İŞKOLİK DAVRANIŞLARININ İŞ-YAŞAM KALİTESİNE ETKİLERİ ÜZERİNE SAĞLIK SEKTÖRÜNDE BİR UYGULAMA

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 13, Haziran 2015, s Mehmet İNCE 1 Hasan GÜL 2 Ercan OKTAY 3 Hakan CANDAN 4 İŞKOLİK DAVRANIŞLARININ İŞ-YAŞAM KALİTESİNE ETKİLERİ ÜZERİNE SAĞLIK SEKTÖRÜNDE BİR UYGULAMA Özet İşkolikliğin iki alt boyutu olan aşırı ve kompulsif çalışmanın iş-yaşam kalitesi ve alt boyutları üzerindeki etkilerinin incelendiği bu çalışma Mersin Devlet Hastanesinde 98 sağlık personeli üzerinde yapılan görgül bir araştırma ile ortaya konulmuştur. DUWAS İşkoliklik Ölçeği ve İş-Yaşam Kalitesi Ölçeği ile elde edilen verilerin analizinde bağımsız t-testi, Anova ve regresyon analizleri kullanılmıştır. Yapılan analizler sonucunda çalışanların iş-yaşam kalitesi üzerinde işkoliklik ve alt boyutlarının önemli bir etkide bulunmadığı, sadece aşırı çalışma şeklindeki işkoliklik davranışının iş-yaşam kalitesinin bir alt boyutu olan iş-yaşam dengesini etkilediği bulgusuna ulaşılmıştır. Ayrıca çalışanların eğitim düzeyleri dışında diğer demografik özelliklerinin işkolikliği ve iş-yaşam kalitesini farklılaştırmadığı bulgusuna ulaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: işkoliklik, aşırı çalışma, kompulsif çalışma, iş-yaşam kalitesi A PRACTICE ON HEALTH SECTOR: THE EFFECTS OF WORKAHOLIC BEHAVIOURS ON WORK-LIFE QUALITY Abstract The study which examines the effects of excessive and compulsive working, which are two subdimensions of workaholism, on work- life quality and on their subdimensions is revealed with an empirical survey on 98 health stuff who works at Mersin Government Hospital. Independent T-test, Anova and Regression Analysis are used to analyze the datas which are obtained with DUWAS Workaholism Scale and Work Life Quality Scale. As a result of the analysis, an 1 Doç. Dr., Mersin Üniversitesi, Tarsus Uygulamalı Teknoloji ve İşletmecilik Yüksekokulu, mehmetince1972@yahoo.com 2 Doç. Dr., Ondokuz Mayıs Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, hasan.gul.71@hotmail.com 3 Doç. Dr., Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, İletişim Fakültesi, ercan.oktay@manas.edu.kg 4 Yrd. Doç. Dr., Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, hakancandan@kmu.edu.tr

2 41 İşkolik Davranışlarının İş-Yaşam Kalitesine Etkileri Üzerine Sağlık Sektöründe Bir Uygulama important effect of workaholism and its subdimensions on work-life quality is not found, but excessive working affect on work-life balance which is a sub dimension of work- life quality is found. And it is also found that the demographic futures of the stuff except their educational situation make no difference on worklife quality. Keywords: workaholism, excessive working, compulsive working, work-life quality 1. GİRİŞ Son otuz yıl içerisinde meydana gelen teknolojideki hızlı değişim, ekonomideki küreselleşme, işin doğasındaki değişmeler işgörenlerin daha uzun sürelerle çalışmalarına yol açmış ve işgörenlerin işkolik davranışlar göstermelerine neden olmuştur (Huang vd., 2010). Yeni teknolojiler, çalışma ve kişisel yaşam arasındaki sınırların belirgin halini azaltarak, işgörenlerin işyerleri dışında çalışmalarını kolay hale getirmiştir (Ng vd., 2007). Birçok örgütte kurumsal kültür, kişilerin işte uzun saatler geçirmelerini sağlamaya yönelik ödüllendirici bir nitelik taşımaktadır. Worth (1987) bu konuyla ilgili yaptığı araştırmada, her on işyerinden dokuzunun kişileri daima işleriyle meşgul olmaya yönlendirdiğini ortaya koymaktadır. Bu tarz işyerleri, e-posta, çağrı cihazları, cep telefonları, taşınabilir bilgisayarlar ve çeşitli teknolojik araç ve gereçlerle çalışanlarına 24 saat işle ilgili olabilme olanağı tanımaktadırlar. Evde iş ve tele-çalışma gibi bireylerin sabit bir işyerine bağlı kalmadan çalışmalarına olanak sağlayan yeni anlayışlar da çalışanların düzenli çalışma saatleri dışında işle meşgul olmalarına uygun ortamlar hazırlamaktadır (Arrington, 2007). Teknolojik araçlar, esnek çalışma sistemleri ve yeni örgütsel-yönetsel modellerle kendilerinden istenen bu aşırı çalışmayı gerçekleştiren işgörenler, çalıştıkları kurum tarafından iyi çalışanlar olarak görülmektedir. Aynı zamanda kurumların küçülmesi çalışanları daha fazla çalışmak zorunda bırakmakta, bu durum da çalışanların zihinlerinin sürekli işle meşgul olmasını ve işe motive olmasını gerektirmektedir. Burke (1999), bu fenomene çalışmaya karşı aşırı derecede güdülenerek çalışmayı alışkanlığa dönüştürmek anlamına gelen hızlandırma sendromu adını vermektedir. Böylece çalışanlarda, işkoliklik bir alışkanlık haline gelmektedir. Ayrıca aşırı çalışmanın ödüllendirildiği bir sistemin olduğu örgütlerde kişilerin işe bağımlı olmaları kaçınılmaz olmaktadır (Garson, 2005 den akt.: Temel, 2006: 112). Kimi zaman ekonomik krizlerin etkisiyle örgütlerdeki çalışan sayısının azaltılması da bireylerin daha uzun sürelerde çalışmak zorunda kalmalarına yol açmaktadır (De La Poza vd., 2014). İlk olarak alkol, uyuşturucu bağımlılığı gibi davranış ve alışkanlıklardan hareketle Oates (1971) tarafından türetilen işkoliklik kavramı, zorunlu ve kontrol edilemeyen sürekli çalışma ihtiyacı olarak tanımlanmaktadır. Ancak diğer bağımlılıklara göre işkolikliği, çalışma yaşamı ve üretkenlik açısından (Doğan ve Tel, 2011) en azından örgütler için (Burke vd., 2008) olumlu bir kavram olarak gören hatta iyi bir bağımlılık şeklinde değerlendirmelerin yapıldığı çalışmalar (Cantarow, 1979; Korn vd., 1987; Machlowitz, 1979; Machlowitz, 1980; Sprankle ve Ebel, 1987; Robinson, 1998; Peiperl ve Jones, 2001; Ng vd., 2007; Kravina vd., 2010) olduğu gibi genellikle hem bireyler hem de örgütler için olumsuz değerlendirmelerin yapıldığı çalışmalar da (Killinger, 1991; Oates, 1971; Schaef ve Fassel, 1988; Choi, 2013; Shimazu ve Schaufeli, 2009; Taris vd., 2005; Gülova vd., 2014) bulunmaktadır.

3 Mehmet ince - Hasan Gül - Ercan Oktay - Hakan Candan 42 İşkolik çalışanlar, bütün dünya ülkelerinde giderek yaygınlaşmaktadır. Andreassen vd. (2014), yaptıkları çalışmada Norveç işgücünün % 8.3 ünün işkolik olduğunu belirlemişlerdir. Kemeny (2002), Kanada lı çalışanların % 27 sinin ve Hamermesh ve Slemrod (2005) ise, % 30 unun işkolik olduğunu ortaya koymuşlardır. De La Poza vd. (2014), İspanya daki işkoliklik oranının 2012 yılı itibarı ile % 4.6 olduğunu belirlemiş ve 2015 yılında bu oranın % 11.5 düzeyine ulaşacağını tahmin eden bir çalışma yapmıştır. Shonin vd. (2014) ise, Batı toplumlarındaki işkoliklik oranının % 10 civarında olduğunu ileri sürmektedir. İşkolikler, yaşamdaki tek motive edici etken olarak işi gören ve başarıyı yaşamın yegâne amacı haline getirmiş kişilerdir (Doğan ve Tel, 2011: 62). İşkoliklerin zorunlu çalışma eğilimleri, onları zaman ve çaba gibi iş için daha fazla kaynak ayırmaya yönlendirirken, iş dışındaki yaşamlarını sıkça ihmal etmeye ve ailelerine ayırmaları gereken kaynakları bir kenara itmelerine neden olmaktadır (Bakker vd., 2009). Yaşamı sadece işten ibaret görmenin ve iş rolünün, diğer yaşam rollerine baskın olduğu durumlarda zihinsel ve fiziksel sağlığın olumsuz etkilenmesi kaçınılmaz bir sonuç olabilmektedir (Greenhaus, 1988; Kanai vd., 1996). İşkoliklik sadece sağlık problemlerinin değil, iş dışı sosyal ilişkilerin de zayıflamasına neden olmaktadır (Bonebright vd., 2000; Robinson vd., 2001). Bu nedenlerle işkolikler, hem kendilerine, hem meslektaşlarına, hem ailelerine, hem de çalıştıkları örgütlere bilinçli veya bilinçsiz bir şekilde zarar vermektedirler. Özellikle günümüz modern örgütleri için verimliliği düşüren en önemli problemlerden biri belki de birincisi işkolikliktir (Samuel ve Wilson, 2007: 5). Görüldüğü gibi işkoliklik ile ilgili yapılan çalışmalarda, olumlu ve olumsuz sonuçları (Gorgievski vd., 2010; Mirza, 2012) ortaya koyan karışık bulgular yer almaktadır. Ancak, bütün araştırmaların ortak bulgusu, bireylerin hem iş yaşamı hem de iş dışı diğer yaşam alanları üzerinde önemli etkilerinin bulunmasıdır. Çalışmayı doğrudan ya da dolaylı olarak etkileyen, iş, ücretler, kazançlar, çalışma ortamı ve şartları, işlerin yönetim ve organizasyonu, işte kullanılan teknoloji, çalışan tatmini ve motivasyonu, endüstriyel ilişkiler, katılım, istihdam güvencesi, sosyal adalet ve sosyal güvenlik, demografik yapı ve sürekli eğitim gibi faktörleri birleştiren (Can, 1991: 92 akt.: Dikmetaş, 2006: 170) bir kavram olan iş yaşam kalitesi üzerinde işkolikliğin etkilerinin olacağı kuşkusuzdur. Literatürde işkoliklik ve iş yaşam kalitesi ilişkisinin araştırıldığı çalışma sayısı yok denecek kadar azdır. Bu nedenle işkoliklik ve iş-yaşam kalitesi ilişkisinin görgül bir araştırmaya konu edilmesinin literatüre katkı sağlayacağı düşüncesi ile bu çalışma yapılmıştır. 2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE 2.1. İşkoliklik Kavramı İşkoliklik, ilk olarak Oates (1971) tarafından alkol ve uyuşturucu bağımlılığı gibi diğer bağımlılık türlerinden hareketle türetilmiştir ve çalışmaya yönelik olarak zorunlu ve kontrol edilemeyen bir şekilde sürekli çalışma ihtiyacı olarak tanımlanmıştır. Araştırmacılar tarafından işkoliklik tanımı konusunda, tam bir uzlaşı sağlanabilmiş değildir. Bazı araştırmacılar, işkoliklik konusundaki çalışmalarında kavramın davranışsal boyutuna yoğunlaşarak, uzun çalışma süreleri üzerinde durmuşlardır. Araştırmacıların bazıları haftada 50 saat ve daha uzun (Moseir, 1983; Burke, 1999; Harpaz ve Snir, 2003), bazıları haftada 60 saat ve daha uzun (Otaka ve Okidaira, 2008; Fujimoto, 2014) bazısı ise günde 11.5 saat ve daha uzun sürelerde (Snir ve Zohar, 2008) çalışanları işkolik olarak kabul etmektedir. Çalışma süreleri konusunda bu farklı görüşlere

4 43 İşkolik Davranışlarının İş-Yaşam Kalitesine Etkileri Üzerine Sağlık Sektöründe Bir Uygulama rağmen, araştırmacıların ortak düşüncesi, işkoliklerin aralıksız çalışmaya kendilerini zorunlu hissetmeleri ve çalışma için olağanüstü zaman ayırmaya eğilimli olmalarıdır. Örgütsel ve ekonomik gerekliliklerin ötesinde çalışmaları ve bu çalışma eğilimimi durduramamalarıdır (Taris vd., 2010). Mudrack ve Naughton (2001) işkoliklik kavramının süre açısından tanımlanmasına karşı çıkarak, haftalık çalışma sürelerinin üzerinde çalışan işgörenlerin işkolik olarak görülmemesi gerektiğini ifade etmektedirler. Diğer bir ifadeyle yukarıda çeşitli araştırmacılar tarafından ortaya konulan 50 veya 60 saat gibi normal haftalık çalışma sürelerinin üzerinde çalışılmasının işkoliklik olarak değerlendirilmemesi gerektiğini ileri sürmektedirler. Söz konusu yazarlara göre örgütlerce beklenen çalışma alışkanlıklarının bulunması ya da görevlerin tamamlanmasının gerekli olduğu durumlar söz konusu olabilir ve bu durumlar normal haftalık çalışma sürelerinin aşılmasına yol açabilmektedir. Sonuç olarak düzenli çalışma saatleri dışında, işi düşünmeyen ancak sıkı çalışan ve düzenli çalışma saatlerinde görevlerine yoğunlaşan işgörenlerin işkolik olarak görülmemesi gerekmektedir. Spence ve Robbins (1992) işkolikliği; yüksek düzeyde işe bağlı olma, yüksek düzeyde çalışma yönelimli olma ve düşük düzeyde çalışmadan zevk alma durumu olarak tanımlamaktadır. Yüksek düzeyde işe bağlılık, çalışmaya çok daha fazla zaman ayrılmasını ifade etmektedir. Çalışmaya yönelim ya da çalışma zorunluluğu ise, çalışılmadığında suçluluk duyulmasına neden olan içsel baskının hissedilmesidir. Üçüncüsü ise, beklenenin aksine işkoliklerin çalışmaktan zevk almadıklarıdır. Spence ve Robbins (1992), bu üç boyut üzerine inşa ettikleri bir işkoliklik ölçüm anketi (WORK BAT) geliştirmişlerdir. Robinson (1999) işkoliklik konusunda yaptığı çalışmada beş boyutlu bir yapı ile işkoliklik ölçüm anketi (WART) geliştirmiştir. Bu boyutlar; zorunluluk eğilimleri, kontrol, bozuk iletişim, yetki devretmekten kaçınma, bozuk özsaygı şeklindedir (Flowers ve Robinson, 2002). Scott vd., (1997) ise, işkolikliği örgütsel ve ekonomik gerekliliğin ötesinde aşırı çalışma, çalışmazken dahi çalışmayı düşünme ve çalışma aktivitelerinde isteğe bağlı olarak zaman geçirme olarak tanımlamaktadır. Üç farklı işkolik davranış kalıbından söz etmektedirler. Bunlar: tutkulu-bağımlı, mükemmeliyetçi, başarı yönelimli. Schaufeli vd. (2008) aşırı çalışma ve kompulsif (zorunlu) çalışma alt boyutlarından oluşan bir işkolik tanımı yapmışlardır. Bu çalışmada da kullanılmış olan DUWAS adını verdikleri bir ölçek geliştirmişlerdir. Aziz vd. (2013) ise, iş-yaşam dengesizliklerini ön plana çıkararak bir işkoliklik tanımı yapmışlardır ve WAQ adını verdikleri bir başka ölçek geliştirmişlerdir. Samuel ve Wilson (2007), iki çeşit işkolik türünün olduğunu iler sürmektedirler: iş yoğunluğu nedeniyle gerekenden fazla çalışan veya çalışıyor gibi gözüken ama iş yapmayan kişiler ve hasta, yaralı ve halsiz olduğu halde işyerine gitmek ve mesai saatleri boyunca görev yerinde kalmak isteyen kişiler (akt.: Günbeyi ve Gündoğdu, 2010: 57). Burke vd. (2008) ise, üç işkoliklik tipinden söz eder. Bunlar; çalışma hevesliler, çalışma bağımlılar ve hevesli bağımlılardır. Daha önce de söz edildiği gibi işkolikliğin sonuçları açısından araştırma bulguları, tutarlı değildir (Gorgievski vd., 2010; Mirza, 2012). İlk çalışmalar, işkolikliğin olumsuz sonuçlarına yoğunlaşırken, sonradan bazı araştırmacılar işkolikliğin olumlu sonuçlarının ve yönlerinin de olduğunu ileri sürmüşlerdir. Ancak yine de literatürde işkolikliğin birçok olumsuzluğa yol açtığı görüşü ağırlıklı olarak kabul görmektedir. Örneğin işkoliklerin, iş-aile çatışması yaşama

5 Mehmet ince - Hasan Gül - Ercan Oktay - Hakan Candan 44 ihtimalinin yüksek olduğu (Bonebright vd., 2000; Brady vd., 2008; Zincirkıran, 2013), mutsuz, saplantılı, performansı yeterli olmayan ve iş arkadaşlarının işlerini zorlaştıran kişiler olduğu (Burke, 2001) ileri sürülmektedir. Ayrıca, işkolikler, düşük aile tatminine, diğer aile bireyleriyle olan ilişkilerinde düşük kaliteye ve yüksek iş-aile çatışmasına sahip kişiler olarak gösterilmektedir (Taris vd., 2005; Burke, 1999; Bakker vd., 2009; Robinson vd., 2001 den akt.: Shimazu ve Schaufeli, 2009). İşkoliklik, psikolojik stres ve fiziksel şikâyetler ile pozitif yönde ilişkili iken yaşam tatmini ve iş performansı ile negatif ilişkili bulunmuştur (Shimazu ve Schaufeli, 2009). İşkoliklik ile bozuk sağlık durumu arasında pozitif bir ilişki ve yaşam tatmini arasında azalan bir ilişki bulunmuştur. İşkoliklik, işgörenleri refah açısından olumsuz bir sonuca götürmektedir (Shimazu vd., 2012). İşkoliklik ayrıca, zihinsel sağlığın bozulması, mükemmeliyetçilik ve iş arkadaşlarının güvensizliği gibi olumsuz bilişsel sonuçlar üreten bir durum olarak görülmektedir (Choi, 2013). Kubota vd. (2010), işkoliklik düzeyi yüksek olanların uyanmada güçlük, uyku yetersizliği, işyerinde uyuma gibi sorunlar açısından yüksek risk grubunu oluşturduklarını bulmuşlardır. İşkolikliğin, tükenmişlik ile pozitif yönlü bir ilişkisinin olduğu araştırmacıların ortak bulguları arasındadır (Naktiyok ve Karabey, 2005; Andreassen vd., 2007; Schaufeli vd., 2008; Akın ve Oğuz, 2010; Metin, 2010; Gülova vd., 2014). Yaş, cinsiyet, medeni durum gibi birçok kişisel ve demografik özelliğin işkoliklik üzerindeki etkisi de literatürde incelenen konular arasında yer almaktadır. Cinsiyet ve işkoliklik arasındaki ilişkileri inceleyen araştırma sonuçları da karışık sonuçlar göstermektedir. Örneğin Burke (1999) ve Kravina vd. (2010), cinsiyet ve işkoliklik arasında anlamlı bir ilişki bulunmadığını ortaya koyan çalışmalar yapmışlardır. Harpaz ve Snir (2003) ise, İsrail işgücünde erkeklerin kadınlara göre işkolik olma ihtimalinin daha yüksek olduğunu belirlemişlerdir. Scott vd. (1997), işkoliklerin büyük çoğunluğunun erkekler olduğunu ileri sürmektedirler. Harpaz ve Sinir (2003), evli erkeklerin bekârlara göre daha uzun süre çalıştıklarını bulmuşlardır. Robinson (2001), işkolik erkeklerin eşleri üzerinde yaptığı çalışmada, işkolikliğin aile ilişkileri üzerinde olumsuz etkilerinin olduğunu ileri sürmektedir. Bu kadınlar, görmezden gelindiklerini, hafife alındıklarını, yalnızlık ve terk edilmişlik ve eşleri tarafından manipüle edildikleri hissi taşıdıklarını ifade etmişlerdir. Onlar, evlilik ve ebeveyn olarak bütün yükü üstlenmekten usandıklarını dile getirmişlerdir. Bütün bunlar eşlerin birbirlerinden uzaklaştıklarını göstermektedir. Kocaları işkolik olan ailelerde kadınlar, eşlerinin kariyerlerini geliştirmeleri uğruna kendi kariyerlerini feda ettiklerini söylemektedirler. Gorgievski vd. (2010), kendi işinde çalışanların, işgörenlere göre işe bağlılık ve aşırı çalışma boyutuyla daha yüksek skorlara sahip olduğunu, ancak çalışma zorunluluğu boyutuyla bu durumun geçerli olmadığı sonucunu elde etmiştir. Harpaz ve Snir (2003), özel sektörde yönetici pozisyonunda görev yapan çalışanların daha uzun sürelerde çalıştıklarını bulmuşlardır. Yöneticilerin, diğer çalışanlara göre daha fazla işkoliklik eğilimi gösterdikleri ve özellikle tarım, inşaat, iletişim, danışmanlık ve ticaret sektörlerindeki yönetici ve üst profesyonellerde bu oranın yüksek olduğu ileri sürülmektedir (Taris vd., 2012). Robinson (1999), işkolikliğin aile dinamikleri yoluyla nesilden nesile geçebileceğini ileri sürmüştür. İşkoliklerin yetişkin çocuklarının da kendileri gibi daha kaygılı, stresli ve kontrol odağı yüksek kişiler olduğu bulunmuştur (Robinson ve Kelley, 1998). Pekdemir ve Koçoğlu (2014), işkoliklik ile iş-yaşam dengesi arasındaki ilişkiyi incelemiş ve işkoliklik düzeyindeki artışın iş yaşam dengesindeki bozulmayı da arttıracağını ve iş-yaşam rol çatışmasına yol açacağı sonucuna ulaşmışlardır. Shabani ve Talkhabi (2012), işkoliklik ve iş

6 45 İşkolik Davranışlarının İş-Yaşam Kalitesine Etkileri Üzerine Sağlık Sektöründe Bir Uygulama yaşam kalitesi arasındaki ilişkiyi inceleyen araştırmalarında, değişkenler arasında anlamlı ve pozitif yönlü bir ilişki olduğunu belirlemişlerdir İş-Yaşam Kalitesi İş, modern toplumlarda insanlar için en temel ve önemli faaliyetlerden birisidir. Bireylerin iş ortamlarında yaşadıkları deneyimlerinin, aynı zamanda iş dışı alanlardaki yaşamları üzerinde de önemli etkileri ve sonuçları olmaktadır. Çalışan ile çalışma ortamı arasındaki ilişkilerdeki kaliteye yoğunlaşarak işin insani boyutuna vurgu yapan iş yaşam kalitesi (Martel ve Dupuis, 2006), çalışanların ödül, iş güvenliği ve gelişme fırsatlarının sağlanması ile teşvik edildiği ve desteklendiği işyeri ortamı ve uygun çalışma koşulları olarak tanımlanabilir (Chan ve Wyatt, 2007: ). İlk olarak 1960 lı yılların sonunda İsveç te hükümetin iş koşullarını iyileştirme çabaları ile diğer Batı Avrupa ülkelerine de yayılmıştır. Ancak terim olarak iş yaşam kalitesinin kullanılması New York ta yapılan 1972 tarihli bir konferansta olmuştur (Rao ve Venugopal, 2009: 104). İşin Demokratikleştirilmesi adlı bu konferansta iki hareket tartışılmıştır. Birincisi Batı Avrupa ülkelerinde cereyan eden endüstriyel demokrasi adlı politik bir harekettir. Sosyalist işçi dernek ve kuruluşlarının işçilerin karar alma süreçlerine katılımını yasalaştırmak için İngiltere, Fransa, Batı Almanya, İtalya parlamentoları üzerinde yaptıkları lobi faaliyetleridir. İkincisi ise, Amerika da işyerinin insancıllaştırılması üzerine çok sayıda sosyal bilimler teorisinin ortaya çıkışıyla oluşan bir harekettir (Davenport, 1983 den akt.: Aydın vd., 2011: 80). Bazı araştırmacılar ise, iş yaşam kalitesinin geçmişini, Elton Mayo nun Hawthorne çalışmalarına kadar geriye götürmektedir (Bagtasos, 2011: 2). Araştırmacılar, iş yaşam kalitesi için farklı tanımlamalar yapmaktadırlar. Örneğin, Kiernan ve Knutson (1990), iş yaşam kalitesini, bireyin işyerindeki rolünü anlamlandırması ve bu rolün diğerleri ile etkileşimi olarak görmektedir. Heskett vd. (1997), çalışanların işe, iş arkadaşlarına ve örgüte karşı olan hisleri şeklinde bir tanım yapmıştır. Sirgy vd. (2001) ise, işyerindeki katılımın bir sonucu olan kaynak, aktivite ve çıktılar yoluyla çeşitli ihtiyaçların karşılanmasına yönelik işgören doyumu olarak tanımlamışlardır (Akt.: Aydın vd., 2011: 82). Ancak genel anlamda iş yaşam kalitesi, çalışmayı doğrudan ya da dolaylı etkileyen, iş (yapısı, organizasyonu), ücretler, kazançlar, çalışma ortamı ve şartları, işlerin yönetim ve organizasyonu, işte kullanılan teknoloji, çalışan tatmini ve motivasyonu, endüstriyel ilişkiler, katılım, istihdam güvencesi, sosyal adalet ve sosyal güvenlik, demografik yapı ve sürekli eğitim gibi faktörleri bütünleştiren bir kavramdır (Can, 1991: 92). Sirgy vd. (2001), literatürde iş yaşam kalitesiyle ilgili olarak iki temel yaklaşım olduğunu ileri sürer: İhtiyaçların giderilmesi ve yayılma teorisi. İhtiyaçların giderilmesi yaklaşımı Maslow (1943), Mc Clelland (1961), Herzberg (1966) ve Alderfer (1972) in görüşlerini diğer bir ifadeyle kapsamla ilgili motivasyon teorilerini temel almaktadır. Bu yaklaşım, bireylerin işleri aracılığıyla ihtiyaçlarını giderdiklerini varsaymaktadır. İkincisi yayılma yaklaşımıdır ki iş tatmininin diğer yaşam alanları olan aile, boş zaman, sosyal, sağlık ve finansal konulardaki tatmini de sağlayacağı anlamına gelir. Yatay yönlü yayılma, iş tatmininin aile yaşam tatminini etkileyebileceğidir. Dikey yönlü yayılma ise, genel yaşam tatmininin hiyerarşik olarak daha alt boyutlardaki aile, boş zaman, sağlık, finansal ve diğer alanlardaki memnuniyet düzeyini kapsadığını ve etkilediğini ileri sürer (Akt.: Chan ve Wyatt, 2007: ). Görüldüğü gibi, iş yaşam kalitesi yalnızca iş tatminini etkilememekte, aynı zamanda sağlık, aile yaşamı, iş dışındaki boş zamanlar, kültürel ve sosyal yaşam, ekonomik durum, eğitim, arkadaşlık ilişkileri, komşuluk ilişkileri, maneviyat gibi diğer yaşam boyutları üzerinde de

7 Mehmet ince - Hasan Gül - Ercan Oktay - Hakan Candan 46 etkiye sahiptir. Çünkü yayılma etkisi sayesinde, bir yaşam boyutunda tatmin sağlanması, diğer yaşam boyutlarındaki tatmine etki etmektedir (Aydın vd., 2011: 83). İşin demokratikleştirilmesi, endüstriyel demokrasi, işin insancıllaştırılması, işyeri demokrasisi ve katılımcı iş gibi terimlerle anılan (Saklani, 2004: 102) iş yaşam kalitesi, örgütsel bağlılık (Erdem, 2010; Farid vd., 2014), örgütsel güven (Martins ve Van der Berg, 2012), işte kalma niyeti ve devamsızlık (Demir, 2011), işten ayrılma eğilimi (Sezici, 2014; Yıldız, 2013), yabancılaşma (Erdem, 2014), örgütsel adalet ve liderlik (Gillet vd., 2013), motivasyon (Kılıç ve Keklik, 2012), sağlık ve refah (Rathi, 2009), verimlilik (Nayeri vd., 2011) gibi örgütsel sonuçları olan önemli bir kavramdır. Lai vd. (2012), yüksek işyüküne sahip bireylerin düşük iş yaşam kalitesine sahip olduklarını bulmuştur. Ayrıca Wan ve Chan (2013) de, uzun çalışma süreleri olan işlerde çalışan bireylerin daha düşük iş yaşam kalitesi algısına sahip olduklarını belirlemişlerdir. 3. ARAŞTIRMANIN METODOLOJİSİ 3.1. Araştırmanın Amacı ve Önemi Araştırma sağlık sektörü çalışanlarının işkolik davranışlarını ve iş-yaşam kalite düzeylerini belirlemeye yöneliktir. Ayrıca bu iki kavram arasındaki ilişkinin belirlenmesi araştırmanın bir diğer amacını oluşturmaktadır. Araştırma kapsamında aşağıdaki sorulara cevap aranmaktadır: 1. Sağlık çalışanlarının işkoliklik düzeyleri nedir? 2. Sağlık çalışanlarının iş-yaşam kalite düzeyleri nedir? 3. Sağlık çalışanlarının işkoliklik düzeyleri ile iş-yaşam kalite düzeyleri arasında ilişki var mıdır? 4. Sağlık çalışanlarının iş-yaşam kalite düzeyleri üzerinde işkolik davranışlarının etkisi var mıdır? 5. Sağlık çalışanlarının yaş, cinsiyet ve medeni durum gibi demografik özellikleri işkoliklik ve iş-yaşam kalite düzeylerini farklılaştırmakta mıdır? İşkoliklik alan yazınında belirtildiği üzere işkolikler kendilerini aralıksız çalışmaya zorunlu hissetmekte ve örgütsel ve ekonomik gerekliliklerin ötesinde çalışma için olağanüstü zaman ayırmaya eğilimli olmaktadırlar. Öte yandan iş yaşam kalitesi, iş tatmininin en önemli öncüllerinden birisi olup sadece iş tatminini etkilememekte, aynı zamanda fiziksel ve mental sağlık, aile yaşamı, çalışma yaşamı dışındaki boş zamanlar, kültürel, sosyal ve manevi yaşam, ekonomik durum, eğitim, arkadaşlık ve komşuluk ilişkileri gibi diğer yaşam boyutları üzerinde de belirleyici olmaktadır. Söz konusu iki değişken arasındaki ilişkileri ele alan Lai vd. (2012), yüksek işyüküne sahip çalışanların düşük iş yaşam kalitesine sahip olduklarını bulmuştur. Ayrıca Wan ve Chan (2013) de, uzun çalışma süreleri olan işlerde çalışan bireylerin daha düşük iş yaşam kalitesi algısına sahip olduklarını belirlemişlerdir. Literatürde işkoliklik ve iş yaşam kalitesi ilişkisinin araştırıldığı çalışma sayısı oldukça az sayıdadır. Bu nedenle işkoliklik ve iş yaşam kalitesi arasındaki ilişkilerin görgül bir araştırma ile ele alınmasının ilgili alan yazına katkı sağlayacağı düşünülmektedir Araştırmanın Yöntemi ve Kullanılan Ölçek Araştırmada veri toplama tekniği olarak anket kullanılmıştır. Anket formu üç kısımdan oluşmaktadır. İlk kısım demografik bilgilere yöneliktir. Bu bölümde katılımcıların cinsiyet, yaş,

8 47 İşkolik Davranışlarının İş-Yaşam Kalitesine Etkileri Üzerine Sağlık Sektöründe Bir Uygulama medeni durum, eğitim düzeyi, kurumdaki pozisyonu ve kurumdaki çalışma sürelerini belirlemeye yönelik sorular yer almaktadır. Anket çalışmasında Schaufeli, Taris ve Bakker (2006) tarafından geliştirilen ve Doğan ve Tel tarafından Türkçeye uyarlanıp geçerliliği ve güvenilirliği test edilen DUWAS (Dutch Work Addiction Scale) İşkoliklik Ölçeği kullanılmıştır (Doğan ve Tel, 2011: 61-69). Aşırı Çalışma ve Kompulsif Çalışma olmak üzere iki alt boyutu bulunan DUWAS İşkoliklik Ölçeğinin orijinali 17 maddeden oluşmaktadır. Aşırı çalışma alt boyutu, bireyin çalışmaya yaşamındaki diğer faaliyetlerden daha fazla yer verdiğini ve olması gerekenden daha fazla çalıştığını belirlemeye yönelik ifadelerden meydana gelmektedir. Dolayısıyla bu boyut çalışanların davranışa yansıyan işkoliklik eylemlerini ölçmeye yöneliktir. Kompulsif çalışma alt boyutu ise bireyin içten gelen bir baskı ve ihtiyaç nedeniyle kendisini çalışmak zorunda hissetmesini ifade eden maddelerden oluşmaktadır (Doğan ve Tel, 2011: 63-64). Aşırı çalışma boyutunun eylemsel yönüne karşın, kompulsif çalışma daha çok tutumsal bir mahiyet taşımaktadır. Daha önce de ifade edildiği üzere orijinali 17 maddeden oluşan ölçek Doğan ve Tel in yaptıkları geçerlilik ve güvenilirlik çalışmalarında yeterli faktör yüküne sahip olmadığı gerekçesiyle 3 maddenin elenmesiyle 14 maddeye düşürülmüştür. Bu çalışmada da geriye kalan diğer bir ifadeyle yeterli faktör yüküne sahip 14 maddeli ölçek kullanılmıştır. Çalışmada iş yaşam kalitesini ölçmek üzere Chen ve Farh (2000) geliştirilen ve Yıldız tarafından 2013 yılında yapılan bir araştırmada kullanılan 12 sorudan oluşan ölçek kullanılmıştır (Yıldız, 2013: ). Kullanılan ölçekler kesinlikle katılmıyorum (1), katılmıyorum (2), kararsızım (3), katılıyorum (4) ve kesinlikle katılıyorum (5) şeklinde oluşan beşli Likert tarzında sorulardan oluşmaktadır. Araştırma verileri SPSS (Statistical Package for Social Sciences) for Windows 17.0 programı kullanılarak analiz edilmiştir. Veriler analiz edilirken tanımlayıcı istatistiksel metotlar (Yüzde, Ortalama, Standart sapma), korelasyon, regresyon, bağımsız t testi ve Anova kullanılmıştır Örneklem Araştırmanın çalışma evrenini Mersin Devlet Hastanesi sağlık personeli (hemşire, ebe, doktor, sağlık memuru ve diğer sağlık personeli) oluşturmaktadır. Bu evren içerisinden basit tesadüfî örnekleme yöntemi ile 120 kişilik bir örneklem seçilmiştir. Bu kapsamda 120 kişiye anket formu dağıtılmış, dağıtılan anketlerden geri dönen ve sağlıklı doldurulan 98 anket değerlendirilmeye alınmıştır. Bu durumda anketlerin geri dönüş oranı % 81 dir Verilerin Analizi ve Çözümlenmesi Demografik Analizler Araştırmaya katılanların demografik özellikleri incelendiğinde, katılımcıların 28 inin (% 28,6 sının) erkeklerden ve 70 inin (% 71,4 ünün) kadınlardan oluştuğu görülmektedir. Yaş dağılımı açısından bakıldığında katılımcıların büyük bir bölümünün orta yaş grubuna giren çalışanlardan oluştuğu anlaşılmaktadır. Zira katılımcıların 5 i (% 5,1 i) yaş grubunda, 7 si (% 7,1 i) yaş grubunda, 29 u (% 29,6 sı) yaş grubunda, 18 i (% 18,4 ü) yaş grubunda, 20 si (% 20,4 ü) yaş grubunda ve 19 u da (% 19,4 ü) 46 ve üzeri yaş grubunda yer almaktadırlar. Çalışanların 18 i (% 18,4 ü) bekâr, 76 sı (% 77,6 sı) evli ve 4 ü (% 4,1 i) de boşanmış ve dullardan oluşmaktadır.

9 Mehmet ince - Hasan Gül - Ercan Oktay - Hakan Candan 48 Eğitim açısından bakıldığında katılımcıların eğitim seviyelerinin yüksek olduğu görülmektedir. Bu bağlamda çalışanların 2 si ilköğretim, 9 u lise, 24 ü önlisans, 42 si lisans ve 21 i lisansüstü seviyede eğitim derecesine sahip bulunmaktadır. Araştırmaya katılan bireylerin 16 sı uzman doktor, 3 ü çocuk endokrin uzmanı, 21 i memur, 2 si eczacı, 28 i hemşire, 20 si ebe ve 8 i de veri hazırlama kontrol işletmeni olarak görev yapmaktadır. Katılımcıların kıdem diğer bir ifadeyle çalışma süreleri incelendiğinde ağırlıklı olarak 1-10 yıl aralığında bir yığılmanın söz konusu olduğu bulgusuna ulaşılmaktadır. Çalışanların 7 si 1 yıldan az, 36 sı 1-5 yıl, 27 si 6-10 yıl, 5 i yıl, 13 ü yıl ve 10 u da 21 yıl ve üzeri bir çalışma süresine sahiptir Faktör ve Güvenilirlik Analizleri Araştırma sorularının değerlendirilmesine geçmeden önce, ölçeklere bir takım testlerin yapılması uygun görülmüştür. Bu bağlamda yapılan Kolmogorov-Smirnov testi sonucuna göre işkoliklik ölçeğinin değeri 0,874 (p>0,05) ve iş yaşam kalitesi ölçeğinin değeri ise 0,912 (p>0,05) olarak bulunmuştur. İşkoliklik ölçeğinin KMO değeri 0,873 ve iş-yaşam kalitesi ölçeğinin KMO değeri ise 0,738 olarak bulunmuş olup, her iki ölçek için söz konusu değerler çok iyi düzeyi yansıtmaktadır. Her iki ölçeğin de Bartlett test sonuçları (p<0,001) anlamlıdır. Tablo 1. İşkoliklik Ölçeğinin Faktör Analizi Maddeler O SS F1 F2 Telaş içinde ve zamana karşı yarışan biri olarak görünürüm 3,13 1,32,560 İşyerindeki arkadaşlarım çalışmayı bıraktığında bile ben kendimi çalışmaya devam ederken bulurum 3,16 1,19,665 Üstesinden gelebileceğimden çok daha fazlasını üstlenirim 3,36 1,08,613 Çalışırken işleri belli sürede bitireceğime dair koyduğum zaman sınırlamaları yüzünden kendimi zora sokarım 3,19 1,09,705 Çalışmaya, arkadaşlarımla birlikte vakit geçirmekten, hobilerimden veya boş zaman etkinliklerimden daha fazla 3,27 1,14,628 vakit harcarım Bir iş üzerinde çalışmadığım zaman kendimi suçlu hissederim 3,43 1,14,597 Kendimi, telefonla konuşurken hem not alıp hem yemek yemek gibi iki veya üç işi aynı anda yaparken buluyorum 3,28 1,11,488 Çalışmadığım zaman rahatlamakta güçlük çekiyorum 3,01 1,21,702 Yaptığım bir işten hoşlanmasam bile sıkı çalışmak benim için önemlidir 3,52 1,10,561 Bir süreliğine işten uzaklaşmak istesem bile kendimi sıklıkla o iş hakkında düşünürken bulurum 3,59 1,08,774 Bir şeyi yapmak istesem de istemesem de, o konuda çok sıkı çalışmam gerektiğine dair içten gelen bir zorlama 3,62 1,01,742 hissediyorum Genellikle içimde beni çok çalışmaya iten bir şeyler olduğunu hissediyorum 3,52 1,00,738 Yaptığım iş keyifli olmasa da çok çalışmaya kendimi mecbur hissederim 3,40 1,11,674 İşten izin aldığımda kendimi suçlu hissederim 3,06 1,34,642 Açıklanan Toplam Varyans 42,614 KMO ve Bartlett Testi,873 (KMO); Aşırı Çalışma Kompulsif Çalışma

10 49 İşkolik Davranışlarının İş-Yaşam Kalitesine Etkileri Üzerine Sağlık Sektöründe Bir Uygulama,000 (Bartlett) Cronbach Alfa Katsayısı,891 Ölçeklerin faktör yüklerini ve yapı geçerliliğini test etmek amacıyla Temel Bileşenler Analizi ve Varimax Döndürme yöntemleri kullanılmıştır. Yapılan faktör analizinde işkoliklik ölçeğinin özdeğeri 1 den büyük iki bileşenli, iş-yaşam kalitesi ölçeğinin de dört bileşenli yapıya sahip oldukları belirlenmiştir. İşkoliklik ölçeğinde aşırı çalışma ve kompulsif çalışma olmak üzere iki alt boyut; iş-yaşam kalitesinde ise iş-yaşam dengesi, işin özellikleri, yönetimsel davranışlar ve ödül-yarar olmak üzere dört alt boyut elde edilmiştir. İşkoliklik ölçeğinin Cronbach Alfa Katsayısı,891 ve iş yaşam kalitesi ölçeğinin Cronbach Alfa Katsayısı,820 olarak bulunmuştur ki, söz konusu veriler her iki ölçeğinde oldukça güvenilir olduklarını göstermektedir. Tablo 2. İş-Yaşam Kalitesi Ölçeğinin Faktör Analizi Maddeler O SS F1 F2 F3 F4 İş-yaşam dengesi İşin özellikleri İşyerimin dışındaki diğer işyerlerindeki benzer işlerle kendimi karşılaştırdığımda daha fazla ödüllendirildiğimi düşünüyorum İşyerimdeki benzer diğer işlerle kendimi karşılaştırdığımda daha fazla ödüllendirildiğimi düşünüyorum 2,62 1,19,613 2,69 1,18,651 Bu işyeri benim refahımı önemser 3,19,94,561 Şu anki işimin mesai süresi makuldür 3,59 1,03,534 Şu anki işim aile yaşamını etkilemez 3,29 1,15,727 Şu anki iş yüküm makul düzeydedir 3,42 1,09,567 Yönetimsel davranışlar Ödül-yarar Amirim bana işimi nasıl yapacağımı/geliştireceğimi söyler Amirim işim ile ilgili problemleri çözmek için bana yardımcı olur Amirim işimde iyi bir performans gösterdiğim zaman beni takdir eder 3,28 1,12,490 3,72,88,565 3,66,92,589 Şu anki işim benim için yaratıcı ve anlamlıdır 3,25,93,735 Şu anki işim ulaşılması zor bir iş ve bu iş beni motive ediyor İşimi nasıl yapacağım ile ilgili kendim karar veririm 3,21 1,05,600 3,54 1,05,566 Açıklanan Toplam Varyans 34,670 KMO ve Bartlett Testi,738 (KMO);,000 (Bartlett) Cronbach Alfa Katsayısı,820

11 Mehmet ince - Hasan Gül - Ercan Oktay - Hakan Candan T-testi, Anova ve Regresyon Analizleri Araştırma kapsamındaki soruları test etmek amacıyla t-testi, Anova ve regresyon analizleri kullanılmıştır. Çalışanların işkoliklik düzeylerinin ve iş-yaşam kalitelerinin cinsiyetlerine göre karşılaştırılmasına ilişkin yapılan t-testi sonuçları aşağıdaki tabloda görülmektedir. Erkek ve kadın sağlık çalışanlarının işkoliklik düzeyleri ve iş-yaşam kaliteleri açısından aralarında anlamlı bir farklılık bulunamamıştır. Burke (1999) ve Kravina vd. nin (2010) yaptığı çalışmalara paralel olarak cinsiyetin işkoliklik ve iş-yaşam kalitesi arasında anlamlı bir fark meydana getirmediği bulgusuna ulaşılmıştır. Tablo 3. Cinsiyete Göre Farklılık Testi Cinsiyet N SS T Sig (p) İŞKOLİKLİK İŞ YAŞAM KALİTESİ Erkek 28 3,3293,87092,010 Kadın 70 3,3276,67572,009 Erkek 28 3,1556, ,657 Kadın 70 3,3774, ,753,092,092 Aşağıdaki Tablo 4 de sağlık personelinin işkoliklik ve iş-yaşam kalitelerinin yaş değişkenine göre farklılık gösterip göstermediğine dair yapılan Anova Analizi sonuçları gösterilmektedir. Söz konusu değişkenlerin çalışanların ait oldukları yaş gruplarına göre değişmediği bulgusuna ulaşılmıştır. Tablo 4. Yaş Değişkenine Göre Farklılık Testi Kareler Toplamı Serbestlik Derecesi (df) Ortalamanın Karesi F Sig. İŞKOLİKLİK Gruplar Arasında 2,376 5,475 Gruplar İçinde 49,609 92,539 Toplam 51,984 97,881,497 Gruplar,726 5,145 Arasında İŞ YAŞAM KALİTESİ Gruplar İçinde 34,657 92,377,386,857 Toplam 35, Araştırmaya katılan sağlık çalışanlarının işkoliklik ve iş yaşam kalitelerinin medeni durumlarına göre anlamlı bir farklılık gösterip göstermediğini belirlemek üzere yapılan Anova Analizinde işgörenlerin evli, bekâr veya boşanmış olmalarının anlamlı bir farklılık meydana getirmediği sonucuna ulaşılmıştır.

12 51 İşkolik Davranışlarının İş-Yaşam Kalitesine Etkileri Üzerine Sağlık Sektöründe Bir Uygulama Tablo 5. Medeni Durum Değişkenine Göre Farklılık Testi Kareler Toplamı Serbestlik Derecesi (df) Ortalamanın Karesi F Sig. İŞKOLİKLİK Gruplar Arasında,873 2,436 Gruplar İçinde 51,112 95,538 Toplam 51,984 97,811,447 Gruplar,120 2,060 Arasında İŞ YAŞAM KALİTESİ Gruplar İçinde 35,264 95,371,161,851 Toplam 35, Tablo 6 da çalışanların eğitim düzeyleri açısından işkoliklik düzeyleri ve iş yaşam kalitelerinin karşılaştırılmasına ilişkin Anova testi sonuçları gösterilmektedir. Tablo incelendiğinde sağlık çalışanları arasında eğitim durumu ile işkoliklik arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır. Ancak iş yaşam kalitesinin çalışanların eğitim durumlarına göre sig.:,004 düzeyinde anlamlı bir farklılık gösterdiği bulgusuna ulaşılmıştır. Söz konusu farklılığın nereden kaynaklandığını tespit edebilmek amacıyla yapılan Tukey testinde farklılığın önlisans ile lisans derecesine sahip çalışanlardan kaynaklandığı görülmüştür. Tablo 6. Eğitim Durumu Değişkenine Göre Farklılık Testi Kareler Toplamı Serbestlik Derecesi (df) Ortalamanın Karesi F Sig. İŞKOLİKLİK Gruplar Arasında 1,638 4,410 Gruplar İçinde 50,346 93,541 Toplam 51,984 97,756,556 Gruplar 5, ,338 Arasında İŞ YAŞAM KALİTESİ Gruplar İçinde 30,033 93,323 4,142,004 Toplam 35, Katılımcı sağlık personelinin işkoliklik düzeyleri ve iş yaşam kalitelerinin kurumdaki pozisyonlarına (statülerine) göre karşılaştırılmasına ilişkin yapılan analizde anlamlı bir farklılık bulunamamıştır.

13 Mehmet ince - Hasan Gül - Ercan Oktay - Hakan Candan 52 Tablo 7. Pozisyon Değişkenine Göre Farklılık Testi Kareler Toplamı Serbestlik Derecesi (df) Ortalamanın Karesi F Sig. İŞKOLİKLİK Gruplar Arasında 3,612 6,602 Gruplar İçinde 48,373 91,532 Toplam 51, ,132,350 Gruplar 1,397 6,233 Arasında İŞ YAŞAM KALİTESİ Gruplar İçinde 33,987 91,373,623,711 Toplam 35, Aşağıdaki Tablo 8 de çalışma süreleri açısından işgörenlerin işkoliklik düzeyleri ve iş yaşam kaliteleri karşılaştırılmıştır. Tabloda da görüldüğü üzere çalışma süresi değişkeni açısından da işgörenlerin işkoliklik düzeyleri ve iş yaşam kaliteleri anlamlı bir farklılık göstermemektedir. Tablo 8. Çalışma Süresi Değişkenine Göre Farklılık Testi Kareler Toplamı Serbestlik Derecesi (df) Ortalamanın Karesi F Sig. İŞKOLİKLİK Gruplar Arasında 2,614 5,523 Gruplar İçinde 49,371 92,537 Toplam 51,984 97,974,438 Gruplar 1,501 5,300 Arasında İŞ YAŞAM KALİTESİ Gruplar İçinde 33,883 92,368,815,542 Toplam 35, Son olarak araştırmanın bağımsız değişkeni olan işkolikliğin bağımlı değişken olan iş yaşam kalitesi üzerindeki etkilerini ölçmek ve değerlendirmek üzere regresyon analizi kullanılmıştır. Bu amaçla bağımlı ve bağımsız değişkenlerin alt boyutları arasındaki ilişkilere bakılmıştır. Aşağıdaki Tablo 9 da görüldüğü üzere aşırı çalışma ve kompulsif çalışma ile iş-yaşam dengesi arasındaki ilişkiyi belirlemek üzere yapılan regresyon analizi istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (F=9,263; p=,000). Yapılan regresyon analizinde aşırı çalışma şeklindeki işkoliklik davranışının iş-yaşam dengesini etkilediği bulgusuna (p:,000) ulaşılmıştır. Buna karşın

14 53 İşkolik Davranışlarının İş-Yaşam Kalitesine Etkileri Üzerine Sağlık Sektöründe Bir Uygulama işgörenlerin kompulsif çalışmaları iş-yaşam dengelerini etkilememektedir (p=,096>0.05). İşyaşam kalitesinin diğer boyutları olan işin özellikleri, yönetimsel davranışlar ve ödül-yarar üzerinde işkolikliğin alt boyutları olan aşırı çalışma ve kompulsif çalışmanın herhangi bir etkide bulunmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Tablo 9. İşkolikliğin İş Yaşam Kalitesi Üzerine Etkisi Bağımlı Değişken (İş Yaşam Kalitesi) İş-Yaşam Dengesi İşin Özellikleri Yönetimsel Davranışlar Ödül-Yarar Bağımsız Değişken (İşkoliklik) Sabit Aşırı Çalışma Kompulsif Çalışma ß t p ß t p ß t p ß t p 1,69 9,593 -,224 4,23 7 4,11 6-1,68 1,00 0,00 0,09 6 3,25 0 -,060 7,95 2 -,411,110,812,00 0,68 2,41 9 3,27 1 9,23 0,032,254,053,447 F 9,263,340,350 3,099 R 2,163,007,007,061,00 0,80 0,65 6 2,62 5,157,084 7,9 36 1,3 22,76 7,00 0,12 7,34 1 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Bu araştırma aşırı çalışma ve kompulsif çalışma şeklindeki işkolik davranışlarının işgörenlerin iş-yaşam kalite düzeyleri üzerindeki etkilerini belirlemeyi amaçlamaktadır. Ayrıca katılımcıların demografik özelliklerinin işkoliklik ve iş-yaşam kalitelerindeki farklılıklarını tespit etmeye yöneliktir. Mersin Devlet Hastanesinde görev yapmakta olan ebe, hemşire, doktor ve memur gibi farklı rol ve statüde bulunan 98 sağlık personelinin katılımıyla gerçekleştirilen bu görgül çalışmada katılımcıların DUWAS İşkoliklik Ölçeğindeki ifadelere verdikleri cevapların ortalamaları 3,06-3,62 arasında değişmektedir. Dolayısıyla araştırmaya katılan sağlık çalışanlarının orta düzeyde bir işkolik olduklarını ileri sürmek mümkündür. Katılımcıların İş- Yaşam Kalitesi Ölçeğindeki ifadelere verdikleri cevapların ortalaması ise 2,62-3,72 arasında değişmektedir. Bu bağlamda işgörenlerin yine orta seviyede bir iş-yaşam kalite düzeyine sahip oldukları görülmektedir. Araştırma kapsamında yaş, cinsiyet, medeni durum, eğitim düzeyi, pozisyon ve hizmet süresi gibi demografik özelliklerin sağlık çalışanlarının işkoliklik davranışlarını ve iş-yaşam kalitelerini anlamlı bir şekilde farklılaştırıp farklılaştırmadığını belirlemek amacıyla bağımsız t testi ve Anova testleri yapılmıştır. Bu bağlamda işgörenlerin eğitim düzeyleri dışında diğer demografik özelliklerinin işkolikliği ve iş-yaşam kalitesini farklılaştırmadığı bulgusuna

15 Mehmet ince - Hasan Gül - Ercan Oktay - Hakan Candan 54 ulaşılmıştır. Sadece eğitim düzeyi değişkeni açısından katılımcıların iş-yaşam kalitelerinde anlamlı bir fark tespit edilebilmiştir. Yapılan bu çalışmanın en önemli sonucu aşırı çalışma şeklindeki işkoliklik davranışının iş-yaşam kalitesinin bir alt boyutu olan iş-yaşam dengesini etkilediğidir. Ayrıca iş-yaşam kalitesinin diğer boyutları olan işin özellikleri, yönetimsel davranışlar ve ödül-yarar üzerinde işkolikliğin alt boyutları olan aşırı çalışma ve kompulsif çalışmanın herhangi bir etkide bulunmadığı sonucuna ulaşılmıştır. KAYNAKLAR AKIN, U. ve OĞUZ, E. (2010), Öğretmenlerin İşkoliklik ve Tükenmişlik Düzeylerinin İlişkisi ve Çeşitli Değişkenler Açısından İncelenmesi, Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi, 16(3), ALDERFER, C. (1972), Existence, Relatedness and Growth: Human Needs in Organizational Settings. New York: Free Press. ANDREASSEN, C., URSIN, H., ve ERIKSEN, H. (2007), The relationship between strong motivation to work, "workaholism", and health, Psychology & Health, 22, ANDREASSEN, C., GRIFFITHS, M. D., HETLAND, J., KRAVINA, L., JENSEN, F., (2014), The Prevalence of Workaholism: A Survey Study in a Nationally Representative Sample of Norwegian Employees, PLoS ONE, 9(8), ARRINGTON, K. (2007), Telecommuting and job satisfaction: Examining workaholism and work/life balance. Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi. San Jose State University, ABD. AYDIN, İ., ÇELİK, Y., UĞURLUOĞLU, Ö. (2011), Sağlık Personeli Çalışma Yaşam Kalitesi Ölçeği: Geliştirilmesi, Geçerliliği ve Güvenilirliği, Toplum ve Sosyal Hizmet, 22(2), AZİZ, S., UNRICH, B., WUENSCH, K. L., SWORDS, B. (2013), The Workaholism Analysis Questionnaire: Emphasizing Work-Life Imbalance and Addiction in the Measurement of Workaholism, Institute of Behavioral and Applied Management, BAGTASOS, M. R. (2011), Quality of Work Life: A Review of Literature, DLSU Business & Economics Review, 20(2), 1-8. BAKKER, A. B., DEMEROUTI, E. ve BURKE, R. (2009), Workaholism and relationship quality: A spillover-crossover perspective, Journal of Occupational Health Psychology, 14, BAKKER, A. B., DEMEROUTI, E., OERLEMANS, W. ve SONNENTAG, S. (2013), Workaholism and daily recovery: A day reconstruction study of leisure activities, Journal of Organizational Behavior, 34, BONEBRIGHT, C. A., CLAY, D. L., ANKENMANN, R. D., (2000), The relationship of workaholism with work-life conflict, life satisfaction, and purpose in life, Journal of Counseling Psychology, 47, BRADY, B. R., VODANOVICH, S. J., ROTUNDA, R., (2008), The Impact of Workaholism on Work-Family Conflict, Job Satisfaction, and Perception of Leisure Activities, The Psychologist-Manager Journal, 11,

16 55 İşkolik Davranışlarının İş-Yaşam Kalitesine Etkileri Üzerine Sağlık Sektöründe Bir Uygulama BURKE, R. J., (1999), Work and Extra Work Satisfactions, International Journal of Organizational Analysis, 7(4), BURKE, R. J. (2001), Workaholism components, job satisfaction, and career progress, Journal of Applied Social Psychology, 31, BURKE, R. J., DAVIS, R. A. ve FLETT, G. L. (2008), Workaholism Types, Perfectionism, and Work Outcomes, İş,Güç Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, 10(4), CAN, A., (1991), Çalışma hayatının kalitesinin geliştirilmesi, I. Verimlilik Kongresi. MPM Yayınları: 454, (27-29 Kasım), Ankara, CANTAROW, E. (1979), Women workaholics, Mother Jones, 6, 56. CHAN, K. W. ve WYATT, T. A. (2007), Quality of Work Life: A Study of Employees in Shanghai, China, Asia Pacific Business Review, 13(4), CHOI, Y. (2013), The Differences Between Work Engagement and Workaholism, and Organizational Outcomes: An Integrative Model, Social Behavior and Personality, 41(10), DAVENPORT, J. (1983), Whatever happened to qwl?, Office Administration and Automation, 44, DE LA POZA, E., DEL LÍBANO, M., GARCÍA, I., JÓDAR, L. ve MERELLO, P. (2014), Predicting workaholism in Spain: a discrete mathematical model, International Journal of Computer Mathematics, 91:2, DEMİR, M., (2011), İşgörenlerin Çalışma Yaşamı Kalitesi Algılamalarının İşte Kalma Niyeti ve İşe Devamsızlık ile İlişkisi, Ege Akademik Bakış, 11(3), DİKMETAŞ, D., (2006), Hastane Personelinin İş/Yaşam Kalitesine Yönelik Bir Araştırma, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15(2), DOĞAN, T. ve TEL, F. D. (2011), DUWAS İşkoliklik Ölçeği Türkçe Formunun (DUWAS- TR) Geçerlik ve Güvenirliğinin İncelenmesi, AİBÜ Eğitim Fakültesi Dergisi, 11(1), ERDEM, M. (2010), Öğretmen Algılarına Göre Liselerde İş Yaşamı Kalitesi ve Örgütsel Bağlılıkla İlişkisi, Kuram ve Uygulamada Eğitim Yönetimi, 16(4), ERDEM, M. (2014), The Level of Quality of Work Life to Predict Work Alienation, Educational Sciences: Theory & Practice, 14(2), FARID, H., IZADI, Z., ISMAİL, I. A., ALİPOUR, F., (2014), Relationship between quality of work life and organizational commitment among lecturers in a Malaysian public research university, The Social Science Journal, Article in Press FUJIMOTO, T., (2014), Workaholism and Mental and Physical Health, Japon Labor Review, 11(1), GARSON, B., (2005), Work Addiction in the Age of Information Technology An Analysis, IIMB Management Review, March,

17 Mehmet ince - Hasan Gül - Ercan Oktay - Hakan Candan 56 GILLET, N., FOUKUEREAU, E., BONNOUD-ANTIGNAC, A., MOKOUNKOLO, R., COLOMBAT, P., (2013), The mediating role of organizational justice in the relationship between transformational leadership and nurses quality of work life: A cross-sectional questionnaire survey, International Journal of Nursing Studies, 50, GORGIEVSKI, M. J., BAKKER, A. B., SCHAUFELI, W. B., (2010), Work engagement and workaholism: comparing the self-employed and salaried employees, The Journal of Positive Psychology, 5(1), GREENHAUS, J. H., (1988), The intersection of work and family roles: Individual, interpersonal, and organizational issues, Journal of Social Behavior and Personality, 3, GÜLOVA, A. A., İSPİRLİ, D., ERYILMAZ, İ., (2014), İşkoliklik ve Tükenmişlik Arasındaki İlişkinin İncelenmesine Yönelik Beyaz Yakalılar Üzerine Bir Araştırma, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19, GÜNBEYİ, M. ve GÜNDOĞDU, T., (2010), Polis Teşkilatının İşkolik Çalışanları, Doğuş Üniversitesi Dergisi, 11(1), HAMERMESH, D. ve SLEMROD, J., (2005), The Economics of Workaholism: We Should Not Have Worked on This Paper, IZA Discussion Paper, 1680, July, HARPAZ, I., ve SNIR, R., (2003), Workaholism: Its definition and nature, Human Relations, 56(3), HERZBERG, F., (1966), Work and the Nature of Man. Cleveland, Ohio: The World Publishing Company. HESKETT, J. L., SASSER, W. E., JR ve SCHLESINGER, L. A., (1997), The service profit chain. New York: The Free Press. HUANG, J. C., HU, C., WU, T. C., (2010), Psychometric Properties of the Chinese Version of the Workaholism Battery, The Journal of Psychology, 144(2), KANAI, A., WAKABAYASHI, M. ve FLING, S., (1996), Workaholism among employees in Japanese corporations: An examination based on the Japanese version of the Workaholism Scales, Japanese Psychological Research, 38(4), KEMENY, A., (2002), Driven to excel: A portrait of Canada s workaholics, Canadian Social Trends, Spring, 1-7. KILIÇ, R. ve KEKLİK, B., (2012), Sağlık Çalışanlarında İş Yaşam Kalitesi ve Motivasyona Etkisi üzerine Bir Araştırma, Afyon Kocatepe Üniversitesi, İİBF Dergisi, XIV(II), KIERNAN, W. E. VE KNUTSON, K., (1990), Quality of work life, Schalock, R. L. ve Begab, M. J. (Ed.), Quality of Life: Perspectives and Issues (American Association of Mental Retardation, Washington, DC, US). KILLINGER, B., (1991), Workaholics: The respectable addicts. Buffalo, NY: Firefly Books. KORN, E. R., PRATT, G. J. ve LAMBROU, P. T., (1987), Hyper-performance: The A.I.M. strategy for releasing your business potential. New York: John Wiley.

18 57 İşkolik Davranışlarının İş-Yaşam Kalitesine Etkileri Üzerine Sağlık Sektöründe Bir Uygulama KRAVINA, L., FALCO, A., GIRARDI, D. ve DE CARLO, N. A., (2010), Workaholism among management and workers in an Italian cooperative enterprise, TPM-Testing, Psychometrics, Methodology in Applied Psychology, 17, KUBOTA, K., SHIMAZU, A., KAWAKAMI, N., TAKAHASHI, M., NAKATA, A. ve SCHAUFELI, W. B., (2010), Association between workaholism and sleeping problems among hospital nurses, Industrial Health, 48, LAI, S. L., CHANG, J., HSU, L. Y., (2012), Does Effect of Workload on Quality of Work Life Vary With Generations?, Asia Pacific Management Review, 17(4), MACHLOWITZ, M., (1979), Determining the effects of workaholism, Dissertation Abstracts International, 40, MACHLOWITZ, M., (1980), Workholics: Living with them, working with them, Reading, MA: Addison-Wesley. MARTEL, J. P. ve DUPUIS, G., (2006), Quality of work life: Theoretical and methodological problems, and presentation of a new model and measuring instrument, Social Indicators Research, 77, MARTINS, N. ve VAN DER BERG, Y., (2012), Applying Structural Equation Modelling to Exploring the Relationship Between Organisational Trust and Quality of Work Life, Proceedings of the European Conference on Information Management (January 2012), MASLOW, A., (1943), A theory of human motivation, Psychological Review, 50, McCLELLAND, D., (1961), The Achieving Society. New York: The Free Press. METİN, Ü. B., (2010), The Antecedents and Consequences of Burnout, Work Engagement and Workaholism. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. ODTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara: Türkiye. MIRZA, C. S., (2012), Positive and Negative Workaholism. Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi. The Faculty of Department of Psychology, University of Houston: ABD. MOSIER, S. K., (1983), Workaholics: An analysis of their stress success and priorities. Yayımlanmamış Yüksek Lisans tezi. University of Texas at Austin: ABD. MUDRACK, P. E. ve NAUGHTON, T. J., (2001), The assessment of workaholism as behavioral tendencies: Scale development and preliminary empirical testing, International Journal of Stress Management, 8, NAKTİYOK, A. ve KARABEY, C. N., (2005), İşkoliklik ve tükenmişlik sendromu, İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 19(2), NAYERI, N. D., SALEHI, T., NOGHABI, A. A. A., (2011), Quality of work life and productivity among Iranian nurses, Contemporary Nurse, 39(1), NG, T. W. H., SORENSEN, K. L., FELDMAN, D. C., (2007), Dimensions, antecedents, and consequences of workaholism: A conceptual integration and extension, Journal of Organizational Behavior, 28, OATES, W., (1971), Confessions of a workaholic. New York: World.

19 Mehmet ince - Hasan Gül - Ercan Oktay - Hakan Candan 58 OTAKE, F. ve OKUDAIRA, H., (2008), An Economic Analysis of Long Working Hours. Discussion Papers, 08-J-019, The research Institute of Economy, Trade and Industry, Tokyo. PEIPERL, M. ve JONES, B., (2001), Workaholics and overworkers: Productivity or pathology?, Group & Organization Management, 26, PEKDEMİR, I. VE KOÇOĞLU, M., (2014), İşkoliklik ile İş Yaşam Dengesi Arasındaki İlişkide Kişilik Özelliklerinin Aracılık Rolü Üzerine Bir Araştırma, AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14(1), RAO, P. K. ve VENUGOPAL, P., (2009), Perceptual Factors in Quality of Work Life of Indian Employees, Paradigm, XII(1), RATHI, N., (2009), Relationship of Quality of Work Life with Employees Psychological Well-Being, International Journal of Business Insights & Transformation, October- March, ROBINSON, B. E., (1998), Chained to the desk: A guidebook for workaholics, their partners and children and the clinicians who treat them. New York: New York University Press. ROBINSON, B. E., (1999), The Work Addiction Risk Test: Development of a tentative measure of workaholism, Perceptual and Motor Skills, 88, ROBINSON, B. E. ve KELLEY, L., (1998), Adult Children of Workaholics: Self-Concept, Anxiety, Depression, and Locus of Control, The American Journal of Family Therapy, 26, ROBINSON, B. E., FLOWERS, C. ve CARROLL, J., (2001), Work stress and marriage: A theoretical model examining the relationship between workaholism and marital cohesion, International Journal of Stress Management, 8, SAKLANI, D. R., (2004), Quality of Work Life in the Indian Context: An Empirical Investigation, Decision, 31(2), SAMUEL, R. J. ve WILSON, L. M., (2007), Is presenteeism hurting your workforce?, Employee Benefit Plan Review, 61(11), 5-7. SCHAEF, A. W. ve FASSEL, D., (1988), The addictive organization. San Francisco, CA: Harper Row. SCHAUFELI, W. B., TARIS, T. W. ve BAKKER, A. B., (2008), It takes two to tango: Workaholism is working excessively and working compulsively, (Editörler: R. J. Burke ve C. L. Cooper), The long work hours culture: Causes, consequences and choices (ss ). Bingley, UK: Emerald. SCOTT, K. S. MOORE, K. S., ve MICELI, M. P., (1997), An exploration of the meaning and consequences of workaholism, Human Relations, 50, SEZİCİ, E., (2014), Çalışma Yaşamı Kalitesi, İşyerinde Sapkın Davranış ve İşten Ayrılma Eğilimi İlişkisi, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 41, SHABANI, B. GH. R. VE TALKHABI, A., (2012), The Study of the Relationship Between the Workaholism and the Work Life Quality of Physical Education Instructors of Universities in Iran, Journal of Movement Science and Sports, 1(9),

20 59 İşkolik Davranışlarının İş-Yaşam Kalitesine Etkileri Üzerine Sağlık Sektöründe Bir Uygulama SHIMAZU, A., SCHAUFELI, W. B., KUBOTA, K., KAWAKAMI, N., (2012), Do Workaholism and Work Engagement Predict Employee Well-being and Performance in Opposite Directions?, Industrial Health, 50, SHIMAZU, A. ve SCHAUFELI, W. B., (2009), Is workaholism good or bad for employee well-being? The distinctiveness of workaholism and work engagement among Japanese employees, Industrial Health, 47, SHONIN E., VAN GORDON W., GRIFFITHS M. D., (2014), The treatment of workaholism with meditation awareness traing: A case study, Explore: Journal of Science and Healing, 10(3), SIRGY, M. J., EFRATY, D., SIEGEL, P. ve LEE, D., (2001), A new measure of quality of work life: Based on need satisfaction and spillover theories, Social Indicators Research, 55, SNIR, R. ve ZOHAR, D., (2008), Workaholism as discretionary time investment at work: An experience-sampling study, Applied Psychology: An International Review, 57, SPENCE, J. T., VE ROBBINS, A. S., (1992), Workaholism: Definition, measurement, and preliminary results, Journal of Personality Assessment, 58, SPRANKLE, J. K. ve EBEL, H. (1987), The workaholic syndrome. New York, NY: Walker Publishing. TARIS, T. W., SCHAUFELI, W. B. ve SHIMAZU, A., (2010), The push and pull of work: The differences between workaholism and work engagement, In A. B. Bakker, & M. P. Leiter (Eds.), Work engagement: A handbook of essential theory and research. New York, NY: Psychology Press. TARIS, T. W., SCHAUFELI, W. B. ve VERHOEVEN, L. C., (2005), Workaholism in the Netherlands: Measurement and Implications for Job Strain and Work Nonwork Conflict, Applied Psychology: An International Review, 54(1), TARIS, T. W., VAN BEEK, I., SCHAUFELI, W. B., (2012), Demographic and Occupational Correlates of Workaholism, Psychological Reports, 110(2), TEMEL, A., (2006), Organizasyonlarda İşkolizm ve İşkolik Çalışanlar, İş, Güç Endüstri İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, 8(2), WAN, Y. K. P, ve CHAN, S. H. J., (2013), Casino employees perceptions of their quality of work life, International Journal of Hospitality Management, 34, WORTH, F., (1987), You re Probably Working too Hard, Fortune, April, YILDIZ, S. M., (2013), Spor ve Fiziksel Etkinlik İşletmelerinde İş Yaşam Kalitesinin Çalışanların İşten Ayrılma Niyetine Etkisi, Ege Akademik Bakış, 13(3), Temmuz 2013, ZİNCİRKIRAN, M., (2013), İşkoliklik ile İş-Aile Çatışmasının Yapısal Eşitlik Modeli İle İncelenmesi: Sağlık İşletmelerinde Bir Uygulama, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır, Türkiye.