DIŞ KUVVETLER. Hazırlayan : Taylan Batman Coğrafya Öğretmeni

Transkript

1 DIŞ KUVVETLER Rüzgar aşınım ve birikim şekilleri Akarsu aşınım şekilleri Akarsu birikim şekilleri Yer altı suları ve kaynaklar Karstik aşınım ve birikim şekilleri Buzul aşınım ve birikim şekilleri* Dalga ve akıntıların aşınım ve birikim şekilleri Kıyı tipleri Hazırlayan : Taylan Batman Coğrafya Öğretmeni 1

2 Çöllerde RÜZGAR Orta Kuşakta YAĞMUR Soğuk İklimlerde BUZULLAR 2

3 AKARSULARIN AŞINIM VE BİRİKİM ŞEKİLLERİ Akarsu kaynağı: Akarsuyun doğduğu yerdir. Akarsu ağzı: Akarsuyun herhangi bir denize veya göle döküldüğü yerdir. Akarsu yatağı: Kaynakla ağız arasında uzanan, akarsuyun içinden aktığı çukurluktur. 3

4 Akarsularda Aşındırma Akarsular iki şekilde aşındırma yapar : 1- Kimyasal aşındırma : Akarsuyun karstik arazide yaptığı aşındırmadır. 2- Fiziksel ( mekanik ) aşındırma : Akarsuyun, hızı ile ve taşıdığı maddelerle geçtiği yerlere çarparak yaptığı aşındırmadır. Fiziksel aşındırma : Eğime, hıza, debiye, yatağın yapısına, yük miktarına ve bitki örtüsüne ( ters orantılı ) bağlı olarak değişir. Kimyasal aşındırma Fiziksel aşındırma Kalker 4

5 Fiziksel aşındırma üç şekilde olur : a ) Derine aşındırma : Akarsuyun yatağını deniz seviyesine indirmek için yaptığı aşındırmadır. b ) Yana aşındırma : Akarsuyun yatağının kenarlarına çarparak yaptığı aşındırmadır. c ) Geriye aşındırma : Akarsuyun ağzından kaynağına doğru yaptığı aşındırmadır. Bu şekilde akarsu başka akarsuları da kendine katar. Bu olaya kapma denir. Derine aşındırma Yana aşındırma 5

6 Denge profiline ulaşan bir akarsuda : 1- Yatak eğimi azalır 4- Taşıma gücü azalır 2- Aşındırma gücü azalır 5- Taşımacılık ve ulaşıma elverişlidir 3- Enerji üretimine elverişli değildir Denge profili almış akarsulara örnek : Amazon, Kongo, Kolorado, Batı Avrupa daki akarsular Kolorado nehri ( ABD ) 6

7 Akarsu Aşındırma Şekilleri 1.Vadi : En önemli aşındırma şeklidir. Çeşitleri : a) Çentik ( kertik ) vadi Çentik vadi 7

8 b) Boğaz ( yarma ) vadi : Boğaz vadi Örnek : Gülek boğazı, Geyve boğazı.. 8

9 9

10 c) Kanyon vadi : Örnek : Göksu kanyonu ( Mersin ), Kolorado kanyonu ( ABD ). Kanyon vadi 10

11 11

12 12

13 D. Asimetrik vadi Akarsular vadinin dirençli kesimlerini az, dirençsiz kesimlerini çok aşındırarak asimetrik vadiler oluşturur. 13

14 e) Tabanlı vadi : Örnek : Ege bölgesi akarsuları ( B. ve K. Menderes, Gediz) Tabanlı vadi 14

15 2.Peribacası : Örnek : Ürgüp, Göreme ( Nevşehir )

16 Peribacası Türkiye de Nevşehir, Ürgüp, Göreme, Avanos çevresinde yaygındır 16

17 17

18 3. Dev kazanı 18

19 3.Dev Kazanı : Niagara şelalesi Dev kazanı 19

20 20

21 4. Kırgıbayır (Badlands) Yarı kurak iklim bölgelerinde, sel sularının bitki örtüsünden yoksun eğimli yamaçları dilik dilik aşındırmasıyla oluşurlar. Türkiye de, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygındır. 21

22 4. Kırgıbayır (Badlands) 22

23 4.Kırgıbayır ( badlands ) : İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu da daha çok görülür. 23

24 5.Plato ( Yayla ) : Örnek : Cihanbeyli, Obruk, ( İç Anadolu ), Taşeli ( Akdeniz ), Gaziantep ( G.doğu Anadolu ), Erzurum Kars ( Doğu Anadolu ) 24

25 5. Plato 25

26 6.Peneplen ( yontuk düz ) : Örnek : Çatalca Kocaeli Platosu. 26

27 AKARSULARIN BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ 27

28 1. Delta Ovaları Akarsuların taşıdıkları malzemeleri, denize döküldüğü yerde biriktirmesi sonucu, üçgene benzeyen düzlükler meydana gelir. Bunlara delta ovası adı verilir. 28

29 1. Delta Ovaları 29

30 1. Delta Ovaları 30

31 2. Birikinti Konisi ve Yelpazesi 31

32 Birikinti konisi : Dağ yamaçlarından inen akarsuyun, taşıdığı maddeleri, eğimin azaldığı yerde koni şeklinde biriktirmesine denir. Birikinti konilerinin birleşmesiyle birikinti yelpazeleri oluşur. Birikinti konisi 32

33 3. IRMAK ADASI 33

34 34

35 35

36 RÜZGAR AŞINIM VE BİRİKİM ŞEKİLLERİ 36

37 RÜZGAR AŞINIM ŞEKİLLERİ 1. MANTAR KAYA İç Anadolu Bölgesi (Konya Karaman) 37

38 2. PERİ BACASI Nevşehir Kapadokya Manisa - Kula 38

39 3. TAFONİ 39

40 3. TAFONİ 40

41 4. Yardang 41

42 4. Yardang (Xinjiang Province, Çin in Batı Bölgesi) 42

43 RÜZGAR BİRİKİM ŞEKİLLERİ 1. BARKAN Çöller 43

44 1. BARKAN 44

45 1. Barkan 45

46 2. KUM TEPELERİ 46

47 2. Kumul 47

48 AKARSULARIN HEM AŞINDIRMA HEM BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ 48

49 Menderes ( büklüm ) : Akarsuyun, yatak eğiminin azaldığı yerlerde sağa sola çarparak kıvrımlar ( büklümler ) yapmasıdır. Menderes hem aşındırma hem de biriktirme şeklidir. Menderesli akarsuyun yatak eğimi, akış hızı, aşındırma ve taşıma gücü azalır, buna karşılık akarsuyun boyu uzar, ve biriktirmesi artar. Örnek : B. ve Küçük Menderes, Gediz, Bakırçay, Seyhan, Ceyhan... Menderes 49

50 YER ALTI SULARI VE KAYNAKLAR 50

51 1. ARTEZYEN KAYNAĞI 51

52 İç Anadolu Bölgesi 52

53 2. YAMAÇ KAYNAĞI Doğu Anadolu Doğu Karadeniz 53

54 3. VADİ KAYNAĞI 54

55 4. GAYZER VE SICAKSU KAYNAKLARI 55

56 KARSTİK AŞINIM VE BİRİKİM ŞEKİLLERİ 56

57 TÜRKİYE DE KARSTİK SAHALAR 57

58 KARSTİK AŞINIM 1. LAPYA ŞEKİLLERİ Batı Akdeniz (Mersin - Antalya) 58

59 2. DOLİN - UVALA Batı Akdeniz (Mersin - Antalya) 59

60 3. POLYE Batı Akdeniz Elmalı, Kestel, Tefenni, Acıpayam, Köyceğiz, Gölhisar 60

61 4. MAĞARA - GALERİ Batı Akdeniz Damlataş, İnsuyu 61

62 5. OBRUK İç Anadolu Kızılören Akdeniz Cennet Cehennem 62

63 63

64 KARSTİK BİRİKİM ŞEKİLLERİ 1. TRAVERTEN Denizli Pamukkale 64

65 2. SARKIT DİKİT - SÜTUN 65

66 66

67 67

68 68

69 BUZUL AŞINIM VE BİRİKİM ŞEKİLLERİ 69

70 TÜRKİYE DE BUZULLAŞMA 70

71 71

72 1. BUZUL VADİSİ 72

73 2.ÖRTÜ BUZULU 73

74 3. BUZDAĞI 74

75 75

76 4. DRUMLİN 76

77 5. HÖRGÜÇ KAYA 77

78 DALGALAR VE AKINTILAR DALGA AŞINIM ŞEKİLLERİ 78

79 1. FALEZ Batı Akdeniz Doğu Karadeniz Batı Karadeniz 79

80 80

81 2. DOĞAL KÖPRÜ 81

82 82

83 DALGA BİRİKİM ŞEKİLLERİ 83

84 1. TOMBOLO Kapıdağ Yarımadası Sinop Yarımadsı 84

85 2. KIYI OKU KIYI KORDONU LAGÜN DENİZ KULAĞI B. Çekmece K. Çekmece Durusu Terkos Bafa 85

86 Sinop 86

87 87

88 88

89 3. PLAJ KIYI BİRİKTİRMELERİ Ege Akdeniz Kıyıları 89

90 OKYANUS AKINTILARI 90

91 KIYI TİPLERİ 91

92 FİYORD - SKYER İskandinav Yarımadsı Norveç Şili Kıyıları 92

93 93

94 DALMAÇYA - HALİÇ İtalya Kıyıları Danimarka Almanya ve Fransa kuzeyi 94

95 95

96 KAŞ 96

97 ENİNE - BOYUNA Ege kıyıları Doğu ve Batı Karadeniz Batı Akdeniz 97

98 98

99 BOYUNA KIYI TİPİ 99

100 Toprağın Taşınması: Heyelan 100

101 Toprağın Taşınması: Heyelan 101

102 SORULAR. 102

103 ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı ı Aşağıdaki havzalardan hangisinin akarsuları denize ulaşır? A) Konya Havzası B) Tuz Gölü Havzası C) Çoruh Havzası D) Van Gölü Havzası E) Aras Havzası 1996 ÖYS Bir gözlemci, bir akarsuyun yatağına şekilde görüldüğü gibi ölçeklenmiş bir tahta parçası yerleştirmiştir. Gözlemci bir yıl boyunca akarsuyun yüksekliğini gözleyerek kaydını tutmuştur. Bu kayıtlardan akarsu ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi elde edilebilir? A) Akış hızı B) Yatağın eğimi C) Akım düzeni D) Gücü E) Taşıdığı alüvyon 1983 ÖYS 103

104 Aşağıda akım grafikleri verilen ve yalnızca yağmur sularıyla beslenen beş akarsudan hangisinin bulunduğu bölgede, yaz kuraklığının daha etkili olduğu söylenebilir? A) B) C) M ³ / sn M ³ / sn M ³ / sn İPTAL Aylar Aylar Aylar D) M ³ / sn E) M ³ / sn Aylar Aylar 104

105 Deniz Bir akarsuyun ağzında delta bulunması, bu akarsuyla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisinin göstergesi olamaz? A) Su toplama havzasında erozyonun şiddetli olduğunun B) Yatağı boyunca, çözünebilen kayaçların yaygın olduğunun C) Denize döküldüğü yerde akıntıların zayıf olduğunun D) Denize döküldüğü yerde deniz derinliğinin az olduğunun E) Taşıma gücünün fazla olduğunun 2002 ÖSS Aşağıdaki haritada bir yöredeki akarsular gösterilmiştir. K Bu haritada, yöre ile ilgili aşağıdaki yorumlardan hangisini doğrulayacak bilgi yoktur? A) Akarsularda menderes oluşmamıştır B) Akarsuların taşıdığı su miktarları birbirinden çok farklıdır C) Kıyıları fazla girintili çıkıntılı değildir D) Akarsuların boyları 15 km. den uzundur E) Batıdan doğuya doğru gidildikçe yükselti genellikle artmaktadır km 1999 ÖSS 105

106 106

107 107

108 108

109 109

110 I. Birikinti konisi II. Kanyon vadi III. Kum adası IV. Peri bacası V. Kırgıbayır Yukarıdakilerden hangileri akarsuyun yatak eğiminin azalması sonucunda oluşur? A) I ve III B) I ve II C) II ve III D) IV vev E) III ve V Yıl boyunca ortadan kalkmayan karlara kalıcı kar denir. Kalıcı kar sınırının yüksekliği aşağıdakilerden hangisine bağlıdır? A) Yerşekillerine B) Bitki örtüsüne C) Yağış rejimine D) Kıyı tiplerine E) Sıcaklığa 110

111 Ülkemizde karstik şekillerinin en çok olduğu coğrafi bölge aşağıdakilerden hangisidir? A) Ege B) Doğu Anadolu C) Akdeniz D) İç Anadolu E) Güneydoğu Anadolu Yukarıdaki şekilde, kar ve yağmur sularının kalkeri eritmesiyle oluşan küçük boyutlu bir yer şeklinin gelişim süreci verilmiştir. Bu yerşekli aşağıdaki alanlardan hangisinde en çok oluşur? A)Sellenmenin fazla olduğu yerlerde B)Vadi tabanlarında C)Alüvyal ovalarda D)Bitki örtüsünden yoksun alanlarda E)Karstik alanlarda 111

112 Aşağıdaki yer şekillerinden hangisinin oluşumunda rüzgarların doğrudan etkisi vardır? 112

113 Gel-git etkisinin fazla olduğu bir kıyıda aşağıdaki yer şekillerinden hangisinin oluşması daha kolaydır? 113

114 Aşağıda gösterilen yer şekillerinden hangisine ülkemizde rastlanmaz? 114

115 Aşağıdakilerden hangisi akarsu aşındırması sonucunda meydana gelen şekillerden biri değildir? 115