disaster Management: Selected Canadian Systems, Space Communications, pp , 18(3-4). 9. IGLSEDER, H., W. ARENFISHER, W. WOLFSBERGER, Small Satellite Constellations for Disaster Detection and Monitoring, Natural Hazards: Monitoring and Assessment Using Remote Sensing Technique. 10. KADIBEŞEGİL, S., Kriz Geliyorum Der, Kapital Medya A.S. 11. LEVITT, A. M., Disaster Planning and Recovery: A Guide For Facility Professionals, Wiley, New York. 12. MICHEALS, S., Digital Disaster Assistance: How and Why Selected Information Technology Firms Contributed to Recovery Immediately After the September 11, 2001, Terrorist Attacks. 13. National Earthquake Counsil, National Strategy to Mitigate Earthquakes, Ankara. 14. RAHEJA N., R OJHA., S. R. MALLIK, Role of Internet-based GIS in Effective Natural Disaster Management. 15. RUBIN, B. Claire, What Hazards and Disasters are Likely in the 21st Century - or Sooner?. 16. RUBIN, B. Claire, Emergency Management in the 21st Century: Coping with Bill Gates Osama bin-laden and Hurricane Mitch. 17. SILVA, F. Nisha, Challenges in Designing Spatial Decision Support Systems for Evacuation Planning. 18. TÜRKYILMAZ, E., Afet Bilgi Sistemi, Coğrafi Bilgi Sistemleri Bilişim Günleri, Fatih Üniversitesi, Kasım