2005 YILI İL ÇEVRE DURUM RAPORU

Transkript

1 T.C. BURSA VALİLİĞİ İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ 2005 YILI İL ÇEVRE DURUM RAPORU

2 İÇİNDEKİLER Tablolar Listesi Haritalar Listesi Şekiller Listesi Grafikler Listesi Resimler Listesi A. COĞRAFİ KAPSAM A.1. A.2. A.3. A.4. A.4.1 A.4.2 A.4.3 A.5. A.5.1. A.5.2. Giriş İl ve İlçe Sınırları İlin Coğrafi Durumu İlin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu Dağlar Yaylalar Ovalar İlin Jeolojik Yapısı ve Stratigrafisi Metamorfizma ve Mağmatizma Tektonik ve Paleocoğrafya B. DOĞAL KAYNAKLAR B.1. B.1.1. B.1.2. B.1.3. B.1.4. B.1.5. B.1.6. B.1.7. B.1.8. B.2. B.2.1. B B.2.2. B.2.3. B.2.4 B.2.5. B.2.6. B.3. B.4. B.4.1. B.4.2. B.4.3. B.4.4. B.5. B.5.1. B.5.2. B.5.3. B.5.4. Enerji Kaynakları Güneş Su Gücü Kömür Doğalgaz Rüzgar Biyokütle (Biyogaz,Odun,Tezek) Petrol Jeotermal Sahalar Biyolojik Çeşitlilik Ormanlar Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları Çayır ve Mera Sulak Alanlar Flora Fauna Milli Parklar,Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı, Tabiatı Koruma Alanları ve Diğer Hassas Yöreler Toprak Su Kaynakları İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar Yeraltı Su Kaynakları Akarsular Göller ve Göletler Mineral Kaynaklar Sanayi Madenleri Metalik Madenler Enerji Madenleri Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler

3 C. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM) C.1. C.1.1. C C C C C C C C C C C C.1.2. C C C C C C.2. C.2.1. C.2.2. C.2.3. C.2.4. C.2.5. C.3. C.3.1. C.3.2. C.4. C.4.1. C C C C C.4.2. İklim ve Hava Doğal Değişkenler Rüzgar Basınç Nem Sıcaklık Buharlaşma Yağışlar Yağmur Kar, Dolu, Sis ve Kırağı Seller Kuraklık Mikroklima Yapay Etmenler Plansız Kentleşme Yeşil Alanlar Isınmada Kullanılan Yakıtlar Endüstriyel Emisyonlar Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynaklar Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman Partikül Madde (PM) Emisyonları Karbonmonoksit Emisyonları Azot Oksit (NOx) Emisyonları Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları Atmosferik Kirlilik Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri Asit Yağışlarının Etkileri Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri Doğal Çevreye Etkileri Su Üzerindeki Etkileri Toprak Üzerine Etkileri Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri D. SU D.1. D.1.1 D.1.2 D.1.3 D.1.4 D.1.5 D.2. D.3. D.3.1. D.3.2. D.3.3. Su Kaynaklarının Kullanımı Yeraltı Suları Jeotermal Kaynaklar Akarsular Göller, Göletler ve Rezervuarlar Denizler Doğal Drenaj Sistemleri Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri Yeraltı Suları ve Kirlilik Akarsularda Kirlilik Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik

4 D.3.4. D.4. D.5. D.5.1. D.5.2. D.5.3. D.5.4. D.5.5. D D D D D D D.5.6. D.5.7. D.5.8. D.5.9. Denizlerde Kirlilik Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikaları Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri Tuzluluk Zehirli Gazlar Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik Ağır Metaller ve İz Elementler Zehirli Organik Bileşikler Siyanürler Petrol ve Türevleri Polikloro Naftalinler ve Bifeniller Pestisitler ve Su Kirliliği Gübreler ve Su Kirliliği Deterjanlar ve Su Kirliliği Çözünmüş Organik Maddeler Patojenler Askıda Katı Maddeler Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI E.1. E.2. E.2.1. E E E.2.2. E.3. E.3.1. E E E Genel Toprak Yapısı Toprak Kirliliği Kimyasal Kirlenme Atmosferik Kirlenme Atıklardan Kirlenme Mikrobiyal Kirlenme Arazi Arazi Varlığı Arazi Sınıfları Kullanma Durumu Arazi Problemleri F. FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER F.1. F.1.1. F F F F F.1.2. F.1.3. F.1.4. F.2. F.2.1 F.2.2. F.3. F.3.1. F.3.2. Ekosistem Tipleri Ormanlar Ormanların Ekolojik Yapısı İlin Orman Envanteri Orman Varlığının Yararları Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları Çayır ve Meralar Sulak Alanlar Diğer Alanlar (Stepler v.b.) Flora Habitat ve Toplulukları Türler ve Populasyonları Fauna Habitat ve Toplulukları Türler ve Populasyonları

5 F.3.3. F F F F F F F.4. F.4.1 F F F F F F F F F F F F F F.4.2. F Hayvan Yaşama Hakları Evcil Hayvanlar Sahipli Hayvanlar Sahipsiz Hayvanlar Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Olan Evcil ve Yaban Hayvanlar Hayvan Hakları İhlalleri Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliği Hassas Yöreler Kapsamında Olup (* ) Bölümündeki Bilgilerin İsteneceği Alanlar Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar 2873 Sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. Maddesinde Tanımlanan ve Bu Kanunun 3. Maddesi Uyarınca Belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları 3167 Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığı nca Belirlenen Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 2. Maddesinin a - Tanımlar Bendinin 1.,2.,3. ve 5. Alt Bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun ile 3386 Sayılı Kanunun (2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) İlgili Maddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su Ürünleri İstihsal ve Üreme Sahaları 4/9/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği nin 17 nci ve 1/7/1999 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Yönetmelikle Değişik 18.,19. ve 20. Maddelerinde Tanımlanan Alanlar 2/11/1986 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin 49. Maddesinde Tanımlanan Hassas Kirlenme Bölgeleri 2872 Sayılı Çevre Kanunu nun 9. Maddesi Uyarınca Bakanlar Kurulu Tarafından Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve İlan Edilen Alanlar 2960 Sayılı Boğaziçi Kanunu na Göre Koruma Altına Alınan Alanlar 6831 Sayılı Orman Kanunu Gereğince Orman Alanı Sayılan Yerler 3621 Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen Alanlar 3573 Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlar 4342 Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nde Belirtilen Alanlar Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar 20/2/1984 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını

6 Koruma Sözleşmesi (BERN Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlardan Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları nda Belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları F /6/1981 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Akdeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barcelona Sözleşmesi) Uyarınca Korumaya Alınan Alanlar F /10/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol Gereği Ülkemizde Özel Koruma Alanı Olarak Belirlenmiş Alanlar F /9/1985 Tarihli Cenova Bildirgesi Gereği Seçilmiş Birleşmiş Milletler Çevre Programı Tarafından Yayımlanmış Olan Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit Listesinde Yer Alan Alanlar F Cenova Deklerasyonu nun 17. Maddesinde Yer Alan Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar F /2/1983 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi nin 1. ve 2. Maddeleri Gereğince Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Koruma Altına Alınan Kültürel Miras ve Doğal Miras Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar F /05/1994 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi (RAMSAR Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlar F.4.3. Korunması Gereken Alanlar F Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak Tespit Edilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar (Tabii Karakteri Korunacak Alan, Biogenetik Rezerv Alanları, Jeotermal Alanlar vb.) F Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, Sulanması Mümkün ve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, Yağışa Bağlı Tarımda Kullanılan I. ve II. Sınıf ile, Özel Mahsul Plantasyon AlanlarınınTamamı F Sulak Alanlar: Doğal veya Yapay, Devamlı veya Geçici, Suların Durgun veya Akıntılı, Tatlı, Acı veya Tuzlu, Denizlerin Gel-Git Hareketinin Çekilme Devresinde 6 Metreyi Geçmeyen Derinlikleri Kapsayan, Başta Su Kuşları Olmak Üzere Canlıların Yaşama Ortamı Olarak Önem Taşıyan Bütün Sular, Bataklık Sazlık ve Turbiyeler ile Bu Alanların Kıyı Kenar Çizgisinden İtibaren Kara Tarafına Doğru Ekolojik Açıdan Sulak Alan Kalan Yerler F Göller, Akarsular, Yeraltısuyu Sahaları F Bilimsel Araştırmalar İçin Önem Arzeden ve/veya Nesli Tehlikeye Düşmüş veya Düşebilir Türler ve Ülkemiz İçin Endemik Olan Türlerin Yaşama Ortamı Olan Alanlar, Biyosfer Rezervi, Biyotoplar, Biyogenetik Rezerv Alanları, Benzersiz Özelliklerdeki Jeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu Alanlar F Mesire Yerleri; 6831 Sayılı Orman Kanununa Tabi Alanlarda Halkın Rekrasyonel Kullanımını Düzenleyip, Kullanımının Doğal Yapının Tahribine Neden Olmadan Yönlendirilmesini Sağlamak Üzere Ayrılan

7 (*) Hassas Yöreler Kapsamına Giren F.4. Bölümündeki Alanlar İçin İstenen Bilgiler 1. Alanın Resmi Adı 2. Coğrafi Konumu ve Koordinatları (Rakım vb. bilgiler dahil) 3. Alanı 3.1. Toplam Alan (km2 ) 3.2. Kara Yüzeyi (km2 ) 3.3. Su Yüzeyi (km2 ) 3.4. Kıyı Uzunluğu (m) 4. Alanın Açıklamalı Tanıtımı 5. Yasal Konumu 6. Yerleşimler ve Nüfusları 7. Sosyo-ekonomik-Kültürel-Tarihsel Özellikler 8. Fiziksel Özellikler (Karasal-Denizsel) 8.1. İklim Özellikleri 8.2. Jeomorfoloji (Topografya vb. morfolojik özellikler) 8.3. Jeoloji (Varsa sedimantoloji ile ilgili bilgiler de dahil) 8.4. Hidroloji-Hidrojeoloji (Yerüstü ve yeraltı suları, varsa jeotermal kaynaklar da dahil) 8.5. Toprak Yapısı 8.6. Flora ve Fauna (Karasal, denizsel ve iç sular kapsamında, özellikleri, endemik ve tehdit altındaki) 9. Alan Kullanımı ve Mevcut Durumu (Tarım-envanter ve mülkiyet bilgileri varsa dahil, turizm, rekreasyon, ulaşım ve altyapı, vb.) 10. Mevcut Sorunlar (Hassas Bölgenin Doğal Yapıdan Uzaklaştığı Alanlar, vb.) G. TURİZM G.1. G.1.1. G G G.1.2. G.2 G.3 G.4 G.5 G Yörenin Turistik Değerleri Yörenin Doğal Değerleri Konum Fiziki Özellikler Kültürel Değerler Turizm Çeşitleri Turistik Altyapı Turist Sayısı Turizm Ekonomisi Turizm Çevre İlişkisi H. TARIM VE HAYVANCILIK H.1. H.2. H.2.1. H H H H H H H H Genel Tarımsal Yapı Tarımsal Üretim Bitkisel Üretim Tarla Bitkileri Buğdaygiller Baklagiller Yem Bitkileri Endüstriyel Bitkiler Bahçe Bitkileri Meyve Üretimi Sebze Üretimi 6

8 H H.2.2 H H H H H H H.3. H.4. H.4.1. H.4.2. H.5. H.5.1. H.5.2. H.5.3. I.1. I I.1.3. I.1.4. I.2. I.3. I.4. I.5. Süs bitkileri Hayvansal Üretim Büyükbaş Hayvancılık Küçükbaş Hayvancılık Kümes Hayvancılığı (Kanatlı Üretimi) Su Ürünleri Kürk Hayvancılığı Arıcılık ve İpekböcekçiliği Organik Tarım Tarımsal ler Kamu leri Özel ler Tarımsal Faaliyetler Pestisit Kullanımı Gübre Kullanımı Toprak Kullanımı I. MADENCİLİK Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler Sanayi Madenleri Metalik Madenler Enerji Madenleri Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri Cevher Zenginleştirme Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan Rehabilitasyon Çalışmaları J. ENERJİ J.1. J.1.1. J.1.2. J.1.3. J.1.4. J.1.5. J.1.6. J.1.7. J.1.8. J.1.9. J J J J J.2. J.2.1. J.2.2. Birincil Enerji Kaynakları Taşkömürü Linyit Asfaltit Bitümlü Şist Hampetrol Doğalgaz Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum) Orman Hidrolik Jeotermal Güneş Rüzgar Biyokütle İkincil Enerji Kaynakları Termik Enerji Hidrolik Enerji

9 J.2.3. J.2.4. J.3. J.4. Nükleer Enerji Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalar K. SANAYİ VE TEKNOLOJİ K.1. İl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı Sanayi Gruplarına Göre İş Yeri Sayıları ve İstihdam Durumu Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı L. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME K.2. K.3. K.4. K.5. K.6. K.6.1. K.6.2. K.6.3. K.6.4. K.6.5. K.7. L.1. L.1.1. L.1.2 L.1.3. L.1.4. L.1.5 L.2. L.2.1. L L L L L L.2.2. L L L.2.3. L L L.2.4. L.3. L.4. L.5. Altyapı Temiz Su Sistemi Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi Yeşil Alanlar Elektrik İletim Hatları Doğalgaz Boru Hatları Ulaşım Karayolları Karayolları Genel Ulaşım Planlaması Toplu Taşıma Sistemleri Kent İçi Yollar Araç Sayıları Demiryolları Kullanılan Raylı Sistemler Taşımacılıkta Demiryolları Deniz, Göl, Nehir Taşımacılığı Limanlar Taşımacılık Havayolları Haberleşme İlin Plan Durumu İldeki Baz İstasyonları M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS M.1. M.1.1 M Kentsel ve Kırsal Planlama Kentsel Alanlar Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri

10 M M M M M M M.1.2. M M M.2. M.3. M.3.1. M.3.2. M.3.3. M.3.4. M.3.5. M.3.6. M.3.7. M.3.8. M.3.9. M M M.4. M.4.1. M.4.2. M.4.3. M.4.4. M.4.5. M.4.6. M.5. M.5.1. M.5.2. M.5.3. M.5.4. M.5.5. M.5.6. M.6. M.6.1. M.6.2. M.6.3. M.6.4. Kentsel Büyüme Deseni Planlı Kentsel Gelişme Alanları Kentsel Alanlarda Yoğunluk Kentsel Yenileme Alanları Endüstri Alanları Yer Seçimi Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar Kırsal Alanlar Kırsal Yerleşme Deseni Arazi Mülkiyeti Altyapı Binalar ve Yapı Çeşitleri Kamu Binaları Okullar Hastaneler ve Sağlık Tesisleri Sosyal ve Kültürel Tesisler Endüstriyel Yapılar Göçer ve Hareketli Barınaklar Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar Bürolar ve Dükkanlar Kırsal Alanda Yapılaşma Yerel Mimari Özellikler Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller Sosyo-Ekonomik Yapı İş Alanları ve İşsizlik Göçler Göçebe İşçiler (Mevsimlik) Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı Konut Yapım Süreçleri Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri Görüntü Kirliliği Binalarda Ses İzolasyonu Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları Ticari ve Endüstriyel Gürültü Kentsel Atıklar Binalarda Isı Yalıtımı Nüfus Nüfusun Yıllara Göre Değişimi Nüfusun Yaş, Cinsiyet ve Eğitim Gruplarına Göre Dağılımı İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları Nüfus Değişim Oranı N. ATIKLAR N.1. N.2. N.3. N.3.1 N.3.2 N.3.3 N.3.4 Evsel Katı Atıklar Tehlikeli Atıklar Özel Atıklar Tıbbi Atıklar Atık Yağlar Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar Pil ve Aküler

11 N.3.5. N.3.6. N.3.7. N.3.8. N.4. N.4.1. N.4.2. N.4.3. N.5. N.6. N.7. N.8. N.8.1. N.8.2. N.8.3. N.9. N.10. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller Tarama Çamurları Elektrik ve Elektronik Atıklar Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar Diğer Atıklar Ambalaj Atıkları Hayvan Kadavraları Mezbaha Atıkları Atık Yönetimi Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Aktarma Merkezleri Atıkların Bertaraf Yöntemleri Katı Atıkların Depolanması Atıkların Yakılması Kompost Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirmesi Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri O. GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM O.1. O.1.1 O O O O O O.1.2. O.1.3. O O O.1.4. O O O O O.2. Gürültü Gürültü kaynakları Trafik Gürültüsü Endüstri Gürültüsü İnşaat Gürültüsü Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler Havaalanları Yakınında Oluşan Gürültü Gürültü İle Mücadele Gürültünün Çevreye Olan Etkileri Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri Gürültünün İnsanlar Üzerine Olan Etkileri Fiziksel Etkileri Fizyolojik Etkileri Psikolojik Etkileri Performans Üzerine Etkileri Titreşim P. AFETLER P.1. P.1.1. P.1.2. P.1.3. P.1.4. P.1.5. P.1.6. P.2. P.2.1. Doğal Afetler Depremler Heyelan ve Çığlar Seller Orman, Otlak ve Sazlık Yangınları Ormanlar Üzerinde Biyotik veya Abiyotik Faktörlerin Etkileri Fırtınalar Diğer Afetler Radyoaktif Maddeler

12 P.2.2. P.2.3. P.3. P.3.1. P.3.2. P.3.3. P.3.4. P.3.5. P.3.6. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar Tehlikeli Maddeler Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri Sivil Savunma Birimleri Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri İlkyardım Servisleri Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı Tehlikeli Maddelerin Yurtiçi ve Sınırlararası Taşınımı İçin Alınan Tedbirler Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar R. SAĞLIK VE ÇEVRE R.1. R.1.1. R.1.2. R R R R.1.3. R.1.4. R.1.5. R.1.6. R.1.7. R.2. R.2.1. R.2.2. R.2.3. R.2.4. R.2.5. R.2.6. R.2.7. Temel Sağlık Hizmetleri Sağlık Kurumlarının Dağılımı Bulaşıcı Hastalıklar İçme, Kullanma ve Sulama Suları Denizler Zoonoz Hastalıklar Gıda Hijyeni Aşılama Çalışmaları Bebek Ölümleri Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı Aile Planlaması Çalışmaları Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık Riskleri Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri İyonize Radyasyondan Korunma Baz İstasyonlarından Yayılan Radyasyonun İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri S. ÇEVRE EĞİTİMİ S.1. S.2. S.2.1. S.2.2. S.2.3. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi İle İlgili Faaliyetleri Çevre İle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve Faaliyetleri Çevre Vakıfları Çevre Dernekleri Çevreyle İlgili Federasyonlar T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA T.1. T.2. T.3. T.4. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı, Korunması ve Geliştirilmesi Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin Çevrenin Taşıma Kapasitesini Aşmayacak Biçimde Planlanması Çevrenin İnsan Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanması

13 T.5. T.6. Çevre Duyarlı Arazi Kullanım Planlaması Çevresel Etki Değerlendirmesi TOPLAM Sayfa TABLOLAR LİSTESİ SIRA NO 1 Tablo A.1. 2 Tablo B.1. 3 Tablo B.2. 4 Tablo B.3. 5 Tablo B.4. 6 Tablo B.5. 7 Tablo B.6. 8 Tablo B.7. 9 Tablo B Tablo B Tablo C Tablo C Tablo C Tablo C Tablo C Tablo C Tablo C Tablo C.8. 19Ta Tablo C Tablo C Tablo C Tablo C Tablo C Tablo C Tablo C Tablo C Tablo C.17. Tablo C Ta Tablo C.19. Tablo D.1. Tablo D.2. Tablo D.3.1. Tablo D.3.2. Tablo D.4. Tablo E.1. Tablo E.2. Tablo E.3. Tablo E.4. Tablo E.5. Tablo E.6. TABLONUN ADI Bursa İl ve İlçelerinin Yüzölçümü ve Yükseklikleri Jeotermal Su Kaynaklarının Analiz Sonuçları Oylat Kaplıcası Suyunun Analiz Sonucu İçme Suyu Kaynakları ve Kapasiteleri Bursa İli İçme ve Kullanma Suyu Projeleri Bursa İli Enerji Projeleri Bursa İli Sulama Projeleri Bursa İlinde Üretilen Endüstriyel Hammaddeler (2000) Bursa İlinde Üretilen Metalik Madenler Bursa İlinde Üretilen Enerji Madenleri (2000) Bursa İli Rüzgar Yönlerine Göre Esme Sayısı (40 yıllık) Aylık Ortalama Rüzgar Hızı (m/sn) Ortalama Yerel Basınç (hpa) Aylık Nem Bilgileri Bursa Meteoroloji İstasyonu Sıcaklık Normalleri (2005 ) Ortalama Buharlaşma (mm) Günlük En Çok Buharlaşma Miktarı (mm) Ortalama Toplam Yağış Miktarı (mm.) Kar,Dolu, Sis, Kırağılı ve Orajli Gün Sayıları (2005) Bursa İli Sel Felaketleri Bursa İli Mikroklima Elemanları Mevcut Aktif Yeşil Alanlar Mevcut Pasif Yeşil Alanlar Bursa İli nde Tüketilen Doğalgaz Miktarları 2005 Yılı Tüketilen Yakıt Cinsi ve Miktarı Bursa İli Emisyon İzin Belgesi Alan Sayısı Bursa İli Yıllara Göre Verilen Pul Sayıları Bursa İli Hava Kirliliği Ölçüm Cihazları Çizelgesi (2005) Bursa İli Hava Kirliliği Ölçümleri Aylık Ortalama Değerleri Bursa İli Yeraltı Suyu Potansiyeli Başlıca Akarsular (2005) Göletler Nilüfer Çayı Su Kalitesi Parametreleri İlimizde Bulunan Atıksu Arıtma Tesisleri Toprak Analizleri Değerlendirme Ölçü Standartları Tarım Topraklarının İlçeler İtibariyle Verimlilik Değerleri Tarım Topraklarının İlçeler İtibariyle ph Değerleri Tarım Topraklarının İlçeler İtibariyle Tuz Değerleri Tarım Topraklarının İlçeler İtibariyle Kireçlilik Değerleri Tarım Topraklarının İlçeler İtibariyle Organik Madde Değerleri 12 SAYFA NO *

14 Tablo E.7. Tablo E. 8. Tablo E. 9. Tarım Topraklarının İlçeler İtibariyle P2O5 Değerleri Tarım Topraklarının İlçeler İtibariyle K2 Değerleri Büyük Toprak Grupları İtibariyle Ortalama Analiz Değerleri Tablo E.10. Genel Arazi Dağılımı Tablo E. 11. Kültür Arazisi Kullanım Durumu Tablo F.1.a. Bursa İli Orman Envanteri Tablo F.1.b. Uludağ Milli Parkı Alan Durum Cetveli Tablo F.2. Su Ürünleri Üretimi (2005) Tablo F.3. Orman İçi Dinlenme Tesisleri Tablo F.4. Av Hayvanları Türlerini Üretme İstasyonları Tablo F.5. Yaban Hayatı Geliştirme Sahaları (2005) Tablo F.6. Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları (2005) Tablo F.7. Bursa Merkez, İlçe ve Köylerinde Bulunan Kentsel Sit Alanları Tablo F.8. Bursa Merkez, İlçe ve Köylerinde Bulunan Arkeolojik Sit Alanları Tablo F.9. Bursa Merkez, İlçe ve Köylerinde Bulunan Doğal Sit Alanları Tablo F.10. İç Sularda Mevcut Su Ürünleri İstihsal Sahaları Tablo F Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Belirlenen Alanlar Tablo G.1. Kıyılar Tablo G.2. Özel Kutlama Günleri Tablo G.3. Bursa İli Mimari Zenginlikleri Tablo G.4. Bursa İl Merkezindeki Belgeli Konaklama Tesisleri Tablo G.5. Uludağ da Bulunan Belgeli Konaklama Tesisleri Tablo G.6. İlçelerde Bulunan Belgeli Konaklama Tesisleri Tablo G.7. Turizm leri ve Konaklama Tablo G.8. Bursa İli Ziyaretçi Turist Sayısı Tablo G.9. Turizm Gelirleri Tablosu Tablo H.1. Genel Arazi Dağılımı(2005) Tablo H.2. Kültür Arazisi Kullanım Durumu(2005) Tablo H.3. Sayısı ve Arazi Büyüklüğü Dağılımı (2005) Tablo H.4. Buğdaygiller Ekim Alanı, Üretim Miktarı ve Verimleri(2005) Tablo H.5. Baklagil Üretim Miktarı ve Verimleri(2005) Tablo H.6. Yem Bitkileri Ekim Alanı, Üretim Miktarı ve Verimleri(2005) Tablo H. 7. Endüstriyel Bitkiler Ekim Alanı, Üretim Miktarı ve Verimleri(2005) Tablo H.8. Meyve Üretim Miktarı ve Ağaç Verimleri(2005) Tablo H.9. Sebzelerin Üretim ve Verimleri (2005) Tablo H.10. Üretilen Hayvan Mahsulleri (2005) Tablo H.11. Büyükbaş Hayvan Varlığı(2005) Tablo H.12. Küçükbaş Hayvan Varlığı(2005) Tablo H.13. Kümes Hayvancılığı Varlığı(2005) Tablo H.14. Üretilen Su Ürünleri Varlığı(2005) Tablo H.15. Arıcılık Yapan Köyler ve Köy Sayıları(2005) Tablo H.16. Yıllar İtibarıyla Bal Üretmi(2005) Tablo H.17. İhracatı Gerçekleşen İpek Kozası, Miktar ve Parasal Değeri(2005)

15 Tablo H.18. Tablo I Tablo I.2. Tablo I.3. Tablo I.4. Tablo J.1. Tablo J.2. Tablo J Tablo J Tablo J Tablo J Tablo J.7. Tablo J.8. Tablo J.9 Tablo J.10. Tablo L.1. Tablo L.2. Tablo L.3. Tablo L.4. Tablo L.5. Tablo L.6. Tablo L.7. Tablo L.8. Tablo L.9. Tablo L.10. Tablo L.11. Tablo L Tablo L.13. Tablo L.14. Tablo L.15. Tablo L Tablo L.17. Tablo L.18. Tablo L.19. Tablo M.1. Tablo M.2. Tablo M.3. Tablo M.4. Tablo M.5. Tablo M.6. Tablo M.7. Tablo M.8. Tablo M. 9. Tablo M.10. Tablo M.11. Tablo M.12. Tablo M.13. Zirai Mücadele İlaç Kullanımı(2005) Bursa İli Madenleri Listesi (Maden İşleri Genel Müdürlüğü2005) Jeotermal Su Kaynaklarının Analiz Sonuçları Oylat Kaplıcası Suyunun Analiz Sonucu Jeotermal Enerji Kaynakları ve Özellikleri 2005 Yılı Bursa İline Giriş Yapan Kömür Miktarları 2005 Yılında Üretilen Kömürlerin Analiz Değerleri(B.L.İ) 2005 Yılı Aylık Dekapaj Miktarları Tablosu(Orhaneli+Keles)-B.L.İ 2005 Yılı B.L.İ. Müd. Tüvenan Üretimi Orhaneli+Keles)B.L.İ 2005 Yılı Bursa Orman Bölge Müdürlüğü Tarafından Üretilen Odun Miktarları 56 Yıllık Aylara Göre Ortalama Güneşlenme Süresi 56 Yıllık Aylara Göre Ortalama Rüzgar Hızı Bursa İli Hidroelektrik Santrallerinin (HES) Durumu Elektrik Tüketiminin Yıllık Dağılımı 2005 Yılı Aylık Doğalgaz Tüketim Miktarları Bursa İçme Suyu Barajları ve Kapasiteleri Bursa İli Su Kaymakları ve Potansiyelleri Bursa İli Su Yüzeyleri Yüzölçümleri Bursa İçme Suyu Talep Tahminleri Bursa İli İçme ve Kullanma Suyu Projeleri Döşenen İçmesuyu Hatları Uzunlukları Doğu Atıksu Arıtma Tesisi- Pissu Akım Projeksiyonları Batı Atıksu Arıtma Tesisi- Pissu Akım Projeksiyonları Kanalizasyon İmalat Tablosu Bursa Bölgesi Enerji İletim Hatları Karakteristikleri Doğalgaz Boru Hatları Bursa nın İlçelere ve Komşu İllere ve Ayrıca Önemli Ticaret Merkezlerine Olan Uzaklıkları Bursa İli Yol Dağılımı Bursa İli 2005 Yılı Tescilli Araç Sayısı Limanlar Limanlara Gelen Gemi Sayısı ve Yükleme-Boşaltma Miktarları Limanlara Gelen-Giden Yolcu Sayısı Yenişehir Havaalanı Hava Trafik Bilgileri İlimizdeki Onaylı Çevre Düzeni Planları Bursa Şehir ve Köy Nüfusunun Yıllara Göre Dağılımı Bursa İline Yurtiçi Göç Edenlerin İllere göre Dağılımı Büyükşehir Sınırları Mevcut Doku Analizi Merkez Planlama Alanı Doku Analizi İlimiz Hakkında Genel Bilgiler İlimizde Okul Durumu İlimizde Pansiyonlu Okul Durumu İlimizde Yurt Durumu İlimizde Sağlık Kurumu Durumu İlimizdeki Özel Sağlık Kuruluşları İlimizde Sağlığa İlişkin Temel Bilgiler Sağlık Ocaklarının İlçelere Göre Dağılımı İlimizde Vakıf Eski Eserleri

16 Tablo M.14. Tablo M.15. Tablo M.16. Tablo M.17. Tablo M Tablo M Tablo M Tablo M Tablo M.22. Tablo M Tablo M.24. Tablo M.25. Tablo N.1. Tablo N.2. Merkez ve Şube Kütüphaneler İlçe Halk Kütüphaneleri Özel Kutlama Günleri İlimizde İşsizlerin Vasıf Ve Sayıları (Eylül-2004) Yılları Nüfus Sayımı Sonuçlarına Göre İlçe Nüfusları Bursa İli Nüfusunun Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre Dağılımı, (1985 ve 2000) 2000 Yılı Nüfus Sayımı Sonuçlarına Göre Yaş Grubu Dağılımı İlçelerin Yüzölçümleri ve 2000 Yılı Nüfus Sayımına Göre Nüfus Yoğunlukları Yılları Arası Nüfus Artış Hızları 1990 ve 2000 Yılları Nüfus Sayımı Sonuçlarına Göre İlçelerin Nüfus Artış Hızları Bursa İli İç Göç Matrisi ( ) Bursa İli Dış Göç Matrisi ( ) Yılları Depolama Sahasında Bertaraf Edilen Atık Miktarları (Ton) Yılları Arası Toplanan Atık Miktarları Tablo N.3. Tablo N.4. Aylık Bazda Toplanan Tıbbi Atık Miktarları (2005) Kent Katı Atık Depolama Alanına Kabul Edilen Atık Miktarları (2005 Yılı-Aylık ve Günlük Ortalamalar) Tablo O.1. Kara Yolu Çevresel Gürültü Sınır Değerleri Tablo O.2. Metrolar İçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri Tablo O.3. Endüstriyel Tesisler İçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri Tablo O.4. Şantiye Alanı İçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri Tablo O.5. Günün Saatlerine Göre Gerekli Düzeltmeler Tablo O.6. Pencere Durumuna Göre İçerdeki Düzeltme Tablo O.7. İç Mekan Gürültü Düzeyi Sınır Değerleri Tablo O.8. Hava Alanı Çevresel Gürültü Sınır Değerleri Tablo O.9. Maden ve Taş Ocakları ile Benzeri Alanlarda Patlama Nedeniyle Oluşacak Titreşimlerin En Yakın Yapının Dışında Yaratacağı Zemin Titreşimlerinin İzin Verilen En Yüksek Değerleri Tablo O.10. İnşaatlarda Kazık Çakma ve Benzeri Titreşim Yaratan Operasyonların ve İnşaat Makinelerinin En Yakın Yapının Dışında Yaratacağı Zemin Titreşimlerinin İzin Verilen En Yüksek Değerleri (1 Hz80 Hz arasındaki frekans bantlarında) Tablo O.11. Binalarda, Bina İçindeki Makine ve Teçhizatın Yaratacağı Titreşimlerin Sınır Değerleri Tablo P.1. Bursa İli nde Meydana Gelen Başlıca Afetler Tablo P.2. Bursa İli Orman Yangınları ve Yanan Sahalar Tablo P.3. Bursa İli Ağaçlandırma Çalışmaları Tablo P.4. İlimizdeki Sivil Savunma Birimlerinin Mevcut Malzeme Listesi Tablo P.5. İl Merkezinde Bulunan İstasyonlar Tablo P.6. İlçelerde ve Şehirlerarası Yol Güzergâhında Bulunan Noktalar Tablo P.7. Son 7 Yılın Toplam ve Aylık Ort. Vaka Sayıları Tablo R.1. Bursa İli Yataklı Sağlık Kurumları (2005) Tablo R.2. Bursa İli Yataksız Sağlık Kurumları (2005) Tablo R.3. Bulaşıcı Hastalıklarda Vaka ve Ölüm Sayısı Tablo R.4. Deniz Suyu Analiz Sonuçları

17 169 Tablo R Tablo R Yılı Halk Sağlığı Laboratuarı Gıda Kontrol Çalışmaları Bütün Ölenlerin Yaş ve Cinse Göre Dağılımı İle Bebek Ölüm Hızları HARİTALAR LİSTESİ SIRA NO HARİTANIN ADI SAYFA NO Harita F.1. Uludağ Bölgesinin Herpetofaunası Harita F.2. Uluabat Gölü Habitat Haritası Harita F.3. Türlere Göre Başlıca Üreme Alanları Harita L.1. Bursa Karayolu Haritası Harita L.2. Bursa-Ray Güzergahı Harita A.1. İl ve İlçe Sınırları Harita A.2. İlimiz Topografik Haritası Harita A.3. Bursa ve Çevresi Jeoloji Haritası ve Lejantı Harita A.4. Marmara Bölgesi Tektonik Haritası Harita A.5. Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası ŞEKİLLER LİSTESİ SIRA NO 1 ŞEKİLİN ADI Şekil A.1. Bursa-Gemlik Arasındaki Bölgenin Genelleştirilmiş Stratigrafik Dikme Kesiti (Ölçeksiz) SAYFA NO 34 GRAFİKLER LİSTESİ SIRA NO GRAFİĞİN ADI 1 Grafik J.1. 2 Grafik J Grafik N.1. Grafik N.2. Grafik N Yıllık Aylara Göre Ortalama Güneşlenme Süresi Grafiği 56 Yıllık Aylara Göre Ortalama Rüzgar Hızı Grafiği Atık Kompozisyonu (Yüksek Gelir) Atık Kompozisyonu (Düşük Gelir) Proje Kapsamında Toplanan Geri Dönüşebilen Atık Miktarları SAYFA NO RESİMLER LİSTESİ SIRA NO RESİMİN ADI Resim G.1. Resim G.2. Resim G.3. Resim G.4. Resim G.5. Resim G.6. SAYFA NO Muradiye Camii Muradiye Külliyesi Kozahan İpekhan Emirhan Bursa Kalesi 16

18 Resim G.7. Resim G.8. Resim G.9. Resim G.10. Resim G.11. Resim G.12. Resim G.13. Resim G.14. Resim G.15. Resim G.16. Resim G.17. Resim G.18. Resim G.19. Resim G.20. Resim G.21. Resim G.22. Resim G.23. Resim G.24. Resim G.25. Resim G.26. Resim G.27. Resim G.28 Resim G.29. Resim G.30. Resim G.31. Resim G.32. Resim G.33. Resim G.34. Resim G.35. Resim J.1. Resim J Resim J.3. Resim J.4. Resim J.5. Resim J.6. Resim J.7. Osmangazi Türbesi Orhangazi Türbesi Hüdavendigar Türbesi Hüdavendigar Türbesi İç Görünüm Ulucami Ulucami Uludağ dan Görünüm Uludağ Oteller Bölgesinden Görünüm Bursa dan Görünüm Yeşil Türbe den Görünüm Yıldırım Külliyesinden Görünüm Uluabat Gölü nden Görünüm Emir Sultan Camii Emir Sultan Türbesi Yeşil Medrese Yeşil Medrese Cumalıkızık Köyünden Görünüm Cumalıkızık Köyünden Görünüm İznik Sahilinden Görünüm İznik Çiniciliği İznik Ayasofya Kilisesi İznik Yeşil Camii Arkeoloji Müzesinde Sergilenen Bazı Eserler Türk İslam Eserleri Müzesinde Sergilenen Bazı Eserler Atatürk Müzesinden Görünüm Osmanlı Evi Müzesi Mudanya Mütareke Evi Müzesi Tahir Paşa Konağı Yenişehir Şemaki Evi Müzesi Ovaakça Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı Akenerji Gürsu Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı Zorlu Enerji Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı Zorlu Enerji Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı Entek Enerji Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı Bosen Enerji Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı Bis Enerji Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı

19 A. COĞRAFİ KAPSAM A.1. Giriş Bursa, Marmara bölgesinin güneydoğusunda kurulmuş zengin tarihi geçmişe ve doğal güzelliklere sahip bir kenttir. Tarih içinde, Bithynia ve Mysia bölgeleri içinde kalan kentin çevresinde Nikaia (İznik), Cıus (Gemlik), Apameia (Mudanya), Apollonia (Gölyazı), Miletapolis (M. Kemal Paşa), Kalchedon (Kadıköy), Nıcomedia (İzmit), Antiocheia (Yalova) şehirleri yer almaktaydı. Antik yazar Strabon; Bithynia sınırlarının doğuda Sangarios (Sakarya) nehri boyunca, kuzeyde Byzantion (İstanbul) ve Kalchedon (Kadıköy), batıda Parapontis (Marmara denizi), güneyde Mysia ve Hellepontus Phrygiri'ası ile sınırlandığını belirtmektedir. Bursa'nın tarihi geçmişi Neolitik (M.Ö Cilalı Taş Devri), Kalkolitik (M.Ö Bakır-Taş Devri) dönemlere kadar inmektedir. İznik gölü çevresinde Tepecik, Söğücek ve Mekece yörelerinde Neolitik, Sölöz'de Kalkolitik Çağa, Orhangazi, Ilıpınar'da Neolitik ve Kalkolitik Çağlara, İnegöl şehir merkezinde "İnegöl Höyüğünde" Troia I-Tunç Çağı (M.Ö ) ile Çağdaş yerleşimlere rastlanılmıştır. İznik, İnegöl ve Yenişehir ovalarında yapılan yüzey araştırmalarında ise tarihinin Eski Tunç çağına kadar indiği tespit edilmiştir. M.Ö tarihleri arasında Anadolu'da Hitit hakimiyeti görülür. M.Ö.1200'lerde Trakya üzerinden Anadolu'ya gelen göçler neticesinde yıkılan Hitit imparatorluğu M.Ö Yüzyılları arasında Anadolu'nun Güney ve Güneydoğu bölgelerinde çeşitli Geç Hitit Beylikleri adı altında yaşamlarını sürdürmüşlerdir. Hitit'lerin Bithynia ve Mysia bölgelerine kadar yayıldıkları düşünülmektedir. Hitit devletinin yıkılması ile Batı Anadolu'da Frig (M.Ö /300) hakimiyeti görülür. Aynı tarihlerde Doğu Anadolu bölgesinde maden ticaretini elinde tutan Urartu'lar yaşamaktaydı. Trakya üzerinden Anadolu'ya giren Frigler önce Marmara denizinin güney ve güney doğusunda yerleşmişlerdir. Bursa ve çevresinin de Frigler tarafından iskan edildiği varsayılmaktadır. Frigler Trakya üzerinden gelen yoğun göç dalgaları sonucu Orta Anadolu'ya kayarak Gordion'u başkent yaparlar. Batı Anadolu'da ise Lidya (M.Ö ) uygarlığı varlığını sürdürmekteydi. Lidya krallığını yıkan Persler (M.Ö ) bütün Anadolu'ya yayılarak Bursa ve çevresine de hakim olurlar. Bu dönemde Daskyleion (Bandırma-Ergili)'da Pers satraplığı bulunmaktaydı. Persler'in Anadolu'daki ikiyüzyıllık hakimiyeti Büyük İskender'in M.Ö.333'de Pers kralı Darius'u yenmesine kadar devam etmiştir. Persler'in baskısı Batı Anadolu şehirlerinin ayaklanmasına neden olmuştur. Bu ayaklanma içinde Bithynia bölgesi şehirleri de yer almaktaydı. Bithynia bölgesi halkı MÖ VII yüzyılda Trakya'dan göç eden Bityn ve Tyni kavimlerinin bu bölgeye yerleşmesi ile meydana gelmiştir. Bithynia bölgesi kral I. Nikomedes (M.Ö ) zamanında en saygın krallık haline gelmiştir. Krallık IV. Nikomedes döneminde M.Ö. 74 tarihinde Roma imparatorluğuna bağlanmıştır. Bithynia Bölgesi içinde Prusa (Bursa) adı, Roma'nın Bithynia valiliği görevinde bulunan Plinius'a göre I. Prusias (M.Ö )'tan gelmektedir. Kartacalı Kumandan Hannibal Romalılar'a yenilmesinin ardından Bithynia kralı I. Prusias'a sığınır (M.Ö.188). Aralarındaki yakınlıktan dolayı antik yunan kenti olan ve Odrys (Nilüfer) Çayı ile Olympos Mysios (Uludağ) arasında bulunduğu sanılan Atussa üzerine Hannibal'in önerisiyle "Prusa ad Olympus" adı verilen kent kurulur, kent Bizans döneminde Prusa adıyla anılır. Bursa M.S. 395 yılında Bizans İmparatorluğu'nun bir kenti durumuna gelir ve Çekirge semtinde birçok hamam ve saray inşa edilir ve 1097 yılları arasında Bursa Selçuklular tarafından ele geçirilmiş Ancak Bizanslılar kenti tekrar geri almışlardır. Bu dönemde kent İznik'e bağlı sönük bir şehir olarak varlık 18

20 göstermiştir yılında Söğüt'te kurulan Osmanlı Beyliği'ne İnegöl, Bilecik, Yenişehir ve İznik civarı da katılır. Bursa'nın Osmanlı topraklarına katılışı, Osman Bey'in ölümünden sonra 1326 yılında, oğlu Orhan Bey zamanında gerçekleşmiştir. Orhan Bey Bursa'yı Başkent yaparak babası Orhan Bey'in mezarını Hisar semtinde Aya-Elia Manastırı (Şahadet Camii) içine yaptırdığı türbeye defneder. Bu dönemde Osmanlılar surla çevrili Hisar içine yerleşirler. Osmanlı devletinin ilk parası Osman Gazi döneminde basılmıştır yılında Orhan Bey tarafından Bursa darplı paralar basılmaya başlanmıştır. Orhan Bey tarafından Hisar içinde "Bey Sarayı" adı verilen bir saray, Hisar dışında Orhan Camii, İmaret ve hamamını yaptırmıştır. Orhan Gazi'nin 1360 yılında vefatı üzerine I. Murad Hüdavendigar başa geçmiş ve Bursa'da bir çok imar faaliyeti gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde Çekirge de kendi adı ile anılan cami, medrese,imaret, hamam ile Hisar İçindeki Şahadet camii yapılmıştır. Kosova'da Haçlı Seferlerine karşı kazanılan büyük zafer sırasında 1385 yılında şehit olan I. Murad'ın yerine Osmanlı tahtına Yıldırım Bayezid geçmiştir. Yıldırım Döneminde Ulu Camii ve Yıldırım semtinde Cami, medrese, han, hamam, darüşşifa ve bir de zaviye inşa edilmiştir. Yıldırım Bayezid 1402 yılında Ankara Savaşında yenilince Timur Batı Anadolu'yu almış, askerleri Bursa'ya gelerek şehri tahrip etmişlerdir yılında Yıldırım Bayezid'in ölümüyle, kardeşler arasında 10 yıl süren taht kavgaları olmuş, Çelebi Sultan Mehmed ( ) kardeşlerini ortadan kaldırarak 1413 yılında Osmanlı Devletinin başına geçmiştir. Bursa şehrini imara başlamış ve Hacı İvaz Paşa'nın idaresinde " Yeşil Külliye"yi inşa ettirmiştir. II. Murad ( ) tahta geçince Bursa'nın imar çalışmalarına devam etmiş ve Muradiye Külliyesini yaptırmıştır. 1453'te İstanbul'un Fethi ile Saltanat merkezi İstanbul'a taşınmıştır. Siyasi ve kültürel önemini kaybeden Bursa vezirler, kumandanlar, bilgin ve şairlerin ikamet merkezi olmuştur. 8 Temmuz 1920 tarihinde Yunanlılar tarafından işgal edilen Bursa 11 Eylül 1922 tarihinde Türk ordusu tarafından kurtarılmıştır. Doğal güzellikler açısından zengin olan Bursa'nın turizm bakımından önemli bir yeri vardır. Sıcak su kanallarının bolluğu, kış sporlarına uygun Uludağ'ın varlığı, Marmara Denizi kıyısındaki plajları, yörenin turist çeken bir merkez olmasını sağlamıştır. A.2 İl ve İlçe Sınırları Bursa ili, Marmara Bölgesi nin güneydoğusunda yer alır. Doğusunda Bilecik, kuzeydoğusunda Sakarya, kuzeyinde İzmit ve Yalova, güney ve güneybatısında Balıkesir, güneydoğusunda Kütahya bulunmaktadır (Harita A.1.). Son düzenlemelere göre, Bursa ili 17 ilçeden oluşmaktadır. İlçe isimleri aşağıda liste halinde belirtilmiştir. Nilüfer (Merkez) Harmancık Karacabey Gürsu Osmangazi (Merkez) İnegöl Keles Gemlik Yıldırım (Merkez) İznik Kestel Mudanya Büyükorhan Orhangazi Mustafakemalpaşa Yenişehir Orhaneli Harita A.1. İl ve İlçe Sınırları 19

21 A.3. İlin Coğrafi Durumu Bursa, Türkiye nin kuzeybatısında, Marmara ve Ege Bölgelerinde, 28º 10 ve 30º 10 kuzey enlemleriyle, 40º 40 ve 39º 35 doğu boylamları arasında yer almaktadır. Eskiden Keşiş Dağı (Olympos Mysios) denilen Uludağ ın (2.543 m.) kuzeybatı eteklerinde, şehrin adını taşıyan ovanın güney kenarında yer alır. Bursa, Marmara denizi kıyısındaki iskelesi olan Mudanya ya 31 km., Yalova ya 74 km.lik yollarla bağlıdır. Şehrin kurulmuş olduğu eğimli zeminin yükseltisi ova kesiminde 100 m ye kadar iner, Uludağ ın ilk yamaçları önünde 300 m. üstüne çıkar. Şehrin büyük kısmı, dik yamaçlar önündeki sert traversten taraçalar veya sellerin yaydığı birikinti şevi üzerinde, doğu-batı doğrultusunda uzanır. Şehrin kuzey-güney doğrultusunda genişliği fazla değildir. Uludağ ın kuzey yamacından inen sel yataklarının derin vadileri şehri doğudan batıya dörde böler. Bu bölümler; 1-Doğuda Yıldırım Tepesinden Işıklar sırtına kadar uzanan semt; 2-Yeşil Camii yi kapsayan kesim; 3-Gökdere vadisinin Yeşil Camii semtinden ayırdığı orta kesim ( doğuda Ulucami, bedesten, çarşı, hükümet ve belediye konakları yer alır, batıda eski içkale yükselir); 4-Cilimboz Deresi ile bundan ayrılan Muradiye Semti ( eskiden ayrı bir kesim olan Çekirge kaplıca semti ile son yıllarda bitişmektedir) şeklindedir. 20

22 A.4. İlin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu Bursa ilinin yeryüzü şekillerini, birbirinden eşiklerle ayrılmış çöküntü alanları, yüksek olmayan dağlar, yükseklikleri kimi yerde 1000 m ye ulaşan ovalar oluşturur. Toprakların %48 yakını platolardan oluşmaktadır. %35 ini dağların kapladığı Bursa ili topraklarında ovaların payı %17 dolayındadır (Harita A.2.). Çöküntü alanlarının başlıcalarını İznik ve Uluabat Gölleri ile Bursa, Yenişehir, İnegöl, Karacabey ve M. Kemalpaşa Ovaları oluşturmaktadır. İl ve ilçe yüzölçümleri Tablo A.1. de belirtilmiştir. A.4.1. Dağlar Bursa topraklarının %35 ini kaplayan dağlar genellikle doğu batı yönünde uzanmaktadır. Bu dağların yükseklikleri 1000m. ile 2543m. arasında değişmektedir. Dağların yüksekliklerine göre bitki örtülerinin de değiştiği görülür. İldeki önemli yükseltiler; Uludağ, Katırlı Dağları, Samanlı Dağları, Mudanya Dağları, Karadağ dır. a) Uludağ Uludağ 2543m. yükseklik ile Marmara Bölgesi nin en yüksek dağı konumundadır. Bursa Ovası nın güneyini bir duvar gibi sarar. Bursa tarafında yükselişler kademeler halinde olduğu halde, güneyde Orhaneli ne bakan yamaçları dik ve kayalıklar halindedir. Uludağ kütlesinin güneyine göre daha dik olan kuzey yamaçları 35º bir eğimle Bursa Ovası na iner. Kuzeybatıdan güneydoğuya doğru uzanan Uludağ ın uzunluğu yaklaşık 40m. yi bulur. İlk çağda Olimpos adıyla bilinen Uludağ a Bizanslılar zamanında Keşişlerin sığınmasından dolayı Keşiş Dağı da denilmişse de 1925 yılında ulu görünümünden dolayı Uludağ adı verilmiştir. Dağın yükseklerinde eski buzulların izlerine rastlanır. Bu buzul izlerinde oluşan Kara Göl, Kilimli Göl ve Aynalı Göl yükseklerde oluşan göllerin örnekleri olarak halen ilgi çeker durumdadır. Uludağ ın kuzeye bakan bölümlerinde Sarıalan Yaylası, Kirazlı Yayla, Kadı Yaylası ve Sobran Yaylaları yer almaktadır. b ) Katırlı Dağları İznik Gölü nün güneyini sararak Gemlik ilçesine doğru uzanmaktadır. Katırlı Dağları nın İznik Gölü nün güneydoğusuna doğru uzanan bölümüne Avdan Dağları adı verilir. Katırlı Dağları nın en yüksek tepesi olan Üçkaya Tepesi nin yüksekliği 1283m dir. Dağın yüksekleri ormanlıklarla kaplı olup, kuzey tarafı zeytinliklerle örtülüdür. Güney kısmı Bursa Ovası na bakmaktadır. c ) Samanlı Dağları Gemlik Körfezinin kuzeyini bir duvar gibi saran Samanlı Dağlarının yükseklikleri ortalama m. civarındadır. En yüksek bölümü olan Kartaltepe 1602m. yüksekliğindedir. d ) Mudanya Dağları Gemlik Körfezinin güneyinde uzanan dağlardır. Bursa Ovası ile deniz arasında yer alan bu dağların yükseklikleri m. yi geçmez. Bu dağlar Kocaçay ın denize döküldüğü bölüme kadar uzanmaktadır. e) Karadağ Karadağ Kocaçay ın denize döküldüğü bölümden başlayarak Bandırma ya doğru uzanır. 21

23 Karacabey Ovası ile Marmara Denizi arasında yüksekliği 800m. yi geçmeyen aslında Mudanya Dağları nın bir uzantısı gibi görülen dağlardır. En yüksek tepesi Sarnıçtepe nin denizden yüksekliği 820m. dir. f) Diğer Dağlar Nilüfer Vadisi nden sonra başlayan ve Uludağ ın güneyinden uzanan Asarcık Dağları ile bu dağların daha güneyinde M. Kemalpaşa ya doğru uzanan Sincan Dağları ve Orhaneli nin güneyindeki Gökçedağ fazla yüksekliği olmayan tepemsi dağlardır. A.4.2. Yaylalar Akarsularla derin bir şekilde yarılmış düzlüklerin belirgin olarak bulunduğu, deniz yüzeyinden yüksek yeryüzü parçalarına yayla denildiğini biliyoruz. Bursa ili sınırları içinde, kışın hava şartlarının güç olduğu, yazın ise yaşamaya çok elverişli olan yaylalar şunlardır: a) Kadıyayla (Bursa şehrinin hemen üzerinde telefirik istasyonudur) b) Sarıalan Yaylası (Teleferiğin 2. İstasyonunun bulunduğu bölümdür) c) Kirazlı Yayla (Sarıalan ın bitişiğinde uzanan yerleşim yeridir) d) Domaniç yaylaları (Uludağ ın zirve denilen bölümündeki geniş düzlükte uzanmaktadır.) e) Kocayayla (Keles ilçesinin doğusunda kalan, çamlıklarla çevrilmiş, turistik önemi olan geniş piknik alanına sahip bir yayladır. f) Ağaçlıkaya Yaylası (Uludağ ın İnegöl ilçesi tarafına bakan yamaçlarındadır.) g) Paşaçayırı Yaylası (Uludağ ın İnegöl ilçesi tarafına bakan yamaçlarındadır.) h) Arapoturağı Yaylası (Uludağ ın İnegöl ilçesi tarafına bakan yamaçlarındadır.) ı) Yunaklı Yaylası (Uludağ ın İnegöl ilçesi tarafına bakan yamaçlarındadır.) i) Uludağ da otellerin bulunduğu alan ise en geniş yayladır. A.4.3. Ovalar Çevrelerine göre çukurda kalan, çoğunlukla alüvyonlarla örtülü, eğimi az, geniş düzlüklere ova dendiğini biliyoruz. Bursa ili, ovalar yönünden zengindir. Bursa il topraklarının %17 sini ovalar kaplamaktadır. Tarım arazileri, bağ bahçe olarak kullanıldığı gibi ağırlıklı olarak sulu tarım yapılmaktadır. a ) Bursa Ovası Uludağ ın kuzey yönünü kaplayan Bursa Ovası, Katırlı Dağları na kadar uzanmaktadır. Genişliği 392km² dir. Alüvyonlu, humuslu topraklarla örtülü olması nedeniyle çok verimlidir. Ova son yıllarda yerleşim alanı ve sanayi kuruluşları nedeniyle büyük ölçüde ekim alanını kaybetmektedir. Kestel ve Gürsu taraflarında genellikle bahçecilik yapılmaktadır. Bursa Ovası nın Uludağ a yakın yamaçları makiliklerle kaplıdır. b ) İznik Ovası İznik Ovası yaklaşık olarak 100 m² bir alana sahip olup, genellikle İznik Gölü nün doğusunda uzanmaktadır. Verimli bir ovadır. 22

24 c ) Orhangazi Ovası Gemlik Körfezi nin kuzeydoğusunda, İznik Gölü nün batı kesiminde yer alan Orhangazi Ovası oldukça geniş bir alanı kaplamaktadır. Büyüklüğü ortalama olarak 170 m² dir. d ) Yenişehir Ovası Yenişehir Ovası şehrin doğusundan İznik Gölü ne kadar uzanan 155 km² lik bir alanı kaplar. Bitki örtüsü bakımından oldukça zengindir. Sulu tarım yaygın olarak yapılmaktadır. Verimli topraklarında özellikle sebzecilik yapılmaktadır. e ) İnegöl Ovası İnegöl Ovası diğer ovalardan daha yüksektir. Rakımı m. civarındadır. Ovanın alanı 150m² dir. Genellikle meyvecilik ve sebzecilik yapılmaktadır. f ) Karacabey Ovası Karacabey İlçesinin etrafında bulunan özellikle Bursa İli yönünde uzanan Karacabey Ovası, 180km² lik bir alanı kapsamaktadır. Ovada sebzecilik yapılır. Soğan üretimi en fazla yapılan yerdir. Sulu tarımın baskın olduğu bir alandır. g) Mustafakemalpaşa Ovası Karacabey Ovası nın güney kesiminde, Bursa İli nin batısında uzanan düzlüklerdir. 180km² lik bir alanı vardır. Ovada genellikle sebzecilik yapılmaktadır. Tablo A.1. Bursa İl ve İlçelerinin Yüzölçümü ve Yükseklikleri İlçenin Adı Yüzölçümü (*) İl Yüzölçümüne (km²) Oranı (%) İl Toplamı Nilüfer 378 3,4 Osmangazi 399 3,6 Yıldırım 397 3,6 Büyükorhan 522 4,7 Gemlik 413 5,5 Gürsu 118 1,1 Harmancık 365 3,3 İnegöl ,1 İznik 753 6,8 Karacabey ,6 Keles 640 5,7 Kestel 400 3,6 Mudanya 346 3,1 Mustafakemalpaşa ,6 Orhaneli 844 7,6 Orhangazi 476 4,3 Yenişehir 772 6,9 (*) Yüzölçümü adaları kapsar, göller dahil değildir. 23 Rakım (m)

25 Harita A.2. İlimiz Topoğrafik Haritası 24

26 A.5. İlin Jeolojik Yapısı ve Stratigrafisi 1/ ölçekli jeolojik haritada, metamorfik kayaçlar (eski temel), Paleozoyik, Mesozoyik, Tersiyer ve Kuvaterner yaşlı birimler yer alır (Harita A.3.) A) Metamorfik Kayaçlar (G, Qu, Mr, Cr, Per) Bu birimler Gemlik-Mudanya-Bandırma arası sahil kesimlerde, Bursa güneyinde izlenir. Metamorfik kayaçlar çeşitli gnays, amfibolit, değişik cins şistler, kuvarsitler, metakonglomera, metagrovak, mermer ve yarı kristalize kireçtaşlarından oluşmuştur. Eski temel olarak da tanımlanan bu metamorfik kayaçlar, çoğunlukla aplit daykları, granit ve granodiyoritler tarafından kesilmiştir. Yenişehir Ovası Çevresi: Bölgedeki metamorfik istifin alt kesiminde, mikaşist, metagrovak, kristalize kireçtaşı ve fillit gibi kayaçlarla yanal geçişli merceksi kristalize kireçtaşları bulunur. Bu birim içinde ayrıca andezit, bazik ve ultrabazik kayaçlarda bulunmaktadır. Bu kayaçları diskordan olarak örten Üst Permiyen yaşlı mikaşist ve kuvarsit birimleri merceksel şekilli, gri-siyah renkli Fusulinli kireçtaşı ile yanal geçişlidir. Mudanya-Erdek Arası: Gnays, mikaşist ve yeşilşistserisi, üzerinde yeşil şist, kuvarsit, konglomera, kumtaşı, arduvazımsı şist ve mermerler bulunmaktadır. Bunların üzerine de diskordan olarak Permiyen yaşlı birimler gelir. Uludağ Masifi: Bursa ilinin kuzeybatı eteğinde kurulmuş olan Uludağ Masifi 2543 m. yüksekliğindedir. Kuzeybatı- Güneydoğu doğrultusundaki dağın uzunluğu yaklaşık 40 km., genişliği ise ortalama 20 km. dir. Masif, batı ve güneyde Nilüfer çayı, kuzeyde ve doğuda Bursa ve İnegöl ovaları ile doğal olarak sınırlanmıştır. Farklı derecelerde başkalaşın geçirmiş metamorfik serilerle, bunlar içerisine sokulmuş granodiyorit plütonları masifin temel yapısını oluştururlar. Bunların üzerine kuzeyde Permiyen yaşlı kırıntılı sedimentlerle, fosilli kireçtaşları; doğu ve güneyde ise genç Neojen örtüsü gelir. Metamorfik seriler, A ve B serisi olmak üzere ikiye ayrılır. A serisi, yüksek derecelerde değişikliğe uğramış, çekirdek durumundaki çeşitli gnayslardan, amfibolit ve yassılaşmış (şistleşmiş) çeşitli mermerlerden; B serisi ise, düşük derecelerde metamorfizma geçirmiş, kılıf durumundaki yeşilşistlerden, fillit, yarı mermer ve kristalize kireçtaşlarından meydana gelmiştir. A serisine giren gnays çeşitleri arasında, Y. Bürküt, 1966 ya göre: -Muskovit-Klinozoizit-Pistazit-Flogopit-Grönalı Gnays (Gökdere içinde); -Diyopsit-Aktinolit-Pistazit-Sfenli gnays (Karabelen çevresinde); -Biyotit-Epidot-Gröna-Mikroklin-Plajioklaz(An20)-Gnays(Soğukpınar-Karabelen arasında); -Hornblend-Epidot-Gnays (Karagöller bölgesinde) bulunmaktadır. -Amfibolitlerden de; Hornblend (yeşil)-epidot (Pistazit)-Gröna-Sfen-Plajiyoklaz (An38)Amfibolit (Zirveye yakın bölgelerde); 25

27 -Hornblen-Epidot-Plajiyoklaz-Biyotit-Amfibolit (Teşvikiye çevresinde) bulunmaktadır. -Gnayslarla Amfibolitler ardaşıklı olarak sıralanırlar, aralarında bazen mermer yatakları da bulunur. A serisinin üst seviyesini oluşturan yassılaşmış (şistleşmiş) mermerler, Bursa gerisindeki dik yamaçlarda ve zirveler bölgesinde geniş alanlar kaplar. Bu mermerler dağın tektonik deformasyonunda çok etkili olmuşlardır. B serisine giren ve kılıf durumunda olan yeşilşistler topluluğunda ise: -Klorit-Albit-Kalsit-Kuvars-Şist (Fillitik); -Muskovit-Albit-Kuvars-Şist (Fillitik); -Muskovit-Biyotit-Plajiyoklaz-Kuvars-Şist (Bursa yakını); -Aktinolit-Epidot-Muskovit-Klorit-Plajioklaz-Kuvars-Şist; -Klorit-Epidot-Muskovit-Kuvars-Şist Aktinolitli- Epidotlu-Tremolitli şistler; ve Klorit-Muskovit-Albit-Şistler, Glokofanlı- -Kalkşist ve yer yer kristalin kireçtaşları, yarı mermerler yer alırlar. Uludağ metamorfik serileri granodiyorit batoliti tarafından kesilmiştir. Doruğa yakın yerlerdeki granodiyorit-mermer dokanaklarında diyopsit, hedenbergit, aktinolit, tremolit, epidot, vollastonit, grena andradit, grossularit, turmalin, flüorit gibi tipik kontakt metamorfik mineraller ve şeelit, bursait, pirotin ve manyeit gibi cevherlere rastlanmaktadır. Plütondaki granodiyorit iki tiptir: İri kristalli, daha lökokrat asit karakterli, muskovit ve biyotitli çekirdek granodiyoriti ve ince taneli, muskovitli kenar zon granodiyoriti. Uludağ masifinin bütün kristalin şist kompleksleri intruzif kütleye ait pegmatit, aplit, turmalinli kuvars damarları tarafından kesilirler. Masifin yaşı metamorfik kompleks üzerindeki Permiyen yaşlı fosilleri kapsayan çökeller nedeniyle genel olarak Paleozoyik ve Prekambriyendir. Çekirdek granodiyoritinin mutlak yaşı 23.8±0.9 milyon yıl, kenar granodiyoritinin ise 23.6±0.9 milyon yıl olarak bulunmuş ve plütonun, minimum mutlak yaşının yıl olduğu saptanmıştır. Apolyont gölü-kızılelmadağ Arası: Bu bölgede çeşitli gnayslar, kristalin şistler, mikaşistler, kuvarsitler ve bunların üst seviyelerinde grovaklardan oluşan metamorfitler bulunur. Gnays, Kristalin şistler ve grovaklar üstünde, bloklar halinde ve yerli(?) Üst Permiyen yaşlı kireçtaşları bulunmaktadır. B) Paleozoyik Paleozoyik yaşlı birimlerde kendi içinde yaşlarına, tip yerlerine ve özelliklerine göre ayrılmaktadır. Paleozoyik Ayrılmamış(P): Metamorfik seri ile daha genç birimler arasında bulunan konglomera, kumtaşı, kristalize kireçtaşlarından oluşan ve fosil gözlenmeyen birimler Paleozoyik ayrılmamış olarak ayırtlanmıştır. Orhaneli- İznik yolunda koyu renkli kumtaşları Permiyen yaşındadır. Permo-Karbonifer(pk): Bilecik in 20 km. kuzey-kuzeybatısında, Bursa ovasının güneydoğusu ve kuzeyinde (Dışkaya dağlarında) mostra verir. 26

28 Permiyen(pm): Bursa ovasının kuzey ve doğusunda, İnegöl ve Yenişehir ovaları arasındaki bölgede, Yenişehir ovası kuzeydoğusunda Permiyen mostralarına rastlanır. İnegöl ve Yenişehir ovaları arası: Bol Fusulinli gri ve siyah renkli, ince-bazen kalın tabakalı kireçtaşları, çok az metamorfik esmer mikaşist, kuvarsitlerle girik veya merceksel durum göstermektedir.yeşil, boz renkli spilitler, Fusulinli kireçtaşları ve beraberindeki şistlerle girik ve arakatkılıdır. Kireçtaşlarında bol Fusulin ve Crinoid vardır. Fusulinid, mercan, Crinoid, Brakiyopod, Pelecypod, Gastropod, Bryozoa ve Alglerin varlığı, sığ deniz ortamının kanıtıdır (Altınlı, 1965). Bu kireçtaşlarında zengin Verbeekinia sp., Paleotextularia sp., Glyphostomella sp., fosilleri bulunarak Orta Permiyen yaşı verilmiştir (Kalafatçıoğlu, 1961). İznik güneydoğusunda geniş alan kaplayan mostra gri renkli milonitik kireçtaşıdır. Bu kireçtaşları Schwagerinidae ve alg kapsamaktadır (Akartuna, 1968). C) Mesozoyik Mesozoyik birimleri stratigrafik sıralamaya göre aşağıda açıklanmıştır. Triyas(t): Bursa ovası kuzeyindeki Iğdır köyünde izlenir. Bölgede Triyas yaşlı birimler alttan üste doğru gri renkli karbonatlı kumtaşları, ofiyolitli sarı kumtaşları, konglomera ve Brakiyopodlu sert kumtaşından oluşur. Altta Orta Permiyen yaşlı Parafusulina zonlu mavi kireçtaşları üzerine veya Permo-Karbonifer yaşlı marnlı detritikler üzerine diskordan olarak gelirler. Taban konglomeraları yerini tutan gri kumtaşlarını, diğer detritikler, bunları da Halobia striaca Major fosilli yeşil renkli marnlı kumtaşları örter. Birimin yaşı Karniyen dir. Jura Ayrılmamış(j): Mustafakemalpaşa ilçesi doğusunda kristalize kireçtaşlarındaki beyaz renkli, killi kumlu breşik kireçtaşları Üst Jura yaşlı fosilleri içerir. Karacabey kuzeydoğu ve güneybatısında, Apolyont (Uluabat) gölü doğusunda ve Marmara adalarında, Jura, metamorfitler üzerine açısal diskordans ile gözlenir. Alt Jura (Liyas) yaşlı birimler, yeşilimsi kumtaşları ve kırmızı renkli marnlı kireçtaşı ile temsil edilir.orta Jura (Dogger) yaşlı birimler, yeşilimsi kumtaşı, aralarında volkanik tüf bulunan kumtaşları olarak izlenir. Üst Jura (Malm) yaşlı birimler ise, fosilli kumtaşları, çörtli kireçtaşı ve alacalı breşler olarak izlenir. Bursa-Orhaneli yolunda, Dağakça köyü dolayında, Kapıkaya mevkiinde Jura yaşlı birimler metamorfik grovak serisi üzerine açısal diskordansla gelmiştir. Buradaki Jura birimleri taban konglomerası ve kumtaşı, marn ve kriptokristalin kireçtaşı litolojisindedirler. Kumtaşı ve marn seviyelerinde, Pleuromya alduini (Brogniart) ve sığ deniz bitki parçaları bulunarak BatoniyenOksfordiyen yaşı saptanmıştır. Kriptokristalin kireçtaşı Dağakça köyünden kuzeybatı Apolyont gölüne ve Mustafakemalpaşa ya kadar devam eder. Bu kireçtaşlarında bulunan fosillere göre yaşı Üst Jura-Alt Kretase dir. Jura-Kretase (Jkr): Bursa-Gemlik yeni şosesi doğusunda özellikle Dışkaya dağlarında, İnegöl, Yenişehir dolayında mostraları vardır. İnegöl, Yenişehir, Bilecik dolaylarında Jura-Kretase birimleri kendi aralarında benzerlik gösterir. Birimler alttan üste doğru; 27

29 1. Bayırköy kumtaşı 2. Bilecik Kireçtaşı 3. Vezirhan Formasyonu ile temsil edilirler. Üst Kretase (Fliş): Yenişehir batısında, Mudanya-Gemlik arasında, İznik gölü kuzeyinde, İznik doğusunda mostra verir. Yenişehir batısındaki Üst Kretase yaşlı fliş çapraz tabakalı kumtaşı, marn, şeyl, konglomera ardalanması olup, Paleosen e kadar devam ettiği fosillerle saptanmıştır. Kretase Ayrılmamış (kr): İznik in doğusundan başlayarak doğuya doğru devam eder. Kristalin seriler üzerine diskordan olarak gelir. Birim radyolaritli kırmızı kireçtaşı, marnlı kireçtaşı, kumtaşı, konglomera ve bu litolojiler üzerine konkordan olarak gelen, kireçtaşı, kumtaşı, kumlu kireçtaşından oluşur.genellikle Üst Kretase yaşlı fosilleri kapsamakla birlikte, alt seviyelerde Alt Kretase yaşlı fosillerde saptanmıştır. Kampaniyen-Mestrihtiyen yaşlı radyolaritli seri alt seviyelere doğru tedricen Alt Kretase ve Jura yaşlı kireçtaşlarına geçer. Mesozoyik Ofiyolitli seri (Mof): Mesozoyik ofiyolitli seri, Bursa ilinin güney kısımlarında izlenir. Seri koyu yeşil renkte serpantin (σ), peridotit, piroksenit, harzburgit (ρ),diyorit, gabro, diyabaz (δ) ve spilit, andezit, bazalt olarak izlenir. Lavlar, bazen yastık yapıları korunmuş olarak gözlenir. Bu ofiyolitik birimler ile birlikte radyolarit ve beyaz kireçtaşından oluşan bloklu komplekse, Mesozoyik Ofiyolitik Kompleks veya Karışık Tektonik Seri denir. Genellikle Malm- Üst Mestrihtiyen yaşları arasındaki devreyi içine alan bu seri, denizel, hatta jeosenklinal ortamı belirler. D) Tersiyer Tersiyet birimleri yaş sıralamasına göre açıklanmıştır. Pleosen-Eosen (ep, el, ef): İznik gölü kuzey ve güney kesiminde kristalen şistler üzerine taban konglomerası ve kumtaşları ile gelen birimin üst seviyelerindeki kırmızımtırak marnlı seviyelerde Paleosen yaşlı fosiller bulunmuştur. İznik gölü ve Gemlik körfezi güneyinde Eosen (ep, ef), üç ayrı litoloji gösterir: 1. Kireçtaşı ve detritik fasiyes (Bayat serisi) 2. Fliş (Yumurta tepe flişi) 3. Marn (Asmalıdere marnları) Bayat serisinde Lütesiyen yaşını veren fosiller bulunmuştur. Yumurta tepe flişi. erüptif malzezeme (tüf, lapilli, volkanik cam, süngertaşı) kapsayan ve zaman zaman da denizaltı volkanizması şeklinde izlenen kayaçlarla birlikte çökelmiştir. Asmalıdere marnları Paleosenİpresiyen-Lütasiyen-Priyaboniyen yaşlı fosiller bulundurur. Mudanya doğusundaki Üst Kretase yaşlı fliş Paleosen yaşlı flişe geçiş gösterir. Tirliye nin güneyinde Lütesiyen yaşlı fosiller saptanmıştır. Oligosen: Marmara denizi güney kıyılarına yakın bölgelerde izlenir. Gemlik-Bursa arasındaki Oligosen yaşlı birim altta bitümlü ve jipsli seri, üstte ise Muratoba serisi ve alacalı marnlardan 28

30 oluşur. Bitümlü ve jipsli seri somatr karakterdedir. Muratoba serisi konglomera, kumtaşı, kömür ve bitkidir. Alacalı marnlar genellikle marn ve kumtaşı ardalanmasından oluşur. Mudanya batısınsa Tirliye de, Oligosen yaşlı birim fliş fasiyesindedir. Paleozoyik ve Lütesiyen den genç yaştaki birim temeli oluşturan birimler üzerine alaca renkli taban konglomeraları ile diskordan olarak gelir. Üste doğru marn, kumtaşı ve marn ardalanması olarak izlenir. Neojen: Neojen yaşlı birimler çok değişik litolojilerde izlenir. Karasal Neojen (n): İnegöl ovası çevresindeki Neojen birimi alttan üste doğru; 1. Konglomera 2. Karasal marnlı kireçtaşı 3. Göl kireçtaşı, traverten 4. Marm, kumtaşı 5. Kireçtaşı, marn litolojilerinden oluşur. Gemlik-Bursa arasında karasal Neojen birimleri Oligosen yaşlı birimler üzerine diskordan olarak gelir. Bu birim, bitki fosilli ve linyit bantlı kireçtaşı, Planorbis li göl kireçtaşı veya Dreissensia lı kömürlü kumtaşı ve marnlardan oluşur. Bursa-Gemlik eski şosede Neojen birimi, Muratoba serisi veya Paleozoyik üzerine diskordan olarak gelir. Bandırma-Bursa arasında karasal Neojen birimleri geniş alanlar kapsar. Alttan üste doğru; 1. Taban konglomerası 2. Kumtaşı, boşluklu kireçtaşı ardalanması 3. Kireçtaşı, marn ardalanması 4. Kaba taneli konglomera, kumtaşı litolojileri ayırtlanmıştır. Fosilli olan üst kısımlar olasılı Ponsiyen yaşlıdırlar. Manyas ve Apolyont gölleri güney çevresinde karasal Neojen birimleri altta konglomera, kil, marn, tüf, sileksli kireçtaşı ardalanması, üstte ise tatlı su fosilleri içeren kireçtaşlarından oluşur. Bu birimler kristalin şistler üzerine diskordan olarak gelirler. Karasal Pliyosen (pl): Birim İznik gölü kuzeydoğusunda ve kuzeybatısında ayırtlanmıştır. Birim alttan üste doğru, konglomera, kumtaşı, kil, marn ve göl kireçtaşlarından oluşmaktadır. Yalova-Orhangazi yolundaki marnlı kireçtaşlarında Pliyosen yaşlı fosiller bulunmuştur. E) Kuvaterner Kuvaterner birimleri de yaşlarına göre açıklanmıştır. Holosen yeni alüvyon (Qy): İri çakıl, kum, kil ve topraktan oluşan akarsu oluşuklarıdır. Yenişehir, Bursa, İnegöl, Apolyont, M. Kemalpaşa, Karacabey gibi birbirinden çöküntü havzaları ile ayrılmış, zincir gibi sıralanan ovalar halinde Marmara denizi güneyi depresyon sahasında izlenirler. A y r ı c a, d a h a 29

31 kuzeydeki depresyon bölgesindeki İznik gölü çevresi ve Gemlik körfezinde değişik büyüklükte alüvyon sahaları vardır. Ayrılmamış karasal kuvaterner (Q): Birbirine yanal ve dikey geçişli, kısmen de ardalanmalı olan kum, çakıl ve bazen de bloktan oluşur. Taraçalar: Bursa daki Tophane taraçası 250 m., Işıklar taraçası 300 m. yüksekliktedir. Traverten (Kalker tüfü): Bursa da değişik yükseklikte kalın travertenlere rastlanmaktadır. Bursa bölgesinin genelleştirilmiş stratigrafik dikme kesiti (Şekil A.1.) de verilmiştir. 30

32 Harita A.3. Bursa ve Çevresi Jeoloji Haritası ve Lejantı 31

33

34 BURSA ÖLÇEKSİZ Harita A.3. e ait Lejant 33

35 Şekil A.1. Bursa-Gemlik Arasındaki Bölgenin Genelleştirilmiş Stratigrafik Dikme Kesiti (Ölçeksiz) 34

36 Şekil A.1. in Devamı 35

37 A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma A) Mağmatizma Asit Plütonlar: Uludağ Granodiyorit Plütonu: Metamorfik kayaçları kesmiş ve onun içine dayklar halinde de sokularak kontakt metamorfizmaya uğratmıştır. Katılaşma safhasında kırık, yarık ve çatlakları çeşitli damarlar doldurmuştur. Uludağ ın zirvesine yakın, granodiyorit-şisti mermer kontaktlarında, diyopsit, hedenberjit, aktinolit, tremolit, epidot, klorit, vollastonit, granat, andradit, turmalin, albit ve flüorit gibi skarn mineralleri ve şeelit, bursait(pb8bi4s11) bulunur. Plüton; biri kenarda, orta ve iri kristalli, kuvars ve ortoklazı çok, biyotit az, fazla damarlı ve çatlaklı kenar graniti, diğeri ortada mikro kristalli fazla plajiyoklazlı, 1/3 oranında kuvarslı, biyotit ve muskovitli, damar ve çatlakları oldukça az çekirdek graniti olarak iki ayrı görünümdedir. Bu her iki granit için, petrojenik olarak aynı magmatik faza ait olduğu, ancak muhtemelen aynı veya aralarında çok az bir yaş farkı bulunduğu belirtilmiştir. Bir kısım jeologlar, Mesozoyik yaşlı birimlerin taban konglomeralarında, granit çakıllarının bulunduğunu veya bu birimlerin bazı yerlerde granodiyoritler üzerine diskordan olarak geldiğini ileri sürerek, intrüzyonun, Hersiniyen orojenezi ile birlikte olduğunu, diğer bir kısım jeologlar da, plütonun kompleks ile birlikte tektonik deformasyona uğramadığını ileri sürerek daha genç bir orojenezle (Alpin) olduğunu ileri sürmektedirler. Çekirdek kısmında 23.8±0.9 milyon yıl, kenar kısmında ise 23.6±0.9 milyon yıl yaş bulunmuştur. Bursa nın güneyindeki Uludağ kristalin masifi ve daha güneydeki granodiyoritik plütonlar birçok jeologlar tarafından Hersiniyen yaşlı olarak kabul olunmuştur. Ancak Y. Bürküt (1966) K40 / A40 tatbik ederek Uludağ plütonu için mutlak yaşın 23.8 milyon yıl olduğunu tespit etmiştir. O. Özkoçak ise Orhaneli granitlerinin yaşını 61 milyon yıl olarak tespit etmiştir. Ofiyolitik Seriler: Bursa güneyindeki Soğukpınar ile batısında Kızılelma dağ arasında geniş bir alan kaplar. Dunit, piroksenit, peridotitten ve az olarak da gabro ile doleritten oluşur. Ofiyolitik serilerin kenarlarında dolerit ve megabreşler yaygındır. Ofiyolitik seriler, metamorfik kayaçlar, grovak ve Üst Jura-Alt Kretase yaşındaki birimlerden oluşan bir aşınma yüzeyi üzerine yayılmışlardır. Ultrabazik kayaçlar, kuzey-güney doğrultusunda dik eğimli bir tabakalanma gösterirler. Birimin tabanına paralel dunit, peridot ve piroksenitler ve şeritli kromit yatakları oluşmuştur. Bu ultrabazik kayaçların yerleşme yaşı Üst Kretasedir. Apolyont (Uluabat) Gölü-Çanakkale Boğazı arasında ofiyolitik seri yer yer mostra verir. Karacabey-Bandırma hattı kuzeyinde, Karadağ metamorfitleri ve Tirliye güneyindeki metamorfitler içinde, tektonik eksenlere oldukça uygun uzanan serpantinit ve peridotit kütleleri vardır. B) Volkanizma Yenişehir civarındaki spilitler, Fusulinli kireçtaşları ile giriktirler. İnegöl çevresinde, Neojen (Pliyosen) yaşlı andezit, liparit ve riyolitler vardır. Bursa-Gemlik arasında Paleozoyik sonrası spilitik ve andezitik lavlar gözlenmiştir. Lütesiyen yaşlı alt fliş öncesi volkanizmanın çakıllarına, alt fliş içindeki konglomeralarda rastlanır. Üst flişin çökelimi anında, çökelim ile tekrarlanan volkanizma izlenir. Neojen volkanizması, ojitli andezit olarak yaygındır. 36

38 Bursa-Çanakkale Boğazı arasındaki volkanizma ürünleri, andezit, spilit, riyolit, dasit, bazalt, dolarit, volkanik tüf ve aglomeralardır. Genellikle bu volkanizma Alpin volkanizmasıdır. Bu volkanik kayaçlar, bölgenin batısında geniş mostralar halindedir. Volkanikler bu bölgede genellikle kuzeybatı- güneydoğu, bazen kuzeydoğu- güneybatı, nadiren de kuzey- güney doğrultularında kırık hatlarından çıkmışlardır. Mudanya nın doğusundaki, Mudanya-Gemlik arasında kalan andezitler, Üst Kretase yaşlı birimleri kesmiş olarak izlenirler. Apolyont (Uluabat) ve Manyas gölleri çevresindeki andezitik volkanizma erken Kretase den Oligosen e kadar geçen zaman aralığında olmuştur. Mustafakemalpaşa nın hemen batısında Derecik-Yumurcaklı da birbirine girik halde andezit, bazalt, lahar ve tüflerden oluşan birimde; Işıklar da biyotit, hornblend, bazalt, Paşaköy de de andezitlere rastlanır. Mustafakemalpaşa-Manyas çevresinde Pliyosen yaşlı andezitler; Manyas ın 10 km. batısında Neojen yaşlı kireçtaşlarını kesen andezitler ve karasal Neojen ile arakatkılı tüfitler mevcuttur. Ayrıca Neojen yaşlı konglomeralarda andezit çakılları görülmektedir. A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya. A) Tektonik Bursa bölgesi, Paleo- Tetis ve Neo-Tetis okyanuslarının kapanması sırasında gelişmiş olan tektonik olaylardan yoğun bir şekilde etkilenmiş, kıvrımlı ve kırıklı bir yapı kazanmıştır. Karakaya kompleksi birimlerinde daha önce yapılan çalışmalarda, iki evrede gelişmiş deformasyon izleri belirlenmiştir. Birinci evrede Karakaya kompleksi birimleri üst üste gelmiş ve derine gömülen birimler metamorfizmaya uğramış ve kıvrımlanmıştır. İkinci evrede ise istif muhtemelen doğrultu atımlı faylanmaya bağlı olarak dik eğimli çatallanan makaslama zonları ile kesilmiş ve parçalanmıştır. Bursa ovası da genel olarak yukarıda belirtildiği gibi Kuzey Anadolu Fayı nın etkisindedir. Batıya doğru bir sıkışma sonucu kuzey-güney doğrultulu bindirmeler ve doğu-batı doğrultulu normal faylarla, kuzey- güney yönünde açılmaya başlamıştır. Diğer bir ifadeyle doğu-batı yönlü sıkışma kuzey-güney yönlü gerilme ile karşılanmaya başlanmıştır. Bölgede, yerel küçük fayların yanında, Kuzey Anadolu Fayı ile ilişkili gelişen büyük ölçekli faylar, genç birimlerin depolanmasını denetlemiştir. Bu nedenle Bursa ovası, Neojen birimleri ve Alüvyonla örtülmüş bir tektonik çöküntü alanıdır. Dolayısı ile Bursa ovası içinde, Neojen ve Alüvyon birimlerin altında yer alan kayaçlarda fay oluşumları beklenmelidir. Bölgede genel olarak İnönü-Eskişehir Fay Zonu ve onun güney-güneybatısında kalan birkaç fay dışındaki faylar, Kuzey Anadolu Fay Sisteminin batı uzantısını oluşturur ve bunlar Marmara bölgesinin depremselliğine kaynaklık eder. Bu fay ve fay zonlarından önemli olanları doğudan batıya doğru Abant-Dokurcun Alt Fay Zonu, Karapürçek Alt Fay Zonu, Sapanca Alt Fay Zonu, Yalova Fayı, Güney Marmara Fayı, Karadere-Kaynaşlı- Mengen Alt Fay Zonu, Arifiye Fayı, Acısu Fayı, Orta Marmara Fayı, Hendek-Yığılca Alt Fay Zonu, Kuzey Marmara Fayı, Saros-Ganos Alt Fay Zonu, Geyve-İznik Alt Fay Zonu, Bardakçılar-Saraycık- Edincik Alt Fay Zonu, EzineBayramiç-Biga Alt Fay Zonu, Bursa Fayı, Ulubat Fay Takımı, Mustafakemalpaşa Alt Fay Zonu, Yenice-Gönen Alt Fay Zonu, Altınoluk Fay Zonu, Kütahya Fay Zonu, Mihalıççık Fayı ve İnönüEskişehir Fay Zonu dur. Depremsellik açısından bakıldığında Bursa ve çevresini birinci derecede etkileyecek bir depreme kaynak olabilecek en önemli fay Bursa Fayı dır. Bu fay hem Bursa bölgesinin merkezinde hem de doğrultu atımlı bir fay olması nedeniyle Bursa ve yakın çevresi için önem kazanmaktadır. Bu fayın Bursa nın depremselliğine etkileri aşağıda özetlenmiştir. Bursa ve çevresinin fay hatları (Hatrita A.4.) te gösterilmiştir. 37

39 Harita A.4. Marmara Bölgesi Tektonik Haritası Bursa Fayı: Doğuda Derekızık Burhaniye köyleri ile batıda Uluabat gölü arasında uzanan, D-B gidişli, yaklaşık 45 km. uzunluğunda, sağ yanal ve doğrultu atımlı bir faydır. Bursa Fayı, Uluabat ve Mustafakemalpaşa Alt Fay Zonları ile birlikte, Kuzey Anadolu Fay Sisteminin Marmara bölgesindeki en güney segmentlerini oluşturur. Bursa Fayı, Uludağ Yükseliminin (2245 m.) kuzey eteğinden geçer, yer yer Triyas-Permiyen yaşlı metamorfitleri, Jura yaşlı karbonatları ve Miyosen yaşlı akarsu-göl tortullarını keser ve bunları Kuvaterner yaşlı alüvyonlarla tektonik dokanağa getirir. Genelde fayın kuzey bloğu, güney bloğuna oranla 2 km. kadar düşmüş olup, bu durum, Bursa fayının, önemli miktarda normal bileşeni olduğunu gösterir. Fay sarplığını kuzeye doğru akarak kat eden ve yataklarını derine kazmış olan dereler (Nilüfer çayı gibi), bu derelerin ağzında birikmiş ve gelişimini sürdüren, faya koşut dizilimli kalın ( m.) alüvyon yelpazeleri, sıcaksu kaynakları, traverten oluşumları ve ötelenmiş dereler Bursa fayının varlığını ve jeolojik olarak aktif olduğunu belirler. Diskordanslar ve Orojenik Fazlar: Kaledoniyen Orojenezi: Bursa-Orhaneli bölgesinde alt metamorfik seriler ile üst metamorfik seriler arasında; Yenişehir-İnegöl bölgesinde Paleozoyik yaşlı kireçtaşları ile mikaşist, gnays serileri arasında; 38

40 Bandırma-Gemlik arasındaki kumtaşı-şist-kireçtaşları ile altındaki daha yaşlı gnays şist birimi arasında şüpheli olarak diskordansların varlıkları saptanmıştır. Hersiniyen Orojenezi: Bursa-Gemlik arasında, Dışkaya dağlarında, Üst triyas yaşlı kireçtaşı, kumtaşı, konglomeralar altında izlenen Permo-Karbonifer yaşlı kristalize kireçtaşı, detritik ve marnlar arasında diskordanslar mevcuttur. Bölgede Permiyen ve Karbonifer yaşlı birimler altlarındaki birimlerle olan ilişkileri her yerde açık olarak tespit edilememiş olmakla beraber, bir kısmının altında görülebilen şiddetli kıvrılmış ve kırılmış metamorfitlerden daha az kıvrımlandıkları gözlenmiştir. Bu veriler ile Permiyen ve Karbonifer yaşlı birimlerin, Hersiniyen orojenezi ile kıvrımlandıkları kanısındayız. Alp Orojenezi: Kaledoniyen ve Hersiniyen orojenezlerinin etkisinde kalan birimlerin çoğu Alp orojenezinin de etkisinde kalmıştır. Eski orojenezlerin izleri kısmen silinmiş, bazen de kıvrım yönleri biraz değişmiştir. Bursa-Gemlik arasındaki bölgede, Vallak, Saviyen, Laramiyen ve Kimmeriyen sonu fazları belirlenmiştir. Bandırma-Gemlik arasında Alp orojenezine ait fazların varlığından söz edilir. Kıvrımlar: Bölgenin geçirdiği üç ayrı orojenezden dolayı, değişik yönlerde ve tiplerde antiklinal ve senklinaller oluşmuştur. Kaledoniyen kıvrımları genelde kuzey-güney doğrultusunda, sık ve yüksek dalgalanmalıdırlar. Benzer şekilde, Hersiniyen kıvrımları kuzey- güney doğrultusunda olup bazen kuzey kuzeydoğu-güney güneybatı doğrultusunda da izlenmektedir. Bu sapmaya, daha sonra bölgeyi etkileyen doğu-batı doğrultusunda kıvrımları olan Alp orojenezi neden olmuştur. Kaledoniyen ve Hersiniyen kıvrımları daha çok dip kıvrımı niteliğini taşır ve Alp kıvrımlarına göre bakışımsız ve yatık kıvrımlanmaları sık olarak görülmektedir. Alp kıvrımları ise sığ, geniş dalgalanmalı ve çoğunlukla bakışımlı kıvrımlardır. Kıvrım özellikleri ve jeolojik yapı dikkate alındığında Bursa Ovası ve kuzey kısımlarında Alp orojenezinin etkin olduğu, ovanın güney, güneydoğu ve doğu kısımlarında Kaledoniyen ve Hersiniyen orojenezlerinin etkin olduğu görülmektedir. Bursa bölgesinde görülen kıvrımlar, Bursa-Yenişehir çizgisine kuzeyinde paralel olarak ve doğu-batı doğrultusunda bir senklinal ve bunun kuzeyinde paralel olarak bir antiklinal gözlenmektedir. Kuzey-güney doğrultusunda, bu kıvrımlara çapraz olarak gelen ve Bursa İlinin doğusundan Yenişehir in batısına kadar sıralanan bir dizi antiklinal ve senklinal gözlenmektedir. Depremsellik: Deprem Araştırma Merkezi tarafından hazırlanan Türkiye Deprem Haritası na göre, Marmara çevresinde aktif fayların bulunması nedeniyle, Bursa 1. Derece deprem kuşağı içinde yer almaktadır. Bölgenin deprem haritası (Harita A.5.) te verilmiştir. B) Paleocoğrafya Tetis denizinin, Anadolu da ara masiflerle ayrılmış Pontid ve Torid olmak üzere iki kolu vardır. Pontid çukurunun batı uzantısı aşağı Sakarya doğusunda iki kola ayrılarak, biri Boğaziçi ve Istranca Masiflerinin Kuzeyinden ön Balkan bölgesine doğru devam eder, diğeri ise İznik ve Bilecik arasından devam ederek jeantiklinaller ile ayrılan birçok kollara bölünür. 39

41 Üst Paleozoyik yaşlı batı-kuzeybatı yönlü geniş bir senklinoryumun Türkiye den Ukrayna, Balkanlar ve Anadolu dan geçtiği saptanmıştır. Temel kayaçların çoğu, değişik derinliklerde çökelen kayaçların ardalanmasından ve daha sonrada bu kayaçların metamorfizma geçirmesinden oluşmuşlardır. Paleozoyik veya daha yaşlı birimler Triyas devrinde aralıklı olarak transgresyona uğramış ve deniz giderek litoral ve lagüner ortamlı bir deniz haline dönüşmüştür. Bu deniz Orta ve Üst Triyas ta da sığ deniz karakterini devam ettirmiştir. Jura başlarında, Kocaeli ve Marmara nın güney ve doğusunda sığ deniz fasiyesi hakimdir. Üst Kretase denizi önce kıyı fasiyesi ve sonra da derin deniz fasiyesi özellikleri gösterir. Ofiyolitlerle ilgili bazik ve ultrabazik kayaçlar radyolaritler, çamurtaşları, pelajik kireçtaşları çeşitli boyutlarda bloklar halinde Üst Kretase yaşlı melanjı oluştururlar. Paleosen de, Gemlik, Silivri, Edirne hattı ile Bursa-Marmara adası kuzeyi, Çanakkale Boğazı arasındaki alanı sığ karakterde bir deniz kaplar. Bu devrede, denizel- lagüner çökellerin ardalanması denizin, zaman zaman karaya ilerlediğini göstermektedir. Gemlik-Erdek arasında kıyı fasiyesi hakim olmuştur. Alt Eosen de denizin derinliği biraz artarsa da kıyı çok uzak değildir. Oligosen de İznik ve Mudanya güneyinde lagüner ve çok sığ denizel fasiyesler hakim olmuştur. Eosen-Oligosen devrinde Bat ve Kuzeybatı Anadolu hemen hemen tümüyle yükselmiş, Miyosen denizi paleotopoğrafyaya uygun senklinal çukurluklarını doldurmuş ve kaba kırıntılı ve bazı kesimlerde de gölsel çökelleri oluşturmuştur. Pliyosen devrinde Gönen çevresi, Yenişehir-İnegöl çevresinde göl ve akarsu rejimi hakim olmuştur. Bu rejim Pliyo-Kuvaternerde de yer yer izlenmektedir. Kuvaterner oluşuklarının hafif eğimli oluşu, gerek kara içinde göller ve nehirlerin, gerekse deniz kenarlarındaki muhtelif düzeylerde şekillerin bulunması, Marmara havzasında ve Kuzeydoğu Ege denizi çevresinde sık sık depremlerin oluşui bu bölgede halen kabuk hareketlerinin durmadığını ve aktif bir bölge olduğunu gösterir. Sonuç olarak, Geç Miyosen tektoniğinden sonra Marmara havzası güneyinde doğu-batı doğrultusundaki Gönen-Yenişehir arası uzanışlarda, yeniden meydana gelen çökme sonucu yersel olarak kalın Üst Miyosen-Kuvaterner yaşlı çökellerin depolanmasına yol açmıştır. Bu çökeller, tektonik sonrası gerilim kuvvetleri ile oluşan faylar ile sınırlanmış, grabenlerde en kalın olarak depolanmışlardır. 40

42 Harita A.5. Türkiye Deprem Bölgeleri Haritası 41

43 KAYNAKLAR : 1. MTA Genel Müdürlüğü Yayınlarından, İstanbul Paftası 1/ ölçekli Türkiye Jeoloji Haritası, Ankara MTA Genel Müdürlüğü Yayınlarından, İzmir Paftası 1/ ölçekli Türkiye Jeoloji Haritası, Ankara Bursa Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü 4. Bursa Büyükşehir Belediye Başkanlığı 5. Bursa İl Tarım Müdürlüğü 6. Bursa İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 7. Türkiye Jeolojisine Genel Bir Bakış, İhsan KETİN 42

44 B. DOĞAL KAYNAKLAR B.1. Enerji Kaynakları : B.1.1. Güneş : Devlet Meteoroloji Genel Müdürlüğü verilerine göre Bursa İli güneşlenme süresi yıllık ortalaması 6,41 saat/gün olarak tespit edilmiştir. B.1.2. Su Gücü : İl toplamı olarak kurulu güç 288 MW olup, yıllık enerji miktarı 1040 GW dır. İlimizde hidroelektrik potansiyel sadece M. Kemalpaşa çayının kolları olan Emet ve Orhaneli çaylarında bulunmakta olup Orhaneli çayı kolundaki Çınarcık HES(Hidroelektrik Santrali) ile Boğazköy HES inşa halinde; Emet kolunda düşünülen Karyağmaz HES etüd programında, Kızkayası ve Devecikonağı barajları da ön inceleme ve master planı aşamasındadır. B.1.3. Kömür : İlimizde Orhaneli ve Keles ilçelerinde Linyit yatakları bulunmaktadır. Orhaneli termik santralinin kömür ihtiyacı buradan karşılanmaktadır. Söz konusu yatakların toplam rezervi ton dur. B.1.4. Doğalgaz : Bursa İli sınırları içinde doğalgaz rezervi bulunmamaktadır. B.1.5. Rüzgar : Bursa İlinde hakim rüzgar yönü 1. derecede Kuzeydoğu, 2. derecede Doğu ve 3. derecede doğu-kuzeydoğudur. 1. derecede hakim rüzgar yönünde ortalama rüzgar hızı 2,7 m/sn, 2. derece hakim rüzgar yönünde ortalama rüzgar hızı 2,6 m/sn, 3. derece hakim rüzgar yönünde ortalama rüzgar hızı 2,4 m/sn dir. B.1.6. Biyokütle (Biyogaz, Odun, Tezek) : İlde biyogaz enerjisinden faydalanılmamaktadır. Bursa ilinde ısınma amacıyla odun kullanılmaktadır. Odun ihtiyacı meşe ve çam ormanlarından temin edilmektedir. B.1.7. Petrol : İlimiz sınırları içinde petrol rezervleri bulunmamaktadır. B.1.8. Jeotermal Sahalar : İlimiz, jeotermal kaynaklar açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Anca k b u kaynaklar jeotermal enerji üretiminde kullanılmamaktadır. Şehir içerisindeki jeotermal su kaynakları, deniz seviyesinden 2543m yükseklikte bulunan Uludağ ın kuzey eteklerinde geniş bir traverten kompleksi üzerinde yer almaktadır. Termal sular C sıcaklıklarda ve Bursa şehir merkezinin batı ucunda Çekirge ve Kükürtlü bölgelerinde boşalmaktadırlar. Ülkemizde birçok termal kaynakta olduğu gibi Bursa termal suları da bir kırık zonu ile yakın ilişki içindedir. Bursa daki termal kaynaklar, kısa süreli derin sirkülasyon sistemi ile karakterize olurlar. Yağış sularının yeraltına maksimum 1000m derinliklere kadar hızlı infiltrasyonu ve kırık zonlarının sebep olduğu yüksek permeabiliteli zondan hızlı bir şekilde yükselmesi ile termal 43

45 kaynaklar ortaya çıkar. Kuzey-güney yönlü uzanan post Miyosen tektonik kontak Uludağ ı ayıran normal bir fayın oluşturduğu zon ile kesişir ve derinlerde sirküle eden sıcak sular yüzeye bu kesişme zonundan ulaşır. Yapılan trityum izotop ölçümlerinden suların yaşı 50 yıldan fazla olarak belirlenmiştir. Yeraltısuyu transportu, ısı transferi ve trityum izotoplarının transport modellerinin birlikte değerlendirilmesi ile termal suların sirkülasyon yollarının çatlak permeabilitesine ve kaynaklar civarında tektonik zonlara bağlı olduğu ortaya çıkmıştır. Genel olarak şehirde bulunan kaynaklar iki gurup altında toplanabilir: A. Vakıfbahçe Kaynakları Çekirge bölgesinde yüzeye ulaşan kaynakların en önemlileri Vakıfbahçe, Zeyni Nine ve Izgara kaynaklarıdır. Bu üç kaynaktan boşalan termal su, Çekirgedeki tüm otellerin, Askeri Hastanenin ve Çelik Palas otelinin termal su ihtiyacını karşılamaktadır. Zeyni Nine ve Izgara kaynaklarının kapalı kaptajlarından boşalan su, taksimat yerinde Vakıfbahçe kaynağından boşalan su ile karıştırılmaktadır. Vakıfbahçe kaynağı bu grup içinde en büyük boşalıma sahip olan kaynaktır. Kaynağın tarihi kaptajı uzun bir tünel şeklindedir ve bugün için yeryüzünün yaklaşık 2m derinliğinde kalmıştır. B. Bademlibahçe Kaynakları Bu grup içerisinde 2 önemli sıcak su kaynağı yer almaktadır. Kara Mustafa, Kaynarca ve Yeni Kaplıca kaynakları. 2 kaynak tamamen kapalı bir şekilde Kara Mustafa kaplıcasına ulaşır ve tek bir kaptajdan üretim yapılır. Bu kaynaktan bölgedeki radyoaktivitesi en yüksek termal sular çıkmaktadır. Üçüncü kaynak ise Kükürtlü hamamda ortaya çıkan kaynak olup suları hidrojen sülfür açısından oldukça zengin sulardır. Yüzeye ulaşan termal suların sıcaklıkları derin suların yüzeye ulaşma hızlarına bağlıdır. Kükürtlü bölgesinde suların sıcaklıkları 29,5-81,10 C, Çekirge bölgesinde ise 30,8-45,70 C arasındadır. Ocak 1998 tarihinde sulardaki bulanma ile ilgili gözlemlerde su sıcaklıklarının yaklaşık 10 C kadar artış gösterdiği ve Vakıfbahçe kaynağında 470 C, Zeyni Nine kaynağında ise 460 C olduğu belirlenmiştir. Fiziksel ve kimyasal karakterlerine göre Kükürtlü ve Çekirge sıcaksuları farklılıklar gösterir. Çekirgede düşük konsantrasyonlardaki sıcak sular dört kaynaktan ve açılmış bazı sığ kuyu ve yarmalardan boşalır. Sıcaklıkları çok az farklılık gösterir. En üst kotta toplam çözülmüş madde miktarı 504 mg/lt ve sıcaklık 460 C iken en düşük kotta çözülmüş madde miktarı 485 mg/lt ve sıcaklık 310 C kadardır. Çekirge termal suları düşük elektriksel iletkenlik ( mikrosiemens/cm) ve düşük sıcaklıklar ile karakterize olurlar ( C). Kükürtlü termal kaynaklarında ise bu değerler daha yüksektir (elektriksel iletkenlik mikrosiemens/cm ve C) Bursa da başlıca kaynaklara ait fiziksel ölçümler T (1995) T (MTA) T (1998) C C C Çekirge Kara Mustafa Q (1995) lt/sn Q (MTA) lt/sn 28 Kaynakların debilerinin ölçümü kaptajlar nedeniyle mümkün değildir. Genelde yukarıdaki tablodaki rakamlar verilmekle birlikte, suların kullanım yerlerindeki ölçümlere göre debiler şu şekilde verilmektedir; 44

46 Kaynakların debileri Q (m3 /gün) Çekirge Kara Mustafa Q (lt/sn) 4-6, Bursa sıcak su kaynakları derin sirkülasyonlu termal sular olup, kimyasal karakteristikleri şu şekildedir; Kaynakların kimyasal karakteristikleri Çekirge Ca-Mg-Na-HCO3-SO4 Kükürtlü Na-Ca-HCO3 -SO4 Çekirge ve Kükürtlü termal sularının gaz kompozisyonlarında CO2 ve N2 hakimdir. Yapılan gaz analizlerinin sonuçları şu şekildedir; Kaynaklarda gaz kompozisyonu Çekirge CH4 % 0,02 N2 % 39,2 Ar % 0,9 CO2 % 59,9 O2 Kükürtlü % 0,01 % 10,4 % 0,26 % 88,8 % 0,55 Çekirge termal sularının Oksijen 18 ve deuteryum değerleri yerel soğuk suların değerleri ile benzerdir, trityum izotopları değerleri ise 1,2-5,6 TU arasında değişmektedir. Kükürtlü termal sularının izotop değerleri Çekirge sularınınkinden farklıdır. Trityum konsantrasyonları da çok düşük değerde olup 0,9-4,5 TU arasındadır. İsotopik karakteristiklerine göre Çekirge ve Kükürtlü termal sularının beslenme alanları Uludağ dır. Her iki bölgedeki deuteryum konsantrasyonları kullanılarak Kükürtlü termal sularının Uludağ ın m yüksekliklerinden, Çekirge termal sularının ise daha düşük yüksekliklerden ( m) beslendikleri sonucuna varılmıştır. İnfiltre olan suların yeraltında kalış süresi (yaşı) ise en az 50 yıl olarak belirlenmiştir. Sızan yeraltı suları sirkülasyon esnasında kabuk ve manto kökenli sıcak gazlardan da etkilenmektedir. Kimyasal jeotermometreler (silis jeotermometresi) ile yapılan değerlendirmelerde Çekirge için rezervuar sıcaklığı C, Kükürtlü için ise C hesaplanmıştır. MTA Genel Müdürlüğü tarafından yapılan kimyasal analiz sonuçları Tablo B.1 de verilmiştir. 45

47 Tablo B.1. Jeotermal Su Kaynaklarının Analiz Sonuçları Vakıfbahçe Zeyni N. İpekel Havuz A Havuz B Sığ K. Kükürtlü Tarih Rakım (m) T (0 C) EC (MS/cm) Q (lt/dk) O2 (mg/l) Li (mg/l) Na (mg/l) K (mg/l) Mg (mg/l) Ca (mg/l) Sr (mg/l) Mn (mg/l) Fe (mg/l) F (mg/l) Cl (mg/l) I (mg/l) HCO3 (mg/l) NO3 (mg/l) SO4 (mg/l) As (mg/l) B (mg/l) Si (mg/l) TDS (mg/l) , ,3 0,1 35 4, ,46 0,04 0,23 0,9 5,4 0, ,2 58 0,04 0,07 16, , ,6 0,1 32 6, ,49 0,02 0,11 0,9 5, ,2 57 0,05 0,1 14, , , ,8 0,1 35 4, ,01 0,28 0,7 5,1 0, ,0 62 0,05 13, , , ,1 30 4, , , ,8 0,1 28 6, ,45 6,1 0, , ,45 0,8 10,0 0, ,8 61 0,04 0,05 13, ,6 8,6 0, ,2 63 0,06 0,14 15, ,2 0, ,6 60 0,07 1,7 45, ,4 0, , ,55 0,06 0,52 0,9 11, , ,13 0,07 15, Oylat Kaplıcası : Bursa İlinin İnegöl İlçesine 27km uzaklıkta, Oylat deresi kenarındadır ve iki tarafı vadilerle çevrilmiş bir yamaç üzerinde kurulmuştur. Deniz seviyesinden 840m yükseklikte olan Oylat Kaplıcası, Uludağ eteklerinde dağ ve iklim tedavisi için gerekli olan her şeyi içerir. Oylat Kaplıcası suyunun sıcaklığı 40,50 C dir. MTA tarafından yapılan analiz sonucu Tablo B-2 de verilmiştir. Tablo B.2. Oylat Kaplıcası Suyunun Analiz Sonucu Katyonlar Kalsiyum (Ca) Sodyum (Na) Magnezyum (Mg) Potasyum (K) Alüminyum (Al) Demir (Fe) Anyonlar Miktarı (mg/l) 119,6 21,7 5,6 2,82 0,58 0,36 Miktarı (mg/l) Sülfat (SO) Hidrokarbonat (HCO) Klorür (Cl) Nitrat (NO) Hidrofosfat (HPO) Hidroarsenat (HAsO) Meta Silikat asidi (HSlO) Serbest Karbondioksit (CO) 161,6 2,6 2,0 1,0 0,01 545,87 46,0 11,0 ph 7,3 46

48 Bu sonuca göre Oylat kaplıcası sıcak (Hipertermal), oligometalik, kalsiyum sülfatlı ve radyoaktif sular grubuna girer. Oylat kaplıcasında eski ve yeni hamamların suyu ortak bir yerde toplanarak kaplıcanın sağ tarafında 25m kadar yükseklikte bir şelale oluşturur. Kaplıca suyunun yaptığı bu şelaleden elde edilen hidroelektrik enerji kaplıcanın elektrik ihtiyacını karşılamaktadır. İlimize ait diğer kaplıcalara ait bilgiler I-1 Turizm başlığı altında verilmiştir. B.2. BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİK B.2.1. Ormanlar : Konu ile ilgili bilgi F.1. başlığı altında verilmiştir. B Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları : Konu ile ilgili bilgi bulunamamıştır. B.2.2. Çayır ve Mera : Konu ile ilgili bilgi F.2. başlığı altında verilmiştir. B.2.3. Sulak Alanlar : Uluabat Gölü: Marmara Denizi nin güneyinde yer alan sığ (max. derinlik 6m), bulanık ve ötrofik bir tatlısu gölüdür. Gölü besleyen başlıca su kaynağı M.Kemalpaşa Çayı dır. Gölün tek gideğeni ise kuzeybatıda olup Kocaçay a (Susurluk ya da Simav Çayı) karışır. Gölde dört oda bulunur. Batı kıyılarının tümü ve M.Kemalpaşa Çayı nın her iki yanı kilometreler boyunca seddelenmiştir. Bu çayın göle karıştığı yerde, büyük bir bölümü tarıma açılmış olan küçük bir delta oluşmuştur. Bu deltada geriye kalan doğal alanlar, sadece çayın her iki yanındaki ılgınlıklarla kapalı kumluk arazilerdir. Gölün güney ve batı kıyılarında aralarında ağaç kümecikleri bulunan çok geniş sazlıklar bulunmaktadır. Özel koruma alanı sadece güneyde zeytinlik, makilik ve ağaçlıklarla kaplı dik yamaçlarla çevrelenmiştir. Göl suları çevredeki tarım alanlarının sulanmasında kullanılmaktadır. Balıkçılık gölde en önemli insan etkinliğidir. Gölyazı gibi köyler büyük ölçüde balıkçılığa bağımlıdır. İznik Gölü: Marmara Bölgesi nin en büyük, Türkiye nin ise beşinci büyük doğal gölü olan İznik Gölü, derinliği en fazla 80m olan tektonik bir tatlı su gölüdür. Güney ve kuzeyde alçak dağ sıralarıyla sınırlanmıştır. En büyükleri kuzeydoğudaki karasu ve güneybatıdaki Sölöz olmak üzere, derelerin göle gittiği noktalarda küçük deltalar ve geniş sazlıklar oluşmuştur. Karsak Çayı gölün gideğenidir. Gölün batısından çıkar ve Marmara Denizi ne akar. Gölün bu tarafında taşkınları önlemek için bir sedde inşa edilmiştir. Göl bütünüyle tarım alanları ve zeytinliklerle çevrilidir. Batıdaki seddenin ardındaki eski göl alanında kavaklıklar vardır. Gölden, gerek Gemlik teki fabrikalar, gerekse çevredeki tarım alanları için su alınmaktadır. 47

49 B.2.4. Flora : İlimizde bulunan endemik türler ile, risk altında bulunan yada yok olma tehlikesi ile karşı karşıya olan türler aşağıda listelenmiştir. Campanula ıyrata ssp. Iyrata (Çan çiçeği) Ballota nigra ssp. anatolica (ballı boğagillerden) Stachys cretica ssp. anatolica (ballı boğagillerden) Astragalus prusianus (geven) Onobrychic armena (Korunga) Trifolium caudatum (üçgül, tırtıl) Eryngium bithynicum (maydanozgillerden) Ferulago silaifolia (maydanozgillerden) B.2.5. Fauna : İlimizde nadir bulunan hayvanların listesi aşağıda verilmiştir. (Kiziroğlu 1993, Demirsoy 1992, Bergen sözleşmesi) Bu türler bütün Türkiye için nadir olup, büyük oranda aşırı avlanma sonucu azalmıştır. Alectoris chukar (kınalı keklik) Falko peregrinus (doğan) Phalacrocorax corbo (karabatak) Picus viridis (yeşil ağaçkakan) Podiceps cristatus (tepeli batağan) Streptopelia turtur (üveyik) Upupa epops (ibibik) Lepus europaeus (yabani tavşan) Meles meles (porsuk) Flora ve Fauna hakkında daha ayrıntılı bilgi için bakınız, F.3. Flora ve F.4. Fauna. B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları ve Diğer Hassas Yöreler : Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi, F.5. Hassas Yöreler başlığı altında verilmiştir. B.3. Toprak : Bursa İlinde bulunan başlıca toprak çeşitleri yaygınlık sırasına göre şöyledir. a) Rendzina Toprakları (R) İnterzonal toprakların kalsimorfik grubuna dahil olması sebebiyle bütün özelliklerini yüksek derecede kirece sahip ana maddeden alır. Etrafındaki zonal topraklara nazaran horizonlar çok zayıf olup AC profillidirler. A horizonu ince olup granüler yapıda, koyu renkte ve alkali reaksiyonludur. Alkali olmadığında nötrdür. Organik madde zengin kalker sebebiyle mineral madde ile iyice karışmıştır. Organik madde miktarı ve toprak derinliği kalkerli materyal üzerinde teşekkül etmiş litrosol ve regosollerden fazladır. CaCO3 bütün profile dağılmış durumdadır. Baz saturasyonu bütün profilde yüksektir. Tabii vejetasyon ot, çayır ve çalı fundadır. Serin mutedil, soğuk ve hümid iklimlerde yer alır. Yıllık ortalama yağış mm dir. Ana madde kalker, dolomit, marn, tebeşirdir. 48

50 Bursa İli Metropoliten alan içerisinde Rendzina Toprakları 9475,8 ha (%32,3) lık alanla en geniş yeri kaplamaktadır. b) Vertisol Topraklar (V) Vertisoller genellikle kurak mevsimde büzülen, yağışlı mevsimde genişleyen ve dönme hareketi gösteren koyu renkli kil topraklarıdır. Bu topraklar derin ve geniş çatlaklar, mikrorölyef ve kayma yüzeyleri ihtiva eder. AC profilli topraklardır. A horizonu derin ve genellikle koyu renklidir. İçindeki organik madde kil ile tam olarak karışmıştır. Bu topraklardaki çatlama montmorilonitik veya smektoid killerin ve ard arda gelen kuru ve yağışlı mevsimlerin varlığına bağlıdır. Birçok vertisol 1-5 hatta 10cm kalınlıkta gevşek granüler bir yüzey malçına sahiptir. Vertisoller çoğunlukla çok kireçli olduğundan, bütün A horizonu boyunca kireç konkresyonları görülür. Toz halindeki kireç cepleri dönme hareketinin etkilemediği profilin aşağı kısmında bulunur. Kireç birikme katıda görülebilir. Vertisollerin işlenme periyotları çok kısadır. Çatlamalar sırasında ince kökler kırılır ve ürün zarar görür. Sulama yapılsa bile yetiştirilen ürünler sınırlıdır. Yüksek su tutma kapasitelerine rağmen, bitkilere yarayışlı su miktarı düşüktür. Eğimli arazilerde her zaman erozyon tehlikesi mevcuttur. Çukurluklarda yağışlı mevsimlerde çoğu vertisoller su altında kalır. Arazi drenajı hemen hemen olanaksızdır. Bursa İli Metropoliten alan içerisinde Vertisol Topraklar 7412ha (%25,3) lık alan kaplamaktadır. c) Kahverengi Topraklar (B) Bu topraklar, çeşitli ana maddelerden kalsifikasyon sonucu oluştuklarından, profillerinde çok miktarda kalsiyum bulunur. Baz saturasyonları yüksek, doğal drenajları iyidir. A1 horizonu kahverengi veya grimsi kahverengi, 10-25cm kalınlıkta ve granüler yapıdadır. B horizonu açık kahverengiden koyu kahverengiye kadar değişen renklerde ve blok yapıdadır. B horizonunun altında beyazımsı ve çoğunlukla sertleşmiş kireç birikme katı yer alır. Bunun altında bir jips birikme katı bulunabilir. İlkbahar ve sonbahardaki kısa periyotlar hariç kimyasal ve biyolojik etkinlikler yavaştır. Verimleri düşüktür. Sulanan topraklarda çeşitli ürünler yetiştirilebilir. Bursa İli Metropoliten alan içerisinde Kahverengi Topraklar 5706,4ha (%19,5) lık alan kaplamaktadır. d)kireçsiz Kahverengi Topraklar (U) Bu toprakların oluşumunda zayıf podzollaşma ve biraz kalsifikasyon rol oynar. A horizonu kahverengi, kırmızımsı kahverengi, grimsi kahverengi, sarımsı kahverengi veya kırmızıdır ve yumuşak kıvamda yahut birazcık sıkıdır. B horizonu ise daha ağır bünyeli, daha sert, kahverengi veya kırmızımsı kahverengidir. Burada kırmızılık daha fazladır. Bu horizonun normal olarak kireci yıkanmıştır. Bu toprakların ana maddesi değişiktir. Topraklar asit ana madde üzerinde olduğu kadar, kireçtaşı üzerinde de oluşabilir. Doğal drenajları iyidir. Bursa İli Metropoliten alan içerisinde Kireçsiz Kahverengi Topraklar 4657,5ha (%15,8) lık alan kaplamaktadır. 49

51 e)kireçsiz Kahverengi Orman Toprakları (N) Bu gruptaki topraklar değişik ana kayalardan oluşmuştur. Renk ve baz durumu ana materyal ve organik madde miktarına bağlı olarak değişir. Bu topraklarda B horizonunu gözle ayırt etmek zordur. B horizunu bazan silikat kil mineralleri ile hafifçe zenginleşmiş ve yapı elemanlarına sahip durumda olabilir. Bu horizon birçok kısımlarda yoktur ve A1 in hemen altında C horizonu bulunmaktadır. f) Alüvyal Topraklar Genellikle taze tortul depozitler üzerinde genç toprak olarak tanımlanırlar. Horizonlar bulunmaz; bulunsa bile çok zayıf gelişmiştir, buna karşılık değişik özellikte mineral katlar bulunur. Bu toprakları oluşturan materyaller akarsular tarafından askıda taşınmış ve depolanmıştır. Mineral bileşimleri heterojendir ve sürekli veya mevsimlik olarak yaştırlar. Çoğunlukla taban suyunun etkisi altındadırlar. Çok eskiden teşekkül etmiş olanların hafif kireç yıkanması olabilir. Taban suyunun varlığı halinde toprak profilinde veya düzeyde çoraklaşmalar görülebilir. f.1) Hidromorfik Alüvyal Topraklar (H) Topografyalarının düz veya çukur olması, bu toprakların sürekli olarak yüksek taban suyu dolayısıyla, özellikle alt katların yaş olmalarına neden olmaktadır. Taban suyundaki yükselip alçalmalar, taban suyunun üzerindeki toprak katlarında art arda gelen yükselleşme ve indirgenmelere yol açar. Dolayısıyla mevsimsi- gri indirgenme (Oksitlenme, pas) lekeleri oluşur. Pas lekeleri özellikle çatlarlar ve kök kanalcıkları boyunca görülür. Taban suyu düzeyinin altındaki katlar ise tümüyle gleyleşmiştir ve ayrıca içlerinde bitki köklerinin çürümesinden meydana gelen siyah lekeler görülmektedir. Üzerindeki doğal bitki örtüsü su seven bitkilerdir. f.2) Alüvyal Sahil Bataklıkları (S) Göl ve deniz sahillerinde yer alan, hem göllerin veya denizlerin hem de yüzey akışların etkisiyle devamlı veya yılın büyük bir bölümünde yaş kalan yada bataklık durumda olan topraklardır. Tuzsuz, hafif tuzlu veya alkali olabilirler. Özellikleri itibariyle tarımsal değerleri olamayan bu araziler, av hayvanları barınağı olarak işe yararlar. Ayrıca üzerlerinde yetişen sazlardan da yararlanılabilir. Bursa İli Metropoliten alan içerisinde yer alan Alüvyaller 424,4ha (%1,5) lık alan kaplamaktadır. g) Kırmızı Kahverengi Akdeniz Toprakları (E) Bu topraklar Kırmızı Akdeniz Toprakları ile Kahverengi Akdeniz Toprakları arasında geçiştir. ABC profiline sahip topraklardır. A horizonu iyi gelişmiş orta derecede organik maddeye sahip ve organik madde ile mineral madde iyice karışmıştır. Zayıf bir A2 horizonu görülebilir. A horizonu, kırmızı veya kahverengi, köşeli blok ve prizmatik yapıya sahip bünyesel B horizonu içine tedricen geçer. Bursa İli Metropoliten alan içinde yer alan Kırmızı Kahverengi Akdeniz toprakları 386,1ha (%1,3) lık alan kaplamaktadır. 50

52 B.4. Su Kaynakları : Bursa İli nde su kaynakları, akarsular, yeraltı suları, baraj, göller ve göletler olarak incelenebilir. B.4.1. İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar Bursa İlinde su ihtiyacını karşılayacak barajlardan ilki mevcut Selahattin Saygı (Doğancı) Barajının membasında Nilüfer Çayı üzerinde düşünülen ve 2001 yılında bitmesi beklenen Nilüfer Barajı dır. Nilüfer Barajı ile mevcut Selahattin Saygı (Doğancı) Barajları müşterek işletildiğinde yılda yaklaşık 170 hm3 içme suyu sağlanabilecektir. Doğancı Barajı ndan çekilebilecek su miktarı 120 hm3 olup, Nilüfer Barajı nın payı da yılda 50 hm3 tür. Nilüfer Barajı ile arttırılmış olan su temini için ayrıca bir arıtma tesisine ihtiyaç yoktur. Mevcut Doburca arıtma tesislerinin kapasitesi yeterli olmaktadır. Son olarak bir diğer proje içme ve enerji amaçlı olarak düşünülen Çınarcık Barajı dır. Orhaneli Çayı üzerinde Bursa ya 55km mesafede olan barajın ihalesi 1995 yılında yapılmıştır. Bu barajdan yılda 145 hm3 içme suyu elde edilecektir. Çınarcık Barajı, aynı zamanda M.Kemalpaşa Ovasının taşkın sorununu çözecektir. Bursa İli ndeki içme suyu kaynakları ve kapasiteleri ve projeleri Tablo B-3 ve Tablo B-4 de verilmiştir. Tablo B.3. İçme Suyu Kaynakları ve Kapasiteleri KAYNAKLAR Pınarlar Doğancı Barajı Doğancı+Nilüfer Barajı Yeraltı suyu Gölbaşı Barajı Çınarcık Barajı KAPASİTE min. L/sn Milyon (m3 /yıl) , , KULLANILAN ALANLAR G4-G3 alt bölgeleri G2-C2 alt bölgeleri 2007 yılından sonra C3-C4 alt bölgeleri 2010 yılından sonra 2010 yılından sonra Kaynak: BUSKİ Genel Müdürlüğü Tablo B.4. Bursa İli İçme ve Kullanma Suyu Projeleri İçme ve Kullanma Suyu (hm3 /yıl) PROJE DURUMU Ön İnceleme Aşamasında Olan Projeler Bursa Su Temini Projesi Gölbaşı Barajı Karacabey Projesi Gölecik Barajı Planlama Aşamasında Olan Projeler Emet-Orhaneli Projesi Çınarcık Barajı Gemlik İçmesuyu Projesi Büyükkumla Barajı 2004 Yılı Yatırım Programında Olan Projeler Bursa İçmesuyu Projesi Nilüfer Barajı de Olan Projeler Bursa Acil İçme Suyu Projesi (YAS) Bursa İçmesuyu Projesi Doğancı Barajı Kaynak: DSİ 1. Bölge Müdürlüğü ,

53 Bursa nın içme suyunu büyük ölçüde karşılayan Doğancı Barajı nın yüksekliği 65m, rezerv hacmi 37,8 hm3 olup yılda 125 hm3 su çekilmektedir. Barajdaki içme suyu arıtma tesisinin kapasitesi m3 /gündür. Bunun dışında işletmede olan sulama amaçlı 7 baraj bulunmaktadır. Bunlar Demirtaş projesi kapsamındaki Demirtaş Barajı, Orhaneli nde bulunan Akalın Göleti, Gölbaşı projesi kapsamındaki Gölbaşı Barajı ve Burcun Göleti, Uluabat ve Bursa arasında Hasanağa Barajı, İnegöl projesi kapsamındaki Eymir Göleti ve Dönmez Göleti Barajları dır. Bursa da planlama veya kesin proje programında yer alan enerji projeleri Tablo B-5 de verilmiştir. Tablo B.5. Bursa İli Enerji Projeleri ENERJİ PROJE DURUMU Kurulu Güç (MW) Ön İnceleme ve Master Planda Olan Projeler Kızkayası HES Üretim (Gwh/yıl) ,23 Devecikonağı HES İnşaatı Devam Eden Projeler 12 32,8 Boğazköy HES Çınarcık Uluabat HES Kaynak: DSİ 1. Bölge Müdürlüğü Bursa da DSİ tarafından yürütülen sulama projeleri ve sulama alanları Tablo B-6 da verilmiştir. Tablo B.6. Bursa İli Sulama Projeleri PROJE DURUMU TOPLAM SULAMA ALANI (ha) Ön İnceleme ve/veya Master Plan Aşamasında Olan Projeler Karacabey Gölecik Sulaması Uluabat II.Merhale Sulaması Aşağı Susurluk Karacabey Sağ Sahil Sulaması Küçüksu İşleri (Gölet+Yerüstü) Planlaması Tamamlanan Projeler Bursa Gölbaşı II.Merhale Sulaması Yenişehir Papatya Pompaj Sulaması Karacabey Yeşildere Sulaması Küçüksu İşleri (Gölet+Yerüstü) Yılı Yatırım Programında Olan Projeler Yenişehir YAS Sulaması Yenişehir Boğazköy Sulaması İnegöl Babasultan Sulaması İnegöl Regülatör Sulamaları İznik II.Merhale Pompaj Sulaması

54 Tablo B.6. Bursa İli Sulama Projeleri (devamı) PROJE DURUMU TOPLAM SULAMA ALANI(ha) Emet- Orhaneli Döllük- Güllüce Sulaması Küçüksu İşleri (Gölet+Yerüstü) de Olan Büyüksu İşleri Uluabat I. Merhale Sulaması Karacabey Ovası Sulaması Mustafakemalpaşa Sulaması Mustafakemalpaşa Üçbeyli Pompaj Sulaması Bursa Gölbaşı I.Merhale Sulaması Bursa YAS Sulaması Bursa Demirtaş Sulaması Bursa Hasanağa Sulaması İznik I. Merhale Sulaması İznik II. Merhale Sulaması Orhaneli Sadağ-Yazıcıoğlu Sulaması de Olan Küçüksu İşleri Küçüksu İşleri (Gölet+Yerüstü) Kaynak: DSİ 1. Bölge Müdürlüğü B Yeraltı Su Kaynakları : Konu ile ilgili bilgi D.1.1. Yeraltı Suları başlığı altında verilmektedir. B.4.3. Akarsular : Konu ile ilgili bilgi D.1.2. Akarsular başlığı altında verilmektedir. B.4.4. Göller ve Göletler : Konu ile ilgili bilgi D.1.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlar başlığı altında verilmektedir. B.5. B.5.1. Mineral Kaynaklar : Sanayi Madenleri : Ekonomik yönden faal olan Bursa nüfusunun % 0,5 ini oluşturan 3215 kişi Madencilik sektöründe çalışmaktadır. İlin güney, güneybatı ve güneydoğusunda birçok maden yatağı bulunmaktadır. Bu maden yatakları, magmatik kayaçların etrafında yaşlı metamorfik birimler içinde yer almaktadır. Bursa İli M.Kemalpaşa İlçesi Türkiye de borat madeni üretilen dört yerleşim yerinden biridir. Bunun dışında ilimizde alçıtaşı, asbest, çimento, kireçtaşı, tuğla-kiremit hammaddeleri ile mermer üretimi de yapılmaktadır. Bursa İli nde üretilen endüstriyel hammaddelerin bulundukları yer ve rezervleriyle ilgili bilgiler Tablo B-7 de verilmiştir. 53

55 Tablo B.7. Bursa İli nde Üretilen Endüstriyel Hammaddeler (2000) Madenin Bulunduğu Tenör ve Mevkii Rezervler cinsi ilçe kalite Alçıtaşı Gemlik 1-2 bin ton Asbest Orhaneli Kumlu Alanı ton Göynükbelen ton Bor minerali M.Kemalpaşa Kestelek No 45 B2 O ton Çimento Gemlik Kalker ton Hammaddesi Gemlik Marn ton Kestel Güneyi Kristalize ton Kalker Mudanya Güneyi iyi Milyar ton Kireçtaşı Gemlik iyi Korund Orhaneli Ericek No 57,3 Al2 O ton No 23,4 Fo2O3 Mermer M.Kemalpaşa m m3 Tuğla-Kiremit Gemlik Gördük m3 Hammaddesi Gemlik Alanı 9-10 Milyon ton Orhaneli m3 İznik m3 Karacabey m3 Yenişehir Tuğla Toprağı Milyonlarca ton B.5.2. Diğer bilgiler Muhtelif Gur.Muh. Gur. Gur. Top. Top. Top. Top. Muhtelif Görünür Muhtelif Gör.+Muh. Kaynak Gör.+Muh. Gör.+Muh. Gör.+Muh. Metalik Madenler : İlimizde üretilen madenler krom, antimiyan, nikel metalleri ve az miktarlarda da altındır. Volfram madeninin son yıllara kadar üretimi devam etmekteydi. Ancak günümüzde volfram madeni çıkarılmamaktadır. Bursa İlinde üretilen metalik madenlerin bulunduğu yer ve rezervleriyle ilgili bilgiler Tablo B-8 de verilmiştir. Tablo B.8. Bursa İlinde Üretilen Metalik Madenler Madenin Bulunduğu Tenör ve Mevkii Cinsi İlçe Kalite Altın Antimiyan Krom " " İnegöl " Orhaneli " " Nikel Wolfram Uludağ Sülüklü Köy Harmancık-Miran HarmancıkBoşalan Yanköydere Uludağ % 0,7 HAu % 6,5 Sb % Cr2O3 % 20 Cr2O3 % 20 %1 % 0,44 54 Rezervler Diğer Bilgiler ton Muh ton Potansiyel ton Gur. Muh. Cr2O ton Gur. Muh. Ui ton Top Gur. Muh. ton WO3

56 B.5.3. Enerji Madenleri : Bursa İlinde üretilen enerji madenlerinin bulunduğu yer ve rezervleriyle ilgili bilgiler Tablo B-9 da verilmiştir. Tablo B.9. Bursa İlinde Üretilen Enerji Madenleri (2000) Madenin Bulunduğu Mevkii Tenör ve Kalite Cinsi İlçe Harmanalan ısı değeri: kcal/kg Linyit Keles ı açık:ısı değeri: kcal/kg Linyit Keles Davutlar kapalı:ısı değeri:2.044 kcal/kg Devecikona ısı değeri: kcal/kg Linyit M.Kemalpaşa ğı Linyit M.Kemalpaşa Soğukpınar ısı değeri: kcal/kg açık:ısı değeri kcal/kg Linyit Orhaneli Gümüşpınar kapalı:ısı değeri kcal/kg açık:ısı değeri kcal/kg Linyit Orhaneli Çivili kapalı:ısı değeri kcal/kg açık:ısı değeri kcal/kg Linyit Orhaneli Sağırlar kapalı:ısı değeri kcal/kg B.5.4. Diğer Bilgiler Gur. ton Gur. ton Gur ton Rezervler ton ton ton ton Muh.Gör. Muh. Gör. Gör ton Gör ton Gör ton Gör ton Gör. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler Konu ile ilgili bilgi I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler başlığı altında verilmektedir. KAYNAKLAR : 1-1/ Ölçekli Bursa 2020 Çevre Düzeni Strateji Planı Raporu (Bursa Büyükşehir Belediyesi) Ağustos BURSA 2- DSİ 1. Bölge Müdürlüğü 3- BUSKİ Genel Müdürlüğü 4- Yarar,M ve Magnin G. (1997) Türkiye nin Önemli Kuş Alanları Doğal Hayatı Koruma Derneği İstanbul- Türkiye 5- T.C. Bursa Valiliği İl Planlama Müdürlüğü BURSA 6- İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü BURSA 7- Batı Linyit leri Bölge Müdürlüğü (2003) 55

57 C. HAVA (ATMOSFER ve İKLİM) C.1. İklim ve Hava : Bursa İli Akdeniz iklimi ile Karadeniz iklimi arasında bir geçiş iklimi tipine sahiptir. Kışların çok sert geçmediği ilde yaz dönemlerinde de kuraklık görülmektedir. Marmara denizinin etkisi ile ılımanlık kazanan ilin sayısal sıcaklık değerleri de, deniz etkilerinin il iklimine kazandırdığı bu niteliği açıkça ortaya koymaktadır. Merkez İlçenin yıllık ortalaması 14,4 C0 dir. Bu değer çevre illerden Balıkesir de 14,6 C0, Çanakkale de 14,9 C0 dir. Buna karşılık Bilecik de 9,9 C0, Kütahya da ise 10,6 C0 dir. C.1.1. Doğal Değişkenler : C Rüzgar : Yapılan 40 yıllık ortalama değerlere göre, en kuvvetli rüzgar yönü, birinci derecede batı, ikinci derecede güneybatı ve üçüncü derecede güney yönlerden esmektedir. Birinci derece hakim rüzgar yönünde ortalama rüzgar hızı 19.2 m/sn, ikinci derece hakim rüzgar yönünde ortalama rüzgar hızı 16,6 m/sn ve üçüncü derece hakim rüzgar yönünde ortalama rüzgar hızı 15.7 m/sn dir. 40 yıllık ortalama değerlere göre; yıl içinde Ocak ayında hakim rüzgar yönü doğuya doğru 3,4 m/sn, Şubat ayında doğuya doğru 3,3 m/sn, Mart ayında kuzeydoğu yönünde 3,6 m/sn, Nisan ayında batı güney batıya doğru 2,7 m/sn, Haziran ayında kuzeydoğuya doğru 2,8 m/sn, Temmuz ayında kuzeydoğuya doğru 3,4 m/sn, Ağustos ayında kuzeydoğuya doğru 3,3 m/sn, Eylül ayında kuzeydoğuya doğru 3,0 m/sn, Ekim ayında kuzeydoğuya doğru 3,1 m/sn, Kasım ayında doğuya doğru 2,5 m/sn, Aralık ayında doğuya doğru 3,4 m/sn hızla esmiştir. Yılın ilk aylarında hakim rüzgar yönünün kuzey ile kuzeydoğu arasında olduğu, bu arada güneybatı yönünde rüzgarın kuvvetlendiği ve Mayıs ayındaki hakim rüzgar yönünün batıya doğru olduğu görülmektedir. Haziran ile Kasım ayları arasında hakim rüzgar yönü kuzeydoğu yönündedir ve Aralık ayında doğu yönünde olmaktadır. Yılın 4 ayı hakim rüzgar yönü doğu yönünde, 6 ayı kuzeydoğu yönündedir. Yalnızca bahar aylarında hakim rüzgar yönü güneybatı yönüne kaymaktadır. Bursa İlinde yıllık ortalama rüzgar hızı 1.7 m/sn dir. En hızlı rüzgar yönü W olup 19.2 m/sn şiddetindedir. Yıllık ortalama fırtınalı gün sayısı şubat ayında 4.0 olarak tespit edilmiştir. Bursa İlindeki en çok esen rüzgar yönleri sırasıyla W-SW-S-SSE dir. Bursa Meteoroloji istasyonu rüzgar rejimi rasat kayıtları Tablo C-1 de, aylık ortalama rüzgar hızı Tablo C-2 de verilmiştir. 56

58 Tablo C.1. Bursa İli Rüzgar Yönlerine Göre Esme Sayısı (40 yıllık) Rüzgar Yönü I II N NNE NE ENE E Yıllık Ort ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW Ağus. Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık Ort III VI V VI VII VIII IX X XI XII Tablo C.2. Aylık Ortalama Rüzgar Hızı (m/sn) Yıl 2005 Ocak 1.7 Şubat 2.0 Mart 1.9 Nisan Mayıs Haz. 1.8 Tem C Basınç : Bursa İli, ortalama yerel basınç miktarları Tablo C-3 de verilmektedir Tablo C.3. Ortalama Yerel Basınç (hpa) Yıl Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haz Tem Ağus Eylül Ekim Kasım Aralık Kası m 74 Aralı k 67 Yıllık Ort C Nem Bursa ili, ortalama bağıl nem bilgileri Tablo C-4 de verilmektedir. Tablo C.4. Aylık Nem Bilgileri Yıl Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haz. Tem. Ağus. Eylül Ekim Yıllık Ort. 66

59 C Sıcaklık : Bursa İli nde en soğuk ay olan Ocak ayında tespit edilen sıcaklık ortalaması -4 C0, en sıcak ay olan Temmuz ayında ise ortalama sıcaklık 12 C0 olarak belirlenmiştir. Kaydedilen en düşük ve en yüksek sıcaklıklar -8 C 0 ve 35.8 C0 dir. Bursa Meteoroloji İstasyonu sıcaklık normalleri Tablo C-5 de verilmektedir. Tablo C.5. Bursa Meteoroloji İstasyonu Sıcaklık Normalleri ( 2005 ) AYLAR Ortalama Düşük Ortalama Yüksek Sıcaklık Sıcaklık Ortalama Sıcaklık (o C) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık ORTALAMA Temmuz ayında uzun yıllar ortalamalarına göre; saat 0700 deki ortalama sıcaklık 21.1 C, 14 deki ortalama sıcaklık C ve 2100 deki sıcaklık C dir. 00 C Buharlaşma : Bursa ili ortalama buharlaşma (mm) durumu Tablo C-6 da, günlük buharlaşma durumunda (mm) Tablo C-7 de verilmektedir. en çok Tablo C.6. Ortalama Buharlaşma (mm) Yıl Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Yıllık Ort Tablo C.7. Günlük En Çok Buharlaşma Miktarı (mm) Yıl 2005 Ocak 0.0 Şubat 0.0 Mart 0.0 Nisan 7.2 Hazir Temm Ağust Eylül Ekim Kasım Aralık an uz os Mayıs Yıllık Ort C Yağışlar : C Yağmur Bursa da yağış genellikle batıdan doğuya doğru azalır, zira batıdan gelen nemli hava kitleleri yağışlar bırakarak, gittikçe daha az nemli olarak doğuya doğru devam ederler. Bursa da ortalama toplam yağış miktarı Tablo C-8 de verilmektedir. 58

60 Tablo C.8. Ortalama Toplam Yağış Miktarı (mm) Yıl Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Hazir an Temm uz Ağus tos Eylül Ekim Kası m Aralı k Yıllık Ort Yağış miktarının 50 mm. geçtiği gün sayısı bulunmamaktadır. Bursa İli nde en çok kış ve İlkbahar aylarında yağmur yağmaktadır. C Kar, Dolu, Sis ve Kırağı Sis olayı soğuk hava kütlesinin üzerine sıcak hava kütlesinin gelmesiyle su buharı yoğunlaşmasından dolayı oluşur. Tablo C.9. Kar,Dolu Sis, Kırağılı ve Orajli Gün Sayıları (2005) Met. Ele. I II III IV V VI VII VIII IX X XI KÖGS EYKÖK (cm) OSGS ODGS XII Yıllık OKGS OOGS KOGS: Kar örtülü günler sayısı, EYKOGS:En yüksek kar örtüsü kalınlığı, OSGS: Ortalama sisli gün sayısı, ODGS: Ortalama dolulu gün sayısı, OKGS: Ortalama kırağılı gün sayısı OOGS: Ortalama orajlı gün sayısı olarak kısaltılmıştır. C Seller : Bursa İli sel felaketleri Tablo C-10 de verilmektedir. Tablo C.10. Bursa İli Sel Felaketleri İLÇENİN ADI Yenişehir-Çelebi Yenişehir-Merkez YILI ÖLÜ - YARALI - AĞIR HASARLI KONUT M.Kemalpaşa Karacabey Bursa-Bababsultan Bursa-Seymen Bursa-Panayırköy Bursa-Kestel

61 C Kuraklı : İlimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. C Mikroklima : İl sınırları içinde mikroklima oluşturan özel alanların yerleri ve fonksiyonları Tablo C-11 de belirtilmektedir. Tablo C.11. Bursa İli Mikroklima Elemanları İstasyon Adı Enlem Dereceleri Boylam Dereceleri Rasat Süresi Ortalama Sıcaklık (0C) En Yüksek Sıcaklık (0C) En Düşük Sıcaklık (0C) Ortalama Donlu Gün Sayısı Ortalama Nisbi Nem (%) En Düşük Nisbi Nem (%) Ortalama Bulutluluk (0-10) Ortalama Açık Gün Sayısı (0,0-1,9) Ortalama Kapalı Gün Sayısı (8,1-10,0) Ortalama Yağış Miktarı (mm) Günlük En Çok Yağış Miktarı (mm) Ortalama Yağışlı Gün Sayısı Ortalama Karla Örtülü Gün Sayısı En Yüksek Kar Örtüsü Kalınlığı(cm) Ortalama Rüzgar Hızı (m/sec) En Hızlı Rüzgarın Yönü ve Hızı(m/sec) Hakim Rüzgar Yönü Ortalama Deniz Suyu Sıcaklığı (0C) Ortalama Güneşlenme Müddeti (saat/dak.) Uludağ Yeşil Konak ,7 4,4 10,4 15,0 12,4 14,8 9,6 15,2 14,3 15,0 42,6 29,5 39,8 40,6 41,2 42,4 37,1 41,3 41,7 40,2-25,7-21,6-15,8-10,0-22,7-8,5-19,0-6,8-21,0-7,5 34,2 143,5 67,0 11,6 65,3 14,1 85,9 8,8 29,7 16, ,9 4,8 4,4 5,3 5,4 4,9 4,9 4,4 5,1 5,5 94,7 103,2 132,1 83,0 83,9 83,6 93,2 134,4 88,3 47,6 86,6 87,9 78,3 101,3 107,6 77,4 87,3 92,1 100,1 89,9 705,8 1541,5 1161,4 654,4 572,1 530,7 799,2 628,0 694,6 740,9 200,9 155,0 112,4 75,9 125,0 72,2 66,2 98,4 208,0 76,2 114,6 128,1 118,7 88,2 82,4 96,1 130,9 85,8 104,9 109,5 9,5 178,8 65,4 3,3 11,6 4,4 49,8 4,2 8,1 7, ,6 2,7 S 28,4 S Bofor 2,7 W-N 8 SE Bofor 1,1 SE-N 8 N-W Bofor 0,9 E-W 8 E 2,2 SSE 35,2 NE Bofor 1,3 S 9 NE Bofor 1,8 S-SW 8 N Bofor 1,1 S-SW 8 N Bofor 1,4 SW 8 N-W Uludağ Bursa Zirve 0 Gemlik İnegöl İznik Keles ,41 Ortalama değerler uzun yıllar ortalamasıdır. En yüksek ve en düşük değerler uzun yıllar içinde ölçülen ekstrem değerlerdir. KAYNAK: Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü 60 NE 204 NE Mustafa Mudanya Kemal- Orhangazi paşa

62 C.1.2. Yapay Etmenler C Plansız Kentleşme : Bursa daki hızlı sanayileşme ardından artan iş imkanları ve yükselen hayat standardı, göç alan bir il konumuna gelmesine neden olmuştur yılı nüfus sayımına göre göç sonuçları henüz değerlendirilememiştir yılındaki sonuçlara göre; yılları arasında Bursa İli içinde kişi (1985 nüfusuna göre % 4) yer değiştirmiştir. İl içindeki net göç sayısı kişi olup göç tamamen (% 99,6) köylerden il merkezine doğru gerçekleşmiştir. Nüfus artışını karşılayacak konut stokunun bulunmaması kentin bitişiğindeki tarım alanlarının hisseli tapu yoluyla yerleşime açılması sonucunu getirdi lerin başında kentteki konutların % 40 ı hisseli tapuluydu. Bugün hisseli tapu ve gecekondu bölgeleri kentin batısında ve doğusunda büyük alanlar kaplamaktadır. Plansız kentleşme, yetersiz altyapı, şehir formunun bozulması, direkt ve dolaylı olarak hava kirliliğindeki artış gibi sorunlara neden olmaktadır. C Yeşil Alanların Azalması : Bursa Büyükşehir Belediyesi sınırları içinde yeşil alan çalışması iki başlık altında incelenmiştir. 1. Aktif Yeşil Alanlar - Çocuk Bahçeleri Parklar Piknik Alanları Spor Alanları Fuar Alanları 2. Pasif Yeşil Alanlar - Ağaçlık Alanlar Orman Alanları Bursa İli Büyükşehir Belediye sınırları içerisindeki Aktif yeşil alanlar Tablo-C.12' de, Pasif yeşil alanlar ise Tablo-C.13'de verilmektedir. Tablo C.12. Mevcut Aktif Yeşil Alanlar Aktif Yeşil Alan Osmangazi Yıldırım Nilüfer Gürsu Kestel Demirtaş Toplam Mevcut Alan (ha) 'e Göre Olması Gereken Nüfus M2/ki

63 Tablo C.13. Mevcut Pasif Yeşil Alanlar Mevcut Alan 3194'e Göre Olması Aktif Yeşil Alan (ha) Gereken Osmangazi Yıldırım Nilüfer Gürsu 0 89 Kestel Demirtaş 0 5 Toplam Nüfus M2 /ki Yeşil Kuşak Projeleri Soğanlı Botanik Parkı Park, Yalova-İzmir Çevre Yolu üzerinde yaklaşık m2 'lik bir alana yayılmaktadır. Bursa Büyükşehir Belediyesi'nin mülkiyetinde olan bu alanın düzenlenmesine 1995'de başlanmış ve alan 24 Nisan 1998'de hizmete açılmıştır. Bursa halkının dinlenme, eğlenme, kültür ve spor gereksinimlerini karşılaması hedeflenen Soğanlı Botanik Parkı'nda Fransız, İngiliz ve Japon stillerinde bahçe düzenlemeleri, 150 tür 7 bin ağaç, 29 tür 200 bin lale dikilmiştir. Bursa için bir oksijen ünitesi olmasının yanı sıra bir açık hava laboratuvarı niteliğindedir. Hayvanat Bahçesi Soğanlı Botanik Parkı'nın hemen yanındaki 200 dönümlük alanda çalışmaları başlayan Hayvanat Bahçesi'nde doğal yaşam koşulları içinde oluşturulacak doğal barınaklarda iklim koşullarına uygun 50 hayvan türünün barındırılması öngörülmektedir. Hayvanat Bahçesi Eylül 1998'de faaliyete geçmiştir. C Isınmada Kullanılan Yakıtlar Ülkemizde tüketilen yakıtların % 32 si ısınma amaçlı kullanılmakta olup, çıkarılan linyitlerin büyük kısmının ısıl değerleri düşük, kükürt, azot, kül ve nem içerikleri oldukça yüksektir. Kaliteli yakıtların pahalılığı, ekonomik gücü zayıf olan halkımızı, yıllarca, ucuz ve çevreyi daha fazla kirleten linyitlere yöneltmiş, bu eğilim, kömürlerimizde ısıl değerin düşük oluşu ve yapılarımızda ısı yalıtımına gereken önemin verilmeyişiyle birlikte, birim enerji üretimi için gerekli yakıt sarfiyatını ve kirletici konsantrasyonlarını arttırmıştır. Bu süreç içerisinde, yerel yönetimlerin ithal kömür ve sıvı yakıt kullanımı konusunda aldığı kararlar ve 1992 yılından itibaren doğalgaz kullanımına geçişte kaydedilen aşamalar ile ilimizde kirletici konsantrasyon değerleri, sınır değerleri içine çekilmiştir. Bursa da kömür, fuel-oil ve doğalgaz başta olmak üzere çeşitli yakıtlar kullanılmaktadır. İlimizde İl Mahalli Çevre Kurulu nun tarihinde aldığı kararla yakıt kriterleri ve uygulama esasları belirlenmiştir. Sıvı yakıt olarak özel kalorifer yakıtı kullanılması gerektiği belirtilmiş, doğalgaz boru hattının geçtiği tüm konut ve sanayi kuruluşlarında yakıt olarak doğalgaz kullanımının özendirilmesi yönünde karar alınmıştır. Bursa İli nde 2005 yılında tüketilen doğalgaz miktarı Tablo C-14 de belirtilmiştir. 62

64 Tablo C.14. Bursa İli nde Tüketilen Doğalgaz Miktarları YIL 2005 KONUT (m3 ) SANAYİ (m3 ) TOPLAM (m3 ) yılında BURSAGAZ a alınan abone sayısı olup toplam abone sayısı e ulaşmıştır. Bursa da 2004 yılında tüketilen yakıtların cinsi ve miktarı Tablo C-15 de verilmiştir. Tablo C Yılı Tüketilen Yakıt Cinsi ve Miktarı Yakıt Cinsi İthal Kömür (ton) Yerli Kömür (ton) Odun (ton) Kalorifer Yakıtı (ton) Yıl 2005 C Endüstriyel Emisyonlar İlimizde endüstriden kaynaklanan hava kirliliği, esas olarak sanayi kuruluşlarının yanlış yer seçimi ve atık gazlarının yeterli teknik tedbirler alınmadan havaya bırakılması sonucu meydana gelmektedir. Bu amaçla; Endüstriyel Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği gereğince izne tabi tesislerin emisyon izni çalışmaları devam etmektedir. Bugüne kadar (Aralık 2005) dahil Emisyon İzin Belgesi alan işletme sayısı Tablo C-16 da verilmiştir. Tablo C.16. Bursa İli Emisyon İzin Belgesi Alan Sayısı A Grubu Emisyon İzin Belgesi verilen işletmeler 34 Adet B Grubu Emisyon İzin Belgesi verilen işletmeler Genel Toplam 247 Adet 281 Adet Hava kirliliği oluşturan ve endüstriyel insan kaynaklı elementlerin adları ve kimyasal bileşikleri şunlardır. -Katı Parçacıklar -Kükürtlü Bileşikler -Azot Bileşikler -Oksijen Bileşikleri -Halojen Bileşikleri -Organik Bileşikleri :Küller, ZnO, PbCl ve öteki ağır metaller :SO2, SO3, H2 S :NO, NO2, NO3 (NOx ) :O3, CO, CO2 :HF, HC, CFC :Aldehitler ve Hidrokarbonlar Yukarıda belirtilen maddelerin etkileri, çıkış kaynağı, bulunduğu ortama ve faaliyet alanına göre değişme göstermektedir. 63

65 C Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar Trafikten kaynaklanan emisyonlar, konutlar ve endüstri tesisleri gibi sabit emisyon kaynaklarından meydana gelen hava kirliliği kadar aynı derecede önemli kirleticilerdir. Karbon monoksit emisyonlarının % ı, azotoksit emisyonlarının % i, hidrokarbon emisyonlarının % 50 si ve şehir bazında, kurşun emisyonlarının % 100 ü motorlu taşıtlardan kaynaklanmaktadır. Egzoz gazı ortalama % 0,1 NO, % 1 CO, % 0,3 H2, % 10 H2 O, % 0-1 O2, % 77,6-78,6 N2 içermekte olup, taşıtın yük durumuna göre bileşimde önemli değişmeler olur. Motorlu taşıtların genel kirletici özellikleri yanında ani ve doğrudan etkili toksik niteliğinin bulunması atmosferdeki ömrünün daha uzun süreli olması ve asit yağmuru olaylarında temel faktör oluşu gibi özellikleri diğer emisyon kaynaklarına göre daha ciddi kılmaktadır. Motorlu taşıtlardan kaynaklanan bir diğer emisyon türü de asbesttir. Asbest in ana maddesi magnezyum silikat olmak üzere Fe, Mg, Al, CaO ve Si O2 içerir. İlimizde hızla artan nüfusa paralel olarak araç sayısında da hızlı bir artış gözlenmektedir. Bursa da trafiğe kayıtlı araç sayısı civarındadır. Bursa İli nde kentin hava kirliliğinde % 45 ile en önemli etken taşıtlardır. Trafikten kaynaklanan hava kirliliğinin önlenmesi için ilimizde araçların egzoz emisyonlarının ölçümü, tarihinden itibaren Çevre Koruma Vakfı na ait 8 adet sabit istasyon ve bir adet de gezici istasyon ile yetki belgesi olan 3 adet mobil, 7 adette sabit olmak üzere toplam 10 firma tarafından düzenli olarak yapılmaktadır. Bunların yanında toplu emisyon ölçümü için başvuran kurumlarında egzoz emisyon ölçümleri ayrıca yapılmaktadır. Ölçüm esnasında emisyon oranları uygun olan araçlara emisyon pulu ve uygunluk belgesi verilirken, uygun olmayan araçların bakımlarının yaptırılması şart koşulmaktadır. Yapılan ölçümler sonucunda yıllara göre verilen emisyon pulu sayısı Tablo C-17 de verilmiştir. Tablo C.17. Bursa İli Yıllara Göre Verilen Pul Sayıları YILLAR VERİLEN PUL SAYISI NOT:Resmi araçlar dahildir. C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları a) Bursa da Hava Kirliliğinin Nedenleri Bursa da kış aylarında görülen hava kirliliğinin genel bir ifade ile, kent bilimi ve çevre bilimi ilkelerine uygun olmayan sanayileşme ve kentleşmeden kaynaklandığı söylenebilir. Bursa nın hızlı göç alması bu bağlamda kentin topoğrafik ve coğrafik yapısını dikkate almayan plansız kentleşme ile birlikte, hava kirliliğini azaltan yeşil alanların azalması, sağlıksız yapay çevre koşullarını oluşturmaktadır. Bu olumsuz koşulların yanı sıra ve ısınma amacıyla kullanılan kükürt miktarı yüksek kömür ve fuel-oil kirlenmede önemli etkendir. Ayrıca hızla artan ulaşım araçları da Bursa da hava kirliliğinde önemli rol oynamaktadır. 64

66 b) Bursa da Hava Kirliliğine Karşı Yapılan Çalışmalar 1980 li yılların sonlarında yoğun bir hava kirliliği sorunu ile karşı karşıya kalınan Bursa da 1992 yılından itibaren alınan önlemler sorunu bir ölçüde hafifleştirmiştir. Ancak hava kirliliği sorunu ve bu bağlamda hava kalitesinin yönetimi çok boyutlu bir konudur. Bu nedenle de planlı ve eşgüdümlü çalışmaları gerektirmektedir. Bursa da hava kirliliği ile mücadele yöntemleri, İl Mahalli Çevre Kurulu Kararlarınca belirlenmekte olup sanayi tesisleri konut ve iş yerlerinde ise kükürt oranı max. % 1,5 olan sıvı yakıt kullanılması ve Endüstriyel Kaynaklı Hava Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği Madde 43.A.4 maddesinde yer alan sıvı yakıtlı yakma tesisleri için emisyon sınır değerlerinin sağlanması istenmiştir. Hava kirliliği ölçümleri sekiz noktada İl Sağlık Müdürlüğü tarafından SO2 ve partikül madde tayinleri şeklinde yapılmaktadır.ayrıca Büyükşehir Belediyesi Zabıta Müdürlüğü elemanları tarafından kentin farklı noktalarında 2 adet mobil kömür denetim ekibi tarafından şehrimize getirilen kömürlerin denetimi yapılmaktadır. Hava Kalitesi İzleme Ağı, şehrimizdeki trafik ve ısınma kaynaklı hava kirliliği boyutlarını tespit ederek gerekli önlemleri almak amacıyla Büyükşehir Belediye Başkanlığı tarafından kurulmuştur. Sistemde 4 istasyon, 1 merkezi bilgisayar ve 1 halka sunum panosu (bilboard) bulunmaktadır. Duaçınarı ve Heykel de bulunan 2 ana istasyonda; SO2, CO, PM, Ozon, HC, NOX ve meteorolojik veriler ölçülürken Hamitler Kent Katı Atık Depolama Tesisi ve Demirtaş Eski Çöp Depolama Sahası Rehabilitasyon alanındaki 2 küçük istasyonda yalnızca çöp gazlarından kaynaklanan HC (Hidrokarbonlar) parametresi ölçülmektedir. Ayrıca doğalgazın da konut, sanayi ve işyerlerinde hızla kullanılmaya başlanması sonucunda hava kirliliğinde önemli oranda azalmalar sağlanmakta, özellikle de havadaki kükürtdioksit ve partikül madde oranlarında önemli derecede azalmalar gözlenmektedir. Bursa kent merkezinde hava kirliliğinin artışında trafik kökenli kirlilik önemli bir yer tutmaktadır. Motorlu taşıtların egzoz gazları, özellikle çok eski ve/veya yeterli bakımı yapılmamış taşıtların şehir trafiğinde seyretmeleri nedeni ile hava kirliliğinin artmasına sebep olmaktadır. Bu tespitten hareketle, Bursa da trafiğe çıkan araçlar Egzoz Gazı Analizörü ile teste tabi tutulmaktadır. Bursa da trafik sorunu karşısında alınan önlemlerin ve yapılan çalışmaların başında kent içi trafik akışını hızlandırmayı amaçlayan çeşitli düzenlemeler gelmektedir. Bu çalışmalar, Bursa Büyükşehir Belediyesinin 1987 yılında ODTÜ Ulaşım ve Araştırma Merkezinde hazırlattığı Bursa Ulaşım Master Planı kapsamında yürütülmektedir. Planın öngörüleri doğrultusunda çalışmalar köprülü kavşak, alt ve üst geçitlerin yapımı biçiminde sürdürülmektedir. Ancak hızla artan araç trafiği karşısında yapılanlar yetersiz kalmakta ve Bursa da trafik sorunu halen önemini korumaktadır. Bursa da ulaşım sorununa uzun dönemli çözümler bulmak amacıyla Bursa Büyükşehir Belediyesince 1990 yılında Bursa Kentiçi ve Yakın Çevre Ulaşım ve Toplu Taşıma Fizibilite Etüdü hazırlanmıştır. Bir yılı aşkın bir süre devam eden çalışmalar sonucunda dört güzergah için Raylı Sistem önerisi getirilmiştir. Raylı sistem dışında ise geliştirilmiş ve modernleştirilmiş bir otobüs sistemi ile kısa hat taşımacılığı önerilmiştir. Bursa Metrosu 65

67 olarak da adlandırılan raylı sistem çalışmalarının 1998 yılı içinde başlatılmış ve 2003 yılında bir kısmı hizmete açılmıştır. Bursa da hava kirliliğinde rol oynayan diğer bir etkende çarpık kentleşme sonucu kentin merkezinde kalan işyerleridir. Kentin batı bölgesinde yer alan tabakhanelerin kent dışına taşınması için gerekli çalışmalar yapılarak Bursa Büyükşehir Belediyesi dışında yeni yerleşim alanı seçmiştir. Konu ile ilgili çalışmalar halen devam etmektedir. Ayrıca Hamitlerde açılan sıhhi çöp depolama alanın da devreye alınması hava kirliliğinin önlenmesi bakımından başarılı bir çalışma olmuştur. C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman : Havadaki kirliliğe neden olan kükürtoksitler (SOX) arasında en önemlisi kükürtdioksittir (SO2). S O 2 yanmayan renksiz bir gazdır. Kullanılan fosil yakıtlardaki karbonun yanması sonucu geriye içindeki kükürtdioksit maddesi kalır. Atmosferde bulunan katalitik (manganez ve demir tozları) veya fotokimyasal maddeler ve diğer kirleticiler ile reaksiyona girerek çok daha etkili olan sülfür, sülfat ve nem durumuna göre sülfirik asite dönüşerek tehlikeli olabilir. Kükürtdioksit suda kolayca çözünebilen bir gaz olduğundan, solunum yoluyla kolayca kana karışabilmektedir. Kirli havada çok bulunan bu kirletici, insanlarda üst solunum yolu enfeksiyonuna neden olabilir. İnsan sağlığına etkisinin yanında eşyalara ve bitkilere zararlı olduğu tespit edilmiştir. Kükürtlü kirleticilerin bir diğer özelliği de nemli havada su buharı ile birleşerek yoğun sis ve pus hadiselerinin uzun süre devam etmesine, yağmurlarla birlikte asit yağışları (H2 SO4 ) olarak toprağa dönmesine neden olmasıdır. Çevre kirlenmesi bakımından etkisi bilinen bu kirleticinin havaya karışmasını önlemek için belli başlı çıkış kaynağı olan katı yakıtlardan içinde kükürt oranı % 1,5 den fazla olanların satılması ve yakılması çoğu ilde yasaklanmıştır. Bursa da hava kalitesinin izlenmesi için İl Sağlık Müdürlüğü Bölge Hıfzısıhha Enstitüsünce 8 ayrı noktada (Tophane, Garaj, Arabayatağı, Eğitim, Küçükbalıklı, Karaman, Çekirge ve Sırameşeler ) istasyonlarında 8 ayrı noktada yarı ve tam otomatik cihazlarla ölçümler titizlikle yapılmaktadır. Bu cihazlar ve ölçüm sonuçları Tablo C-18 de belirtilmektedir. Bursa İli hava kirliliği SO2 ve PM ortalamaları Tablo C-19'da verilmektedir. C.2.2. Partikül Madde (PM) Emisyonları : 66

68 Tablo C.18. Bursa İli Hava Kirliliği Ölçüm Cihazları Çizelgesi (2005) SIRA NO SAYISI MARKASI İSTASYON ADEDİ İSTASYONUN YERİ ÖLÇÜM METODU YAPILAN ÖLÇÜM TÜRÜ KULLANAN KURUM CİHAZLARIN DURUMU 1 1 Sar Elektronik 1 Tophane Yarı Otomatik SO2 ve Partikül Sağlık Müd. Faal 2 3 Burç Elektronik 9 Yarı Otomatik SO2 ve Partikül Sağlık Müd. Faal 3 1 Enviromet 1 Tam Otomatik SO2 ve NOX 1 Enviromet 1 Tam Otomatik NOX 5 1 Dasibi 1 Tam Otomatik SO2 ve Partikül Uludağ Üniversitesi Çevre Koruma Vakfı Çevre Koruma Vakfı Faal 4 GarajArabayatağıK.BalıklıKaramanSırameşelerÇekirge-Eğitim İnegöl-Orhangazi Osmangazi Kaymakamlığı Büyükşehir Belediyesi Uludağ Üniversitesi 6 1 Inter Scan 1 Elmasbahçeler Tam Otomatik NOX 67 Büyükşehir Belediyesi Gayri Faal Gayri Faal Gayri Faal

69 Tablo C.19. Bursa İli Hava Kirliliği Ölçümleri Aylık Ortalama Değerleri YILLAR ORTALAMALAR SO2 PM C.2.3. Karbonmonoksit Emisyonları: tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliğinde CO için uzun vadeli sınır değer (UVS) µg/m 3, kısa vadeli sınır değer ise (KVS) µg/m 3 olarak verilmiştir. Sabit ve hareketli kaynaklardan verilen CO miktarı ile yıllık ve kaynaklarına göre CO emisyon değerleri hakkında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. C.2.4. Azot Oksit (NOX ) Emisyonları: İlimizde bu konuda bilgi bulunmamaktadır. C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları : tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nde hidrokarbonlar (HC) için uzun vadeli sınır değer belirtilmemekte, kısa vadeli sınır değer ise (KVS) 140(280) µg/m 3 olarak verilmiştir. Ancak HC ve Pb yıllık ortalama yoğunluğu konusunda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. C.3. Atmosferik Kirlilik C.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri : İlimizde bu konu hakkında yeterli bilgi bulunmamaktadır. 68

70 C.3.2. Asit Yağışlarının Etkileri : İlimizde, ortalama yağmur PH sı yağan yağmurun asit karakter yüksekliği veya düşüklüğü, yağan yağmurun iyon konsantrasyonu (H,SO4,NO3,NH4, Cl, Na,Ca, Mg,) ölçümleri hakkında bilgi bulunmamaktadır. C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan Etkileri : C.4.1. Doğal Çevreye Etkileri: C Su Üzerindeki Etkileri : Hava kirliliğinin çevre üzerindeki etkileri, global, bölgesel ve mahalli ölçekte meydana gelmektedir. Bölgesel ölçekte, asit yağmurları ormanların tahribatına ve göllerin asitlenmesi neticesinde ekolojik dengenin bozulmasına yol açmaktadır. Asit yağmurunun en zararlı etkilerinden biri de doğal su kaynaklarının (göller) asidifikasyonu ve bunun neticesinde aquatik canlıların ve bilhassa balıkların ölmesidir. Suyun PH sı 5.5 in altına düştüğü takdirde, birçok balık türünde üreme sekteye uğrar. Ayrıca balıkların gıdasını oluşturan planktonlarda ve dip faunada PH düşmesiyle birlikte azalmalar gözlenmiştir. C Toprak Üzerine Etkileri : Hava kirleticileri, toprak tabakasının verimsizleşmesine dolayısıyla toprak ve su kanalı ile bitki köklerinin olumsuz etkilenmesine sebep olmaktadır. C Flora ve Fauna Üzerinde Etkisi : Hava kirliliği, bitkiler üzerine genel olarak 3 şekilde etki eder. 1. Yaprak dokularının harap olması, 2. Yaprakların sararması veya başka renklere değişerek yeşilliğini kaybetmesi, 3. Büyümenin yavaşlamasıdır. Hava kirliliğinden yem bitkileri, süs bitkileri ve yenebilen sebzeler büyük ölçüde etkilenir. Kükürtdioksit, yonca, pamuk, buğday ve elma türlerine çok tesir eder. 0.3 ppm konsantrasyonuna 8 saat maruz kalan bu bitkiler büyük hasar görürler. Çayır ve çam kozalarına, florürler ; ozon 0.15 ppm konsantrasyonunda domates, patates, tütün, benekli fasulye ve ıspanak gibi bitkilere zarar vermektedir. Hava kirliliğinin hayvanlar üzerinde de olumsuz etkileri bulunmaktadır. Pensilvanya da 1948 de hava kirliliğinden dolayı kanaryaların %20 si, köpeklerin ise % 15 i büyük ölçüde etkilenmiştir. Kronik zehirlenmeler genel olarak yem bitkilerinde adsorbe edilen kirleticilerden ileri gelmekte olup bu tip zehirlenmelere ağır metaller, arsenik, kurşun ve molibdendir. Çiftlik hayvanlarına en çok tesir eden ve öteden beri bilinen bir diğer kirleticide florürlerdir. Çiftlik hayvanlarından özellikle sığırlar ve koyunlar florürlerden çok etkilenmektedir. Bilhassa hayvanlarda diş hastalıkları görülmektedir. C İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkisi : Hava kirleticileri insan vücuduna ağız, burun, nefes borusu ve akciğerler yolu ile girerek bu bölgelerden ve akciğerlerden kana karışarak vücudun diğer yerlerine ulaşabilirler. CO ; kan dolaşımında oksijen taşınımının aksaması, sinir sisteminde meydana gelen olumsuz etkiler (görüş kabiliyetinin azalması), baş ağrısı,kalp rahatsızlıklarında artış vb. NO2 solunum yollarındaki patojenik değişimler, O3 (ozon) solunum sistemi hastalıkları, PAN ve Aldehitler, gözlerde tahriş, SO2 ve partiküller ise akut ve kronik solunum yolları hastalıklarına sebep 69

71 olmaktadır. Pb ise beyin, böbrek gibi çeşitli organlarda birikerek sinir sistemi ve böbrek fonksiyonunu olumsuz yönde etkiler ve hemoglobin sentezini engeller. C.4.2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri: Hava kirliliğinin eşyalar üzerinde en çok bilinen tesiri bina cephelerinde, kumaşlar ve diğer eşyalar üzerinde lekeler meydana getirmesidir. Yüzeyler üzerine 0,3 mikron büyüklüğünde smogların birikmesi neticesi söz konusu bozulma ve lekeler meydana gelmektedir. Zamanla bu birikme, yüzeyi tahrip ederek, rengini değiştirme şeklinde kendini belli eder. Hava kirliliğinin malzemelere olan bir diğer etkisi korozyonu hızlandırmasıdır. Bilhassa kükürt dioksit çürümeyi son derece hızlandırmaktadır. Ozon; kauçuk ve lastik malzeme üzerine son derece zararlı tesir yapmaktadır. H2 S, kurşunlu boyalar üzerine çok büyük zararlı tesir yapmaktadır. Nemli havalarda kurşunla reaksiyona girerek kurşun sülfür oluşturmaktadır. Hava kirleticilerinin diğer bir tesiri de görüş mesafesini azaltmalarıdır. Çapları 0,3-0,6 mikron arasında değişen partiküller görüşü son derece güçleştirmektedir. KAYNAKLAR : 1. D.İ.E. 2. İl Sağlık Müdürlüğü 3. Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü 4. Büyükşehir Belediye Başkanlığı 5. Prof. Dr. Mehmet KARPUZCU, Boğaziçi Üniversitesi Çevre Bilimleri Enstitüsü Çevre Kirlenmesi ve Kontrolü Kitabı. 6. Marmara Araştırma Merkezi Kimya Mühendisliği Araştırma Bölümü Hava Kirliliği Kaynakları ve Kontrolü Kitabı. 70

72 D. SU D.1. Su Kaynaklarının Kullanımı Bursa İli ndeki su kaynakları, akarsular, yeraltı suları, barajlar, göller ve göletler olarak incelenebilir. D.1.1. Yeraltı Suları : Bursa Ovası genelde serbest yeraltı suyu ve artezyen akiferler içerdiği için ovada yeraltı suyu temini sığ kuyulardan sağlanmaktadır. Derin yeraltı suları 50 m. derinlikte artezyen basıncına sahiptir. Kimyasal olarak sular içilebilir durumda olup, endüstriyel kullanıma da uygundur. Bursa Ovası ndan sonra yeraltı suyu rezervi sırasıyla M.K.Paşa ve Karacabey havzalarından sağlanır. Bursa İli yeraltı suyu potansiyeli Tablo D-1 de verilmektedir. Tablo D.1. Bursa İli Yeraltı Suyu Potansiyeli No Ova Adı İli Bursa Ovası Çayır köy Ovası Aşağı Susurluk Ovası İznik Ovası Orhangazi Ovası Gemlik Ovası İnegöl Ovası Yenişehir Ovası Mudanya Sahil Ovası BURSA İLİ TOPLAMI Bursa Rezervi (hm3 /yıl) 115,0 6,5 65,5 14,0 19,5 6,0 41,0 46,0 3,5 317,0 Fiilen Kullanılan (hm3 /yıl) 112,0 6,5 65,0 4,2 14,1 6,0 29,5 36,5 2,8 275,1 Bursa İli sınırları içerisinde kullanılabilecek yıllık ortalama yeraltı suyu miktarı 317,0 hm3 dür. Yıllık çekilen miktar 275,1 hm3 civarındadır. D.1.2.Jeotermal Kaynaklar İlimizdeki jeotermal su kaynakları hakkında geniş bilgiye doğal kaynaklar bölümünde yer verilmiştir. D.1.3. Akarsular : a) Nilüfer Çayı: Bursa İli nin en önemli akarsuyu ve Bursa kentinin karakteristiğidir. Kent sınırlarını terk ettiği Armutköy civarında sahip bulunduğu su toplama havzası büyüklüğü 680 km2 dir. Bursa nın bir ikinci karakteristiği Uludağ ın güney yamaçlarında Keles civarında doğan Nilüfer Çayı, kuzeybatı yönünde akarken topladığı yan dereler ile taşıdığı su potansiyelini arttırarak geldiği Doğancı Köyü mevkiinde soldan katılan Sultaniye kolunu da alarak faydalanabilir bir potansiyele ulaşmaktadır. Akarsuyun Doğancı Köyü mevkiinde sahip olduğu 450 km2 su toplama havza büyüklüğü kendisine yıllık m3 lük bir su verimi kazandırmaktadır. Bu noktada 71

73 DSİ nin Bursa Kenti ne içme kullanma suyu temini için 1983 yılında hizmete açtığı Doğancı Barajı ile Nilüfer Çayı ndan yıllık m3 su alınabilmektedir. Bursa Ovası ve civarının bütün dereleri Uluabat Gölü ne oradan havza dışında bulunan Simav Çayı ile birleşerek Karacabey Boğazından Marmara Denizi ne dökülür. b) Deliçay: Uludağ ın kuzey yamaçlarından doğar ve eğimin çok dik olması nedeniyle bahar aylarında karların erimesi sonucu çok rusubat getirmektedir. Ancak, taşınan rusubat, Dokuzgözler Tersip Bendi nin rezervuarında çökelmekte ve bu noktadan sonra su kirliliği düzeyi düşmektedir. c) Akarsu Deresi: Uludağ ın kuzey yamaçlarından inen bir deredir. Gölbaşı göletine dökülmektedir. d) Kaplıkaya Deresi: Uludağ ın kuzey yamaçlarından doğar Bursa Ovası na girdikten sonra Deliçay Deresi ile birleşerek Nilüfer Çayı na katılır. e) Ayvalı Deresi: Çayırköy Ovası ndan geçerek Nilüfer Çayı na katılır. f) Hasanağa Deresi: Ayvalı deresinden yaklaşık 7 km batıda Nilüfer Çayı ile birleşmektedir. g)orhaneli Çayı: İlin en büyük akarsuyu M.K.Paşa Çayı nın doğudan gelen kolu olan Orhaneli Çayı, Kütahya İli nin Gediz ilçesinde doğar ve 276 km lik akıştan sonra M.K.Paşa ilçesine 20 km kala Çamandar Köyü nde M.K.Paşa Çayı nın batıdan gelen kolu olan Emet Çayı (Aliova) ile birleşerek M.K.Paşa Çayı adını alır ve Uluabat Gölü ne dökülür. h) Emet Çayı: Gediz yöresinde Şaphane dağında metrelerde doğar, kuzeye 180 km akıp Orhaneli Çayı ile birleşerek M.K.Paşa Çayı nı oluşturur. ı) M.K.Paşa Çayı: Orhaneli ve Emet çayları Çamandar Köyü nde birleşmeleri ile meydana gelen M.K.Paşa Çayı, buradan 40 km sonra Uluabat Gölü ne mansab olmaktadır. j)susurluk Çayı: Simav yakınlarındaki Şaphane Dağından doğan Simav Çayı birçok küçük kolla birleşerek Susurluk İlçesi ne gelir. Buradaki ismi Susurluk Çayı (Kocadere) olur. Susurluk Çayı, M.K.Paşa Çayı ve Karadere, Manyas yöresinden gelen Hanife Dere ve Nilüfer Çayı İle birleşerek Karacabey Boğazı ndan Marmara Denizi ne dökülür. Bursa İli akarsularının özellikleri Tablo D-2 de verilmektedir. D.1.4. Göller, Göletler ve Rezervuarlar : a) Uluabat Gölü Marmara Denizi nin güneyinde yer alan sığ (maksimum 6 m. derinlik), bulanık ötrofik bir tatlısu gölüdür. Doğu-batı doğrultusunda uzanan tektonik kökenli Yenişehir-Bursa-Gönen çöküntü alanında oluşmuştur. Aynı çöküntü alanındaki Kuş Gölü nden alçak bir eşikle ayrılmaktadır. 72

74 Kabaca üçgen biçimli olan gölün doğu-batı yönünde uzunluğu km., genişliği ise 12 km. kadardır. Göl alanı yıllara ve mevsimlere göre değişiklik göstermektedir. Göl alanı için bugüne kadar verilmiş en yüksek değer hektar, en düşük değer hektardır. Gölün güney-batı kıyıları 1993 yılında yapılan seddelerle çevrelenmiş ve gölün bu kesimi tarıma açılarak geçmişte olduğu gibi geniş alanlara yayılması engellenmiştir. Gölün ortalama derinliği 2,5 m.dir. Büyük bir bölümü oldukça sığ olup, bu kesimlerdeki derinlik 1-2 m. arasında değişmektedir. En derin yeri Halilbey Adası ndaki 10 metreyi bulan çukurluktur. Gölün kuzey kıyıları diğer kesimlere göre nispeten girintili çıkıntılıdır. Kuzeyde kalker yapılı iki yarımada (Eskikaraağaç ve Gölyazı) bulunmaktadır. Yine göl içerisinde yapılarında kalkerlerin egemen olduğu 7 adet ada bulunmaktadır. Adalardan en büyüğü Halilbey Adası dır. Göl suyu kolloidal kil ihtiva ettiği için devamlı bulanıktır. Göldeki fitoplanktonların baskın durumuna göre göl suyuna bazen yeşilimsi- sarı bazen de grimsi- sarı renkler hakim olmaktadır. Göl suyunun bulanık olmasından dolayı ışık geçirgenliği çok azdır. İlkbaharda göle giren süspanse maddelerin artışına bağlı olarak ışık geçirgenliği 22 cm.ye kadar düşebilmektedir. Gölü besleyen en önemli su kaynağı M.K.Paşa Çayı dır. Göl dibindeki ve çevresindeki karst kaynakları ile yağışlı dönemlerde göle ulaşan küçük dereler gölün beslenmesine katkı sağlamaktadır. Ayrıca, gölün güneybatısındaki tarım alanlarının drenaj suları da göle verilmektedir. Göle giren su miktarı mevsimlere ve yıllara göre büyük değişiklikler göstermektedir. Gölün fazla suları, gölün batısındaki Uluabat Deresi ile Susurluk Çayına ve bu çay vasıtasıyla da Marmara Denizi ne boşalmaktadır. Ancak göl su seviyesi Uluabat Deresinin altına düştüğünde, dere göle doğru akışa geçerek gölü beslemektedir. Gölden pompalarla su çekilmekte ve göl çevresindeki hektar arazi sulanmaktadır. Uluabat Gölü, küçük karabatak (300 çift), alaca balıkçıl (30 çift) ve kaşıkçı (75 çift) için önemli bir üreme alanıdır. Kışın gölde aralarında küçük karabatak (max. 1078), tepeli pelikan (max. 136), elmabaş patka (max ) gözlenebilir. Bu nedenle, Uluabat Gölü tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak Ramsar (Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanlar) sözleşmesi kapsamında, uluslararası düzeyde kaynak değerine sahip bir sulak alandır. Ülkemiz, sulak alanların korunması yönünden önemli olan bu sözleşmeye, 30 Aralık 1993 tarihinde taraf olmuştur. Sözleşme, 94/5434 sayılı Bakanlar Kurulu kararıyla tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Sözleşme bugüne kadar Ramsar Sözleşmesi olarak anılmıştır. Ancak, günümüzde içeriğini çağrıştırması amacıyla Sulak Alanlar Sözleşmesi olarak ifade edilmektedir. Mülga Çevre Bakanlığı tarafından hazırlanan ULUABAT GÖLÜ YÖNETİM PLANI, 27 Aralık 2002 tarihinde Ulusal Sulak Alan Komisyonunca imzalanarak yürürlüğe girmiştir. 73

75 b) İznik Gölü Marmara Bölgesi nin en büyük, Türkiye nin ise beşinci büyük doğal gölü olan İznik Gölü, derinliği en fazla 80 m. olan tektonik bir tatlısu gölüdür. Güney ve kuzeyde alçak olan sıraları ile sınırlanmıştır. En büyükleri kuzeydoğusundaki Karasu ve güneybatıdaki Sölöz olmak üzere, derelerin göle girdiği noktalarda küçük deltalar ve sazlıklar oluşmuştur. Karsak Çayı gölün tek gideneğidir. Gölün batısından çıkar ve Marmara Denizi ne akar. Gölün bu tarafında taşkınları önlemek için bir sedde inşa edilmiştir. Göl bütünüyle tarım alanları ve zeytinliklerle çevrilidir. Batıdaki seddenin ardındaki eski göl alanında kavaklıklar vardır. Gölden gerek Gemlik teki fabrikalar, gerekse çevredeki tarım alanları için su alınmaktadır. Alan, sık sazlıkların arasında karışık koloniler kuran küçük karabatak (30 çift) ve gece balıkçılı (250 çift) ile özel Çevre Koruma Alanı ölçütlerine uyar. İznik Gölü 1990 yılında Sit Alanı ilan edilmiştir te gölün batısındaki seddenin yapımı sonucunda 416 ha sulak alan kurutulmuştur. Su tutma amacıyla da yapılan bu sedde, gölü kısmen bir rezervuara dönüştürmüştür. Yaklaşık 9000 ha tarım arazisi göl suyuyla sulanmaktadır. Yapımı süren tesislerle bu alanın ha daha arttırılması öngörülmüştür. Bunun yanı sıra, göl kıyısındaki tarım alanlarının sulanması için çiftçiler tarafından pompayla su çekilmektedir. Sulama suyu biriktirme yapıları Tablo D.3.1. de verilmektedir. 74

76 Tablo D.2. Başlıca Akarsular (2005) AKARSUYUN ADI Kocadere-Sölöz Karadere-Çakırca Küçükkumla-Deresi Büyükkumla-Deresi Yamandere-Kapaklı Hamamlıdere-Armutlu Gölyağıdere-Karsak Boğazı Göksu Çayı Karadere-Akıncılar Cerrahdere Hocaköydere Mezitdere Bedresu-İsaören Akcasu-Ortaköy Susurluk Çayı M.Kemalpaşa Çayı Orhaneli Çayı Emet Çayı Nilüfer Çayı Sultaniye Kurtkaya Dere Değirmendere Yaylacıkdere Deliçay TOPLAM UZUNLUĞU (km) İL SINIRLARI İÇİNDEKİ UZUNLUĞU (km) TOPLAM UZUNLUĞA ORANI (%) YILLIK ORTALAMA DEBİSİ (m3 / sn) 17,3 38,5 9,15 13,0 10,0 16, ,3 38,5 9,15 13,0 10,0 16, ,850 2,172 0,288 0,271 0,232 0,216 1,941 18,894 0,493 3,657 0,516 3,174 1,234 1, ,054 64,798 34,95 35,60 16,77 0,600 0,145 0,261 0,189 1,336 Başlıca akarsular: İlin ilçeler itibariyle önemli akarsularını gösterir. Başlangıç ve Bitiş Noktaları: Akarsuyun İle girdiği ve İlden çıktığı mevkilerin adı olarak belirtilir. Özellikleri sütununda: Ulaşıma,su sporlarına ve su ürünleri üretim ve avcılığına elverişliliği gibi hususlar belirtilir. KAYNAK: DSİ 1. Bölge Müdürlüğü 75 İL SINIRLARI İÇİNDEKİ BAŞLANGIÇ VE BİTİŞ NOKTALARI Fethiye-İznik Gölü Çandarlı-İznik Gölü Küçükkumla kaynağı-gemlik Körfezi Naldöken Dağı-Gemlik Körfezi Dumanlı Dağ-Gemlik Körfezi Tazdağı-Gemlik Körfezi Örnekköy-Gemlik Körfezi Mezitler-Yenişehir Hayriye Babasultan-Akhisar Fevziye-Hamzabey Uludağ Kuzeyi-Cerrah Aksutekke-Hasanpaşa Boğazova-İnegöl Hayriye-Şikrali Adaköy-Karacabey-Marmara Denizi Marmaracacık-Uluabat Gölü Harmancık-Demirci-Camandar Emet-Camandar Keles-Akçasusurluk Gökçetepe-Doğancı Barajı Kurtkaya-Bademli Kayapa-Göbelye Kadriye-Nilüfer Çayı Alaçam-Panayır KOLU OLDUĞU AKARSU ÖZELLİKLERİ Marmara Müteferrik Suları Marmara Müteferrik Suları Marmara Müteferrik Suları Marmara Müteferrik Suları Marmara Müteferrik Suları Marmara Müteferrik Suları Marmara Müteferrik Suları Sakarya Nehri Göksu Çayı Göksu Çayı Cerrah Göksu Çayı Akçasu Mezitdere Susurluk Susurluk M.Kemalpaşa Çayı M.Kemalpaşa Çayı Susurluk Çayı Nilüfer Çayı Nilüfer Çayı Nilüfer Çayı Nilüfer Çayı Nilüfer Çayı -Balık Avcılığı -----Balık Avcılığı Balık Avcılığı Balık Avcılığı

77 Tablo D.3.1. Göletler YARARLANMA DURUMU GÖLETİN ADI BULUNDUĞU İLÇE AMACI KURTUL GEMLİK SİBALİ-KOZLUCA KARACA DEDEKÖY-HASKÖY Yararlanan Aile Sayısı Sulanan Alan (ha) SULAMA GÖL Hayvan İçmesuyu (Baş) - İNEGÖL HARMANCIK MUDANYA SARIGAZEL KESLİK DAĞKADI ORHANİYE YALINTAŞ KAVAKLI BARAKLI ERDOĞAN KELES-MERKEZ DOĞANCI-DAĞYENİCE İNKAYA HASANAĞA MUDANYA KARACABEY KARACABEY YENİŞEHİR M.K.PAŞA YENİŞEHİR KELES KESTEL KELES OSMANGAZİ KARACABEY NİLÜFER , BURCUN YENİŞEHİR AKALAN EYMİR KOZLUÖREN GÖLCÜK YENİCE ORHANELİ İNEGÖL KESTEL KESTEL BÜYÜKORHAN Amacı Sütununda; enerji üretimi içme suyu taşkın koruma gibi hususlar belirtilir. Tipi Sütununda; Kaya,dolgu,toprak dolgu gibi hususlar belirtilir. Yükseklik; Baraj Gövdesinin nehir tabanından itibaren yüksekliğini gösterir. Kret uzunluğu: Baraj Gövdesinin akarsuyun iki yakası arasındaki uzaklığı gösterir. Maksimum göl hacmi: Baraj arkasında toplanabilecek en yüksek su miktarını gösterir. KAYNAK: İPKM 76 TİPİ T.DOLGU HOMOJEN ZONLU T.DOLGU HOMOJEN HOMOJEN TOP.+KAYA DOLGU HAM.+TOP. DOLGU KİL+ ÇLK KAYA DOLGU YÜKSEKLİĞ İ (m) KRET MAKSİMU M UZUNLUĞ GÖL U HACMİ DOLGU HACMİ , , , , , , , ,2 0,290 0,71 4,30 1,

78 D.1.5. Denizler : Marmara Denizi nin kuzeydoğusunda yer alan ve iki tabakalı su kütlesine sahip olan Gemlik Körfezi hidrografik özellikleri bakımından genelde Marmara Denizi ne benzer. Üst tabakadaki Karadeniz kaynaklı su kütlesinin kalınlığı genellikle m. arasında değişmektedir m. derinlikten başlayan alt tabakayı Akdeniz kaynaklı, tuzluluğu yaklaşık binde 38,5 olan daha yoğun su kütlesi oluşturur. Bu iki tabaka arasında ise haloklin olarak adlandırılan ve iki farklı su kütlesinin karışımının meydana getirdiği bir geçiş tabakası mevcuttur. Bu üç tabakanın kalınlığı körfezde meteorolojik koşullara bağlı olarak mevsimsel değişim göstermektedir. Üst tabaka kalınlığının arttığı yaz döneminde yüzey suyu tuzluluğu genellikle iken, sıcaklığın düşmesi ve rüzgarın etkisinin neden olduğu sonbahar-kış karışım sonucu yüzey suyu tuzluluğu Marmara da olduğu gibi, Gemlik Körfezi nde de artış göstermektedir. Körfez üst sularına besin elementleri girdisi kaynaklarından birisi olan alt-üst su karışım sonucu oluşan ara tabaka kalınlığı yaz döneminde azalmakta, kış döneminde rüzgarın neden olduğu karışımlar nedeniyle oldukça büyüdüğü gözlenmiştir. Körfezin alt sularında su sıcaklığı yıl boyunca 14, C arasında iken yüzey suyunda 7 ila 24 0 C arasında değişmektedir. D.2. Doğal Drenaj Sistemleri : Akarsular : - Nilüfer Çayı - Deliçay Akım Miktarı (m3 /sn) En Az En Çok Ortalama 2, , Her iki çayda da yıl içinde sürekli akış vardır. Bursa İli akarsularının özellikleri Tablo D.2. de verilmektedir. Yeraltı Suları Yeraltı suları kayaçların yapısına bağlı olarak oluşan yapı sistemleridir. Yeraltı suları ile ilgili drenaj ise akarsuyu besleyen drenaj havzası dışında, akifer suyunu belli bir bölgede boşaltıyorsa, bu akiferin yayılma sahası, onu besleyen diğer drenaj alanlarını da içine alır. Bursa Ovası Drenaj Alanı : 1232 m2 (Akifer Alanı : 292 m2 ) Toplam Rezervi : 118 milyon m3 /yıl D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri D.3.1. Yeraltı Suları ve Kirlilik : Bursa Ovası nda 128 milyon m3 /yıl, Çayırköy Ovası nda 9 milyon m3 /yıl kapasitede yeraltı suyu mevcuttur. Bursa nın doğu tarafında (Kestel, Narlıdere) kaçak ve resmi sanayileşme durmadan çoğalmaktadır. Yeni oluşmakta olan sanayi her geçen gün ovaya açılan yeni kaçak yeraltı suyu kuyularıyla kirlenmenin çoğalmasına neden olmaktadır. Özellikle Narlıdere sulama kooperatifine ait arazinin bir kısmı bölünerek sanayileşmenin hizmetine açılması tarım alanlarının çevre kirliliği ile karşı karşıya kalmasına neden olmaktadır. Bursa Ovası yeraltı 77

79 suyu kuyu açılmasına kapalı olduğu halde kaçak yapılaşma ve fabrikaların sürekli çoğaltılması yüzünden kirlilik durmadan artmaktadır. D.3.2. Akarsularda Kirlilik : a) Orhaneli Çayı Orhaneli Çayı, Gediz civarında Murat Dağı nda kotlarda doğup kuzeye doğru 276 km aktıktan sonra Emet Çayı ile birleşmektedir. Çayın membasından, mansabına doğru Efendiköprü, Çavdarhisar, Örencik gibi yerleşim merkezlerinin kanalizasyonlarını alarak kirlenmeye başlar. Kayıköy mevkiinde Tavşanlı ilçesinin çöp dökme yerinden alan sızıntılarla başlayan kirlenme aynı zamanda ilçenin kanalizasyonlarını da alarak kirlenme devam eder. Bundan sonra yoluna devamla Tunçbilek kasabasına giren akarsu burada Garp Linyitleri leri (GLİ) kömür yıkama tesislerinden ve TEK Termik Santrali nden deşarjlar alarak önemli ölçüde kirlenmektedir. Buraya gelinceye kadar sulama suyu özelliğini korumuş olan akarsu içerdiği kömür tozu kil ve sanayi yağı ile bu niteliğini kısmen yitirmiş bulunmaktadır. Akarsu bundan sonra derin vadilerden geçerek çok önemli bir deşarj almamıştır. Sadece yüzeysel oluşların getirdiği erozyon maddelerini almıştır. Çayın akışı esnasında Tunçbilekten alınmış olan malzemenin önemli bir kısmı çökelmiş diğer kısmı yoluna devam etmiştir. Cumadere karışımından sonra Karıncalı, Orhaneli Termik Santrali nin hizasındadır. Burada krom konsantrasyonu 25 mgr/lt den, 35 mgr/lt değerine yükselmiştir. Bunun sebebi suda zor çözülen kromun yatakta mansaba doğru oluşturduğu birikimin çözülmesiyle açıklanmaktadır. Çınarcıktan sonra borlu topraklara girilmiş olduğundan yıllık ortalama olarak 0,34 mgr/lt bor, 0,055 mgr/lt arsenik konsantrasyonu ölçülmüştür. Orhaneli Çayı nın son gözlem noktasında Kestelek bor işletmeleri bulunmaktadır. Yıllık ortalama bor konsantrasyonu 0,44 mgr/lt dir. b) Emet Çayı Emet Çayı da Gediz yöresinde şaphane dağında metrelerden doğar, kuzeye 180 km akıp Orhaneli Çayı ile birleşerek M.K.Paşa Çayını oluşturur. Emet Çayı nın ilk 20 km sinde su doğrudan içme dışında her kullanıma uyacak kadar temizdi, fakat Temmuz ayında yapılan kirlilik etüdü çalışmalarında ilk uğradığı Yeşilçay yöresinde tarım ilacı kirlenmesinin yoğunlaşmaya başladığı gözlenmiştir. Membadan 22,5 km aşağıda Bor madenince zengin olan topraklarda Etibank ın Hisarcık Kolemanit sinin, Çay a etkisini gözlemekteyiz. DSİ 1. Bölge Müdürlüğü M.K.Paşa Çayı nda bor kirliliğinin yaratıcısı olarak izlenen Etibank ın anılan müessesesi ile 1970 li yılların sonunda diyalog kurulmuş, işletmenin çaya olan kötü etkisi kanıtlanarak konsantratör atıklarının akarsudan uzak tutulması için anlaşma sağlanmıştır. Etibank ın DSİ 3. Bölge Müdürlüğü ne yaptırmış olduğu gölet 1985 yılı başlarında devreye girmiştir. Gölet, 78

80 konsantratörde kullanılan suyun devre daim etmesine olanak sağladığından çaya etki büyük ölçüde azalmış bulunmaktadır. Bununla beraber zaman zaman dereye kaçış olmaktadır. Emet çayına, Hisarcık tan 75,5 km sonunda Gökçedağ tarafında durum çayın sağdan Kınıkdere nin, Harmancık kasabasından taşındığı evsel atıksular ile Harmancıktaki krom madeni işletmesinin taşıdığı kromlu sular çaya katılmaktadır. Devecikonağı na geldiğimizde borun 2,5 kat arttığı gözlenmektedir. c) Mustafakemalpaşa Çayı Orhaneli ve Emet Çayları nın Çamandar Köyü nde birleşmeleriyle meydana Mustafa Kemalpaşa Çayı buradan 40 km sonra Uluabat Gölü ne mansab olmaktadır. Birleşiminden 3 km. aşağıda Döllük te bulunan gözlem noktasındaki tespitler bor konsantrasyonunun istenilenin üzerinde olduğu tespit edilmiştir. Ayazköy de ise BOİ5 ve toplam azot değerleri artmaktadır. Bu artış kasaba kanalizasyonundan kaynaklanmaktadır. d) Nilüfer Çayı Nilüfer Çayı; İlimiz sınırları içerisinde Uludağ ın güney yamaçlarından Keles yakınlarından doğup, Karacabey İlçesinde Uluabat Gölü ayağı olan Kocasu deresine karışarak yine Bursa İli sınırları içerisinden Marmara Denizi ne dökülmektedir. Su toplama havzası büyüklüğü 680 km2 dir. İlimiz sınırları içinde doğan ve yine İlimiz sınırları içerisinden geçerek denize dökülen Nilüfer Çayı nda; İlimizdeki hızlı kentleşme ve kontrolsüz sanayileşmeyle oluşan evsel ve endüstriyel atık suların uzun yıllardan beri direkt deşarj edilmesi sonucu önemli bir kirlilik gözlenmektedir. Nilüfer Çayı su kalitesi parametreleri Tablo D-3 de verilmektedir. Tablo D.3.2. Nilüfer Çayı Su Kalitesi Parametreleri PARAMETRELER BARAJ GİRİŞİ PH 8,2 Elektriksel İletkenlik (Mu ohm/cm) 281 Askıda Katı Madde (ppm) 24,7 Çözünmüş Oksijen (ppm) 10,7 Biyokimyasal Oksijen İhtiyacı 1,68 (ppm) Kimyasal Oksijen İhtiyacı (ppm) 14,4 NH-N (ppm) 0,09 NO3 -N (ppm) 0,47 NO2 -N (ppm) 0,049 Toplam Koliform 440 GOBELYE 7, ,7 1,33 34 HAYIRLAR 7, ,7 4,1 16,2 151,4 10,34 0,66 0, ,33 9,9 0,92 0, İlimizde Nilüfer Çayı kirliliğinin önlenmesi amacıyla yapılan çalışmalar şunlardır: Kent merkezinde evsel ve endüstriyel nitelikli atıksuların toplanarak arıtılması amacıyla, Büyükşehir Belediyesi nce yapılan Doğu ve Batı Arıtma Tesislerinin I. aşaması 5 Haziran 1998 de faaliyete geçmiştir. Bu aşamada anaerobik sistemde bir arıtma yapılmaktadır. Bu tesislerin 2. kademe ve 3. kademe çalışmaları devam etmektedir. 79

81 Bursa Organize Sanayi Bölgesi nde bulunan 183 adet sanayi kuruluşunun, evsel ve endüstriyel nitelikli atıksularının arıtıldığı Bursa Organize Sanayi Bölgesi atıksu arıtma tesisi tarihinde işletmeye alınmıştır. Burada günlük debisi yaklaşık m3 /gün olan atıksu arıtılmaktadır. Demirtaş Organize Sanayi Bölgesi sınırları içersinde faaliyet gösteren 200 adet çeşitli işletmelerden kaynaklanan evsel ve endüstriyel nitelikli atıksuların toplanarak arıtma tesisine iletileceği kanalizasyon şebekesinin planlanması ile atıksuyun ve arıtma çamurlarının, yürürlükte olan Yönetmelik ve Kanunlardaki deşarj standartlarını sağlayacak duruma getirilmesi için yapılacak olan atıksu arıtma tesisinin inşaatına başlanmış olup tarihinde işletmeye alınması planlanmaktadır. İlimiz Kestel-Gürsu İlçelerinden kaynaklanan evsel nitelikli atıksular ile sanayi tesislerinden kaynaklanan endüstriyel nitelikli atıksular ve Barakfakih beldesinde faaliyet gösteren işletmelerden kaynaklanan endüstriyel nitelikli atıksuların arıtılması amacıyla Valiliğimiz başkanlığında, ilgili belediyeler ve bölgede faaliyet gösteren sanayiciler tarafından S.S. Yeşil Çevre Arıtma Kooperatifi kurulmuştur. Söz konusu atıksu arıtma tesisinin inşaatına başlanmış olup, tarihinde işletmeye alınması planlanmaktadır. Ayrıca, İlimiz Osmangazi İlçesi, Soğanlı Mahallesinde 30 yıldır faaliyet gösteren 110 adet tabakhane İkizce ve Badırga Köyleri arasında kurulmakta olan ve altyapı inşaatının %75 i tamamlanmış olan Deri Organize Sanayi Bölgesine taşınacaktır. İlimizde Nilüfer Çayı nın kirliliğinin önlenmesi amacıyla İl Müdürlüğümüz ve Büyükşehir Belediye Başkanlığı tarafından yapılan çalışmalar devam etmektedir. D.3.3 Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik : a) İznik Gölü İznik Gölü beslenim havzasında 56 yerleşim birimi bulunmaktadır. Bunlardan Orhangazi ve İznik büyük yerleşim, Yeniköy, Elbeyli ve Sölöz küçük kasaba, diğerleri küçüklü büyüklü köylerdir. Bu yerleşim birimlerindeki nüfusun yaşamı zeytincilik ve meyveciliğe dayalı bulunmaktadır. Dolayısıyla havzada gübre ve zirai ilaç kullanımı yaygındır. Gübre ve ilaç kalıntıları yağışların sebep olduğu yüzeysel yıkanma ve yüzeysel akışla İznik Gölü ne ulaşmaktadır. Ayrıca yöre zeytinlerini işleyen Marmara Birlik Tarım Kooperatifinin zeytin işlemesinden kaynaklanan atıksuları da göl üzerinde önemli kirleticilerdendir. Diğer taraftan yerleşim birimlerinin büyük nüfuslu ve göle yakın olanlarının kanalizasyonlarında kirletici etkileri önemlidir. Bunlardan başka son yıllarda öne çıkan tatil evi edinme tutkusunun İznik ve İznik Gölü nün özellikle güney sahil ve yamaçlarına yansıyan yapılanmadır. Diğer taraftan havzanın sularını göle taşıyan 4 akarsu ile gölü drene edip, fazla suyun Gemlik Körfezi ne taşıyan gölayağı derede kirlilik en yüksek düzeydedir. Gölde kirlenme belirtileri gölün İznik ve Orhangazi ve Sölöz açıklarında daha belirgin, gölün diğer taraflarına oranla daha yoğun görülmektedir. 80

82 Ayrıca Göle bilinçsizce aşılanmış yada bir şekilde konulmuş bulunan birkaç tür etobur balığın, gölde mevcut otobur balıklara üstünlük kurmuş oldukları ve balık popülasyonunun sayısal azalma ile birlikte etobur lehine değiştiği şeklindedir. Doğruluğunun bilimsel metotlarla tahkiki gereken bu durum, eğer doğru ise; önceleri ışığın nüfuz edip fotosenteze müsaade ettiği derinliklere kadar sudaki azot-fosfor ve silisin teşvikiyle oluşan plankton ve yosunlarla beslenen, sonuçta bunları ortamdan temizleyen balık türleri artık bulunmamaktadır. Dolayısıyla kendilerinden beslenen balık oluşan azalması üreyen bu bitki kökenli canlılar, yaşamlarının sonunda ölüp çürüyerek su ortamına yine azot- fosfor silis ve karbon verirler. Sonuç olarak; bu çürümenin verdiği maddelerle, hem yüzeyde biriken yosunlaşmayla kalite ve estetik itibariyle kirletmektedir. Kirlenmeye karşı hassasiyeti ve bilinen kirleticiler anlatılmış bulunan İznik Gölü nde kirletici etkiye sahip önemli kirleticilere çözüm üretilmesi zorunludur. Bu amaçla, DSİ ve Bayındırlık İl Müdürlüğü müşterek bir çalışma yapmış göl etrafında su çizgisinden başlayarak yatayda ilk 300 metrelik mesafe Koruma Alanı olarak tanımlanıp ilan edilmiştir. Bunun için İznik Gölü nden gelecekte içme kullanma suyu temin edilebileceği öne sürülmektedir. İlan edilmiş bu koruma alanında mevcut yerleşim alanları dışında yapı yasağı getirilmektedir. Ayrıca arıtma tesisi olsun olmasın bu alan içerisinde atıksu deşarjı olan hiç bir sanayi tesisine izin verilmeyecektir. İznik te bulunan Marmara Birlik Zeytin Tesisleri Orhangazi de İspak ve Orhangazi Mezbaha Tesisleri bu koruma kararından önce yapılmış sanayi faaliyetleridir. b) Uluabat Gölü Uluabat Gölü Kirleticileri - Mustafakemalpaşa Çayı: Bu çay DSİ ye ait bir pompa vasıtasıyla Uluabat Köyü yakınlarında Gölün denize aşılan noktasına pompalanmaktadır. Gölün denizle bağlantısı olan Uluabat Deresi, DSİ tarafından yılın belirli zamanlarında kapatılmakta ve bu zaman içerisinde Mustafakemalpaşa Çayı olduğu gibi göle boşalmaktadır. Bu Çay, Mustafakemalpaşa İlçesi kanalizasyon atıklarını, deri işleme tesisleri (Tabakhane) ve konserve fabrikalarının atıksularını göle taşımaktadır. Bursa İli sınırları dışından Emet ve Orhaneli Çayları vasıtasıyla 3 adet maden işletmesi ve termik santralinin atıksuları ve bazı yerleşim birimlerinin kanalizasyon atıkları da göle ulaşmaktadır. - Direkt Deşarjlar: Bunların en önemlileri Kerevitaş, Turbel Gıda, Akçalar Beldesi Mezbahası atıksularıdır. Özellikle mezbaha atıksuları gölde aşırı organik madde kirlenmesi meydana getirmekte ve bunun sebep olduğu çözünmüş oksijen miktarındaki değişmeler nedeniyle göldeki su ürünlerinin yaşamı olumsuz etkilenmektedir. Gölde yapılan inceleme ve gözlem sonucunda aşağıdaki hususlar belirlenmiştir: 81

83 1- Göle ilk bakışta yoğun bir otlanma göze çarpmakta ve yer yer göl yüzeyinin 1/3 nün su bitkilerinin kapladığı görülmektedir. Yoğunluk durumuna göre Ceratophyllum demersum (Tilki Kuyruğu), Lemma minor (Su Mercimeği), Ranunculus (Su Düğün Çiçeği), Myriophyllum, Chara (Su Şamdanı), Nymphhae Alba (Beyaz Nilüfer) olduğu görülmüştür. Kıyı kesimlerde ise özellikle Phragmites (Kamış) ve Juncus (Hasır Otu) yoğun şekilde yer almaktadır. 2- Su rengi yeşil olup bu rengin Fitoplankton yoğunluğundan kaynaklandığı düşünülmektedir. Rüzgarlı havalarda sığ olan göl suyu bulanmakta ve renk koyu kahverengi ye dönüşmektedir. 3- Kirlenmenin yoğun olduğu deşarj noktalarına yakın bölgelerde keskin bir hidrojen sülfür ve amonyak kokusu hissedilmektedir. D.3.4. Denizlerde Kirlilik İlimizde meydana gelen deniz kirliliğinin % 80 i karadan, % 20 si ise denizlerden kaynaklanmaktadır. Deniz yolu taşımacılığı etkinlikleri ve atıklardan kaynaklanan deniz kirliliği; - Kazalar sonucu oluşan deniz kirliliği, - Olağan etkinlikler sonucu oluşan deniz kirliliği olmak üzere iki bölümde incelenmektedir. Deniz taşımacılığında olağan etkinlikler sonucu oluşan deniz kirliliğinin başlıca öğeleri; - Gemi ambarları ve makine dairesi sintine suları, - Balast suları - Tanker tankları yıkama suları - Kanalizasyon atıksuları - Katı atık depolama sahalarından ulaşan sızıntı suları olarak sıralanabilir. İlimizde meydana gelen deniz kirliliğinin giderilmesi için mevcut iskele ve limanların periyodik olarak denetimi, körfezde demirli bulunan gemi ve tankerlerin mevcut (sahil güvenlik, ilgili belediye, gümrük muhafaza müdürlüğü v.s.) botları ile denetimi, körfeze bağlantılı tüm dere ve kanalların kirlilik yüklerinin takibi, ilgili kurum ve kuruluşların uyarılması gibi çalışmalar sürdürülmektedir. D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikaları Hızlı kentleşme ve sanayileşmeye bağlı olarak Bursa da da yoğun bir su kirliliği yaşanmaktadır. Bursa İl merkezinde oluşan evsel-endüstriyel nitelikli atıksular, Büyükşehir Belediye Başkanlığı na ait atıksu arıtma tesisinde fiziksel arıtmaya tabi tutulduktan sonra kolları ile boydan boya geçen Nilüfer Çayı na deşarj edilmekte ve bu dere vasıtasıyla Karacabey İlçesi nden Marmara Denizi ne dökülmektedir. Nilüfer Çayı ile ilgili olarak çeşitli kurum kuruluşlar tarafından kirlilik araştırması çalışmaları yapılmış olup halen bu çalışmalar devam etmektedir. Nilüfer Çayı dışında sanayi tesislerinden kaynaklanan atıksular ile kanalizasyon suları arıtılmadan Mustafakemalpaşa Çayı, Karsak Deresi, Uluabat Gölü, İznik Gölü ve Marmara Denizi ne deşarj edilmektedir. Marmara Denizi nin genel kirlilik sorunları Bursa kıyılarında da yaşanmaktadır. Özellikle Gemlik körfezinde evsel atıkları yağ ve sabun yapan küçük atölyelerin pis sularının yanı sıra kıyıda bulunan fabrikalar ile Orhangazi İlçesinde bulunan ve atıksuları Karsak Deresi vasıtasıyla körfeze ulaşan sanayi kuruluşların atıksuları önemli deniz kirliliği meydana getirmekte bu da deniz ürünlerinin cins ve sayılarında azalmaya neden olmaktadır. 82

84 İlimizde mevcut su kirliliğini önlemek amacıyla halihazırda yapılan çalışmalar aşağıda özetlenmiştir: -Kent merkezinde evsel ve endüstriyel nitelikli atıksuların toplanarak arıtılması amacıyla, Büyükşehir Belediyesi nce yapılan Doğu ve Batı Arıtma Tesislerinin I.aşaması de faaliyete geçmiştir. Bu aşamada anaerobik sistemde bir arıtma yapılmaktadır. Bu tesislerin 2. kademe ve 3.kademe çalışmaları devam etmektedir. -Bursa Organize Sanayi Bölgesi nde bulunan 183 adet sanayi kuruluşunun, evsel ve endüstriyel nitelikli atıksularının arıtıldığı Bursa Organize Sanayi Bölgesi atıksu arıtma tesisi tarihinde işletmeye alınmıştır. Burada günlük debisi yaklaşık m3 /gün olan atıksu arıtılmaktadır. -Demirtaş Organize Sanayi Bölgesi sınırları içerisinde faaliyet gösteren 200 adet çeşitli işletmelerden kaynaklanan evsel ve endüstriyel nitelikli atıksuların toplanarak arıtma tesisine iletileceği kanalizasyon şebekesinin planlanması ile atıksuyun ve arıtma çamurlarının, yürürlükte olan Yönetmelik ve Kanunlardaki deşarj standartlarını sağlayacak duruma getirilmesi için yapılacak olan atıksu arıtma tesisinin inşaatına başlanmış olup, tarihinde işletmeye alınması planlanmaktadır. -İlimiz Kestel-Gürsu İlçelerinden kaynaklanan evsel nitelikli atıksular ile sanayi tesislerinden kaynaklanan endüstriyel nitelikli atıksular ve Barakfakih beldesinde faaliyet gösteren işletmelerden kaynaklanan endüstriyel nitelikli atıksuların arıtılması amacıyla Valiliğimiz başkanlığında, ilgili belediyeler ve bölgede faaliyet gösteren sanayiciler tarafından S.S. Yeşil Çevre Arıtma Kooperatifi kurulmuştur. Söz konusu atıksu arıtma tesisinin inşaatına başlanmış olup, tarihinde işletmeye alınması planlanmaktadır. Ayrıca, İlimiz Osmangazi İlçesi, Soğanlı Mahallesinde 30 yıldır faaliyet gösteren 110 adet tabakhane İkizce ve Badırga Köyleri arasında kurulmakta olan ve altyapı inşaatının %75 i tamamlanan Deri Organize Sanayi Bölgesine taşınacaktır. İlimizde, Nilüfer Çayı nın kirliliğinin önlenmesi amacıyla İl Müdürlüğümüz ve Büyükşehir Belediye Başkanlığı tarafından yapılan çalışmalar devam etmektedir. Tablo D.4. İlimizde Bulunan Atıksu Arıtma Tesisleri Tesisin veya Belediyenin AdıAdresi Sektörü Konutlardan İnegöl Belediyesi kaynaklanan evsel ve İnegöl nitelikli atıksular ile Organize Sanayi İ.O.S.B. nde faaliyet Bölgesi Atıksu gösteren 82 adet Arıtma Tesisi işletmeden kaynaklanan endüstriyel nitelikli atıksular İlçeden kaynaklanan evsel nitelikli Çalı Belediye atıksular ile sanayi Arıtma Tesisinin Türü Atıksu Miktarı (m3 /gün) Deşarj İzin Belgesi Deşarjın Yapıldığı Alıcı Ortam Tesisin Bulunduğu Havza Biyolojik >10000 Var Dere Sakarya 83

85 bölgesinde faaliyet gösteren 78 adet işletmeden kaynaklanan endüstriyel nitelikli atıksular Masit A.Ş. (Kınık İçki Sanayi Maden Suları) (Alkolsüz içeceklerinegöl/bursa meşrubat üretimi v.b.) C.P. Standart Gıda San. ve Gıda Sanayi Tic.A.Ş. İnegöl/BURSA Güzeldağ Tekstil San. ve Tic.Ltd.Şti İnegöl/BURSA Tekstil Sanayi Başkanlığı Atıksu Atıksu Arıtma Tesisi Merko Gıda San.Tic.A.Ş. KaracabeyBursa Tat Konserve A.Ş. KaracabeyBursa Nestle Gıda San.Tic.A.Ş. KaracabeyBursa Sütaş Gıda San.Tic.A.Ş. KaracabeyBursa Trakya Yağlı Tohumlar Tarım Satış Kooperarifleri Birliği Karacabey Yağ ve Un Fabrikası Tamek Gıda San.Tic.A.Ş. KaracabeyBursa Topraklar Süt ve Süt Ürünleri Gıda San.Tic.A.Ş. KaracabeyBursa Aysan Süt Mamülleri A.Ş. KaracabeyBursa Ayyıl Yağ San.Tic.A.Ş. Biyolojik >1000 Var Dere Susurluk Biyolojik Var Dere Sakarya Biyolojik Var Dere Sakarya BiyolojikKimyasal Var Dere Sakarya Gıda Sanayi Biyolojik Var Dere Susurluk Gıda Sanayi Biyolojik Var Uluabat Gölü Susurluk Gıda Sanayi Biyolojik Var Uluabat Gölü Susurluk Gıda Sanayi Biyolojik Var Uluabat Gölü Susurluk Gıda Sanayi Kimyasal Var Dere Susurluk Gıda Sanayi Biyolojik Var Uluabat Gölü Susurluk Gıda Sanayi BiyolojikKimyasal Var Dere Susurluk Gıda Sanayi Kimyasal Var M.K.Paşa Çayı Susurluk Gıda Sanayi Biyolojik Var Dere Susurluk 84

86 KaracabeyBursa Beylik Gıda ve Hayvansal Üretim Tic.Ltd.Şti. KaracabeyBursa Kimyasal Gıda Sanayi Biyolojik <50 Var Dere Susurluk Gıda Sanayi Biyolojik Var Dere Susurluk Tekstil Sanayi Biyolojik (Saf O2 Yöntemi) Var Dere Marmara Çelik Sanayi Biyolojik Var Gemlik Körfezi Marmara Baktat Gıda San.Tic.A.Ş. Gemlik-Bursa Gıda Sanayi Biyolojik Var Dere Marmara BP Petrolleri A.Ş. Gemlik-Bursa Petrol Sanayi Biyolojik Kimyasal <50 Var Gemlik Körfezi Marmara Borçelik Çelik San.Tic.A.Ş. Gemlik-Bursa Metal Sanayi Kimyasal Var Gemlik Körfezi Marmara Borusan Birleşik Boru Fab.A.Ş. Gemlik-Bursa Metal Sanayi Kimyasal Var Gemlik Körfezi Marmara BiyolojikKimyasal Var Gemlik Körfezi Marmara Petrol Sanayi Birlik Galveniz Saç San.Tic.A.Ş. Gemlik-Bursa Metal Sanayi Kimyasal Var Dere Marmara Elsan Elyaf San.Tic.A.Ş. Orhangazi-Bursa Tekstil Sanayi Kimyasal Var Dere Sakarya Olca Gıda ve Plastik Ambalaj San. ve Tic.Ltd.Şti. M.K.Paşa/Bursa Gökçenteks A.Ş. Gemlik-Bursa Çimtaş Çelik İmalat Montaj ve Tesisat A.Ş. Gemlik-Bursa Petrol Ofisi A.Ş. Gemlik-Bursa Swedish Match 85

87 Kibrit ve Çakmak End.A.Ş. Orhangazi-Bursa Asilçelik San.Tic.A.Ş. Orhangazi-Bursa Ormo Yün İplik San.Tic.A.Ş. Orhangazi-Bursa Namsal Gıda San.Tic.Ltd.Şti. Orhangazi-Bursa Sai Polifleks Automativ San.Tic.A.Ş. Orhangazi-Bursa Karboğaz Karbondioksit ve kuru buz San.A.Ş. Orhangazi-Bursa Döktaş Dökümcülük A.Ş. Orhangazi-Bursa Aka Otomativ San.Tic.A.Ş. Orhangazi-Bursa Cargill Tarım San.A.Ş. Orhangazi-Bursa Orman Ürünleri BiyolojikKimyasal Var Dere Sakarya Demir-Çelik Sanayi Kimyasal Var Dere Sakarya Tekstil Sanayi Kimyasal Var Dere Sakarya Gıda Sanayi Biyolojik Var Dere Sakarya Otomotiv Sanayi BiyolojikKimyasal Yenileme Dere Sakarya Kimya Sanayi Biyolojik Var Dere Sakarya Döküm Sanayi Biyolojik Yenileme Dere Sakarya Seri Makine İmalatı BiyolojikKimyasal <50 Var Dere Sakarya Mısır İşleme BiyolojikKimyasal Yenileme Dere Sakarya 163 adet çeşitli işletmeler (otomativgıda-kimya-metalv.b.) BiyolojikKimyasal Var (E.A.D.R.) Dere Susurluk Kerevitaş A.Ş. Nilüfer-Bursa Gıda Sanayi Biyolojik Var Uluabat Gölü Susurluk Turbel Gıda San.Tic.A.Ş. Gölyazı-Bursa Gıda Sanayi Biyolojik Var Uluabat Gölü Susurluk Barhan Gıda San.Tic.A.Ş. Nilüfer-Bursa Gıda Sanayi Biyolojik Var Dere Susurluk Otomativ Sanayi BiyolojikKimyasal Var Kocasu Deresi Susurluk Bursa Organize Sanayi Bölgesi Nilüfer-BURSA Karsan Otomativ San.Tic.A.Ş. Nilüfer-Bursa 86

88 Penguen Gıda San.Tic.A.Ş. Nilüfer-Bursa Fruko Meşrubat San.Tic.A.Ş. Nilüfer-Bursa Delphi Packard Elektrik Sistemleri Ltd.Şti. Nilüfer-Bursa Gökkurtlar A.Ş. Nilüfer-Bursa Akçalar Belediye Mezbahanesi Nilüfer-Bursa Tofaş A.Ş. Yeni Yalova Yolu 10.Km. OsmangaziBursa Elektrik Üretim A.Ş. Genel Mdr. Bursa Doğalgaz Çevrim Santrali OsmangaziBursa Bursa Çimento Fabrikaları A.Ş. Kestel/Bursa Eti-Bor Kestelek Bor Müdürlüğü M.K.Paşa-Bursa Tat Konserve A.Ş. M.K.Paşa/Burs Tartaş Gıda Tarım ve Hayvansal Ürünler San. ve Tic.A.Ş. M.K.Paşa/Burs Elektrik Üretim A.Ş.GenelMdr. Orhaneli Termik Santralı Orhaneli-Bursa Tat Konserve Gıda Sanayi Biyolojik Kimyasal Var Dere Susurluk Gıda Sanayi Biyolojik Var Kocasu Deresi Marmara Kablo İmalatı Biyolojik Var Dere Susurluk Gıda Sanayi Kimyasal <50 Yenileme Dere Susurluk Gıda Sanayi Biyolojik Var Dere Susurluk Otomativ Sanayi Kimyasal Var Dere Susurluk Doğalgaz Kombine Çevrim Santrali Biyolojik Kimyasal < Var Dere Susurluk Çimento Üretimi Biyolojik Var Dere Susurluk Bor Madeni Biyolojik Var M.K.Paşa Çayı Susurluk Gıda Sanayi Biyolojik Var Dere Susurluk Gıda Sanayi Biyolojik Var Dere Susurluk Termik Santral Biyolojik Kimyasal < Var Dere Susurluk Gıda Sanayi Biyolojik Var Dere Susurluk 87

89 A.Ş. Yenişehir/Bursa Meykon Gıda ve Konserve San.Tic.Ltd.Şti Mudanya-Bursa Türk Pirelli A.Ş. Mudanya-Bursa Gıda Sanayi Biyolojik <50 Var Nilüfer Çayı Marmara Metal Sanayi Biyolojik Var Gemlik Körfezi Marmara İlimizin Atıksu Arıtma Tesisi Durumu ; İlimizde; İnegöl Organize Sanayi Bölgesinde 1 adet (85 adet işletme), Çalı Sanayi Bölgesinde 1 adet (78 adet işletme), Bursa Organize Sanayi Bölgesinde 1 adet (163 adet işletme), Belediye Atıksu Arıtma Tesisinde 5 adet (3 ü tekil 2 si münferit), Diğer lerde 58 adet olmak üzere, toplam 66 adet arıtma tesisini 387 adet işletme kullanmaktadır. D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri : D.5.1. Tuzluluk : İlimizde tuzluluk konusunda herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. D.5.2. Zehirli Gazlar : İlimizde zehirli gazların su kirliliği üzerine etkisi konusunda herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. D.5.3 Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik : İlimizde Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği hükümleri doğrultusunda konu ile ilgili çalışmalar yapılmaktadır. D.5.4. Ağır Metaller ve İz Elementler : İlimizde Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği hükümleri doğrultusunda konu ile ilgili çalışmalar yapılmaktadır. D.5.5. Zehirli Organik Bileşikler : İlimizde zehirli organik bileşiklerin su kirliliği üzerine etkisi konusunda herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. D Siyanürler : İlimizde Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği hükümleri doğrultusunda konu ile ilgili çalışmalar yapılmaktadır. D Petrol ve Türevleri : İlimizde Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği hükümleri doğrultusunda konu ile ilgili çalışmalar yapılmaktadır. 88

90 D Polikloro Naftalinler ve Bifeniller : İlimizde polikloro naftalinler ve bifenillerin su kirliliği üzerine etkisi konusunda herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. D Pestisitler ve Su Kirliliği : İlimizde pestisitlerin su kirliliği üzerine etkisi konusunda herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. D Gübreler ve Su Kirliliği : İlimizde gübrelerin su kirliliği üzerine etkisi konusunda herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. D Deterjanlar ve Su Kirliliği : İlimizde Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği hükümleri doğrultusunda konu ile ilgili çalışmalar yapılmaktadır. D.5.6. Çözünmüş Organik Maddeler : İlimizde Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği hükümleri doğrultusunda konu ile ilgili çalışmalar yapılmaktadır. D.5.7. Patojenler : İlimizde patojenlerin su kirliliği üzerine etkisi konusunda herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. D.5.8. Askıda Katı Maddeler : İlimizde Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği hükümleri doğrultusunda konu ile ilgili çalışmalar yapılmaktadır. D.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği : İlimizde radyoaktif kirleticilerin su kirliliği üzerine etkisi konusunda herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. KAYNAKLAR : 1) Bursa İli DSİ 1. Bölge Müdürlüğü 2) İl Çevre Müdürlüğü, İznik ve Uluabat Gölü Hakkında Raporlar 3) T.M.M.O.B. Makine Mühendisleri Odası, Bursa Şubesi Bildiriler Kitabı, ) Türkiye nin Önemli Kuş Alanları, YARAR, ) Bursa 2020 Çevre Düzeni Strateji Plan Raporu,

91 E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI E.1. Genel Toprak Yapısı : Toprakların verimlilik derecelerinin tespitinde ve ifadesinde yararlanılan faktörlerin kısa açıklamaları, faydalı olacağı düşünülerek aşağıda açıklanmıştır. Toprak Bünyesi: Bitkilerin gelişip büyümeleri için gerekli olan besin maddeleri ve suyun tutulması ile havalanma ve su geçirgenliğinde en önemli etkendir. Toprak Reaksiyonu: Topraktaki bitki besin maddelerinin, bitkilere yarayışlılıkları yanında, toprak canlılarının faaliyetleri için ortamın uygunluğunu ifade eder. Toprak Tuzluluğu: Bitki gelişimi dolayısı ile verim üzerine olumsuz etki yapan faktörler olup, her bitkinin tuza hassasiyeti değişik oranlardadır. Organik Madde ve Azot: Topraktaki bitki ve hayvan artıklarının parçalanması ile meydana gelen bir materyaldir. Toprağın fiziksel özellikleri düzeltirken içeriğindeki bitki besin maddeleri de yarayışlı duruma geçer, ayrıca su ve besin maddeleri ortamda tutunmalarını temin eder. Topraktaki azotun kaynağı organik maddedir. Topraktaki Fosfor : Toprakta bulunması gereken önemli besin maddelerindendir. Fosforun kaynağı da topraktaki organik maddedir. Bitkinin bünyesinde, veriminde ve kalitede etkendir. Topraktaki Potasyum: Bitki büyümesi ve çoğalması için önemli bir besin maddesi olan Potasyum, verim ve kalite üzerinde etkili olup meyvenin yağ, nişasta ve şeker oranlarında artışa neden olmaktadır. Topraktaki Kireç: Toprağın fiziksel özellikleri üzerine olan olumlu etkisi yanında, P H da yaptığı değişiklikle bitki besin maddelerinin ve kullanılan ticaret gübrelerinden faydalanma oranını artırarak verim üzerinde olumlu etki yapar. İl topraklarının ortalama analiz sonuçlarına göre yapılan genel değerlendirme neticeleri aşağıda özetlenmiştir. Toprak Bünyesi : Saturasyon (İşba) yüzdesine göre yapılan sınıflandırmada tarım topraklarının % 41 i tınlı, % 53,5 i killi-tınlı, % 5 i killi ve % 0,5 i kumlu bünyeye sahiptir. Bu dağılım ilde tarım için uygun toprak bünyesi varlığını göstermektedir. (Tablo E.2.) Toprak Reaksiyonu (ph): Tarım topraklarının % 5,5 i asit (ph 6,5 ten düşük), % 42,1 i nötr (ph 6,6-7,5), % 52,4 ü ise alkali (ph 7,5 den büyük) reaksiyona sahiptir. (Tablo E.3.) Toprak Tuzluluğu (% Total Tuz): İşlemeli tarım uygulanan toprakların % 99,3 ü tuzsuz ve % 0,7 si ise hafif tuzludur. İlde orta ve çok tuzlu topraklara rastlanmamıştır. (Tablo E.4.) Toprakta Kireç (CaCO3 ): İl topraklarının % 41,6 sı az kireçli, % 22,4 ü orta kireçli, % 24,2 si kireçli, % 6,9 u fazla kireçli ve % 4,9 u çok fazla kireçlidir. (Tablo E.5.) Organik Madde: Tarım topraklarının büyük bir kısmı organik madde yönünden fakir durumdadır. Analiz sonuçları ortalamasına göre; toprakların % 7,7 sinde organik madde çok az, % 46,1 inde az, % 32,6 sında orta, % 10,7 sinde iyi ve % 2,9 unda ise yeter düzeydedir. (Tablo E.6.). 90

92 İl topraklarının azotlu gübrelerle gübrelenmesi gereklidir. Azot noksanlığına yağışlar ve erozyon neden olmaktadır. Organik madde miktarını arttırıcı önlemlere başvurulması verimde devamlılık ve artış için gereklidir. Fosfor: Bitkiler tarafından alınabilir fosfor tayinlerinde, (Olsen ve Bray I metotlarına göre) tarım topraklarının % 39,9 unda az, % 20 sinde orta, % 12,2 sinde yüksek ve % 27,9 unda ise çok yüksek fosfor varlığı tespit edilmiştir. Bu değerlendirmeye göre, fosfor eksikliği gösteren toprakların fosforlu gübrelerle takviye edilmesi gereklidir (Tablo E.7.) Potasyum: Ülkemizin jeolojik yapısı ve iklim durumu, topraklarda fazla miktarda potasyum birikmesine neden olmaktadır. İl topraklarının % 7,5 inde az, % 6,2 sinde orta, % 7,7 sinde yeter ve % 78,6 sında ise fazla miktarda potasyum tespit edilmiştir. ( Tablo E.8) Bu itibarla, il topraklarının potasyum seviyesi yeterli olmakla beraber, az miktarda potasyumlu gübreye de ihtiyaç duyulmaktadır. Tablo E.1. Toprak Analizleri Değerlendirme ve Ölçü Standartları ANALİZ CİNSİ TOPRAK BÜNYESİ ANALİZ METODU % Saturasyona (işba) Göre Bünye. Saturasyon çamurunda ph TOPRAK (Cam Elektrot ile) REAKSİYONU TOPRAK TUZLULUĞU ORGANİK MADDE TOPRAKTA FOSFOR TOPRAKTA POTASYUM TOPRAKTA KİREÇ Saturasyon Çamuru Elektrik Geçirgenliği (% Total Tuz) Walkey-Black (Islak Oksidasyon) % Organik Madde Olsen (Sodyumbikarbonatta eriyebilen Fosfor) P2 O5 Kg/Dekar Amonyum Asetat K2 O Kg/Dekar Scheibler % Kireç (CaCO3) STANDART ÖLÇÜ ,5 4,6-5,5 5,6-6,5 6,6-7,5 7,6-8,5 8,5 +. 0,0-0,15 0,15-0,35 0,35-0,65 0,65 +. ANLAMI Kum Tın Killi Tın Kil Ağır Kil Kuvvetli Asit Orta Dereceli Asit Hafif Dereceli Asit Nötr Hafif Alkali Kuvvetli Alkali Tuzsuz Hafif Tuzlu Orta Tuzlu Çok Tuzlu Çok Az Az Orta İyi Yüksek Çok Az Az Orta Yüksek Çok Yüksek Az Orta Yeter Fazla Az Kireçli Kireçli Orta Kireçli Fazla Kireçli Çok Fazla Kireçli Kaynak : Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları (Bursa İli Verimlilik Envanteri ve Gübre İhtiyaç Raporu 1983) 91

93 Tablo E.2. Tarım Topraklarının İlçeler İtibariyle Verimlilik Değerleri İLÇE ADI % Saturasyon (İşba) MERKEZ Num. Ad. % Alan Ha. 2 0, , , , GEMLİK Num. Ad. % Alan Ha. 8 2, , , , İNEGÖL Num. Ad. % Alan Ha , , , İZNİK Num. Ad. % Alan Ha. 1 0, , , , KARACABEY Num. Ad. % Alan Ha. 3 0, , , , ,1 65 KELES Num. Ad. % Alan Ha , , , MUDANYA Num. Ad. % Alan Ha , , , M.KEMALPAŞA Num. Ad. % Alan Ha , , , ORHANELİ Num. Ad. % Alan Ha. 18 2, , , , ORHANGAZİ Num. Ad. % Alan Ha , , , YENİŞEHİR Num. Ad. % Alan Ha , , , , , , , , ,0 145 İL TOPLAMI VE ORTALAMASI Num. Ad. % Alan. Ha. Kaynak : Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları (Bursa İli Verimlilik Envanteri ve Gübre İhtiyaç Raporu 1983) 92

94 Tablo E.3. Tarım Topraklarının İlçeler İtibariyle ph Değerleri İLÇE ADI 0-4,5 4,6-5,5 Reaksiyon (ph) 5,6-6,5 6,6-7,5 7,6-8,5 8,6 + MERKEZ Num. Ad. % Alan Ha , , , , GEMLİK Num. Ad. % Alan Ha , , , İNEGÖL Num. Ad. % Alan Ha , , , İZNİK Num. Ad. % Alan Ha , , , KARACABEY Num. Ad. % Alan Ha , , , , ,1 97 KELES Num. Ad. % Alan Ha , , , MUDANYA Num. Ad. % Alan Ha , , M.KEMALPAŞA Num. Ad. % Alan Ha , , , , ORHANELİ Num. Ad. % Alan Ha , , , ORHANGAZİ Num. Ad. % Alan Ha , , , , YENİŞEHİR Num. Ad. % Alan Ha , , İL TOPLAMI VE ORTALAMASI Num. Ad. % Alan. Ha , , , , ,0 97 Kaynak : Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları (Bursa İli Verimlilik Envanteri ve Gübre İhtiyaç Raporu 1983) 93

95 Tablo E.4. Tarım Topraklarının İlçeler İtibariyle Tuz Değerleri İLÇE ADI % Total Tuz 0,15 0,35 0,35-0,65 0-0,15 0,65 + MERKEZ Num. Ad. % Alan Ha , , GEMLİK Num. Ad. % Alan Ha , , İNEGÖL Num. Ad. % Alan Ha , , İZNİK Num. Ad. % Alan Ha , , KARACABEY Num. Ad. % Alan Ha , , KELES Num. Ad. % Alan Ha , , MUDANYA Num. Ad. % Alan Ha , M.KEMALPAŞA Num. Ad. % Alan Ha , , ORHANELİ Num. Ad. % Alan Ha , , ORHANGAZİ Num. Ad. % Alan Ha , YENİŞEHİR Num. Ad. % Alan Ha , , İL TOPLAMI VE ORTALAMASI Num. Ad. % Alan. Ha , , Kaynak : Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları (Bursa İli Verimlilik Envanteri ve Gübre İhtiyaç Raporu 1983) 94

96 Tablo E.5. Tarım Topraklarının İlçeler İtibariyle Kireçlilik Değerleri İLÇE ADI % Kireç MERKEZ Num. Ad. % Alan Ha , , , , ,1 583 GEMLİK Num. Ad. % Alan Ha , , , , ,6 163 İNEGÖL Num. Ad. % Alan Ha , , , , , İZNİK Num. Ad. % Alan Ha , , , , ,3 95 KARACABEY Num. Ad. % Alan Ha , , , , , KELES Num. Ad. % Alan Ha , , , , , MUDANYA Num. Ad. % Alan Ha , , , , , M.KEMALPAŞA Num. Ad. % Alan Ha , , , , ,7 512 ORHANELİ Num. Ad. % Alan Ha , , , , , ORHANGAZİ Num. Ad. % Alan Ha , , , , ,8 315 YENİŞEHİR Num. Ad. % Alan Ha , , , , , İL TOPLAMI VE ORTALAMASI Num. Ad. % Alan. Ha , , , , , Kaynak : Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları (Bursa İli Verimlilik Envanteri ve Gübre İhtiyaç Raporu 1983) 95

97 Tablo E.6. Tarım Topraklarının İlçeler İtibariyle Organik Madde Değerleri İLÇE ADI % Organik Madde MERKEZ Num. Ad. % Alan Ha. 39 3, , , , , GEMLİK Num. Ad. % Alan Ha. 18 5, , , , ,0 188 İNEGÖL Num. Ad. % Alan Ha. 13 2, , , , , İZNİK Num. Ad. % Alan Ha. 10 3, , , , , KARACABEY Num. Ad. % Alan Ha. 69 8, , , , , KELES Num. Ad. % Alan Ha ; , , , , MUDANYA Num. Ad. % Alan Ha. 18 5, , , , ,6 214 M.KEMALPAŞA Num. Ad. % Alan Ha. 26 2, , , , , ORHANELİ Num. Ad. % Alan Ha , , , , , ORHANGAZİ Num. Ad. % Alan Ha , , , , ,3 380 YENİŞEHİR Num. Ad. % Alan Ha. 37 6, , , , ,6 831 İL TOPLAMI VE ORTALAMASI Num. Ad. % Alan. Ha , , , , , Kaynak : Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları (Bursa İli Verimlilik Envanteri ve Gübre İhtiyaç Raporu 1983) 96

98 Tablo E. 7. Tarım Topraklarının İlçeler İtibariyle P2 O5 Değerleri İLÇE ADI Fosfor P2 O5 Kg / Dekar MERKEZ Num. Ad. % Alan Ha , , , , , GEMLİK Num. Ad. % Alan Ha , , , , , İNEGÖL Num. Ad. % Alan Ha. 33 5, , , , , İZNİK Num. Ad. % Alan Ha. 30 9, , , , , KARACABEY Num. Ad. % Alan Ha. 59 7, , , , , KELES Num. Ad. % Alan Ha , , , , , MUDANYA Num. Ad. % Alan Ha , , , , , M.KEMALPAŞA Num. Ad. % Alan Ha. 60 6, , , , , ORHANELİ Num. Ad. % Alan Ha , , , , ORHANGAZİ Num. Ad. % Alan Ha , , , , , YENİŞEHİR Num. Ad. % Alan Ha. 52 8, , , , , İL TOPLAMI VE ORTALAMASI Num. Ad. % Alan. Ha , , , , Kaynak : Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları (Bursa İli Verimlilik Envanteri ve Gübre İhtiyaç Raporu 1983) 97

99 Tablo E. 8. Tarım Topraklarının İlçeler İtibariyle K2 Değerleri İLÇE ADI 0-20 Potasyum K2 Kg/Dekar NUMUNE ADEDİ TARIM ALANI Ha: MERKEZ Num. Ad. % Alan Ha. 45 4, , , , GEMLİK Num. Ad. % Alan Ha , , , , İNEGÖL Num. Ad. % Alan Ha. 22 3, , , , İZNİK Num. Ad. % Alan Ha. 17 5, , , , KARACABEY Num. Ad. % Alan Ha. 22 2, , , , KELES Num. Ad. % Alan Ha. 20 7, , , , MUDANYA Num. Ad. % Alan Ha. 15 4, , , , M. KEMALPAŞA Num. Ad. % Alan Ha. 9 1, , , , ORHANELİ Num. Ad. % Alan Ha , , , , ORHANGAZİ Num. Ad. % Alan Ha , , , , YENİŞEHİR Num. Ad. % Alan Ha. 7 1, , , , İL TOPLAMI VE ORTALAMASI Num. Ad. % Alan. Ha , , , , Kaynak : Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları (Bursa İli Verimlilik Envanteri ve Gübre İhtiyaç Raporu 1983) 98

100 Tablo E. 9. Büyük Toprak Grupları İtibariyle Ortalama Analiz Değerleri İLÇE ADI MERKEZ GEMLİK İNEGÖL İZNİK KARACABEY KELES MUDANYA M.KEMALPAŞA ORHANELİ ORHANGAZİ YENİŞEHİR İL ORTALAMASI İLÇE ADI MERKEZ GEMLİK İNEGÖL İZNİK KARACABEY KELES MUDANYA M.KEMALPAŞA ORHANELİ ORHANGAZİ YENİŞEHİR İL ORTALAMASI İLÇE ADI MERKEZ GEMLİK İNEGÖL İZNİK KARACABEY KELES MUDANYA M.KEMALPAŞA ORHANELİ ORHANGAZİ YENİŞEHİR ORTALAMA % Total Tuz 0,069 0,037 0,054 0,059 0,068 0,001 0,069 0,063 0,101 0,058 0,065 ALÜVYAL % Organik % Kireç Madde 3,57 2,09 3,56 2,03 6,37 2,19 4,09 2,28 1,79 2,02 Yok 2,00 2,91 1,59 4,91 2,18 8,84 2,66 1,67 2,02 6,69 1,97 P2O5 Kg/Dekar 11,88 5,11 14,38 11,79 12,66 7,50 5,30 13,51 13,41 8,88 11,37 K2O Kg/Dekar 71,0 67,3 85,6 99,1 108,6 27,,0 95,5 98,4 57,8 40,8 99,9 % İşba ph 7,65 7,30 7,68 7,63 7,59 6,90 7,61 7,41 7,77 7,61 7, ,54 0,058 4,44 2,09 10,52 KIRMIZI KAHVERENGİ AKDENİZ 77, ,84 7,38 7,52 6,53 7,37 7,95-0,075 0,069 0,077 0,069 0,102 0, ,26 0, ,75 7, ,075 0, ,91 3,32 7,71 0,34 2,90 9,85-2,34 2,10 2,12 3,68 1,90 2,75-12,55 10,49 9,48 17,29 17,15 4,90-77,5 86,3 92,2 65,5 65,5 39,0-4,33 2,48 HİDROMORFİK 11,97 71,0 5,35 7, ,0 69,7 70,3 5,05 3, ,50 2,

101 Tablo E.9. un Devamı İLÇE ADI MERKEZ GEMLİK İNEGÖL İZNİK KARACABE Y KELES MUDANYA M. KEMALPAŞ A ORHANELİ ORHANGAZ İ YENİŞEHİR İL ORTALAMA SI ph KOLUVYAL % % Kireç Organik Madde 2,29 2,18 5,35 1,79 6,91 2,19 3,65 2,04 3,19 1,95 P 2 O5 Kg/Dekar K2O Kg/Dekar 11,08 6,22 14,89 10,27 8,62 66,5 82,1 97,9 74,3 71,3 2,13 1,70 2,44 7,33 10,53 12,07 103,3 77,0 96,6 5,60 0,82 1,90 1,80 12,40 14,05 75,5 51,3 0,058 6,26 1,71 9,30 102,3 0,060 4,93 1,98 10,61 81,6 % İşba ,44 7,54 7,36 7,62 7,60 % Total Tuz 0,053 0,070 0,057 0,046 0, ,96 7,63 6,99 0,043 0,080 0,065 16,23 1,50 2, ,60 7,31 0,072 0, , ,52 KAHVERENGİ ORMAN İLÇE ADI MERKEZ GEMLİK İNEGÖL İZNİK KARACABE Y KELES MUDANYA M.KEMALP AŞA ORHANELİ ORHANGAZ İ YENİŞEHİR İL ORTALAMA SI ,46 7,50 7,62 7,61 6,69 0,071 0,063 0,066 0,051 0,040 4,50 4,84 14,37 6,48 1,32 1,89 2,14 2,33 2,52 1,84 6,56 5,75 10,24 11,94 8,47 78,4 81,0 79,2 87,0 58, ,69 7,70 7,31 0,084 0,062 0,075 24,94 8,27 6,81 2,40 1,74 2,90 9,20 4,85 8,86 102,7 73,6 115, ,58 7,40 0,066 0,049 8,02 3,23 2,11 1,88 9,32 11,53 81,9 29,2 54 7,68 0,072 15,17 1,99 7,94 90,8 53 7,47 0,063 8,90 2,15 8,60 79,7 100

102 KİREÇSİZ KAHVERENGİ ORMAN İLÇE ADI MERKEZ GEMLİK İNEGÖL İZNİK KARACABE Y KELES MUDANYA M.KEMALP AŞA ORHANELİ ORHANGAZ İ YENİŞEHİR İL ORTALAMA SI ,08 6,87 7,60 6,94 6,71 0,045 0,032 0,046 0,031 0,043 1,25 0,84 2,50 0,79 0,86 2,44 2,21 2,44 2,54 2,61 10,51 4,53 13,10 9,56 9,35 56,1 36,8 56,3 39,7 56, ,31 7,62 6,83 0,028 0,078 0,054 1,99 14,85 2,66 1,60 2,11 2,73 11,31 9,42 11,20 46,6 108,6 73, ,27 7,54 0,032 0,063 1,50 3,72 1,47 1,97 6,09 5,95 79,7 67,2 44 7,34 0,054 1,34 2,38 10,57 61,6 50 7,19 0,046 2,93 2,22 9,23 62,0 101

103 Tablo E.9. un Devamı İLÇE ADI MERKEZ GEMLİK İNEGÖL İZNİK KARACABEY KELES MUDANYA M.KEMALPAŞ A ORHANELİ ORHANGAZİ YENİŞEHİR İL ORTALAMASI İLÇE ADI MERKEZ GEMLİK İNEGÖL İZNİK KARACABEY KELES MUDANYA M.KEMALPAŞ A ORHANELİ ORHANGAZİ YENİŞEHİR İL ORTALAMASI İLÇE ADI MERKEZ GEMLİK İNEGÖL İZNİK KARACABEY KELES MUDANYA M.KEMALPAŞ A ORHANELİ ORHANGAZİ YENİŞEHİR İL ORTALAMASI RENDZİNA % Organik % Kireç Madde 6,83 2,26 16,52 1,55 15,94 2,40 5,13 1,75 5,16 2,54 P2O5 Kg/Dekar 10,40 9,11 9,02 7,20 9,73 K2O Kg/Dekar 103,9 93,8 101,7 76,5 114,8 6,89 7,05-119,6 36,5-8,48 92,4 2,08 1,84 2,50 13,97 7,84 9,20 90,05 78,11 95, ,03 2,14 VERTİSOL 10,33 88,15 0,087 0,098 0,076 0,082 5,50 5,09 4,24 2,67 2,39 1,97 1,71 3,08 10,40 7,97 5,50 7,00 107,7 113,5 88,0 93, ,45 0,085 4,37 2,28 7,71 100,7 % İşba ph 7,63 7,61 7,81 7,54 7,12 % Total Tuz 0,075 0,075 0,074 0,078 0, ,81 7,45-0,082 0, ,56 0, ,40 7,32 6,99 0,078 0,071 0,050 4,35 5,48 2, ,23 0, ,47 7,49 7,57 7, ,44 25,40-1,90 1,95-13,20 2,05 KİREÇSİZ KAHVERENGİ Kaynak : Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları (Bursa İli Verimlilik Envanteri ve Gübre İhtiyaç Raporu 1983) 102

104 E.2. Toprak Kirliliği Genel olarak çevrenin birbirine ayrılmaz bir şekilde bağlı, biri diğerine sürekli tesir eden, birindeki bir bozulmanın ötekine mutlaka yansıdığı toprak, hava ve su olarak tarif edilmektedir. Toprakların fiziksel, kimyasal ve biyolojik etkenlerle doğal yapılarının uzaklaşarak kendilerinden beklenen doğal, sağlıklı, kaliteli ve yüksek ürün verme kabiliyetlerini yitirmeleri şeklinde tanımlanabilir. Bunun yanı sıra doğadaki diğer ortamlarla (su ve hava) olumsuz etkileşimi de söz konusudur. Toprak kirliliğine neden olan faktörler: 1) Endüstriyel atıklar 2) Kentsel ve Evsel Atıklar 3) Pestisit Kullanımı 4) Hatalı Gübreleme 5) Sulamada kirli suların kullanması olarak sayılabilir. E.2.1. Kimyasal Kirlenme Kirletici maddeler çok çeşitli olup, farklı kaynaklardan gelerek toprağı ya direkt ya da indirekt olarak kirletmektedir. Devamlı ve yoğun biçimde bu maddelerin toprağa ulaşması, toprakta birikimine neden olmakta ve kirlenmiş toprakta yetiştirilen bitkiler toksik etkili olmaktadır. Diğer yandan toprak canlılığını, kısaca topraktaki tüm yaşamı olumsuz etkilemektedir. E Atmosferik Kirlenme Bursa İli çevresinde ve Organize Sanayi Bölgelerinde gerekli önlemi almayan veya randımanlı çalışmayan çeşitli endüstri kuruluşlarının bacalarından çıkan atıklar direkt veya yağmurlarla toprağın kirlenmesine sebep olmaktadır. E Atıklardan Kirlenme Özellikle kentsel, bazı endüstriyel ve maden ocakları atıklarından ortaya çıkan kadmiyum, cıva, krom, kurşun, çinko, demir, mangan gibi metallerin toprakta adsorpsiyonları çok daha önemli ve tehlikelidir. Toprak kirletici endüstriyel kuruluşlar olarak kimya, çelik, kömür, metal, petrol, selüloz ve kağıt endüstrileri sayılabilir. İlimizde, özellikle tekstil boyama kimyasal atık suları ve şehir kanalizasyon atıklarının karıştığı sular ile sulanan tarım arazileri aşırı derecede kirlenmektedir. Yine atıksu arıtma tesislerini tamamlamamış organize sanayilerin atık sularının sulama suyuna karışması ve tarımda kullanılması sonucu toprak kirliliği meydana gelmektedir. Örneğin Nilüfer Çayı, özellikle Bursa Ovası ve sonrası akış güzergahındaki tarım arazileri için alternatifsiz sulama suyu kaynağıdır. 103

105 Sulamada kullanılan suların çok kirli olması, içerisinde sodyum, bor ve ağır metaller içermesi nedeniyle topraklarımızda kirliliğe neden olmaktadır. Bu özellikteki sulardan faydalanmak zorunda olan insanlar ekonomik olarak büyük kayba uğramaktadır. Bunun nedeni toprak kirlenmesinin verimin düşmesine ve hatta toprakların elden çıkmasına neden olmasıdır. İlimiz sınırları içerisinde kirletici nitelikte atık suyu olan tesisler bulunmaktadır. Bu tesisler iplik ve kumaş boyama, deri işleme v.b. gibi konularda çalışmakta ve farklı kapasitelerde olup, bazılarının atık suları hiçbir arıtıma tabi tutulmadan ya şehir kanalizasyonuna ya da küçük dere, göl vb. dökülmektedir. Kirlenmiş olan bu sularda tarım alanlarının sulanmasında kullanılmaktadır. Bu durumda ise gerek toprak yapısında gerekse çeşitli zirai faaliyetlerde problemler ortaya çıkmaktadır. Bu tür problemlere sebep olan sanayi kuruluşlarının kirletici etkinliklerinin kesinlikle önlenmesi gerekmektedir. Mutlaka sanayi kuruluşlarının fiziksel, kimyasal ve biyolojik arıtım yapabilen komple arıtım sistemlerini kurmaları gerekmektedir. Yanlış gübre uygulamaları da toprak kirlenmesinin bir diğer nedenidir. Özellikle (N), Fosfor ve Kükürtlü gübrelerin bilinçsiz ve aşırı kullanımıyla, toprak ve su kirlenmesi görülmektedir. Azotun olumsuz etkisi, indirgenmiş Nitrit (NO2 ) ve Nitrat ( N O 3 ) gibi azot formlarının ortaya çıkmasıyla meydana gelir. Bir yandan indirgenmiş azot bileşiklerinin, toprak ve sularda konsantrasyonu artarken diğer yandan toprakta yetişen bitkilerle suda yaşayan canlılara ulaşıp insanların beslenme zincirine girer. Nitrat ve Nitrit in canlı bünyesinde belli konsantrasyonların üzerine çıkması toksik etki oluşturmaktadır. Fosfor konsantrasyonunun artması, suda çözünmüş oksijen miktarını azaltarak canlıların ölümlerine sebep olmaktadır. İlimizde Tarım İl Müdürlüğü nce tüm İl çiftçilerinin toprakları tahlil edilmekte ve Toprak-Su Laboratuarlarına gönderilmektedir. Böylece gübre kullanımı toprak tahlillerine göre yapılmaktadır. Pestisit kullanımı da toprak kirliliğine neden olan faktörlerdendir. Bunlar suda, hemen hemen hiç çözünmemekte, etki alanları fazla olup, sentetik olmaları, kalıcı etkileri ve yağ dokularında birikim özelliği göstermeleri nedeniyle toprak ve su kaynaklarında kirliliğe neden olurlar. Katı atık ve çöplerin de dolaylı ve dolaysız olarak toprak kirliliğine neden olduğu bir gerçektir. Katı atıkların, toprak kirliliğine, en belirgin etkileri, yağmurla sızıntı sularının yüzey veya yeraltı sularına karışarak gerek sulama suları, gerekse diğer yollardan toprak kirliliğine neden olmaktadır. İlimiz, Osmangazi (merkez) içesi, Hamitler mevkiinde, Kent Katı Atık Depolama Alanı mevcuttur. Sızıntı sularının yüzey ve yeraltı sularına karışmasını önleyecek tedbirler alınmıştır. Sonuçta toprak kirliliği; çok farklı kirletici kaynaklardan gelen ve canlılara zararlı maddelerin, toprakta yetiştirilen ürünler veya çayır meralarda beslenen hayvanlar tarafından topraktan alınması nedeniyle önem taşımaktadır. 104

106 E.2.2. Mikrobiyal Kirlenme İlimizde bu konu ile ilgili bir çalışma bulunmamaktadır. E.3. Arazi E.3.1. Arazi Varlığı Bursa İli toplam hektar alana sahip olup hektarını tarım yapılan kültür arazileri, hektarını orman ve fundalık, hektarını çayır mera, hektarın tarım dışı araziler, hektarını su yüzeyleri ve hektarını da meskun araziler oluşturmaktadır. E Arazi Sınıfları : Tablo E.10. Genel Arazi Dağılımı Arazi Kullanım Durumu Alan (Ha) Tarım Arazisi Orman ve Fundalık Çayır Mera (*) Tarım dışı Arazi (**) Su Yüzeyleri a) İznik Gölü b) Apolyont (Uluabat) Gölü c) Akarsu Yüzeyleri d) Baraj ve Gölet Yüzeyleri Meskun Araziler (***) TOPLAM Toplam Yüzölçümü Oranı (%) 39,71 45,32 2,08 3,72 4, ,58 100, ( ) * 4342 Sayılı Mera Kanunu kapsamında 17 ilçede gerçekleştirilen çalışmalar sonucunda tespiti yapılan mera alanı ( ) ** Yerleşim ve çevre yolu inşaatı nedeni ile bir bölüm arazi tarım dışı araziye dönüşmüştür. ( ***) Meskün mahaller ile mülkiyeti Milli Emlak Müdürlüğü ne ait olup tarımsal faaliyetin sürdürülmediği diğer araziler bu kapsamda yer almaktadır. Kaynak : Bursa İl tarım Müdürlüğü Brifing Raporu

107 E Kullanım Durumu : Tablo E. 11. Kültür Arazisi Kullanım Durumu Kullanım Şekli Tarla Arazisi Sebzelik Meyvelik Bağlar Zeytinlik Nadas Alanı Tarıma Elverişli Olup Kullanılmayan Arazi Örtü Altı Tarım Alanı TOPLAM Alan (Ha) % 59.,4 13,50 9,26 1,73 8,69 3,32 3,94 0,01 100,0 Kaynak : Bursa İl Tarım Müdürlüğü Brifing Raporu-2005 E.3.2. Arazi Problemleri Bursa İli arazi kullanma kabiliyeti sınıfları ve arazileri tarıma uygunluğu bakımından şöyle sınıflandırılabilir. I. Sınıf Araziler: ha alanı kaplayan bu topraklar, hemen hemen her türlü tarım için elverişlidir. Bu tür tarımın yapıldığı alanlar genellikle düzdür ve kolaylıkla sulanabilir. II. Sınıf Araziler: ha alanı kaplayan bu topraklar, I. Sınıf tarım topraklarına göre daha verimsizdir. Toprak ve suyu korumak için özel önlemler alınmalıdır. III. Sınıf Araziler: ha lık bir alanı oluşturur. Toprakta, yüzey gerilimi ve topoğrafya gibi çok önemli engellerle karşılaşılır. Ürünlerin çeşitliliği, ilk iki toprak çeşidinden daha düşüktür. Tarım yapılırken özel önlemler alınmalıdır. Toprak muhafaza tedbirleri alınmalı ve toprak için gerekli organik madde ve gübreler verilmelidir. Ayrıca drenaj tedbirleri alınarak mevsimlik sebzeler yetiştirilebilir. IV. Sınıf Araziler: ha lık alanı kaplayan bu topraklarda, toprağın derinliğine, kayalık durumuna, nemine ve eğimine göre tarım açısından önemli kısıtlayıcılar bulunur. Bu topraklarda ileri derecede toprak muhafaza ve drenaj tedbirleri alınmalıdır. V. Sınıf Araziler: ha lık alanı kaplar. Genellikle düz ve kayalık olan bu tür topraklar, üzerine tarım yapmaya müsait değildir. Çayır ve mera olarak kullanılır. VI. ve VI Üstü Tarım Toprakları: ha lık alana yayılan VI. ve VI. üstü tarım topraklarının, büyük ölçüde kısıtlayıcıları vardır. Bu toprakların genelde çok eğimlilik, erozyon, taşlılık, kayalık ve aşırı drenaj bozuklukları başlıca kısıtlayıcılarıdır. 106

108 İlde toprakların; % 15,2 si % 13,1 i % 59 u % 12,7 si Hiç erozyona uğramamış Orta derecede erozyona uğramış Şiddetli erozyona uğramış Çok şiddetli erozyona uğramış alanlar oluşturmaktadır. İl topraklarının % 59 u şiddetli erozyona maruz kalmıştır. Şiddetli erozyon hafif eğimlerden başlayarak orta, dik ve meyilli sahalarda kendini göstermektedir. Dik ve çok dik eğimlerde doğal bitki örtüsünün nispeten iyi korunduğu kısımlarda eğimin de artması ile erozyon şiddetlenmektedir. Orta derecede erozyona uğramış toprakların % 44 ü kuru tarım, % 4 ü sulu tarım, % 7 si bağ-bahçe, % 5 i özel ürün, % 3 ü çayır- mera, % 33 ü orman ve kalan % 4 lük kısmı diğer kullanım alanı olarak değerlendirilmektedir. KAYNAKLAR : Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları (Bursa İli Verimlilik Envanteri ve Gübre İhtiyaç Raporu -1983) Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yayınları (Bursa İli Arazi Varlığı -1995) Bursa Tarım İl Müdürlüğü Brifing Raporu Bursa İl Çevre ve Orman Müdürlüğü

109 F. FLORA - FAUNA VE HASSAS YÖRELER F.1. Ekosistem Tipleri F.1.1. Ormanlar F Ormanların Ekolojik Yapısı: Bursa İli, Akdeniz iklimi ile Karadeniz iklimi arasında bir geçiş iklim tipine sahiptir. İl genelinde kışlar çok sert geçmemekte, yaz dönemlerinde ise şiddetli bir kuraklık görülmemektedir. Bursa İl topraklarının yapısı, çeşitli yaşta kütlelerden oluşmaktadır. İl merkezinin güneydoğusunda yer alan Uludağ ın temelini, paleozoik (I. Zaman) yaşlı granit (Magnetik kütle) ile gnays ve mikaşistler (Başkalaşım kütleleri) oluşturmaktadır. Bu kütleler üzerindeki mermerler, (Başkalaşım kütlesi) dağın kuzey eteklerinde bir şerit halinde yayılmıştır. Keles neojen (III. Zamanın son sistemi) yaşlı oluşuklarla kaplı olup, Uludağ sisteminin uzantısı olan Tepedağ yöresinde yer yer temele ait şistler ortaya çıkarmaktadır. İnegöl çevresinde geniş bir alanı kapsayan neojen kireçtaşları (Tortul Kütle), granit ve gnayslardan oluşan paleozoik kütle içine sokulmuştur. Mudanya da da kumtaşı, marn, kireçtaşı gibi neojen yaşlı tortul kütleler çok geniş bir alanı kaplamaktadırlar. Yenişehir ovasının çevresi neojen tepeleri ile kaplı olup batı bölümünde paleozoik yaşlı şist ve kireçtaşları ile mezozoik (II. Zaman) yaşlı kireçtaşları görülmektedir. İlin önemli bir bölümünü kaplayan ovalar kuvaterner (IV. zaman) yaşlı alüvyonlarla kaplıdır. Bölgede çeşitli jeolojik zamanlar boyunca oluşan orojenik (dağ oluşu) ve epirojenik (yerkabuğunun çok yavaş, düşey veya düşeye çok yakın yükselme ve alçalmaları) hareketlerinden geniş çapta etkilenmiş, kıvrılmış ve kırılmıştır. Bugünkü şeklini kuvaternerde almıştır. İlin batısındaki Manyas havzasında başlayan ve doğusunda Yenişehir havzasına uzanan, doğu-batı yönlü bir tektonik hat vardır. Ayrıca Gemlik ten başlayıp İznik üzerinden geçen tektonik açıdan aktif ikinci bir bölge daha görülmektedir. İlimiz ormanlarının ekolojik yapısını üç bölüm halinde inceleyebiliriz. a) Kuru Orman (Maki-Kızılçam) Bölümü: Özellikle dağların güneye bakan yamaçlarının eteklerinde, tektonik kökenli oluklarda ve vadilerin taban kesimlerinde yer alır. Yağış miktarı topraktaki karbonatları yıkamaya yetmediği için genellikle kireçli ve hafif alkalen reaksiyon gösteren topraklardan oluşur. Gemlik Körfezi kıyıları ve İznik gölünün kuzey kıyıları ile Samanlı dağlarının kuzey etekleri maki florası için, Orhaneli, Mustafakemalpaşa ve Karacabey mıntıkaları da kızılçam türü için en iyi yetişme ortamıdır. b) Nemli Orman Bölümü: Bu bölüm dağların kuzeye bakan yamaçları boyunca yer alır. Yağış fazladır. KırmızımsıSarımsı asit reaksiyon gösteren topraklar yoğundur. Özellikle kışın yaprağını döken geniş 108

110 yapraklı ormanlar (kayın, kestane, ıhlamur, meşe) ile iğne yapraklı (göknar) ormanlarını bu bölümde sayabiliriz. İznik gölünün güneyindeki Katırlı Avdan dağları, Uludağ ve Samanlı dağlarının kuzey etekleri bu bölümde yer alır. c) Yarı Nemli Orman (Meşe-Karaçam) Bölümü: Samanlı dağları ile Uludağ güney bölümü bu kısımda yer alır. Güneş ışınları dik ve dike yakın geldiği için buharlaşma fazladır. Bu nedenle bu bölümde nispeten kuraklığa dayanan ağaçlar yer alır. Meşe ve Karaçam ormanlık alanlarını bu bölümde sayabiliriz. F İlin Orman Envanteri: İlimizin genel alanı hektardır. Bu alanın hektarı (% 45,3) ormanlık alan olup geri kalan hektarı ise (% 54,7) açıklık alandır. Bursa İli Orman Bölge Müdürlüğü nün 2005 yılı verilerine göre ormanların genel durumu Tablo F.1 de verilmiştir. Tablo F.1.a. Bursa İli Orman Envanteri İlimiz Orman Alanı Koru Orman Alanı Ha Ha. (% 71,9) Normal Koru Orman Alanı Bozuk Koru Orman Alanı Baltalık Orman Alanı ,5 Ha ,5 Ha Ha. (%28,1) Normal Baltalık Orman Alanı Bozuk Baltalık Orman Alanı Ha Ha. Toplam Verimli Orman Toplam Bozuk Orman Açıklık Alan ,5 Ha ,5 Ha Ha. İbreli Orman Serveti Yapraklı Orman Serveti m3 (% 54) m3 (% 46) m Ster Toplam Ağaç Serveti Baltalık Orman Serveti Tablo F.1.b. Uludağ Milli Parkı Alan Durum Cetveli VASFI Ormanlık Saha Orman Toprağı Ziraat İskan Su Taşlık Toplam ALANI (Ha.) %

111 ASLİ AĞAÇ TÜRLERİ: - İbreli Ağaç Türleri: Kızılçam, Karaçam, Sarıçam, Göknar, Sahil Çamı, Fıstık Çamı ve Ardıç. - Yapraklı Ağaç Türleri: Kayın, Meşe, Kavak, Kestane, Dişbudak, Ihlamur ve Çınar Yılı İçinde Yapılan Üretim Miktarları: 1 Tomruk m3 2 Tel Direk m3 3 Maden Direk m3 4 Sanayi Odunu m3 5 Kağıtlık Odun m3 6 Lif Yonga m3 7 Yakacak Odun Ster 8 Sırık 2 Ster 9 Defne Yaprağı Kg İlimiz ormanlarında üretim faaliyetleri hastalıklı, kurumuş, yaşlı, birbirlerine yakın ve birbirlerinin büyümelerini engelleyen ya da herhangi bir biyotik ya da abiyotik faktör nedeniyle devrilmiş ya da kırılmış ağaçların silvikültürel teknikler doğrultusunda ormanlardan çıkartılması şeklinde yapılmaktadır. Bu çalışmalar mevcut yasa, yönetmelik ve tebliğlere uygun olarak orman köylülerine ya da bunların kurmuş olduğu orman kooperatiflerine yaptırılmaktadır. İlimiz ormanlarında ana orman ürünlerinin üretimi yanı sıra, ayrıca düzenlenmiş ve onaylanmış tali hasılat planlarına uygun olarak bedeli üreticiden tarife bedeli olarak tahsil edilmek üzere defne, kestane, ıhlamur, süpürge çalısı, fıstık çamı meyvesi, tavşan memesi, taflan vb. gibi tali orman ürünlerinin de üretimi yapılmaktadır. F Orman Varlığının Yararları: İnsanoğlu varolduğu günden bu yana çevresini kuşatan ormanlardan faydalanma yollarını aramıştır. Önceleri bu faydalanma yalnızca barınmak, avlanmak, yapacak ve yakacak odun temin etmek biçiminde olmuş, daha sonraları ise ormanların diğer kolektif faydaları öğrenildiğinde ormanlardan gittikçe çeşitlenen biçimde faydalanmaya başlanmıştır. Ormanlar yaşantımızın her safhasında ihtiyaç duyduğumuz yapacak ve yakacak hammadde kaynağıdır. Bunun yanı sıra bitkisel nitelikli tohum, çiçek, kozalak ve mineral nitelikli çakıl, kum ve benzeri hammadde kaynaklarının bir kısmı da ormanlardan elde edilmektedir. Ormanlar, bitkiler ve hayvanlar için doğal bir su şebekesi gibidirler. Kar ve yağmur biçimindeki yağışı yaprakları, dalları, gövdesi ve kökleri ile tutarak sellerin ve taşkınların oluşmasını önler. Ayrıca yeraltı sularının oluşmasına yardım eder. 110

112 Ormanlar, toprağı kökleri ile tutarak yağışların ve akarsuların toprağı taşımasını önler. Böylece erozyonu kontrol altında tutar, doğal felaketi önler. Ormanlar, yaban hayatını ve av kaynaklarını korur. Nesli tükenmekte olan hayvanların üretimi, korunması ve barınmasında güvenli alanları oluşturur. Bu sahalar milyonlarca canlının yuvasıdır. Ormanlar, bitki örtüsü ve toprak içerisinde büyük miktarda depoladıklarından, iklim üzerinde olumlu etkiler yapar. Sıcağı ve soğuğu dengeler. karbon Ormanlar, su buharını yoğunlaştırarak yağmura dönüşmesini sağlar, rüzgârın hızını azaltır. Ormanlar, eğlenme, dinlenme gibi rekreasyon amaçlarına hizmet ederken, insanların beden ve ruh sağlığı üzerinde olumlu etkiler yapar. Ormanlar, orman içinde ve dışında yaşayan insanlara çeşitli iş alanları sağlar, işsizliği önlemede etkin bir rol oynar böylece köyden kente göçü azaltır. Ormanlar, ulusal savunma ve güvenlik bakımından stratejik öneme sahiptir. Ormanlar, doğal güzellikleri ve sayılamayacak kadar çok faydaları ile iyi baktığımız taktirde tükenmez bir doğal kaynaktır. Ülke turizmine katkıda bulunur. Ormanların, yerleşim alanları çevresindeki hava kirliliğini ve gürültüyü önlemesi insan sağlığı bakımından büyük önem taşır. İnsan sağlığı üzerindeki bu olumlu yararları nedeniyle yerleşim merkezleri çevresinde Kent Ormanları tesis edilmektedir. Bu amaçla Kestel İlçesi dahilinde 300 Ha. lık alanda Kent Ormanı oluşturularak halkımızın istifadesine sunulmuştur. Ormanlar ilimizde, Devlet Orman leri tarafından mevcut orman amenajman planlarına göre işletilmektedir. On ya da yirmi yıl süreli olarak tanzim edilen amenajman planları ile ormanlardan yapılacak faydalanmalar süreklilik, verimlilik ve iktisadilik prensipleri göz önüne alınarak zaman ve mekan olarak düzenlenmiştir. Bu planlara göre ormanlar meşçere bakımına, doğal ya da suni yolla gençleştirmeye, rehabilitasyona, koruya tahvil ve enerji orman tesis çalışmaları için planlanmışlardır. Bursa İli ormanlık alanları yeni dikimlerle ağaçlandırılmaya çalışılmaktadır. Bursa Orman Bölge Müdürlüğü yıllık iş programları gereği yapılan ağaçlandırma çalışmaları 111

113 haricinde, Cumhuriyet Ormanı ağaçlandırma çalışmaları, Hatıra Ormanları, Dikili Bir Ağacım Var Kampanyası gibi etkinliklerle Orman alanları genişletme çalışmaları da bulunmaktadır. Orman alanlarını genişletme çalışmalarının başlıca amaçları şunlardır: a) Bursa İlini sel ve baskınlardan korumak, b) Son yıllarda tehlikeli boyutlara ulaşan hava kirliliğini azaltmak, c) Günümüzde büyük önem kazanan beden ve ruh sağlığı bakımından, gerekli rekreasyon alanlarını çoğaltmak. d) Bitki örtüsünü muhafaza etmek vb. gibi daha birçok yararları vardır. F Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları: 1. İlimiz dahilinde 2005 yılında, 12 adet muhtelif ilçelere ait köylerde toplam Ha. Orman Kadastrosu yapılmıştır. 2. İlimiz ormanlık alanı Ha. olup bunun Ha. sında Orman Kadastrosu tamamlanmıştır. 3. İlimiz dahilinde 2005 yılı içerisinde, 2/B maddesi ile 54 Ha. Saha orman sınırları dışına çıkarılmıştır. 4. İlimiz dahilinde 2005 yılı itibariyle, 2/B maddesi ile toplam Ha. Alan orman sınırları dışına çıkartılmıştır. 5. İlimiz dahilinde Orman Kadastrosu tamamlanan, Ha. lık ormanlık alanın Ha. sının tescil işlemi tamamlanmıştır. 6. İlimiz dahilinde 2005 yılında yapılan Tapulu Kesim muamelesi 720 adet olup m3 emvalin kesimine izin verilmiştir. 7. İlimizde 32 adet özel orman mevcut olup toplam alan 294,2 Ha. dır. Özel ormanlar üzerinde yapılaşma bulunmamaktadır Sayılı Orman Kanununun 16,17 ve 18. maddelerine göre İlimiz ormanlarında 2005 yılı sonu itibari ile verilen izin adedi 1877 adet olup Ha. dır. F.1.2. Çayır ve Meralar 4342 Sayılı Mera Kanunu nun yürürlüğe girdiği 1998 yılında, İl Tarım Müdürlüğünce çalışmalara başlanarak, Kanunun 6. maddesi gereği, İl Mera Komisyonu ve komisyona bağlı merkez ve ilçelerde 6 adet teknik ekip oluşturulmuştur. Bursa ilinde hektar çayır- mera, yaylak, otlak ve kışlak olduğu tahmin edilmektedir yılı sonuna kadar merkez ilçeler; 17 ilçede toplam 474 köy ve mahallenin ,6 hektar alanın tespiti ve 217 köy/mahallenin ,2 hektar meranın tahdit işlemleri tamamlanmıştır. Tespit edilen meraların % 83,3 lük kısmının tahdit işlemleri tamamlanmış olmaktadır. Tespit ve tahdit işlemleri tamamlanan 167 köy/mahallenin ,3 hektarlık kısmının köylerde köy, mahallelerde belediye tüzel kişiliği adına mera olarak, 4342 sayılı Mera 112

114 kanunu nun 4. maddesinde belirtildiği şekilde kullanılmak üzere tahsisi işlemi gerçekleştirilmiştir. Yenişehir ilçemizin 10, Gemlik ilçemizin 6, İnegöl ilçemizin 25 köyünün, harita ve aplikasyon işlemlerinin yapılması için, ilgili kadastro müdürlüklerine protokol gereği ücretleri ödenerek talepte bulunulmuştur. Çayır- mera- yaylak ve kışlakları tespit edilen köy/mahallelerde 4342 Sayılı Mera kanunu nun 11. maddesi gereği Mera Yönetim Birlikleri oluşturulmuş ve Kanunun 12. maddesinde belirtilen görev ve sorumlulukları konusunda toplantı ve eğitimleri yapılmıştır. İznik İlçemizin 536 Ha merasının tahdit işlemleri özel sektöre ihale edilmiştir. Tahdit işlemlerine hiç başlanmayan Orhaneli, Büyükorhan ve Harmancık İlçeleri 2006 yılı programına alınmıştır. Ayrıca 14. madde uygulaması ile ,423 m2 meranın tahsis amacı değişkliği işlemi gerçekleştirilmiş, 20 yıllık ot gelir bedelleri tahsil edilerek hazineye intikal ettirilmiştir. BURSA İLİ MERA TESPİT İŞLEMLERİ İLÇESİ OSMANGAZİ NİLÜFER YILDIRIM BÜYÜKORHAN GEMLİK GÜRSU HARMANCIK İNEGÖL İZNİK KARACABEY KELES KESTEL MUDANYA M.K.PAŞA ORHANELİ ORHANGAZİ YENİŞEHİR MERA ALANI (Hektar) 377, ,0 55,0 266, ,5 41,3 154, ,3 537, ,0 143,1 598,9 561, ,0 204,3 78, , KÖY MAHALLE SAYISI Yılında İl Tarım Müdürlüğünce gerçekleştirilen Mera Islah Çalışmaları: Karacabey İlçesi Ovaesemen, İsmetpaşa ve Akhisar köylerinde toplam 700 dekar alanda üstten tohumlama yapılmıştır. Akhisar köyünde 250 dekarlık alan ön bitki ekiminin ardından mera bitkisi ekilmiş ve 3 adet kartalkanat sulama motoru alınmıştır. Yine bu köy meralarında, mera sınırlarını korumak ve gölgeleme amaçlı Akasya, Akçaağaç ve Ceviz fidanları dikimi gerçekleştirilmiştir. Yenişehir İlçesi Karaköy, Karacaali ve Menteşe köylerinde suni mera (650 Da) için 2006 yılında ekilmek üzere hazırlıklar yapılmış, tohum ve gübre alınmıştır. Ayrıca Yenişehir İlçemizde Karaköy e 2 adet kuyu açılmıştır. Orhangazi Akharım köyünde 80 dekarlık mera alanında çalı ve kök temizliği yapılarak 2006 yılında tohum atılacak duruma getirilmiştir. 113

115 2005 yılında toplam 11 köye ait meralarda gübreleme çalışması yapılmış, 19 ton azotlu gübre, Kg fosforlu gübre uygulaması yapılmıştır. Yine bu köylerde çalı biçme işlemleri gerçekleştirilmiştir Lt motorin sulama ve çalı biçme işlemleri için verilmiştir. F.1.3. Sulak Alanlar Bu başlıkla ilgili ayrıntılı bilgiler F.4. bölümünde verilmektedir. F.1.4. Diğer Alanlar (Stepler v.b.) İlimizde bozkır, step v.s. alanlar bulunmamakta olup ilimizin genel arazi dağılımı aşağıda verilmiştir. İLİN GENEL ARAZİ DAĞILIMI Arazinin Kullanım Durumu Alanı (Ha) Toplam Araziye Oranı(%) Tarım Arazisi ,71 Orman ve Fundalık ,32 Çayır Mera * ,08 Tarım Dışı Arazi ** ,72 Su Yüzeyleri ,59 a)iznik Gölü b)apolyont (Uluabat) Gölü c)akarsu Yüzeyleri d)baraj ve Gölet Yüzeyleri 843 Meskûn Araziler*** ,58 TOPLAM ,0 * 4342 Sayılı Mera Kanunu kapsamında 17 ilçede gerçekleştirilen çalışmalar sonucunda tespiti yapılan mera alanı ** Yerleşim ve çevre yolu inşaatı nedeni ile bir bölüm arazi tarım dışı araziye dönüşmüştür. *** Meskün mahaller ile mülkiyeti Milli Emlak Müdürlüğü ne ait olup tarımsal faaliyetin sürdürülmediği diğer araziler bu kapsamda yer almaktadır. F.2. Flora F.2.1. Habitat ve Toplulukları Konuyla ilgili elde edilebilen Uluabat gölü habitat haritası, harita F.2 de gösterilmiştir. F.2.2. Türler ve Populasyonları: Bursa İli nin bitki örtüsü, iklim özelliklerine bağlı olarak çeşitlilik göstermektedir. Orman yönünden zengin olan Bursa İli nde dağların kuzeye bakan yamaçlarında Karadeniz in nemcil özelliği görülür. İl merkezinde özellikle tarla, yol kenarları, boş alanlar ve mezarlık çevrelerinde; Rosa spp. (gül), Rubus spp. (böğürtlen) gibi çalılara ve Chenopodium spp. (kazayağı), 114

116 Polygonum spp. (çobandeğneği), Rumex spp. (labada) ayrıca Fabaceae (baklagiller), Lamiaceae (ballıbabagiller), Apiaceae (maydanozgiller), Poaceae (buğdaygiller), Brassicaceae (hardalgiller) familyalarına ait türlere rastlanır. Yenişehir ovası, bitki örtüsü bakımından çevresindeki Bursa ve İnegöl ovalarına oranla daha çıplaktır. Ovanın 500 m. ye kadar olan yerlerinde meşe (Quercus) ve kocayemiş (Arbutus) görülmekte, daha yüksek kesimlerde ise kayın (Fagus) ağaçlarına rastlanmaktadır. Yenişehir ovasındaki su boylarında da selvi, kavak (Populus) ve karakavak (Populus nigra) türleri vardır. Samanlı dağlarında kayın (Fagus), kestane (Castenea) ve gürgen (Carpinus) ormanlarına; güneyinde ise m. de makilere rastlanır. İznik İlçe si dolaylarındaki ağaç türleri; meşe (Quercus), kayın (Fagus), kavak ve karaçam (Pinus nigra) iken bu bölgedeki orman altı bitkileri ise Kocayemiş (Arbutus), Akçaağaç (Acer) ve Kızılağaç (Almus)tır. Keles İlçesi çevresinde yaprak döken meşeler (Quercus) ve karaçamlar (Pinus nigra) yaygındır. Karaçamlara (Pinus nigra) yüksek kesimlerde rastlanmakta, meşe (Quercus) toplulukları ise daha çok bu ağaçlarla karışık bir durumda görülmektedir. Uludağ ın güney eteklerinde köknar (Abies), kavak (Populus), ardıç (Juniperus) gibi cinslerle; dağın m den sonraki yüksekliklerinde Uludağ köknarı (Abies bornmülleriana), karaçam (Pinus nigra), titrekkavak (Populus tremula), bodur ardıç (Juniperus nana) gibi türler bulunmaktadır. İlin Marmara Denizi ne kıyı olan bölümlerinde, özellikle Karadağ ın yüksek kesimlerinde köknar (Abies), ıhlamur (Tilia sylvestris), kayın (Fagus) ve kestane (Castanea) ağaçları vardır. Karadağ ın güney ve güneybatı eteklerinde ise egemen bitki örtüsünü maki oluşturur. Mudanya İlçesi dolaylarında alçak yerlerde maki türleri, yüksek kesimlerde ise yer yer kayın (Fagus), gürgen (Carpinus), meşe (Quercus), köknar (Abies) ve çınar (Pinus) ağaçlarının oluşturduğu nemcil ormanlar görülmektedir. F.3. Fauna F.3.1. Habitat ve Toplulukları Konu ile ilgili olarak elde edilebilen Uludağ Herpetofaunası ve Uluabat gölü türlere göre başlıca kuş üreme alanları haritaları, harita F.1 ve harita F.2 de verilmiştir. F.3.2. Türler ve Populasyonları Bursa İli ndeki yaban hayatı, Türkiye geneline paralel olarak, fazlaca hırpalanmış olup; daha önceleri bol miktarda olduğu söylenen karacanın,geyiğin (Cervus) ve yerli sülünün nesli hemen hemen tükenme noktasına gelmiş, alınan koruma ve üretim tedbirleri ile neslin yok olması şimdilik önlenmiştir. İnegöl-Boğazova ve Uludağ silsilesinin doğuya doğru uzantısında halen bir miktar geyik (Cervus) ve ayı; Karacabey, Karadağ, Paşalar ve Sarnıç mıntıkalarında karaca ; Çamlıca Köyü kuzeyinde bir miktar yerli sülün bulunmakta ve zaman zaman görülen yavrularla üreme olduğu tespit edilmektedir. Keklik (Perdix), çil (Tetrastes bonasia) ve tavşan (Lepus europeus) bilhassa av koruma alanlarında ve ağaçlandırma sahalarında üremekte ise de usulsüz avlanmalar önlenemediğinden yeterli düzeyde korunamamaktadır. Çakal ( Canis aureus) ve yaban domuzu (Sus scrofa) tüm ormanlık alanlarda bol miktarda bulunmaktadır. Ayrıca yaşama 115

117 alanlarının yok edilmesi ile birey sayısı çok azalmış olan yaban kedisinin Uludağ havalisinde ve Karadağ da bulunduğu tespit edilmiştir. Birey sayısı çok azalan ve koruma altına alınan sakallı akbaba ve apollon kelebeği (Parnassius apollo) de Uludağ Milli Parkı nda bulunmaktadır. Bursa İli sulak alanları özel fauna varlığına sahiptir. Uluabat Gölü göçmen kuşlar için önemli bir konaklama yeri teşkil etmektedir. Gerek sonbahar gerekse ilkbahar göçlerinde yoğun kuş topluluklarının barınması ve beslenmesine olanak sağlamaktadır. Bursa İli nde kürklü hayvanlar olarak tavşan (Lepus europeus), tilki (Vulpes vulpes), ayı sayılabilir. Bursa-Karacabey İlçesi Ova Korusu Bölgesinde 50 dekar doğal ormanlık arazide, ayılar Turizm Bakanlığı nın katkısıyla oluşturulan bir proje ile korunmaya alınmışlardır. Bilgisayar denetimli tel çit ve elektrikli çitle çevrili alan içerisinde 1998 yılı itibariyle 47 ayı bulunmaktadır. İlimizde üretilen toplam su ürünleri üretiminin büyük bir miktarı deniz ürünlerinden oluşmaktadır. İç su ürünleri üretiminin arttırılması için göl ve göletlerde balıklandırma çalışmaları devam etmektedir. Deniz balıkları üretiminde meydana gelen düşüş Marmara Denizinde avlanan balık miktarındaki azalmadan kaynaklanmıştır. İlimizin en önemli iç su kaynakları Uluabat Gölü ve İznik Gölü dür. Bu bölgelerde sazan (Cyprinus), yayın (Silurus glanis), kerevit (Astacus fluviatills) vb. cins su ürünleri üretilmektedir. Ayrıca Demirtaş Baraj gölünde aynalı sazan türü balık üretimi yapılmaktadır yılı su ürünleri üretimi Tablo F.2 de verilmektedir. Tablo F.2. Su Ürünleri Üretimi (2005) 1985 (Kg.) Balık Üretimi İç Su Ürünleri Kerevit Üretimi (Kg.) 2004 (Kg.) (Kg.) Deniz Ürünleri Balık Üretimi İlimizdeki av hayvanlarının adları, populasyonları ve bunlar için alınan Av Dönemi Bursa İli Merkez Av Komisyonu Kararı aşağıda verilmektedir AV DÖNEMİ BURSA İLİ AV KOMİSYON KARARI KARAR TARİHİ: KARAR NO: Sayılı Kara Avcılığı Kanununun 3.maddesi gereğince Vali Yardımcısı H.Yusuf GÜNER başkanlığında İl Av Komisyonunu oluşturan üyelerle günü saat de İl Çevre ve Orman Müdürlüğünde yapılan toplantı sonucu aşağıdaki hususlar karara bağlanmıştır: 116

118 1. AVLANMASINA İZİN VERİLEN AV HAYVANLARI VE AVLANMA SÜRELERİ: 4915 Sayılı Kara Avcılığı Kanununun 4.maddesi gereğince belirlenen listede yer alan av hayvanlarının avlanma süreleri ilimizin yaşam koşulları ve av hayvanlarının biyolojileri dikkate alınarak aşağıda belirtilmiştir. I. grup avlanabilen kuşlardan; Bıldırcın, Kaya güvercini, Tahtalı ve Üveyik avının 12 Ağustos 2006 cumartesi günü başlayıp 28 Ocak 2007 pazar günü sona ermesi, II. grup avlanabilen kuşlardan; Tüm keklik türleri avının bu av mevsiminde Bursa İlinin tamamında yasaklanması, III. grup avlanabilen kuşlardan; Yeşilbaş, Bozördek, Fiyu, Çıkrıkçın, Kirik, Macar, Tepeli patka, Kılkuyruk, Karabaş patka, Elmabaş, Kadife denizördeği, Altıngöz, Sakarca kazı, Karatavuk, Çulluk, Küçüksu çulluğu, Su çulluğu(bekasin)avının 7 Ekim 2006 Cumartesi günü başlayıp, 25 Şubat 2007 Pazar günü sona ermesi (Çıkrıkçın avının 14 Mart 2007 Çarşamba günü sona ermesi), IV. grup avlanabilen kuşlardan; Alakarga, ekin kargası, küçükkarga, kara leş kargası,leş kargası, saksağan avının 12 Ağustos 2006 günü başlayıp, 25 Şubat 2007 pazar günü sona ermesi, I. grup memeli av hayvanlarından;yaban tavşanı,ada tavşanı,tilki,kaya sansarı,ağaç sansarı ve kuyruksüren avının 7 Ekim 2006 Cumartesi günü başlayıp 28 Ocak 2007 pazar günü sona ermesi, II. grup memeli av hayvanlarından yaban domuzu ve çakal avının 12 Ağustos 2006 cumartesi günü başlayıp 25 Şubat 2007 pazar günü sona ermesi, Yukarıda yazılı av hayvanlarının avının belirtilen tarihler arasında Çarşamba, Cumartesi, Pazar ve resmi tatil günlerinde yapılabilmesi, 2. KOMİSYONCA KORUMA ALTINA ALINAN AV HAYVANLARI: Yerli ötücü av kuşlarımızdan kızkuşu ve karatavuğun avının yasaklanarak Merkez Av Komisyonunca koruma altına alınması, 3. AVINA İZİN VERİLEN AV HAYVANLARININ AVLANMA LİMİTLERİ: Avına izin verilen av hayvanlarının, avcı başına bir av günü için avlanma limitleri; I. grup avlanabilen kuşlardan; Bıldırcın 12 adet, Üveyik 10 adet, Güvercin (Tahtalı ve Kaya güvercini)10 adet, II. grup avlanabilen kuşlardan; bu av mevsiminde avlanmaları yasaklanmıştır, III. grup avlanabilen kuşlardan; Sakarca kazı 4 adet, sakarmeke 4 adet, yaban ördeği 6 adet, çulluk 6 adet, Bekasin 6 adet, IV. grup avlanabilen kuşlardan; Alakarga 5 adet, saksağan 10 adet, ekin kargası, küçükkarga, kara leş kargası, leş kargası 15 adet, I. grup avlanabilen memeli av hayvanlarından; Tavşan 1 adet, Ada tavşanı 3 adet, Tilki 2 adet, Sansar 1 adet, Kuyruksüren 2 adet, II. grup avlanabilen memeli av hayvanlarından; Yaban domuzu 1 adet, çakal 3 adet olduğu, 4. YASAKLANAN AVLANMA USUL VE ŞEKİLLERİ: 4915 Sayılı Kara Avcılığı Kanununun 6.maddesinde belirtilen yasaklanan avlanma usul ve şekilleri dışında yasaklanması öngörülen başka avlanma usulleri olmadığı, 117

119 5. MÜCADELE AMAÇLI AVLANMA ESAS VE USULLERİ: Mücadele amaçlı olarak kişilerin kendilerini, sürülerini veya arazilerini korumak amacıyla yanlarında tek kurşun veya şevrotinden başka fişek bulunduramayacakları, 6. DİĞER HUSUSLAR: Merkez Av Komisyonu kararlarının tam olarak uygulanmasının sağlanması için kurumların üzerine düşen görevleri eksiksiz yapmalarına, avcıların eğitimine önem verilmesine, Uluabat Gölü yönetim planı ilkelerine uygun hareket edilmesine, 7. AVLANMANIN YASAKLANDIĞI SAHALAR: I- Av hayvanlarının doğal ortamlarında korunarak çoğalmalarını sağlamak amacıyla avlanmanın yasaklandığı sahalar: İlçe Av Komisyonlarınca gerekçeleri belirtilerek ve İl Av Komisyonumuzca uygun görülen; 1-) OSMANGAZİ -YILDIRIM İLÇESİ: Yasaklama gerekçesi: 2005 yılında sahaya geyik salındı. Doğusu: Kestel İlçesi mülki sınırı. Kuzeyi: Bursa-Ankara asfaltı. Batısı: Bursa-Yiğitali-Hüseyinalan-Mürseller yolu. Güneyi: Mürseller-Kirazlı-Uludağ yolu. Uludağ Milli Parkı. 2-) İNEGÖL İLÇESİ: Yasaklama gerekçesi: Sahayı dinlendirme Doğusu: İnegöl-Tahtaköprü asfaltı. Kuzeyi: İnegöl- Bozüyük asfaltı. Batısı: İnegöl Alibey-Ortaköy-Hayriye-Saadet köy yolu. Güneyi: Tahtaköprü-Bahçekaya-Saadet köy yolu. 3-) YENİŞEHİR İLÇESİ: a)yasaklama gerekçesi: Sahayı dinlendirme Doğusu: Yenişehir-İznik asfaltı. Kuzeyi: İznik İlçesi Mülki Sınırı. Batısı: Beypınar-Derbent köy yolu Güneyi: Yenişehir -Beypınar köy yolu. b) Yasaklama gerekçesi: yılında Yenişehir Avcılar kulübünce sahaya keklik salındı. Doğusu: Günece-Yarhisar-Karaamca köy yolu Kuzeyı: Mahmudiye-Günece köy yolu. Batısı: Mahmudiye-Yazılı köy yolu Güneyi: Yazılı - Karaamca köy yolu 4-) GEMLİK İLÇESİ: Yasaklama gerekçesi: Sahayı dinlendirme Doğusu: Şahinyurdu-Cihatlı-Gemlik yolu. Kuzeyi: K.Kumla sahili-şahinyurdu yolu(radar yolu). Batısı: Gemlik-Armutlu asfaltı. Güneyi:Gemlik-Orhangazi asfaltı. 118

120 5-) İZNİK İLÇESİ: a)yasaklama gerekçesi: 2002 yılında daha doğuya salınan sülünler bu sahada görülmektedir. Doğusu: Çakırca, Orhaniye, Sarıağıl köy yolu. Kuzeyi: Kocaeli İli mülki sınırı. Batısı: Boyalıca-Bayındır-Karamürsel asfaltı. Güneyi: Boyalıca-İznik asfaltı. b) Yasaklama gerekçesi: Sahayı dinlendirme Kuzeyi-Doğusu: İznik-Şerefiye-Kızılköy yolu. Batısı: İznik-Yenişehir asfaltı. Güneyi: Yenişehir İlçe sınırı. 6-) BÜYÜK ORHAN İLÇESİ: Yasaklama gerekçesi: Sahayı dinlendirme Doğusu: Harmancık İlçesi mülki sınırı. Kuzeyi: Piribeyler istasyonu-çökene-akçasaz-alutça köy yolu Batısı-Güneyi: Balıkesir İli Mülki sınırı. II- Yaban Hayvanı Yerleştirildiği İçin Ava Yasaklanan Sahalar: 1-) KARACABEY İLÇESİ: Yasaklama gerekçesi:2002 yılında sahaya keklik salındı. Doğusu: Karacabey-Yeniköy asfaltı Kuzeyi: Kulakpınar-Yarış-Güngörmez köy yolu Batısı: Güngörmez Kedikaya-Kıranlar-Şahin köy yolu Güneyi: Karacabey-Bandırma asfaltı 2-) MUSTAFAKEMALPAŞA İLÇESİ a) Yasaklama gerekçesi:2002 yılında sahaya keklik salındı. Doğusu: Söğütalan-Değirmenderesi köy yolu Kabulbaba-Güller asfaltına kadar. Kuzeyi: Demireli-Alaseyit-Kadirçeşme-Söğütalan köy Yolu Batısı: Demireli-Çördük-Üçbeyli köy Yolu Güneyi: Keltaş-Kapaklıoluk-Güller-Değirmendere köy Yolu b) Yasaklama gerekçesi:2002 yılında sahaya keklik salındı. Doğusu: Fadıllı- Ayva köy yolu. Kuzeyi: Dorak-Onuç-Akçapınar-Fadıllı köy yolu. Batısı: Dorak-Taşpınar köy yolu Güneyi: Taşpınar-Doğadan-Ayva köy yolu c) Yasaklama gerekçesi:2002 yılında sahaya keklik salındı. Doğusu: Büyükorhan ilçe mülki sınırı Kuzeyi: Devecikonağı, Bükköy, Kurşunlu, Aşağıbali köy yolu, Batısı: Karaçamlık deresi, Güneyi: Devecikonağı, Alacaat, Hacıahmet köy yolu, Balıkesir İl sınırı d) Yasaklama gerekçesi:2002 yılında sahaya keklik salındı. Doğusu: Bursa-Balıkesir asfaltı Kuzeyi: Karacabey İlçesi mülki sınırı Batısı: Ocaklı, Yumurcaklı, Gönü köy yolu 119

121 Güneyi: Ocaklı-Derecik-Tatkavaklı-M.Kemal Paşa yolu. 3-) ORHANELİ BÜYÜKORHAN İLÇELERİ: Yasaklama gerekçesi:2002 yılında sahaya keklik salındı. Doğusu: Yeşiller-Durhasan köy yolu Kuzeyi: Yeşiller Yenidanişment köy yolu Batısı: Aktaş Gazioluk Yenidanişment köy yolu Güneyi: Durhasan Aktaş köy yolu. 4-) NİLÜFER İLÇESİ Yasaklama Gerekçesi: yılında sahaya sülün ve geyik salındı. Görükle Beldesindeki Uludağ Üniversitesi kampusünün tel örgü ile çevrili alanı. III- Örnek avlak olarak tescil edilen ava yasaklanan sahalar: Doğusu: ÇatalcaTepe, Başpınar sırtı, Karbastı sırtı, Kızılkaş sırtı, Belenkabaca sırtı, Karacakaya sırtı. Batısı: Orhaneli- Bursa asfaltı. Güneyi: Kocasu çayı, Orhaneli-Bursa asfaltı. Kuzeyi: Karakova deresi, Pekmezciyolu sırtı, Çamlık deresi. IV Sayılı Kanun İle Avlanmanın yasaklandığı Yaban Hayatı Geliştirme Sahaları: Karacabey Karadağ Ovakorusu YHGS; Doğusu: Mudanya İlçesi mülki sınırı Batısı: Balıkesir İli mülki sınırı Kuzeyi: Marmara Denizi Güneyi: Şahmelek, Örencik, Kedikaya, Güngörmez, Yarış, Kulakpınar, Akçasusurluk, Hayırlar, Develeme, Çeşnigir, Çamlıca, İnkaya, Evciler, Çamlık köy yolu Mudanya İlçe sınırına kadar ile çevrili sahalarda ve yukarıdaki sahalara 300 metre mesafe içinde avlanmanın, tüfek ve köpekle dolaşmanın yasaklanması için Merkez Av Komisyonuna teklifte bulunulmasına dair Bursa İl Av Komisyonu kararı oybirliği ile kabul edilmiştir F.3.3. Hayvan Yaşama Hakları: F Evcil Hayvanlar: F Sahipli Hayvanlar: İlimizde çayır ve mera varlığı yetersiz olduğundan özellikle büyükbaş hayvancılıkta yoğun olmak üzere açık ve kapalı ahırlarda entansif yetiştiricilik yaygın durumdadır. Bursa merkez ve ilçelerindeki toplam sahipli hayvan mevcutları 2005 yılı itibarıyla aşağıda verilmiştir: 120

122 HAYVANIN CİNSİ Sığır 2003 YILI MEVCUTLARI YILI MEVCUTLARI YILI MEVCUTLARI Kültür Irkı (%56,84) - Melez (% 37,64) - Yerli (% 5,52) Manda Koyun Kıl Keçisi At Hindi-Ördek-Kaz Tavuk (Yumurtacı) Tavuk (Broiler) Arı Kovanı (Yerli) Arı Kovanı (Fenni) yılına göre; koyun sayısında % 12, 65 lik, sığır sayısında % 14,6 lık bir artış söz konusudur. İlimizdeki hayvan varlığının bulaşıcı, salgın ve paraziter hastalıklardan korunması, hayvan ve insan sağlığının zoonoz hastalıklardan korunması, sağlıklı ve kaliteli hayvansal ürünlerin elde edilmesi, adi hastalıklar yönünden hayvanların kontrol ve tedavilerinin yapılması ve bütün hastalıklara koruyucu hizmetlerin yapılması faaliyetleri, İlimizde İl Tarım Müdürlüğü bünyesinde bulunan Hayvan Sağlığı Şube Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir. - Yapılan çalışmalar Bakanlık Projeleri ile İl Tarım Müdürlüğünce uygulanan yıllık çalışma programları ve program dışı rutin çalışmalar şeklinde olmakta olup İl Tarım Müdürlüğü - Hayvan Sağlığı Şube Müdürlüğü nün 2005 yılı çalışmaları aşağıda verilmektedir: 1-Projeli Çalışmalar: a) Şap Hastalığı İle Mücadele Projesi: Tüm İlde mevcut büyük çift tırnaklı hayvanın iki defa aşılanmaları programa alınmış olup büyükbaş ve küçükbaş hayvan aşılanmıştır. b) Brucella Hastalığı İle Mücadele Projesi: İl genelinde toplam baş dişi dana ile baş koyun ve kuzunun aşılanması programlanmış olup baş dişi dana ile koyun ve kuzu bu program çerçevesinde aşılanmıştır. c) Ruam Hastalığı İle Mücadele Projesi: 2005 yılında mücadele programına alınmamıştır. d) Koyun-Keçi Çiçek Hastalığı İle Mücadele Projesi: İlimizde 2005 yılında toplam koyun ve keçinin çiçek hastalığına karşı koruyucu olarak aşılanması programlanmış olup bu çerçevede koyun ve keçi aşılanmıştır. 121

123 e) Koyun-Keçi Vebası Projesi: İlimizde 2005 Yılında toplam koyun ve keçinin aşılanması programa alınmış olup baş koyun ve keçi aşılanmıştır. f) Salgın Hastalıklara Karşı Tarama Programı: Salgın ve bulaşıcı hastalıkların kontrol altına alınması için, büyük ve küçükbaş hayvanın çeşitli hastalıklara karşı taraması yapılmıştır. 2- Programlı Çalışmalar: a) Kuduz Hastalığı Projesi: Kuduz hastalığını önleme gayesi ile baş kedi ve köpeğin aşılanması programa alınmış olup bu program dahilinde kedi ve köpek aşılanmıştır. b) Anthrax Hastalığı İle Mücadele Projesi: İlimizde 2005 yılında toplam sığır, koyun ve keçinin Anthrax hastalığına karşı aşılanması programa alınmış olup bu çerçevede sığır, koyun ve keçi aşılanmıştır. 3- Program Dışı Rutin Çalışmalar: a) Klinik Çalışmalar: İlçe Müdürlükleri klinikleri ile Özel Veteriner Hekimlere ait kliniklerde baş hayvanın muayenesi ve baş hayvanın (büyükbaş, küçükbaş, kanatlı) aşılaması yapılmıştır. b) Koruyucu Aşılamalar: Koruyucu olarak yetiştiricilerin istekleri doğrultusunda çeşitli aşılamalar yapılmış olup bu kapsamda, Enterotoxemi hastalığına karşı koyun-keçi, Agalaksi hastalığına karşı , Yanıkara hastalığına karşı 300 büyükbaş, Keçi-Ciğer ağrısına karşı küçükbaş aşılanmıştır. Ayrıca, Bursa Büyükşehir Belediyesi - Veteriner Şubesi Müdürlüğüne bağlı Hayvan Hastahanesi Ünitesi, Uludağ Üniversitesi Veteriner Fakültesi Klinikleri ve özel kliniklerde (ilimiz dahilinde 89 adet Veteriner Hekim Muayenehanesi, 16 adet Veteriner Hekim Polikliniği bulunmaktadır.) sahipli hayvanların muayenesi, tedavisi, aşılanması, kısırlaştırılması, ameliyatları v.b. gerçekleştirilmektedir. Ancak bu kurumlarda muayenesi ve tedavisi yapılan hayvanların sayıları ile ilgili sağlıklı bir bilgi edinilememiştir. - İlimizde, İl Tarım Müdürlüğü tarafından Köpek Eğitim Çiftliği Ruhsatı verilmiş faal durumda 8 adet Köpek Eğitim Çiftliği bulunmakta olup bunların ilçelere göre dağılımı aşağıda verilmektedir. İLÇENİN ADI KÖPEK EĞİTİM ÇİFTLİĞİ ADEDİ Gemlik 1 Osmangazi 4 Yıldırım 3 - İlimizde, İl Tarım Müdürlüğü tarafından Ev ve Süs Hayvanı Satış Ruhsatı ve/veya Barınma Ruhsatı verilmiş faal durumda 50 adet Ev ve Süs Hayvanı Satış Yeri bulunmakta olup bunların ilçelere göre dağılımı aşağıda verilmektedir. 122

124 İLÇENİN ADI EV VE SÜS HAYVANI SATIŞ YERİ ADEDİ Mudanya 1 Mustafakemalpaşa 1 Nilüfer 3 Orhangazi 2 Osmangazi 28 Yıldırım 15 F Sahipsiz Hayvanlar: İlimizde, sahipsiz hayvanlara yönelik 4 adet hayvan barınağı bulunmaktadır. Barınağın Adı Kapasitesi Kestel Belediyesi Hayvan Barınağı 4 hayvan Nilüfer Belediyesi Hayvan Barınağı 350 hayvan Orhangazi Belediyesi Hayvan Barınağı 20 hayvan Yenişehir Belediyesi Hayvan Barınağı 50 hayvan Bu barınaklarda hayvanlara aşılama, kısırlaştırma v.b. hizmetleri verilmekte, durumu çok kötü olan hayvanlar barınakta alıkonmakta, gerekli işlemlerin uygulandığı iyi durumdaki hayvanların bir kısmı için sahiplendirme çalışmaları yapılmakta, barınaktaki hayvanların % 80 i ise Hayvanları Koruma Kanunu gereği alındıkları ortama geri bırakılmaktadır. F Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban Hayvanlar: İlimizde, bu konuda yapılmış herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. F Hayvan Hakları İhlalleri: İlimizde, 5199 sayılı Hayvanları Koruma Kanununun 15. maddesi gereği Valilik başkanlığında, tarihinde, İl Hayvanları Koruma Kurulu kurulmuş olup bu kurul tarafından hayvanların yaşam şartlarının düzeltilmesi, eziyet edilen hayvanlara el konulması, eziyet edenlere para cezası verilmesi v.b. uygulamalarına başlanmış olup bu konuda halkı bilinçlendirmek için çeşitli çalışmalar halihazırda sürdürülmektedir. Kaçak ve Usulsüz Avcılık ile Mücadele konusuyla ilgili olarak ise Doğa Koruma ve Milli Parklar Şube Müdürlüğümüz bünyesinde kurulmuş olan Av Koruma Ekipleri ve Jandarma Çevre Koruma Timi tarafından ortaklaşa yürütülen kontroller sonucunda

125 2006 av sezonunda toplam avcı kontrol edilmiş, kontroller sonucunda 29 avcı hakkında, ,00 YTL İdari Para Cezası uygulanmıştır. Yasa dışı avcılıkta kullanılan çeşitli markalarda 22 adet av tüfeğine el konulmuş olup kararlarının kesinleşmesini takiben müsadere edilmiştir. Ayrıca, yılı Av Döneminde geçerli olmak üzere Doğa Koruma ve Milli Parklar Şube Müdürlüğümüzce şu ana kadar adet avlanma kartı pulu verilmiştir yılında yürürlüğe giren 4915 sayılı Kara Avcılığı Kanunu çerçevesinde bu güne kadar kişiye Avcılık Belgesi verilmiştir. - Avcı Eğitim Kurslarının başladığı 2000 yılından 2005 yılı sonuna kadar Bursa ilinde Doğa Koruma ve Milli Parklar Şubemizce düzenlenen Avcı Eğitim Kursları sonucunda toplam avcı kurslara iştirak ederek sertifika almaya hak kazanmışlardır. F Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliği: Yukarıda bahsedilen İl Hayvanları Koruma Kurulu, Bursa Büyükşehir Belediyesi Veteriner Şubesi Müdürlüğüne koordinasyon görevi vererek Sokak Hayvanları Kısırlaştırma Projesi oluşturmasını istemiştir. İlgili proje Bursa Büyükşehir Belediyesi Veteriner Şubesi Müdürlüğünce hazırlanmış ve 04 Ekim 2004 Dünya Hayvanları Koruma Gününde ilan edilerek uygulanmaya başlanmıştır. İlgili proje kapsamında, 15 aylık sürede 2000 sokak hayvanının kısırlaştırılması, tedavilerinin yapılması, aşılanmaları ve numaralandırılmaları yapılması planlanmakta olup proje halihazırda devam etmektedir. Projeye Valilik, Belediyeler, Sivil Toplum Örgütleri ve tüm kurul üyeleri katkı sağlamaktadır. F.4. Hassas Yöreler Kapsamında Olup (*) Bölümdeki Bilgilerin İsteneceği Alanlar: Ulusal mevzuat ve uluslararası anlaşmalarla koruma altına alınan, bulunduğu bölgeler ile planlanan bir faaliyetin gerçekleştirilmesi sırasında fiziksel, biyolojik, sosyal ve ekonomik çevre unsurlarının daha duyarlı olduğu bilim ve eğitim bakımından önemli seçkin örnekleri içeren, mutlak korunması gereken alanların bulunduğu bölgelere hassas yöreler denir. F.4.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar F Sayılı Milli Parklar Kanunu nun 2. Maddesinde Tanımlanan ve Bu Kanunun 3. Maddesi Uyarınca Belirlenen Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alanları Milli Parklar 1. Alanın Resmi Adı Uludağ Milli Parkı 2. Coğrafi Konumu ve Koordinatları 1/ Ölçekli haritalar üzerinde yapılan ölçümlere göre Uludağ Milli Parkı Greenwich meridyenine göre ² ² doğu boylamlarıyla ²

126 17² kuzey enlemleri arasındadır. Sahanın en alçak yerinin rakımı 400 m. dir. En yüksek yer ise m. rakımı olan Uludağ Tepedir. 3. Alanı 3.1 Toplam Alan 3.2 Kara Yüzeyi : ha : ha 3.3 Su Yüzeyi : 9ha 3.4. Kıyı Uzunluğu : 4. Alanın Açıklamalı Tanıtımı Uludağ Milli Parkının; 9050 ha rı ormanlık alan, 3712 ha rı açık alandır. Açık alanların dağılımı ise şöyledir: - 0 ha. tarım alanı - 43 ha. ağaçsız orman toprağı - 60 ha. muhtelif yerleşim birimleri (bunlar üç ayrı yerde bulunmakta) Oteller Bölgesi Sarıalan Orman Lojmanları ile Teleferik İstasyonu Civarı Kirazlıyayla Orman İdare Merkezi Civarı - 9 ha. su ile kaplı alan (Kilimligöl, Karagöl, Aynalıgöl, Koğukdere Gölü ve Ambarlı Göl) ha. taşlık-kayalık alan 5. Yasal Konumu Milli Park sınırları dâhilindeki ormanlar 4785 sayılı Kanunla devletleştirilmiş olup tamamının mülkiyeti devlete aittir yılında ulusal park olarak ilan edilmiştir yılında da Uludağ Milli Park Müdürlüğü kurulmuştur. 6. Yerleşimler ve Nüfusları Uludağ Milli Parkı Ülkemizin ilk kış sporları merkezi olmuştur. Kış turizminde önemli bir yeri vardır Yılında Milli Parka adet araç giriş yapmış olup, kişi ziyaret etmiştir. Yaz aylarında ziyaretçilere Milli Park içindeki 4 adet kamp ve kullanım alanı ile hizmet verilmektedir. Bunlar; - Sarıalan Kamp ve Günübirlik Kullanım Alanı - Çobankaya Kamp ve Günübirlik Kullanım Alanı - Kirazlıyayla Günübirlik Kullanım Alanı - Karabelen Günübirlik Kullanım Alanı Milli Parkta 5 adet kır gazinosu ve 11 adet satış dükkânı bulunmaktadır. Sarıalan Kamp ve Günübirlik Kullanım Alanında bulunan bungalovlar, barakalar, çadırlı saha ve Oteller 125

127 Bölgesinde bulunan 120 yatak kapasiteli İdare ve Ziyaretçi Merkezi 2003 yılında ihale yolu ile müstecire verilmiştir. Bunun yanı sıra kamp alanlarında; futbol sahası, voleybol sahası, çocuk oyun sahaları, sağlıklı yaşam parkuru, gezi patikaları, cami, çeşme ve WC ler ziyaretçilere hizmet vermektedir. Oteller Bölgesi 1. ve 2. Gelişim Bölgeleri nden oluşmaktadır. 1. Gelişim Bölgesi nde 16 sı özel sektöre ait olmak üzere 32 adet tesis bulunmaktadır. 2. Gelişim Bölgesinde ise 4 adet otel faaliyet göstermektedir. Uludağ amatör dağcıların tırmandıkları önemli bir merkezdir. Zirvede 4 adet sirk gölünün bulunduğu Uludağ, aynı zamanda Bursa ve yöresinin su rezervini oluşturmaktadır. 7. Sosyo-ekonomik Kültürel Tarihsel Özellikler Uludağ, antik devirleri anlatan kitaplarda Olympos ya da Mysia daki Olympos, Bitinya Olympos u olarak geçer. Olympos dorukları gökte bulutlara karışan yüksek dağlara verilen bir isimdir. Mitolojiye göre bu dağlar tanrıların toplanıp şölen yaptıkları bir yer ve özellikle göktanrısı Zeus un merkezi olarak bilinir. Bu açıdan Uludağ ın mitolojideki yeri, ayrı bir çekicilik oluşturur. Uludağ da antik devirlerde avcılık yapıldığı ve yoğun orman örtüsüyle haydutların sığınma yeri olduğu bilinmektedir. Bizanslılar döneminde ise keşişlerin kaldığı bir yer olduğundan, Osmanlı hâkimiyeti süresince Keşiş Dağı olarak anılmıştır yılında adı, Uludağ olarak değiştirilmiştir. 8. Fiziksel Özellikler (Karasal-Denizsel) 8.1.İklim Özellikleri Uludağ, Karadeniz iklim tipinden Akdeniz tipine geçiş alanında yer alır. Yüksek oluşu nedeni ile Uludağ da dağ iklimi görülür. Uludağ ın kış turizm merkezi olarak gelişme göstermesi bu iklimin varlığı sayesinde olmuştur. Kışın bol kar almasına ve karın yerde kalma süresinin uzun olmasına bağlı olarak ilgi görmektedir. Dağın oteller kesiminde yıllık kar yağışı gün sayısı 63 tür. Bunun önemli bir kısmı Aralık ve Mart aylarında düşer. Oteller bölgesinde karın yerde kalma süresi 178 gündür. Kayak mevsimi genel olarak 1 Aralık - 30 Mart tarihleri arasında yer alır, fakat karın erken yağması ile 15 Kasım da açılabilir, geç erimesi ile 15 Nisan a kadar uzayabilir. En fazla kar kalınlığı 4.35 m. olarak görülmüştür. Uludağ da güneşlenme olanağı oldukça yüksektir. Her 1000 m. de ultravıyole ışınlarının %15 arttığı göz önünde tutulursa dağın oteller bölgesinde ultraviyole ışınları Bursa Ovasına göre %30 oranında daha etkilidir. Yaz aylarında Uludağ dan yayla olarak faydalanılır. Sarıalan, Kirazlıyayla ve oteller kesiminde ortalama sıcaklık Haziran-Eylül ayları arasında 10 o C olmaktadır. Oysa Bursa da bu mevsimde sıcaklık 20 o C nin üzerindedir ve Ağustos ayında 24 0 C ye çıkmaktadır. Yıllık ortalama yağış miktarı 1318 mm dir. Gece sıcaklığı ortalamaları yaz aylarında 7 0 C nin altına düşmez. Yazın Bursa Ovasına göre dağ, serin iklimi ve temiz havasıyla insanları kendisine çekmektedir. Uludağ-Zirve istasyonunda yaz mevsiminde doğu, diğer mevsimlerde ise güney sektörlü rüzgarlar hakimdir. Bilindiği gibi yükseldikçe havadaki oksijenin azalması oksijen açıklığını ortaya çıkarır, solunum organları daha yoğun çalışarak güçlenir ve kan temizlenir. Bu da kaplıca 126

128 turizminde olduğu gibi 21 günlük dönem gerektirir. Bu bilimsel olarak Dünya ülkelerinde Kuzey Amerika da, Avrupa ve Japonya da uygulanmaktadır Jeomorfoloji (Topografya vb. Morfolojik Özellikler) Uludağ ın ilginç morfolojik özelliklerinden birisi, dağın yüksek kısımlarında yer alan, Pleistonsen deki son buzul devrine ait buzul gölleridir. Bu göller 2000 m. nin üzerinde, oteller kesimi ile zirve arasında, kuzeybatı-güneydoğu doğrultusunda dizilmişlerdir. Bilimsel araştırma konusu olan 9 adet göl mevcuttur. Uludağ ın turizm bakımından ilgi çekici olan gölleri; Uludağ doruğunun kuzeyinde yer alan Buzlu Göl, Kilimli Göl, Karagöl ve Aynalı Göldür. Suları soğuk ve besin bakımından fakir olduğu için içlerinde balık olmayan bu göller, bulundukları yükseklik ve berrak suları ile ilgi çekicidirler. Dağın morfolojik özelliklerinden birisi de yaylalarıdır. Bu yaylaların en meşhurları Kadıyayla (1200 m), Kirazlıyayla (1500 m.), Sarıalan Yayla (1600 m.) dır. Diğer yaylalar 2000 m.nin üzerindeki Kırkpınar Yayla, Çalı Yayla ve Kapı Yayladır m. de mevcut en yüksek yayla ise Karagöl Yaylasıdır. Uludağ ın en yüksek yeri Uludağ Tepedir (2543 m.) Diğer yükseltiler Zirve Tepe (2468 m)., Kuşaklı Kaya (2232 m), Çobankaya (1750 m)., Bakacak Tepe (1743 m) dir. Uludağ ın kuzeye bakan yamaçlarında buzullarca şekillendirilmiş oluşumlar ve ilginç görünümlü kaya kitleleri vardır.(yılanlıkaya, Devetaşı, Cennetkaya, Çobankaya gibi) Dağın güneye bakan zirve kesimi sıra halinde sarp kayalıklardan oluşur Jeoloji Bursa İl topraklarının yapısı, çeşitli yaşta kütlelerden oluşmaktadır. İl merkezinin güneydoğusunda yer alan Uludağ ın temelini, paleozoik (I. zaman) yaşlı granit (magnetik kütle) ile gnays ve mikaşistler (başkalaşım kütleleri) oluşturmaktadır. Bu kütleler üzerindeki mermerler, (başkalaşım kütlesi) dağın kuzey eteklerinde bir şerit halinde yayılmıştır. Keles neojen (III. zamanın son sistemi) yaşlı oluşuklarla kaplı olup Uludağ sisteminin uzantısı olan Tepedağ yöresinde yer yer temele ait şistler ortaya çıkarmaktadır Hidroloji Hidrojeoloji Uludağ çok sayıda dereye kaynak oluşturur. Uludağ ın güneyinden doğan Nilüfer Çayı çok sayıda dereyi alarak (Soğukpınar, Değirmendere, Madendere gibi) kuzeybatıya doğru akar. Dağın kuzey yamacından doğan küçük dereler (Gökdere, Kaplıkaya Dere, Kırkpınar Dere, Küçük Balıklı Dere, Çardaksevi Dere gibi) Deliçay adı ile Bursa Ovasında Nilüfer Çayı ile birleşirler. Uludağ ın bu dereleri devamlı su bulundururlar ve dik yamaçlarda küçük çağlayanlar (Softaboğan ve Aras çağlayanı gibi) oluştururlar Toprak Yapısı Toprak-Su Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan 1/ ölçekli Bursa İli Toprak Envanteri Haritası ve raporuna göre, Uludağ Milli Parkı kullanım yeteneği bakımından VI., VII. ve VIII. sınıf araziler üzerinde yer almaktadır. Milli Park sınırları içinde büyük toprak gruplarında kalkersiz kahverengi orman toprakları ve yüksek dağ toprakları ile çıplak kaya ve molozlara da rastlanılmaktadır. Çoğunlukla iyi gelişme gösteren ve asit karakterli Al katmanının altında B katmanı bulunmamaktadır. Bu durumda Al i C katmanının izlediği görülmektedir. Kalkersiz kahverengi orman topraklarında ana madde kumlu kiltaşı, kireçli, kumlu, killi veya çakıllı depozitlerdir. Çıplak kaya ve moloz araziler ise üzerinde toprak katı bulunmadığı için herhangi bir toprak gelişiminin söz konusu olmadığı parçalanmamış veya kısmen parçalanmış sert kaya ve taşlarla kaplı alanlardır. 127

129 8.6. Flora ve Fauna Uludağ zengin bir bitki örtüsüne sahiptir. Botanikçi Mayr ın Orman zonlarını muhtelif yüksekliklerde karakterize etmesi ve 45 dakikalık bir araç yolculuğu esnasında bu zonların görülebilmesi açısından dünya ormancılık literatüründe bilimsel ve görsel açıdan özel bir önemi mevcuttur. Bursa dan Uludağ a doğru yükselirken 0-300,350 m. yükseltideki bölüm Lauretum zonudur. Bu zonda Defne (Daphne), Mazı Meşesi (Quercus infectoria), Zeytin (Olea), Çınar (Pinus), Kızılağaç (Almus) ve Erguvan (Cercis) mevcuttur. İçlerinde dağınık halde kestane ağaçları vardır , m. yükseltideki bölüm Castanetum zonunu teşkil eder. Hakim ağaç kestane (Castanea)dir. Ayrıca Gürgen (Carpinus), Karaağaç (Ulmus), Fındık (Corylus), Ceviz (Juglans), Meşe (Quercus), Kayın (Fagus),Titrek kavak (Papulus tremula) ve Karaçam (Pinus nigra) da bulunur , 1000 m. yükseltideki bölüm Pinetum zonunu oluşturur. Bu bölümde hakim ağaç Karaçam (Pinus nigra) dır. Ayrıca Meşe (Quercus), Kayın (Fagus), Gürgen (Carpinus), Fındık (Corylus), Akçaağaç (Acer), Titrek Kavak (Papulus tremula), Muşmula (Mespilus) ve Kızılcık (Cornus) da mevcuttur. Kayınlar (Fagus) metreler arasında hakim olur ve bu zona Fagetum zonu denir. Ayrıca bakılara göre Gürgen (Carpinus), Karaçam (Pinus nigra), Göknar ( Abies picea), Titrek Kavak (Populus tremula), Dişbudak (Fraxinus exel), Akçaağaç (Acer), Üvez, yabani Gül ve Geyik Dikeni bulunur m. yükseltilerde Uludağ göknarı (Abies bornmülleriana) hakimiyeti başlar. Kayınlar yer yer karışımlar oluşturur. Bu zona Abietum zonu denir. Ayrıca Kayın (Fagus), Karaçam (Pinus nigra), Sarıçam (Pinus sylvestris), Bodur Adıçları (Juniperus nana), Ayı Üzümü (Arctostopylos), TitrekKavak (Papulus tremula), Keçi Söğüdü (Salix caprea), Yabani Elma, Dişbudak (Fraxinus), Üvez, Yabani Gül bulunur. Bu zon 2100 m. ye kadar devam eder m. den sonra sahaya metrelere kadar Bodur ardıçlar (Juniperus nana), 2300 m. den zirveye kadar ise daha otsu türler ile temsil edilen -Alpin bitkiler Alpinetum zonu hakim olur. Uludağ ın güneye bakan yamaçları, kurak yetişme ortamı olduğundan burada kuraklığa dayanıklı Karaçam (Pinus nigra), Kızılçam (Pinus brutia), Meşe (Quercus) ormanları hakimdir m. ler arasındadır bir şerit üzerinde Göknar (Abies picea) ve Kayın (Fagus) ağaçları toplulukları görülür. Ayrıca yer yer Sarıçam (Pinus sylvestris) toplulukları da görülür. Uludağ maki vejetasyonu şu bitkilerden oluşur: Funda (Erica arborea L.),laden (Cistus spp.), akçakesme (Phillyrea latiflia L.), katırtırnağı (Sportium junceum L.). Uludağ eteklerinde, Bursa ya yakın yerlerde anıtsal nitelikte ulu çınarlar bulunur. Örneğin Uludağ yolu üzerinde İnkaya köyünde çapı 2,2 m., boyu 30 m., yaşı da 655 olan son derece sıhhatli tarihi çınar bunlardan biridir. Uludağ Bölgesinin herpetofaunasını şu türler oluşturmaktadır: Triturus cristatus, Triturus vulgaris, Triturus vittatus, Bufo vridis, Bufo bufo, Pelobates syriacus, Hyla arborea, Rana ribunda, Rana dalmatina, Rana macrocnemis, Emys orbicularis, Maureyms caspica, Testudo gracea, Anguis fragilis, Ophisaurus apodus, Cyrtodactylus kotschyi, Podarcis muralis, Lacerta saxicola, Lacerta trilineata, Lacerta vridis, Lacerta danfordi, Ophisops elegans, Ablepharus kitaibeli, Mabuya aurata, Typhlops vermicularis, Coluber caspius, Coluber najadum, Elaphe quatuorlineata, Elaphe stula, Natrix natrix, Natrix tsellata, Eirenis modestus, Malpolon monspessulanus, Telscopus fallax, Cornella austriaca. Bu türlerin bölgedeki dağılım şekilleri Harita F.1 de verilmiştir. 128

130 Uludağ da 10 tür kurbağa, 12 tür kertenkele, 11 tür yılan, 3 tür kaplumbağa, 50 ye yakın kuş türü ve bunlara ilaveten birçok kabuklu, örümcek ve böcek türünün yaşadığı tespit edilmiştir. Böceklerden kelebeklerin 46 türünün, bitkilerin döllenmesinde çok önemli yeri olan Bombus arılarının 11 türünün varlığı tespit edilmiştir. Memelilerden yaban domuzu, tilki (Vulpes vulpes), çakal(canis aureus), sansar(mustela martes), sincap (Sciurus vulgaris), tavşan (Lepus europus), ayı, kurt(canis lupus) ve birçok küçük kemirici memelilerin varlığı bilinmektedir. Ender bulunan türlerden Apollo Kelebeği (Parnassius apollo) ve Sakallı Akbaba da Uludağ da bulunmaktadır. 9. Alan Kullanımı ve Mevcut Durum Uludağ yaz mevsiminde kampçılık, dağcılık ve piknik gibi rekreasyon eylemlerine açıktır. Sarıalan, Çobankaya, Kirazlıyayla, Gölcük, Hamiralanı, Sarıkayalar yazın kampçılık yapılması amacıyla düzenlenmiş alanlardır. Diğer taraftan, oteller girişi, Kadıyayla, Sarıalan, Kirazlıyayla, Kekikalanı, Devetaşı, Kızpınar, Dombay Çukuru, Softaboğan, Kurtkaya, Çatlakkaya düzenli piknik yapılacak yerlerdir. Ayrıca Kadıyayla, Sarıalan, Zirve, Göller, Çatlakkaya, Devetaşı önemli manzara seyir yerleridir. Ancak, parkın en önemli manzara seyir yeri olan Bakacak tan Bursa kentini kuşbakışı seyretmek mümkündür. Kirazlıyayla, Karabelen, Sarıalan ve Çobankaya günübirlik kullanım ve kamp alanlarında halkın her türlü ihtiyacını karşılayacak tesisler mevcuttur. Uludağ Milli Parkına gelen günlük ziyaretçi sayısı lere ulaşmakta olup, yıllık ziyaretçi sayısı ortalama kişi civarındadır. Uludağ Milli Parkı, en çok günlük rekreasyonel ihtiyaçları karşılamaktadır. Ziyaretçilerin %42 sinin Milli Parktan günlük yararlandıkları, %29 unun ise bir haftadan daha uzun kalış sürelerini yeğledikleri görülmüştür. Kış kullanımında en çok bir haftadan daha uzun süre kalışlar tercih edilmektedir. Kışın gelen ziyaretçilerin %86 sını oluşturan yüksek gelir düzeyindekiler yaz mevsiminde parka ilgi göstermemektedirler. Söz konusu kesimin yazın Uludağ a ilgi göstermeyişinin en önemli nedeni, Milli Parktaki konforlu konaklama kuruluşlarının yaz mevsiminde genellikle kapalı oluşlarıdır. Son yıllarda bazı işletmecilerin otellerini açık tutarak yaz turizmini geliştirme yönündeki gayretleri görülmekte olup bunun da olumlu sonuçlar vereceğine inanılmaktadır. Uludağ Milli Parkına karayoluyla ulaşım 32 km. dir. Bu yolun tamamı asfalt ve beton parkedir. Sarıalan a 25 dakikada ulaşan, Büyükşehir Belediyesine ait, işletmeciliğini özel sektörün yaptığı teleferik mevcuttur. Ayrıca Sarıalan dan Çobankaya ya 2 kişilik telesiyejle de ulaşım sağlanmaktadır. Ayrıca 1. Gelişim Bölgesinde 9 adet telesiyej ile 8 adet teleski, 2. Gelişim Bölgesinde ise 2 adet telesiyej ile 3 adet teleski kayak amaçlı kullanılmaktadır. Son yıllarda helikopterle de ulaşım yapılmaktadır. Uludağ Milli Parkı içersinde genel olarak altyapı (su şebekesi, kanalizasyon şebekesi v.b.) yetersiz olup bu konu Mevcut Sorunlar başlığı altında incelenmiştir. 10. Mevcut Sorunlar - Uludağ Milli Parkı içersinde bulunan günübirlik kullanım alanlarında içme ve kullanma suyu ile fosseptikler yetersizdir, tali yolların dolgu ve kaplamasının yapılması gereklidir. - Oteller bölgesinde: 129

131 - - - Mevcut atıksu kolektörü yetersizdir ve bağlı bulunduğu biyolojik arıtma tesisi çalışmamaktadır. Satıh suyu kolektörü şu an çalışmadığından yoğun yağışlarda oteller bölgesi sel suları altında kalmaktadır. Çok ilkel olan bu alt yapı tesislerinin acilen yenilenmesi, yenilenme zamanına kadar da geçici olarak sağlam bir tamir-bakımın yaptırılması gerekmektedir. Uludağ ın özellikle 1. ve 2. gelişim bölgelerinin atıksularının birlikte çözümü düşünülmeli, bu bölgede tekniğine uygun bir arıtma tesisi mümkünse yaptırılmalı veya Bursa kolektörüne indirilmelidir. Milli Emlak Müdürlüğüne veya Özel İdareye hiçbir ödeme yapılmadan kullanılan kaynak suları için ortak bir çözüm üretilmelidir. Özellikle kışın meydana gelen içme ve kullanma suyu sıkıntısının çözümü ile atıksu meselesinin çözümü için gerekirse Bursa Su ve Kanalizasyon İdaresi (BUSKİ) ile protokol yapma yoluna gidilmelidir. Bölgedeki otopark sorununun giderilmesi için en az 2 veya 3 yerde 1000 araç kapasiteli katlı otoparklar yapılmalıdır. Görüntü kirliliği yaratan telefon ve elektrik kablolarının yeraltından geçirilmesi sağlanmalıdır. 130

132 Harita F.1. Uludağ Bölgesinin Herpetofaunası Kaynak: Bursa-Uludağ Bölgesinin Herpetofaunası (İ. H. UĞURTAŞ) (U.Ü. Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü 2001)

133 Tabiat Parkları Bursa İl sınırları içerisindeki orman içi dinlenme parklarını birer tabiat parkı olarak sayabiliriz. Doğa Koruma ve Milli Parklar Şube Müdürlüğünün görev alanı içerisinde kalan 8 adet mesire yeri bulunmaktadır. Bunlardan biri hariç tamamının işletmeciliği, özel şahıs veya kurumlara ihale edilmiştir. Nilüfer Atatürk Ormanı-Mesire Yerinin işletmeciliği yap- işlet-devret sistemine göre 2013 yılına kadar Nilüfer Belediyesine tahsis edilmiştir. Söz konusu mesire yerleri ile ilgili bilgiler aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo F.3. Orman İçi Dinlenme Tesisleri Adı Sahası (Ha) Kapasitesi Tesis Yılı İnegöl-Oylat İnegöl-Mezitboğazı Bursa-Gümüştepe Karacabey-Yeniköy Mustafakemalpaşa-Suuçtu Bursa-Nilüfer- Atatürk Ormanı İnegöl-Oylat Kaplıcası 0, Karacabey-Yeniköy Kamp A. 2, Toplam 158, Kişi/Gün Kaynak: İl Çevre ve Orman Müdürlüğü Milli Parklar ve Doğa Koruma Şube Müdürlüğü (2006) Ayrıca Uludağ Milli Parkı içerisinde Sarıalan, Çobankaya, Karabelen, Kirazlıyayla, Yılanlıkaya, Bakacak orman içi dinlenme yerleri günübirlik kullanım alanı olarak ziyaretçilerin hizmetindedir. Sarıalan orman içi dinlenme yerinde 214 ünitelik çadırlı kamp alanı, 31 adet kamp barakası, 2 adet kır gazinosu, 9 adet hediyelik eşya satış dükkanı, cami, çeşme, WC, piknik masa ve ocakları vb. gibi hizmetler mevcuttur. Çobankaya orman içi dinlenme yerinde 168 ünitelik çadırlı kamp alanı, 1 adet kır gazinosu, çeşme, WC, piknik masa ve ocakları vb. gibi hizmetler mevcuttur. Tabiat Anıtları Bursa da yüzlerce yıllık yaşamlarıyla birer doğal anıt durumunu alan çok sayıda çınar vardır. Bunlardan bazıları şunlardır; Orhan Camisi Çınarı: 565 yaşında dip çevresi 12 m. olan ulu bir çınardır. Ulufeli Çınar: Oto garajı yakınındaki bu ağacın Yıldırım Beyazıt zamanında dikildiği söylenir. Dip çevresi 21,5 m. olan ağacın gövdesinde geniş bir kovuk vardır. İnkaya Çınarı: 570 yaşını aştığı hesaplanan İnkaya Çınarı nın dip çevresi 9 m.,çapı ise 3m. dir. Turistlerin çok ilgisini çeken bu ağacın çevresinde 1964 te duvarlar örülmüş ve piknik masaları yerleştirilmiştir. İnkaya Çınarı nın üzerinde sonradan yaptırılan bir de çeşme bulunmaktadır. İnkaya Çınarı çevre düzenlemesi 1991yılında Osmangazi Belediyesi tarafından yaptırılmıştır. Bunlardan başka Tophane Semtindeki Kavaklı Camisi Çınarı ile Muradiye Türbesi, Tahtakale Camisi avlusu ve Setbaşı meydanındaki çınar ağaçları bulunmaktadır. Tabiat Koruma Alanları Bursa İlinde bulunan Tabiat Koruma Alanı olarak Uludağ Milli Parkı, Uluabat Gölü ve İznik Gölü sayılabilir. Uludağ Milli Parkı ile ilgili bilgiler F Milli Parklar başlığı altında, Uluabat Gölü ile ilgili bilgiler F başlığı altında, İznik Gölü ile ilgili bilgiler F başlığı altında verilmiştir

134 F Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığı nca Belirlenen Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları Orman Bölge Müdürlüğünce, doğal dengeyi korumak amacıyla 2 adet av üretme istasyonu kurulmuştur. Bu alanlara gelen ziyaretçiler yaban hayatını izleme olanağı bulmaktadır. Bunlar Tablo F.2. de verilmektedir. Tablo F.4. Av Hayvanları Türlerini Üretme İstasyonları Lokalite Korunan Türler Alan (ha) Kuruluş Yılı Ovakorusu Sülün? Yeşil Tarla Geyik Kaynak: İl Çevre ve Orman Müdürlüğü Milli Parklar ve Doğa Koruma Şube Müdürlüğü Av hayvanlarının popülasyonlarının normal bir seviyeye ulaşabilmesi için öncelikle yaşam ortamının bozulmaması, yaban hayatının korunması gerekmektedir. Av ve yaban hayatı kaynakları; av turizmine, bilimsel ve sportif amaçlara hizmet etmesi bakımından çok önemlidir. Ayrıca her yıl İl Av Komisyonu Kararları, Çevre ve Orman Bakanlığı başkanlığında 4915 sayılı Kara Avcılığı Kanunu nun 3. maddesi gereğince toplanan Merkez Av Komisyonunda belirlenir. Bursa İli Yaban Hayatı Geliştirme Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları Tablo F.3. ve Tablo F.4. de verilmiştir. Tablo F.5. Yaban Hayatı Geliştirme Sahaları (2005) Yeri ve Mevki Tesis Tarihi Alan (Ha) Bursa - Mustafakemalpaşa Paşalar Sarnıç (Karaca) Bursa - Karacabey Karadağ Ovakorusu (Sülün Keklik) Kaynak: İl Çevre ve Orman Müdürlüğü Milli Parklar ve Doğa Koruma Şube Müdürlüğü Tablo F.6. Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları (2005) Yeri ve Mevkii Tesis Tarihi Bursa - Gemlik Hara 1980 Cinsi Sülün Alan (Ha) Bursa - İnegöl Dedebayır Tepe 1968 Sülün Bursa - Mustafakemalpaşa Söğütalan 1981 Sülün Kaynak: İl Çevre ve Orman Müdürlüğü Milli Parklar ve Doğa Koruma Şube Müdürlüğü F Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun 2. Maddesinin atanımlar Bendinin 1.,2.,3. ve 5. Alt Bentlerinde Kültür Varlıkları, Tabiat Varlıkları, Sit ve Koruma Alanı Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun ile 3386 Sayılı Kanunun (2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) İlgili Maddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar

135 Tabiat Varlıkları F Tabiat Anıtı başlığı altında, doğal yapısı, ölçüleri ve diğer özellikleri bakımından anıtsal nitelikler kazanmış Kültür ve Tabiat Varlıkları tarafından tescili yapılmış ağaçlardan bahsedilmektedir. Bunlar Çınar (Platanus), Selvi, Manolya (Magnolia), Meşe (Quercus) vs. türü ağaçlardan meydana gelmektedir. Sit Alanları Tarih öncesinden günümüze kadar gelen çeşitli medeniyetlerin ürünleri olup yaşadıkları devirlerin sosyal, ekonomik, mimari v.b. özelliklerini yansıtan kent ve kent kalıntıları, önemli tarihi hadiselerin cereyan ettiği yerler ve tespiti yapılmış tabiat özellikleri ile korunması gereken alanlar olarak tanımlanabilen Sit Alanları, Kentsel Sit, Tarihi Sit, Arkeolojik Sit ve Doğal Sit başlıkları altında incelenmektedir. A) Kentsel Sit: Kentsel ve yöresel nitelikleri, mimari ve sanat tarihi açısından gösterdikleri fiziksel özellikleri ve bu özellikleri ile oluşan çevrenin dönemin sosyo-ekonomik, sosyo-kültürel yapılanmasını, yaşam biçimini yansıtarak bir arada bulunduran ve bu açılardan doku bütünlüğü gösteren alanlardır. Bursa merkez, ilçe ve köylerinde bulunan Kentsel Sit Alanları Tablo F.5. de verilmiştir. Tablo F.7. Bursa Merkez, İlçe ve Köylerinde Bulunan Kentsel Sit Alanları ADI ÖZELLİKLERİ YAPILAŞMA DURUMU Bursa Merkez, Hisar Anıtsal Yapılar, Tarihi Alanlar ve çevresi, Yeşil- Emir Sultan Sivil Mim. Örn. Evleri Kapsar. arası İznik, Merkez Anıtsal yapılar, Tarihi- Arkeolojik Alanlar Sivil Mim. Örn. Evler Kaplar. Mudanya, Zeytinbağı Anıtsal Yapılar, Sivil Mimarlık Örn. Evler Mudanya, Merkez Anıtsal Yapılar, Sivil Mimarlık Örn. Evler Mudanya, Kumyaka Sivil Mim. Örn. Evler. Çevrelerinde vardır. yeni yapılaşmalar Çevrelerinde vardır. yeni yapılaşmalar Bursa, Gölyazı (Apollonia) Antik Şehir Üzerine Köy Evleri Yapılaşma vardır. Gemlik, Umurbey Sivil Mimarlık Örneği Evler Bursa, Cumalıkızık Köyü Sivil Mimarlık Örneği Evler Kaynak: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2006) Yapılaşma vardır. Yeni yapılaşma yoktur. Çevrelerinde yeni yapılaşmalar oluşmaktadır. Çevrelerinde yeni yapılaşmalar oluşmaktadır. Yoğunluk eski köy evlerindedir. B) Tarihi Sit: Milli tarihimiz ve askeri harp tarihi açısından önemli tarihi olayların cereyan ettiği ve doğal yapısıyla birlikte korunması gerekli alanlardır. Bursa Merkez, Hisar çevresi, Yeşil ve Emir Sultan bu kapsamda sayılabilecek tarihi Sit alanlarıdır. C) Arkeolojik Sit:

136 İnsanlığın var oluşundan günümüze kadar ulaşan eski uygarlıkların yeraltında, yer üstünde ve su altındaki ürünlerinin, yaşadıkları devirlerin sosyal, ekonomik ve kültürel özelliklerini yansıtan her türlü kültür varlığının yer aldığı yerleşmeler ve alanlardır. Arkeolojik sit : I.II.III. derece Arkeolojik Sit ile Kentsel Arkeolojik Sit olarak gruplandırılmaktadır. Bursa merkez, ilçe ve köylerinde bulunan Arkeolojik Sit alanları Tablo F.6 da belirtilmiştir. Tablo F.8. Bursa Merkez, İlçe ve Köylerinde Bulunan Arkeolojik Sit Alanları Erintaşıtepe Kalesi Tepecik Hoyüğü M e r k e z T a h t a l ı - 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Kayapa Merkez Nilüfer 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Gerdirmepınarı Mevkii Gürsu Karahıdır 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Karaçam Tumülüsü Gürsu Babasultan 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Dromoslu Mezar Mudanya Merkez 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Maşatlık Mevkii Nekropol Mudanya Zeytinbağı 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Alanı Ilıpınar (Ilıcapınar) Höyüğü Orhangazi Çeltikçi 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Tepecik Höyüğü Orhangazi Yeniköy 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Hacılar Höyüğü Orhangazi Çeltikçi 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Buluntu Alanı Orhangazi Gedelek 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Ilıcaaltı Nekropolü Orhangazi Keramet 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Uyucek Höyüğü İznik Merkez 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Çakırca Höyüğü İznik Merkez 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Karadın Höyüğü İznik Karadin 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Çiçekli Höyüğü İznik Çiçekli 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Y e n i ş e h i r P u ş t i n p u ş Yenişehir Merkez Hoyüğü Köprühisar Höyüğü Yenişehir Köprühisar Asartepe Höyüğü Yenişehir Papatya 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Akbıyık Höyüğü Yenişehir Akbıyık 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Kaletepe Höyüğü Yenişehir Osmaniye 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Uyucektepe Höyüğü Yenişehir Barçın 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Menteşe Höyüğü Yenişehir Menteşe 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Palangatepe Hoyüğü İnegöl Akhisar 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Şıbalı Höyüğü İnegöl Şibalı 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Domez Kalesi İnegöl Domez 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Kıllık Fosil Yatağı İnegöl Kestanealan 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı

137 Musagöl kalıntıları İnegöl Tüfekçikonak 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Tophisar Kalesi Karacabey Tophisar 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Yolağzı Hoyüğü Karacabey Yolağzı 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Tümbetepe Hoyüğü Karacabey Yolağzı 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Tepecik Hoyüğü Karacabey Yolağzı 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Buluntu Karacabey Yolağzı 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı MKPaşa Korekem 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Fosil Yatağı MKpaşa Paşalar 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Arpatepe Höyüğü Orhaneli Merkez 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı H a d r i n o i A d O l y m p u m Orhaneli Merkez Antik Kenti Kite Kalesi Merkez Ürünlü 1.Derece Arkeolojik Sit Alanı Philader Antik Kenti Merkez Gündoğdu 2.Derece Arkeolojik Sit Alanı Yeşildere-Arikayasırtı Buluntusu Tepecik Höyüğü Merkez Fadıllı 2.Derece Arkeolojik Sit Alanı Merkez Demirtaş 2.Derece Arkeolojik Sit Alanı Kayseri Çiftliği Alanı Kaletepe 2.Derece Arkeolojik Sit Alanı Ilıcaksu Antik Taş Ocağı- Gemlik Merkez Nekropol Dereköy Buluntu Alanı Yenişehir Dereköy 2.Derece Arkeolojik Sit Alanı Dimitepe Nekropolü Yenişehir İncirli 2.Derece Arkeolojik Sit Alanı Kiraçkayalığı İnegöl Boğazköy 2.Derece Arkeolojik Sit Alanı Kaletepe MKPaşa Çaltılıbuk 2.Derece Arkeolojik Sit Alanı Akkayatepe Buluntu Alanı MKPaşa Kıllık 2.Derece Arkeolojik Sit Alanı Bekçikaya Buluntu Alanı MKPaşa Karaoğlan 2.Derece Arkeolojik Sit Alanı Şahintepe Buluntu Alanı MKPaşa Çaltılıbuk 2.Derece Arkeolojik Sit Alanı 2.Derece Arkeolojik Sit Alanı Asarlık Tepesi (Bük Tepesi) Orhaneli Önercik 2.Derece Arkeolojik Sit Alanı Kaletepe Orhaneli Çınarcık 2.Derece Arkeolojik Sit Alanı Buluntu Alanı 2.Derece Arkeolojik Sit Alanı Bizans Yapısı Büyükorhan Karaağız Gemlik Umurbey Nekropol Alanı İznik Çiçekli 3.Derece Arkeolojik Sit Alanı Kuzgunlar Sırtı Nekropolü 3.Derece Arkeolojik Sit Alanı İnegöl (Cumatepe) Höyüğü Yenişehir Mahmudiye İnegöl Merkez Hamidiye Buluntu Alanı Karacabey Merkez 3.Derece Arkeolojik Sit Alanı 3.Derece Arkeolojik Sit Alanı 3.Derece Arkeolojik Sit Alanı Ardakalan Deresi ve Karacabey Dağkadı 3.Derece Arkeolojik Sit Alanı Karakuştepe Buluntu Alanı Yeniyenice S a r ı c a p a ş a M e z a r l ı ğ ı Yenişehir Çeltikçi Derecesiz Arkeolojik Sit Alanı

138 Buluntu Alanı Kale Kalıntısı Orhaneli Merkez Apameia Myrleia Antik Kenti (1,2,3) Abdulvahaptepesi- Elbeyli Kult Alanı Hisar (1,3) Mudanya Merkez Derecesiz Arkeolojik Sit Alanı Birden Fazla Derecesi Olan Arkeolojik Sit Alanı İ z n i k M e r k e z - Birden Fazla Derecesi Olan Elbeyli Arkeolojik Sit Alanı Merkez Osmangazi Birden Fazla Derecesi Olan Arkeolojik Sit Alanı Aktopraklık Hoyüğü (1,3) Merkez Akçalar Birden Fazla Derecesi Olan Arkeolojik Sit Alanı Miletopolis Antik Kenti ve MKpaşa Tatkavaklı Birden Fazla Derecesi Olan Höyüğü Arkeolojik Sit Alanı Çayıralan Kilise Kalıntıları Keles Kıranışıklar Birden Fazla Derecesi Olan Arkeolojik Sit Alanı Kumbet Basılıkası Büyükorhan Drecik Birden Fazla Derecesi Olan Arkeolojik Sit Alanı Nıkeia Antik Kenti İznik Merkez Birden Fazla Derecesi Olan Arkeolojik Sit Alanı Güzelyalı Buluntu Alanı Mudanya Güzelyalı Birden Fazla Derecesi Olan Arkeolojik Sit Alanı Kios Antik Kenti Gemlik Merkez Birden Fazla Derecesi Olan Arkeolojik Sit Alanı Apollonia Ad Rhyndicum Merkez Gölyazı Birden Fazla Derecesi Olan Arkeolojik Sit Alanı Arkeolojik Alan Merkez Tahtalı Birden Fazla Derecesi Olan Arkeolojik Sit Alanı Adalar Merkez Gölyazı Karma Sit Alanı Kaynak: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2006) D) Doğal Sit: Bilimsel muhafaza veya doğal güzellik açısından istisnai evrensel değeri olan alanlardır. Bursa merkez, ilçe ve köylerinde bulunan doğal sit alanları Tablo F.7'de verilmiştir. Tablo F.9 Bursa Merkez, İlçe ve Köylerinde Bulunan Doğal Sit Alanları Uludağ Merkez 1.Derece Doğal Sit Alanı Balat Merkez 1.Derece Doğal Sit Alanı Cephanelik Merkez 1.Derece Doğal Sit Alanı Paşa Çiftliği-Acemler-Veledrom Merkez 1.Derece Doğal Sit Alanı Soğanlı Botanik Parkı Merkez 1.Derece Doğal Sit Alanı Pınarbaşı Merkez 1.Derece Doğal Sit Alanı Ürünlü Gençlik Parkı Merkez 1.Derece Doğal Sit Alanı Cerrah İnegöl 1.Derece Doğal Sit Alanı Gedelek Pınarbaşı Orhangazi 1.Derece Doğal Sit Alanı Suçtu Şelalesi M.Kemalpaşa 1.Derece Doğal Sit Alanı Tatkavaklı M.Kemalpaşa 1.Derece Doğal Sit Alanı Çamlık Karacabey 1.Derece Doğal Sit Alanı Yeniköy-Malkara Boğaz Karacabey 1.Derece Doğal Sit Alanı Keramet Sıcaksu Orhangazi 2.Derece Doğal Sit Alanı Ankara Yolu Kuzeyi Merkez 3.Derece Doğal Sit Alanı

139 Ankara Yolu Güneyi Teferruç Zümrütevler Yenimahalle Kumyaka Umurbey Dobruca Merkez Merkez Merkez Merkez Mudanya Gemlik Merkez Çekirge-Kükürtlü Sıcaksu Alanları Merkez Hamalıkızık-Derekızık Çevresi Merkez Karacabey Harası Karacabey Akarca M.Kemalpaşa Kumyaka Mudanya Zeytinbağı Mudanya 3.Derece Doğal Sit Alanı 3.Derece Doğal Sit Alanı 3.Derece Doğal Sit Alanı 3.Derece Doğal Sit Alanı 3.Derece Doğal Sit Alanı 3.Derece Doğal Sit Alanı Birden Fazla Derecesi Olan Doğal Sit Alanı Birden Fazla Derecesi Olan Doğal Sit Alanı Birden Fazla Derecesi Olan Doğal Sit Alanı Birden Fazla Derecesi Olan Doğal Sit Alanı Birden Fazla Derecesi Olan Doğal Sit Alanı Birden Fazla Derecesi Olan Doğal Sit Alanı Birden Fazla Derecesi Olan Doğal Sit Alanı Kaynak: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2006) F Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su Ürünleri İstihsal ve Üreme Sahaları İl sınırları dahilinde yer alan Doğancı Barajı ve Uludağ Millî Parkı içerisinde bulunan göl, gölet ve tüm akarsularda, Denizlerde ve İç Sularda Ticarî Amaçlı Su Ürünleri Avcılığını Düzenleyen Av Dönemine Ait 36/1 Numaralı Sirküler gereğince ticari amaçlı avlanma yasaklanmıştır tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Tebliğler ile Marmara Denizi ne kıyısı olan Gemlik ve Mudanya İlçelerinde bulunan istihsal sahalarının sınırları belirlenmiştir. İç sularda mevcut su ürünleri istihsal sahaları Tablo F.8 de verilmiştir. Tablo F.10 İç Sularda Mevcut Su Ürünleri İstihsal Sahaları SU ÜRÜNLERİ İSTİHSAL SAHALARI İznik Gölü Hasanağa Baraj Gölü Uluabat Gölü Demirtaş Baraj Gölü Büyükorhan Baraj Gölü Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü (2006) F /9/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği nin 17 nci ve 1/7/1999 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Yönetmelikle Değişik 18.,19. ve 20. Maddelerinde Tanımlanan Alanlar Bursa İlinde, su teminindeki en önemli kaynak Nilüfer Çayı üzerindeki Doğancı (Selahattin Saygı) Barajı dır. Doğancı ve Doburca arıtma tesislerinin 1985 yılı sonunda devreye alınması ile başlanmış olan faaliyet 117 hm3 /yıl suyun arıtılarak şehre ishalesi ile devam etmektedir. Bu konuda detaylı bilgi B.4. Su Kaynakları başlığı altında verilmiştir

140 Mutlak Koruma Alanları: Su kaynağının (Doğancı Baraj Göleti ve Nilüfer Çayı) maksimum su seviyesinden itibaren 300 m. genişlikteki alan Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğinin 17. maddesine göre mutlak koruma alanı olarak belirlenmiştir. İlgili Yönetmelik doğrultusunda yapılan incelemeler sonucu; Doğancı Barajının kamulaştırılmış tek baraj olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca mutlak koruma alanında alınması gereken tüm koruma tedbirleri uygulanmaktadır. Kısa Mesafeli Koruma Alanı Su kaynağının (Doğancı Baraj Göleti ve Nilüfer Çayı) mutlak koruma alanı sınırlarından itibaren 700 m. genişliğindeki şerit Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğinin 18. maddesi doğrultusunda kısa mesafeli koruma alanı olarak ilan edilmiştir. Doğancı Barajında kısa mesafeli koruma alanı için belirlenen tüm koruma tedbirleri uygulanmaktadır. Orta Mesafeli Koruma Alanı Su kaynağının (Doğancı Baraj Göleti ve Nilüfer Çayı) kısa mesafeli koruma alanının bittiği sınırdan itibaren 1000 m. genişliğindeki şerit Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği nin 19. maddesi doğrultusunda orta mesafeli koruma alanı ilan edilmiştir. İlgili Yönetmelik doğrultusunda yapılan incelemeler sonucunda, Doğancı Barajının Türkiye de havzası en iyi korunan baraj olduğu belirlenmiştir. Uzun Mesafeli Koruma Alanı Su kaynağının (Doğancı Baraj Göleti ve Nilüfer Çayı) orta mesafeli koruma alanının bittiği noktadan itibaren su toplama havzası sınırlarına kadar uzanan alan Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğinin 20. maddesi doğrultusunda uzun mesafeli koruma alanı ilan edilmiştir. İlgili Yönetmelik doğrultusunda yapılan incelemeler sonucunda, Doğancı Barajında, uzun mesafeli koruma alanı için gerekli tüm koruma tedbirlerinin alındığı görülmüştür. F /11/1986 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanan Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin 49. Maddesinde Tanımlanan Hassas Kirlenme Bölgeleri İlde, Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği nin 49. maddesi uyarınca, Valilik tarafından tespit ve ilan edilmiş Hassas Kirlenme Bölgeleri bulunmamaktadır. F Sayılı Çevre Kanunu nun 9. Maddesi Uyarınca Bakanlar Kurulu Tarafından Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve İlan Edilen Alanlar İlde, Özel Çevre Koruma Bölgesi bulunmamaktadır. F Sayılı Boğaziçi Kanunu na Göre Koruma Altına Alınan Alanlar İlde bu kapsamda koruma altına alınmış alan bulunmamaktadır. F Sayılı Orman Kanunu Gereğince Orman Alanı Sayılan Yerler

141 2005 Yılında İl sınırlarında bulunan 4 İlçe ve 12 köyde 1187 ha orman alanının kadastrosu yapılmıştır. F Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen Alanlar İlde bahse konu Kanun gereğince belirlenen alanlar Tablo F.9 da verilmiştir. Tablo F Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Belirlenen Alanlar S.NO İLÇESİ KÖYÜ MUDANYA GÜZELYALI MUDANYA TRİLYE MUDANYA TRİLYE MUDANYA TRİLYE MUDANYA TRİLYE MUDANYA TRİLYE MUDANYA TRİLYE MUDANYA TRİLYE MUDANYA TRİLYE MUDANYA TRİLYE MUDANYA TRİLYE MUDANYA TRİLYE MUDANYA TRİLYE MUDANYA TRİLYE MUDANYA TRİLYE MUDANYA TRİLYE MUDANYA KUMYAKA MUDANYA GÜZELYALI MUDANYA GÜZELYALI MUDANYA MERKEZ MUDANYA KUMYAKA MUDANYA ESENCE MUDANYA GÜZELYALI MUDANYA GÜZELYALI MUDANYA MERKEZ MUDANYA MERKEZ MUDANYA MERKEZ MUDANYA MERKEZ MUDANYA MERKEZ MUDANYA MERKEZ MUDANYA MERKEZ MUDANYA EĞERCE MUDANYA EĞERCE MUDANYA ALTINTAŞ MUDANYA ALTINTAŞ MUDANYA KUMYAKA MUDANYA ESENCE MUDANYA EĞERCE MUDANYA EĞERCE MUDANYA EĞERCE MUDANYA EĞERCE MUDANYA EĞERCE MUDANYA EĞERCE MUDANYA EĞERCE MUDANYA EĞERCE MUDANYA MESUDİYE PAFTA NO 19-M-II 22-E-II 22-F-I 22-FII 22-G-I 22-G-II 22-C-II 22-D-II 22-D-I 22-D-IV 22-Ç-III 21-Ç-II 21-Ç-I 21-C-II 21-C-III 21-C-IV 21-İ-I 19-N-IV 19-N-I 21-İ-II 22-H-IV 20-A-I 19-L-II 20-L-III 21-K-I 21-K-III 22-J-III 21-J-II 20-L-I 20-K-II 21-K-IV 50-L-a 50-L-b 19-P-II 19-P-I 22-H-III 20-A-IV H-21-a-13-c-1-c H-21-a-13-c-1-d H-21-a-13-d-1-d H-21-a-13-d-1-b H-21-a-13-d-1-c H-21-a-13-d-2-d H-21-a-13-d-2-c H-21-a-12-c-1-b H-21-a-12-c-1-a ONAY TARİHİ ONAYLAYAN KURUM Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı

142 MUDANYA MESUDİYE MUDANYA MESUDİYE MUDANYA MESUDİYE MUDANYA GÜZELYALI MUDANYA MERKEZ MUDANYA MERKEZ MUDANYA MERKEZ MUDANYA MERKEZ MUDANYA TRİLYE H-21-a-13-d-1-a H-21-a-12-c-2-b H-21-a-12-c-2-a 19-N-III 21-İ-I 22-J-IV 20-L-IV 20-L-III 22-E-I 56 MUDANYA GÜZELYALI 19-M-III Kaynak: Bayındırlık ve İskân İl Müdürlüğü (2006) ONAYSIZ Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı VEYA VALİLİK ONAYI Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md. Bel.Tek.Hiz.Gn.Md Bel.Tek.Hiz.Gn.Md.1 F Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanunda Belirtilen Alanlar 3573 Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında Kanun kapsamında belirlenen alanlar İl sınırları dâhilinde bulunan Mudanya, Gemlik ve Orhangazi İlçeleri ile İznik Gölü çevresinde bulunmaktadır. F Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar 2005 Yılında İl sınırlarındaki 8 adet ilçe ve 42 adet yerleşim biriminde bulunan 2132,2 ha. meranın tespiti yapılmıştır. F Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği nde Belirtilen Alanlar Ülkemizin en önemli sulak alanlarından Uluabat Gölü, tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak Ramsar (Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası öneme sahip Sulak Alanların Korunması) Sözleşmesi Listesi ne alınmış ve Ramsar Alanı olarak ilan edilmiştir. Uluabat Gölü; İl topraklarının güneydoğusunda yer alır. Yüzölçümü 156 km2 dir. Derinliği en çok 4 m yi bulan gölün ortalama derinliği 2 m nin altındadır. Dibi çamur olduğu için suyu bulanık, kırmızımsı sarı renktedir. Gölde bir takım adacıklar vardır. Bunların en büyüğü olan Apolyont (Gölyazı) köyünü karaya bağlayan tombolo suyunun altında kaldığı için köy bir ada görünümü almıştır. Kıyıları sazlık, bataklık olan bu gölde sazan ve yayın balıkları ile su ıstakozları (kerevit) bulunur. İznik Gölü; İlin kuzeyinde, Gemlik Körfezinin 16 km. doğusundan başlar. Türkiye nin 5. büyük gölüdür. Kuzey- güney doğrultusundaki genişliği 10-11,5 km. arasında değişen elips biçimindeki gölün yüzölçümü 308 km2 dir. Göl geniş bir tektonik çukur içerisindedir. En derin yeri ise 65 m. dir. Gölün güney kıyılarının büyük bir bölümü kumsaldır. Gölde tatlı su balıkları avlanabilmektedir. F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar F /2/1984 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Avrupa nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi (BERN Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlardan Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanlarında Belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları İlde bu kapsamda koruma altına alınmış alan bulunmamaktadır

143 F /6/1981 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Akdeniz in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi (Barcelona Sözleşmesi) Uyarınca Korumaya Alınan Alanlar İlde bu kapsamda değerlendirilen alan bulunmamaktadır. F /10/1988 Tarihli ve Sayılı Resmi Gazetede Yayımlanan Akdeniz de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol Gereği Ülkemizde Özel Koruma Alanı Olarak Belirlenmiş Alanlar İlde bu kapsamda değerlendirilen alan bulunmamaktadır. F /09/1985 Tarihli Cenova Bildirgesi Gereği Seçilmiş Birleşmiş Milletler Çevre Programı Tarafından Yayımlanmış Olan Akdeniz de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit Listesinde Yer Alan Alanlar İlde bu kapsamda değerlendirilen alan bulunmamaktadır. F Cenova Deklerasyonu nun 17. Maddesinde Yer Alan Akdeniz e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar İlde bu kapsamda değerlendirilen alan bulunmamaktadır. F /2/1983 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi nin 1. ve 2. Maddeleri Gereğince Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Koruma Altına Alınan Kültürel Miras ve Doğal Miras Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar Kültürel Miras Kapsamına Giren Alanlar: Anıtlar : 1931 de bir Türk yontucusu olan Nejat Sirel in ulusal bir yarışma sonucu gerçekleştirdiği ilk Atatürk anıtı ilin en önemli anıtıdır. Şehrin merkezinde Maliye, Adliye ve Muhasebe- i Hususi (Vilayet) tarihi binalarıyla birlikte bu anıt Bursa nın şehir merkezi haline gelen Heykel Meydanını oluşturmaktadır. Yapı Toplulukları: Karagöz Türbesi ve Evi Sultan Orhan döneminde, cami yapımında işçileri nükteli sohbetleri ile işten alıkoydukları için öldürülen Hacivat ve Karagöz ün anısına yapılmıştır.14. yy da öldürülmelerinden büyük pişmanlık duyan Sultan Orhan ı teselli amacıyla Şeyh Küşteri tarafından perdede bir hayal oyunu

144 olarak canlandırılmış, böylece Karagöz - Hacivat, Türk güldürü sanatı olan gölge oyununun iki ünlü siması olmuşlardır. Süleyman Çelebi Mezarı 1351 yılında Bursa da doğan Süleyman Çelebi, Yıldırım Beyazıt zamanında Ulu Cami imamlığına getirilmiştir. İslami Türk Edebiyatı nın belli başlı Mesnevi yazarlarından olan Süleyman Çelebi 1422 yılında vefat etmiştir. Türbesi, Çekirge Caddesi üzerinde olup 1950 yıllarında bugünkü haliyle inşa edilmiştir. Tophane Saat Kulesi Şehri tepeden gören, doğal güzellik ile tarihi mirasın bir arada yaşadığı bir tepede kurulu saat kulesi bahçesinden Bursa panaroması izlenebilir. Kurtuluş Savaşı nda Bursa nın geri alınışı sırasında şehit edilen 14 askerin mezarı ile 1922 yılında dikilen Şehitler Anıtı da burada bulunmaktadır. Koza Han Ulu Cami ve Orhan Cami arasında yer alan iki katlı han, 1490 yılında 2. Beyazıt tarafından, İstanbul daki Beyazıt Cami ve Külliyesine gelir sağlanması amacıyla yaptırılmıştır. Handa ipekli dokuma üreticileri ve tüccarlarına ait, bugün mağaza ve büro olarak kullanılan 95 oda bulunmaktadır. Bursa nın en ünlü hanı olan bu yapı, Türkiye nin koza alım merkezidir. Eski Belediye Binası Bursa Belediyesi 1867 de kurulmuşsa da, belediye binasının yapımı 1879 da Ahmet Vefik Paşa nın Valiliği, Eşref ve Hüseyin Hüsnü Beylerin Belediye Reislikleri döneminde gerçekleşebilmiştir. İç mekânları Osmanlı konaklarını çağrıştırırken, cephe düzeni ile Bursa evlerinin özelliklerini taşımaktadır. Sitler : İle ait tarihsel, estetik, etnolojik veya antropolojik bakımdan istisnai evrensel değeri olan insan ürünü eserler, doğa ve/veya insanın ortak eserleri ve arkeolojik sitleri kapsayan alanlardır. Konu ile ilgili bilgiler F başlığında verilmiştir. Doğal Miras Kapsamına Giren Alanlar : Konu ile ilgili bilgiler F başlığı altında verilmiştir. F /05/1994 Tarih ve Sayılı Resmi Gazete de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi (RAMSAR Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlar 1. Alanın Resmi Adı: Uluabat Gölü (Apolyont Gölü) 2. Coğrafi Konumu ve Koordinatları : Koordinatlar: Kuzey, Doğu Rakım : 9 m. İlçeler : Nilüfer, Karacabey, Mustafakemalpaşa

145 İdari olarak Bursa İlinin Nilüfer, Karacabey ve Mustafakemalpaşa ilçeleri sınırları içerisinde yer almaktadır. Bursa kent merkezine 34 km. mesafede olan göl, Bursa-Karacabey karayolunun hemen güneyindedir. 3. Alanı: Toplam Alanı:Kara Yüzeyi:Su Yüzeyi: Göl alanı için bugüne kadar verilmiş en yüksek değer hektar, en düşük değer hektardır. Kıyı Uzunluğu: Kabaca üçgen biçimli olan gölün doğu-batı yönünde uzunluğu km., genişliği ise 12 km. kadardır. Göl alanı yıllara ve mevsimlere göre değişiklik göstermektedir. Gölün güney-batı kıyıları 1993 yılında yapılan seddelerle çevrelenmiş ve gölün bu kesimi tarıma açılarak geçmişte olduğu gibi geniş alanlara yayılması engellenmiştir. Gölün ortalama derinliği 2,5 m dir. Büyük bir kısmı oldukça sığ olup bu kesimlerdeki derinlik 1-2 m. arasında değişmektedir. En derin yeri Halilbey Adasındaki 10 m. yi bulan çukurluktur. 4. Alanın Açıklamalı Tanıtımı : Uluabat Gölü, ekolojik yönden eutrophic (bol gıdalı) bir göldür. Uygun iklim koşullarının yanı sıra geniş sazlık alanların varlığı, açık su yüzeyleri ve besin maddesi bakımından da çok zengin bir yapıya sahip olması, değişik türden yüz binlerce su kuşuna beslenme ve barınma olanağı sağlamaktadır. Uluabat Gölü plankton ve dip canlıları bakımından ülkemizin en zengin göllerinden biridir. 5. Yasal Konumu : Uluabat Gölü, tarih ve sayı ile yayımlanan Resmi Gazete'de Ramsar Sözleşmesine dâhil edilmiştir. Göl aynı zamanda Kasım 2000 de uluslararası bir sivil toplum kuruluşları ortaklığı projesi olan ve 2001 yılı itibariyle dünyaca ünlü 19 gölü bünyesine alan Living Lakes Ağı na dâhil edilmiştir. 6. Yerleşimler ve Nüfusları: Havzada 17 yerleşim biriminde toplam kişi yaşamaktadır. 7. Sosyo-ekonomik Kültürel Tarihsel Özellikler Yapılan araştırmalar, yörenin M.Ö lerden beri çeşitli yerleşimlere sahne olduğunu ortaya çıkarmıştır. Ancak ilk kesin bilgiler M.Ö lere aittir. Yöredeki en eski yerleşimlerin Miletopolis (Karacabey) ile Uluabat Gölü kıyısındaki Lapadion (Uluabat Köyü) olduğu bilinmektedir. M.Ö lerden Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşuna kadar, yörede Bithynia, Lydia, Pers, Roma, Bizans ve Osmanlı egemenliği yaşanmıştır. Antik Miletopolis kentinde yapılan araştırmalarda, Roma dönemine ait çanak ve çömlekler, su küngü kalıntıları ile bir tunç Apollon heykeli bulunmuştur. Ayrıca aynı döneme ait sikkeler, hamam ve tapınak kalıntılarına rastlanmıştır. Alanın sosyo-ekonomik yapısı ile ilgili ayrıntılı bilgi 9. Alan Kullanımı ve Mevcut Durumu başlığı altında açıklanmıştır. 8. Fiziksel Özellikler İklim Özellikleri

146 Karadeniz ile Akdeniz iklimleri arasında bir geçiş niteliği göstermektedir. Bölgede hâkim rüzgar yönü güney ve güneydoğu olup ortalama rüzgar hızı 2.7 m/sn. dir. Aylık ortalama yağışın 56.3 mm olduğu bölgede Mayıs-Eylül arasında kalan dönemde yağış miktarı ortalama yağıştan düşük, yılın kalan bölümü yağışlı dönem olarak gözlenmektedir. Jeomorfoloji Göle güneybatıdan katılan Mustafakemalpaşa Çayı nın göle karıştığı yerde büyük bir bölümü tarıma açılmış olan küçük bir delta oluşmuştur. Deltanın ortalama üçte biri tarım alanı olarak kullanılıyor olmakla beraber bu oran mevsime ve su seviyesine göre değişmektedir Gölün batı ve güneybatı kıyıları boyunca geniş sazlıklar ile söğüt (Salix) ve ılgın (Tamarix) türlerinden oluşan seyrek ağaçlık bulunur. Deltanın en yeni oluşmuş alanlarında, çay ağzı etrafında ve çay kenarında çamur düzlüklerinde bir tür Rorippa ve yoğun ılgın (Tamarix) çalılıkları bulunmaktadır. Gölün batı kıyısına, daha önce çayın taşkın alanının bir parçası olan alçak tarım alanlarını korumak amacıyla set çekilmiştir. Kuzey kıyıları göle doğru hafif eğimlidir. Kuzeyde kalker yapılı iki yarımada (Eskikaraağaç ve Gölyazı ) bulunmaktadır. Çalılıkla kaplı kayalıkların yanı sıra çoğunlukla ekilidir. Güney kıyıları doğal çalılık ve ekili alanla (özellikle meyve bahçeleri; zeytin, ceviz, armut, şeftali, incir, ve daha az oranda mısır, fasulye, çilek) ve dik tepelerle sınırlıdır. Bulunan sekiz adadan sadece en küçük dört ada doğal sazlık ve söğüt çalılıklarla kaplıdır. Bulut Adasının batı burnu kayalık bir yapıya sahip olmasına rağmen çoğunlukla Şemsiyegiller ailesine ait yayvan biçimli bitkilerden oluşan çalılıklarla kaplıdır. Adada koyun otlatılmaktadır. En büyük iki ada olan Halilbey ve Terzioğlu Adalarında zeytin ve meyve ağaçları yetiştirilmektedir. Geniş bir alana yayılmış başıboş dolaşan büyükbaş ve küçükbaş hayvan otlaması söz konusudur. Göl kamu mülkiyetindedir. Gölü çevreleyen alanlar kamu, şahıs ve belediye arazilerinden oluşmaktadır. Jeoloji Gölün oluşumu hakkında çeşitli yorumlar yapılmıştır. A. PHİLİPPSON ve E. LAHN Neojende Bursa-Gönen depresyonu çöküntü alanında büyük bir tatlı su gölünün bulunduğunu; Neojen sonu veya Kuaterner de meydana gelen hareketler sonucu, bu göl alanında 4 adet küçük küvetin oluştuğunu, diğer iki küvetin (Bursa ve Gönen) alüvyonlarla dolduğunu ve geriye Uluabat ve Kuş Göllerinin kaldığını bildirmektedir. Emre ve Kazancı ile arkadaşları ise (1997) Pliyosende tektonizmaya bağlı olarak meydana gelen Bursa-Gönen çöküntü alanının başlangıçtan Kuvaterner in sonlarına kadar karasal halde iken, daha sonra yöredeki menderesli akarsuların taşıdıkları alüvyonlarla yataklarını tıkamaları sonucunda Uluabat ve Kuş göllerinin oluştuğunu; her iki gölün de tipik birer alüvyon-set gölü olduklarını kabul etmişlerdir Hidroloji-Hidrojeoloji Göl suyu kolloidal kil ihtiva ettiği için devamlı bulanıktır. Göldeki fitoplanktonların baskın durumuna göre göl suyuna bazen yeşilimsi-sarı bazen de grimsi-sarı renkler hâkim olmaktadır. Göl suyunun bulanık olmasından dolayı ışık geçirgenliği çok azdır. İlkbaharda göle giren süspanse maddelerin artışına bağlı olarak ışık geçirgenliği 22 cm. ye kadar düşebilmektedir. Gölü besleyen en önemli su kaynağı Mustafakemalpaşa Çayıdır. Göl dibindeki ve çevresindeki karst kaynakları ile yağışlı dönemlerde göle ulaşan küçük dereler gölün beslenmesine katkı sağlamaktadır. Ayrıca gölün güneybatısındaki tarım alanlarının drenaj suları da verilmektedir. Göle giren su miktarı mevsimlere ve yıllara göre büyük değişiklikler göstermektedir. Gölün fazla suları, gölün batısındaki Uluabat Deresiyle Susurluk Çayına ve bu çay vasıtasıyla da Marmara Denizine boşalmaktadır. Ancak göl su seviyesi Uluabat Deresinin altına düştüğünde, dere göle doğru akışa geçerek gölü beslemektedir. Ayrıca gölden alınan su ile göl çevresindeki 5650 hektar arazi sulanmaktadır. 8.5.Toprak Yapısı:

147 Gölün drenaj havzasında, Paleozoyik formasyonlar en altta gnayslarla başlayıp bunların üzerinde yer yer mermer mercekleri ve tabakalarını içeren şistler ile kaplıdır. Bu metamorfik seri içinde yerel olarak, granit intrüzyonları da görülmektedir. Geçirimliliğin az olduğu bu kayaçlarda yüzeysel akış önemlidir. Metamorfik seri üzerine gelen Neojen kireç taşları (tortul kütle), altta masif (Permiyen ) görünümde olup üste doğru (Jura veya Kretase) tabakalı yapıdadır. Jura yaşlı kireç taşları, Uluabat Gölünün güney ve doğusunda mostra vermektedir. Kireç taşları, genellikle kumlu şeyllere doğru derecelenen konglomeralar üzerinde yer almakta ve üste doğru kristal ve masif görünümdeki kireç taşlarına geçmektedir. Altta kireç taşları ile başlayıp üst seviyelerde filiş serisine geçiş gösteren üst kretase yaşlı kayaçlar azdır. Filiş yeşil kayaçlarla karışıktır. Çalışma alanında, Kretase yaşlı kayaç topluluğu genellikle yeşil kayaçların belirginleştiği bir seri olarak görülmektedir Flora ve Fauna: Flora ve Vejetasyon Uluabat Gölü, sucul bitkiler yönünden ülkemizin en zengin sulak alanlarından biridir. Gölün hemen hemen bütün kıyıları geniş sazlıklarla, sığ kesimleri ise su içi bitkileri ile kaplıdır. Bütün sulak alanlarda olduğu gibi Uluabat Gölü nde de en fazla kamış (Pharagmites sp.) ve saz (Typha sp.) bulunmaktadır. Pharagmites australis in hâkim olduğu yerlerde yem kanyaşı (Phalaris arundinacea), su sandalye s a z ı ( Schenoplectus lacustris) v e Stachys palustris görülmektedir. Gölün kuzey batısındaki geniş sulak çayırlarda, deniz sandalye sazı (Bolbosehoenus maritimus) hâkimdir. Alanda görülen diğer türler, bataklık sandalye sazı (Eleocharis palustris), Agrostis stohonifera ve mızraklı kaşık otu (Alisma lanceolatum ) dur. Uluabat Gölü Türkiye nin en geniş nilüfer yataklarına sahiptir. Beyaz nilüfer (Nympha alba), gölün kuzeydoğu kıyılarında ve Mustafakemalpaşa Çayı nın göle giriş ağzında çok geniş alanları kaplamaktadır. Nilüferin bulunduğu alanlarda tilkikuyruğu (Ceratophyllum demersum), kıvırcık su sümbülü (Potamogeton ciruspus) ile su sandalye sazı (Schoenoplectus lacustris) da görülmektedir. Gölün kuzeydoğusunda ise, nilüferlerle birlikte dik sığır sazı (Sparganim erectum) ve Paspalum paspolodes bulunmaktadır. Tilki kuyruğu ve su sümbülleri (Potamogeton sp.) gölde yaygın olarak görülen diğer bitki türleridir. Tilkikuyruğu gölün güneybatı ucunda ve Mustafakemalpaşa Çayı nın döküldüğü yerlerde saf topluluklar oluşturmaktadır. Gölün güneybatı kesimlerinde ılgınlar (Tamarix sp.), tuzcul karakterli Salicornia üyeleri, Artemisia santericum, Hordeum marinum v e Bromus hordeaceus yaygındır. Yine Mustafakemalpaşa Çayı nın döküldüğü yerde söğüt (Salix sp.) ve ılgınlardan oluşan bitki toplulukları bulunmaktadır. Habitat haritası Harita F.2 de verilmiştir. Fauna ve Ornitolojik Uluabat Gölü, biyolojik üretim yönünden eutrophic (bol gıdalı) göllerimizden biridir. Planktonlar ve dip canlıları bakımından zengin oluşu, değişik türden çok miktarda canlının üremesi ve beslenmesi için ideal bir ortam oluşturmuştur. Göldeki yüz binlerce kuşun varlığı bunun en önemli göstergesidir. Zengin bir faunaya sahip olan göl çevresinde görülen başlıca memeli türleri; su samuru (Lutra lutra), çakal (Canis aureus), tilki (Vulpes vulpes), porsuk (Meles meles) ve tavşan (Lepus capensis) dır. Daha önceki yıllarda 21 adet balık türü saptanmasına rağmen döneminde yapılan çalışmalarda 19 adet balık türü yakalanmıştır. Bu türler şunlardır: Sazan (Cyprinus carpio L.1758), turna (Esox lucius L. 1758), havuz balığı (İsrail sazanı) (Carassius carassius L.1758), tatlısu kolyozu (Chalcalburnus chalcoides Güldenstaedt, 1772), eğrez (Vimba vimba, L. 1758), inci balığı (Alburnus alburnus L., 1758), tahta balığı (Blicca björkna L., 1758), kızılkanat (Scardinus erythrophthalmus L., 1758), ringa (Alosa maeotica Grimm, 1901), kızılgöz (Rutilus rutilus L.,1758), bıyıklı balık (Barbus plebejus Bonaparte, 1832), kadife (Tinca tincal.,1758), has kefal

148 (Mugil cephalus L., 1758), yayın (Silurus glanis l., 1766), deniz iğnesi (Syngnathus sp. L., 1826), acıbalık (Rhodeus sericeus Bloch, 1811), tatlısu kayabalığı (Gobius fluviatilis Pallas, 1811), taşyiyen (Cobitus sp. L.,1758), kayabalığı (Knipowitshia sp. Pallas, 1811) Ayrıca kullanılan av araçlarının uygun olmaması nedeniyle yakalanamayan ancak gölde nadiren olsa da avlanan yılan balığı (Anguilla anguilla L., 1766) mevcuttur. Ornitolojik Önemi : Uluabat Gölü, kuş varlığı yönünden sadece ülkemizin değil, Avrupa ve Ortadoğu nun da en önemli sulak alanlarından biridir. Anadolu ya kuzeybatıdan giren kuş göç yolu üzerinde yer alması, önemli kuş alanlarından Kuş Gölü ne çok yakın mesafede (35 km.) bulunması gibi özelliklerinin yanı sıra, besin maddelerince zengin oluşu ve uygun iklim koşulları, değişik türden kalabalık kuş gruplarına alanda beslenme, kışlama ve üreme olanağı sağlamıştır. Uluabat Gölü dünya çapında yok olma tehlikesi altında olan kuş türlerinden küçük karabatakın (Phalacrocorax pygmeus) ülkemizdeki en önemli üreme alanıdır. Gölde üreme dönemi dışında da önemli sayıda küçük karabatak barınmaktadır. Uluabat Gölü, yine dünya çapında yok olma tehlikesi altında olan tepeli pelikanın da (Pelecanus crispus) önemli beslenme ve kışlama alanlarından biri olup, Ekim 1994 de gölde 136 bireylik populasyonu kaydedilmiştir. 15 Mayıs 20 Haziran 1998 tarihleri arasında Geoff ve Hilary Welch tarafından yapılan araştırmalar sonucunda şu sonuçlar elde edilmiştir: 1. Küçük karabatak (Phalacrocorax pygmeus): 823 çift 2. Bıyıklı sumru (Chlidonias hybrida): 660 çift 3. Pasbaş patka (Aythya nyroca): 32 çift 4. Alaca balıkçıl (Ardeolaralloides): 109 çift 5. Kaşıkçı (Platelea leucorodia): 48 çift 6. Gece balıkçılı (Nyticorax nyticorax): 105 çift 7. Çeltikçi (Plegadis falcinellus): 14 çift Küçük ak balıkçıl ( Ergetta garzetta) bahri (Podiceps cristatus), küçük balaban (Ixobrychus minitus), gece balıkçılı (Nycticorax nycticorax ), ergüvani balıkçıl (Ardea purpurea), saz delicesi (Circus aeruginosus), bataklık kırlangıcı (Glareola pratincola), mahmuzlu kız kuşu (Hoplopterus spinosus ), bıyıklı sumru (Chlidonias hybridus), kara sumru (Chlidonias niger) gölde kuluçkaya yatan diğer kuş türleridir. Göl, kışlama alanı olarak da önem taşımakta olup, alanda kışlayan türlerin başlıcalarını; tepeli patka (13600), elmabaş patka (42500), bahri (2780), ak pelikan (1310) ve sakarmeke (321550) oluşturmaktadır yılı Ocak ayında gölde su kuşu sayılmıştır yılında bu sayı ve 2001 yılında olarak gerçekleşmiştir. Türlere göre başlıca üreme alanları haritası harita F.3 de verilmiştir. 9. Alan Kullanımı ve Mevcut Durumu: Yöre halkı geçimini çiftçilik, balıkçılık, işçilik ve esnaflık yaparak sağlamaktadır. Bölgede tarımsal faaliyetlere ve su ürünlerine dayanan, önemli sayılacak ölçekte istihdam sağlayan endüstri tesisi bulunmaktadır. Yörede yaygın olarak yetiştirilen domates salçaya dönüştürülmekte, diğer sebze ve meyveler dondurulmuş ve işlenmiş gıda olarak değerlendirilmekte, su ve süt ürünleri işlenmektedir

149 Balıkçılık Gölyazı ve Eskikaraağaç köyleri balıkçılığın en fazla olduğu yerleşim birimleridir. Ticari maksatla avlanan türlerden başlıcaları; turna (Esox lucius) ve sazan (Cyprinus carpio) balıklarıdır. Az miktarda da olsa yayın (Silirus glanis), tatlı su kefali (Leuciscus cephalus), ringa balığı (Caspialosa maeotica) ve kızıl kanat (Scardinius erythrophtalmus) balıkları da avlanmaktadır. Göldeki en önemli su ürünlerinden biri de kerevittir. (Astacus leptodactylus) Geçmişte yılda ortalama 700 ton kerevit avlanmakta iken, 1986 yılındaki mantar hastalığı nedeniyle kerevit üretimi tamamen bitmiştir. Yöredeki balıkçılar son birkaç yıldır hastalığın etkisinin ortadan kalkmaya başladığını ve avlanan kerevit miktarında artışlar olduğunu belirtmektedirler. Avlanan kerevitlerin tamamı yurtdışına ihraç edilmektedir. Sulama Suyu Temin Gölün kuzey ve doğu bölgelerinde Eskikaraağaç, Gölkıyı, Yenikaraağaç, Orhaniye, Akçalar ve Fadıllı köyleri yer almaktadır. Bu bölgede Uluabat Sulaması ile toplam ha alan sulanmaktadır. Gölün güneybatı bölgesinde Mustafakemalpaşa Ovası nda Kumkadı, Ormankadı, Yeşilova, Tepecik, Doğanca, Uluabat köyleri yer almaktadır. Bu bölgede gerçekleştirilen tarım faaliyetleri için gerekli su Mustafakemalpaşa Çayı ndan sağlanmaktadır. Toplam ha alan sulanmaktadır. Avcılık Özellikle İstanbul ve Bursa dan gelen şehirli avcıların önemli avlanma alanlarından biridir. Rekreasyon Yörede rekreasyon imkanlarını sağlayan iki unsur vardır: 1. Doğal Miras: 1970 li yıllarda kurulmuş bulunan Kuş Cenneti değişik türde kuşları görme imkanı sağlar. 2. Tarihi ve Kültürel Miras: Gölyazı Köyü kentsel SİT statüsüne sahiptir. Uluabat Gölü, Bursa-Balıkesir karayolunun hemen güney kesiminde bulunmaktadır. Göle ulaşım karayolu ile sağlanmaktadır. Bursa İlinden uzaklığı 34 km dir. Uluabat Gölü civarındaki yerleşim yerlerinde kanalizasyon şebekesi bulunmamaktadır. 10. Mevcut Sorunlar: Aşırı ve yasadışı avcılık balık populasyonunu olumsuz yönde etkilemektedir. Ayrıca pinter ve uzatma ağlarıyla yapılan balıkçılık nedeniyle birçok kuş (özellikle küçük karabatak) ağlara takılıp ölmektedir. Balıkçılıkta kullanılan teknelerin motorlarından kaynaklanan gürültü, gürültü kirliliği yaratmakta bu da özellikle kuluçka dönemlerinde kuşlar ve bazı tür balıklarda rahatsızlığa neden olmaktadır. Plansız salyangoz, kurbağa, sülük ve bitki toplanması tür kaybına ve dolayısı ile besin zincirinde bozulmalara neden olabilecektir. Ayrıca söğütlüklerin kesilmesi, plansız saz kesimi, sazların yakılması habitat bozulmasına ve kaybına sebep olmaktadır. Kara avcılığında kurşun kullanımının bir etkisi olan kurşun kirlenmesi balıklar ve kuşlarda kurşun zehirlenmelerine neden olmakta, ayrıca kurşun besin zincirine girmektedir. Havza içindeki doğal erozyon, gölün dolmasına ve bulanıklığın artmasına neden olmakta, kuraklık göldeki su kalitesini çeşitli nedenlerle olumsuz yönde etkilemektedir. Havzada bulunan madencilik işletmelerinin, yapılan tarımsal faaliyetlerin ve kum-çakıl çıkarımının erozyona sebep olabileceği düşünülmektedir

150 Sulama amacıyla gölden su alımı, yapımı süren ve planlanan barajlar, gölden su çıkışının engellenmesi doğal su rejimini bozmaktadır. Göl suyu ile kuzey ve doğuda kalan 5650 ha tarım arazisi sulanmaktadır. Mustafakemalpaşa Çayı ndan su alınması sonucu, göle gelen su miktarında azalma olmaktadır. Gölün 20 km güneydoğusunda, Mustafakemalpaşa Çayı nın iki ana kolundan biri olan Kocasu üzerine inşa edilmesi planlanan Çınarcık Barajı, göle su girişini azaltabilecek bir diğer etkendir. Bu barajda toplanacak 373 hm3 su, 11 kilometrelik bir tünel yoluyla, gölün hemen güneydoğusunda inşa edilecek ve 584 Gwh/yıl enerji üretecek olan Uluabat hidroelektrik santraline ulaştırılacaktır. Santralden geçen su, bu kez göle bu taraftaki bir noktadan girecektir. Devlet Su İşleri, bu projenin göl ekosistemi üzerindeki etkileri (örneğin su seviyesi dalgalanmalarında azalma, göl içi su dinamiğinde değişimler gibi) konusunda herhangi bir çalışma yaptırmamıştır. Uluabat Gölü çevresinde bulunan ve atıksu üreten tesislerden kaynaklanan ve Mustafakemalpaşa Çayının drenajı ile Kuzey Ege ve Güney Marmara dan gelen evsel- endüstriyel atıksular kirliliğin ana kaynağıdır. Göl çevresinde bulunan başta gıda işleme fabrikaları olmak üzere mezbaha ve mandıraların oluşturduğu organik kirlenme, gölde aşırı beslenme oluşturmakta ve bunun neden olduğu çözünmüş oksijen miktarındaki dalgalanmalar özellikle su ürünlerinin yaşam koşullarını zorlaştırmaktadır. Gölün günümüzde sahip olduğu hipertrofik yapı söz edilen civar kirleticilerin ortak eseridir yılları arasında, gölün batı kıyıları ve çayın Mustafakemalpaşa İlçesi ile göl arasında kalan bölümü boyunca inşa edilen seddelerle ha taşkın alanı kurutulmuştur. Bu alan daha sonra tümüyle sulu tarım arazisine çevrilmiştir. Yeni oluşan delta da çok geçmeden tarımsal amaçlı olarak istila edilmiş ve ortaya çıkan tüm doğal alanlar, toprak tarım makinelerinin ağırlığını kaldırabileceği anda ekilmeye başlanmıştır. Bu tarımsal ilerlemenin durdurulması ve deltanın geriye kalan doğal alanlarının korunması gerekmektedir da mantar hastalığı başlayana kadar göl, Türkiye nin toplam kerevit (Astatuc Ieptodactylus) üretiminin %30 unu karşılamaktaydı. Yakın dönemde kerevit popülasyonunun yeniden toparlandığı rapor edilmiştir

151 Harita F.2. Uluabat Gölü Habitat Haritası Kaynak: Sulak alanlarda Yönetim Planı Metodolojisi Kursu Dokümanı (Doğal Hayatı Koruma Derneği 2000)

152 Harita F.3. Türlere Göre Başlıca Üreme Alanları Kaynak: Sulakalanlarda Yönetim Planı Metedolojisi Kursu Dokümanı (Doğal Hayatı Koruma Derneği 2000)

153 F.4.3. Korunması Gereken Alanlar F Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak Tespit Edilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar (Tabii Karakteri Korunacak Alan, Biogenetik Rezerv Alanları, Jeotermal Alanlar vb.) İlde bulunan jeotermal kaynaklar ile ilgili ayrıntılı bilgi B.1.8 Jeotermal Sahalar başlığı altında verilmiştir. F Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, Sulanması Mümkün ve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, Yağışa Bağlı Tarımda Kullanılan I. ve II. Sınıf İle, Özel Mahsul Plantasyon Alanlarının Tamamı Bursa İli tarım arazisi açısından zengindir yılında yapılan toprak envanterine göre il sınırları içinde kalan tarım topraklarının toprak kabiliyeti, sınıfları, karakteristikleri ve tarıma uygunlukları açısından değerlendirilmesi şu şekildedir: 1. Sınıf Tarım Toprakları: ha alanı kaplayan bu topraklar, hemen hemen her türlü tarım için elverişlidir.bu tür tarımın yapıldığı alanlar genellikle düzdür ve kolaylıkla sulanır. 2. Sınıf Tarım Toprakları: ha alanı kaplayan bu topraklar 1. sınıf tarım topraklarına göre daha verimsizdir. Toprağı ve suyu korumak için önlemler alınmalıdır. 3. Sınıf Tarım Toprakları: ha lık bir alanı oluşturur. Toprakta yüzey gerilimi ve topoğrafya gibi çok önemli engellerle karşılaşılır. Ürünlerin çeşitliliği, ilk iki toprak çeşidinden daha düşüktür. Tarım yapılırken özel önlemler alınmalıdır. 4. Sınıf Tarım Toprakları: Toprağın derinliğine, kayalık durumuna, nemine ve eğimine göre tarım açısından önemli kısıtlayıcılar bulunur. Ancak özel tarım teknikleri kullanılarak bazı ürünler yetiştirilebilir ha alanı kaplamaktadır. 5. Sınıf Tarım Toprakları: 1800 ha lık alan kaplar. Genellikle düz ve kayalık olan bu tür topraklar, üzerinde tarım yapmaya müsait değildir. Genellikle çayır ve mera olarak kullanılır. 6 ve Üstü Tarım Toprakları: ha lık alana yayılan bu sınıflardaki toprakların, büyük ölçüde kısıtlayıcıları vardır. Bu topraklar genelde çok eğimli, erozyona açık, taşlık ve kayalık yapıya sahiptir.bu nedenle tarım için uygun değildir. 6 ve7. sınıf topraklar üzerinde genellikle çayır, mera ve orman alanları görülür.7. sınıf topraklar ormanlık alan için de uygun değildir. İl sınırları dâhilindeki Mudanya, Gemlik ve Orhangazi İlçeleri ile İznik Gölü çevresinde zeytin yetiştirilen özel plantasyon alanları bulunmaktadır. F Sulak Alanlar: Doğal veya Yapay, Devamlı veya Geçici, Suların Durgun veya Akıntılı, Tatlı, Acı veya Tuzlu, Denizlerin Gel-Git Hareketinin Çekilme Devresinde 6 Metreyi Geçmeyen Derinlikleri Kapsayan, Başta Su Kuşları Olmak Üzere Canlıların Yaşama Ortamı Olarak Önem Taşıyan Bütün Sular, Bataklık Sazlık ve Turbiyeler İle Bu Alanların Kıyı Kenar Çizgisinden İtibaren Kara Tarafına Doğru Ekolojik Açıdan Sulak Alan Kalan Yerler İlde bulunan ve RAMSAR Alanı ilan edilen Uluabat Gölü ile ilgili ayrıntılı bilgi F başlığı altında verilmiştir

154 F Göller, Akarsular, Yeraltısuyu Sahaları Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi (D) Su başlığı altında verilmiştir. F Bilimsel Araştırmalar İçin Önem Arzeden ve/veya Nesli Tehlikeye Düşmüş veya Düşebilir Türler ve Ülkemiz İçin Endemik Olan Türlerin Yaşama Ortamı Olan Alanlar, Biyosfer Rezervi, Biyotoplar, Biyogenetik Rezerv Alanları, Benzersiz Özelliklerdeki Jeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu Alanlar Uludağ Kelebek toplayıcıları nedeniyle tehdit altına giren Apollo kelebeğinin bir alt türü olan Parnassus Apollo graslini bulunmaktadır. Ayrıca sakallı akbaba (2 çift ) ve kaya kartalı (2 çift) bu alanda yaşamaktadır. Uluabat Gölü Uluabat Gölü, küçük karabatak (300 çift), alaca balıkçıl (30 çift) ve kaşıkçı (75 çift ) kuşları için önemli bir üreme alanıdır. Kışın gölde aralarında küçük karabatak (en fazla 1078), tepeli pelikan (en fazla 136), elmabaş patka (en fazla ), tepeli patka (en fazla ) ve sakarmekenin de (en fazla ) gözlenebileceği, büyük sayılarda su kuşu bulunur. Bu sayı, 1970 ten beri Türkiye de bir gölde kaydedilen en yüksek su kuşu sayısıdır. İznik Gölü Gölde tutulan su ürünleri bazında bir tür mantar hastalığı nedeniyle 1980 lerden beri büyük azalma gösteren kerevit (Astacus leptodactylus) gelir. Sık sazlıkların arasında karışık koloniler kuran küçük karabatak (30 çift) ve gece balıkçılı (250 çift) barınmaktadır. İlimizde bilim muhafaza veya doğal güzellik açısından istisnai evrensel değeri olan doğal sitler F Doğal Sitler başlığı altında incelenmiştir. F Mesire Yerleri; 6831 Sayılı Orman Kanununa Tabi Alanlarda Halkın Rekrasyonel Kullanımını Düzenleyip, Kullanımının Doğal Yapının Tahribine Neden Olmadan Yönlendirilmesini Sağlamak Üzere Ayrılan Alanlar Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi F başlığı altında verilmiştir. KAYNAKLAR: 1- Bursa Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 29 Ekim 2003, Bursa Valiliği 80. Yıl Yayını 2- Tarım İl Müdürlüğü Brifing Raporu Bursa Orman Bölge Müdürlüğü Brifing Raporu Bursa İl Çevre ve Orman Müdürlüğü Brifing Raporu Bursa İl Çevre Durum Raporu Uluabat Gölü ve Çevresi Su Kirliliği İnceleme Raporu

155 G. TURİZM G.1. Yörenin Turistik Değerleri G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri G Konum Bursa, M.Ö. yıllardan bu yana bir çok medeniyete ve onların dinlerine beşiklik etmiş ender illerin başında gelir. İlde Müslümanlık, Hıristiyanlık ve Musevilik dinlerine ait bir çok eser hala ayaktadır ve koruma altındadır. Özellikle M.S. 324 yıllarında başlayan 1563 yılına kadar 17 kez toplanmış olan ve Hıristiyanlık dini için çok önemli olan konsül toplantılarından 8 tanesi ülkemizde gerçekleştirilmiş olup, bunlardan 1. ve 7. si İznik'te yapılmıştır. İznik Hıristiyan dinince ülkemizdeki 8 kutsal hac merkezinden biri ve en önemlisidir. Bursa ilinin ilçeleri; Nilüfer, Yıldırım, Osmangazi, Büyükorhan, Gemlik, Gürsu, Harmancık, İnegöl, İznik, Karacabey, Keles, Kestel, Mudanya, Mustafakemalpaşa, Orhaneli, Orhangazi ve Yenişehir'dir. Osmangazi: Bursa nın merkez ilçelerindendir. İlçenin önemli tarihsel anıtları ve yapıtları Bursa Kalesi, Balabancık Kalesi, Bursa Hisarı, Bursa Sarayı, Muradiye Türbesi, Pars Bey Türbesi, Çakır Ağa Hamamı, Osmangazi ve Orhangazi Türbeleri, Orhangazi Camii, I. Murat Camii, Ulucami, Muradiye Külliyesi, II. Murat Camii, II. Murat Türbesi, Şehzade Mustafa Türbesi, Koza Han, Pirinç Hanı, İpek Hanı, Kapan Han, Demir Han, Geyve Han, Bedesten, Arkeoloji Müzesi, Atatürk Müzesi, Osmanlı Evi Müzesidir. İlçenin önemli gezilecek, görülecek yerleri ise Uludağ, Uludağ Milli Parkı, Kaplıcalar, Hacivat-Karagöz Anıtı, Kültürpark, Tarihi İnkaya Çınarı, Haşim İşcan ve Tophane Parkıdır. Resim G.1. Muradiye Camii Resim G.3. Kozahan Resim G.2. Muradiye Külliyesi Resim G.4. İpekhan

156 Resim G.5. Emirhan Resim G.6. Bursa Kalesi Resim G.7. Osmangazi Türbesi Resim G.8.Orhangazi Türbesi

157 Resim G.9. Hüdevandigar Türbesi Resim G.10. Hüdevandigar Türbesi İç Görünüm Resim G.10.Ulucami Resim G.11. Ulucami Uludağ Milli Parkı Bursa'nın 32 kilometre güneyinde, karayolu ile Bursa'ya 40, havaalanına 60 dakikadır. Antik dönemde Olympos Misios adıyla tanınan Uludağ, Troya Savaşı'nı tanrıların izlediği yer olarak ta mitolojideki yerini almıştır metreye ulaşan doruğu ile Batı Anadolu'nun en yüksek dağıdır. Olağanüstü tabii yapısı, flora ve faunasının zenginliği ile 1961 yılında Milli Park ilan edilmiştir. Türkiye'nin en önemli Kış Sporları ve kış turizmi merkezidir. Kayak tesislerinin yeterliliği ile konaklama imkanları Uludağın vazgeçilmez bir tatil yöresi olmasını sağlamaktadır. Yaz aylarında kampçılık, trekking ve günübirlik piknik alanı olarak yararlanılması Uludağ'ı her mevsim çekici kılmaktadır. Uludağ 20 Aralık - 20 Mart tarihleri arasında 120 gün/yıl süreli kayak mevsimine sahiptir. Merkezde 5 telesiyej, 7 teleski ve 1 adet teleferik vardır. Bursa dan Uludağ Milli Parkı giriş kapısına (Karabelen) 22 km.lik asfalt yol ile ulaşılabilmektedir. Buradan oteller yöresi ve kayak merkezine 10 Km.lik asfalt + parke yolla ulaşılmaktadır. Ayrıca Bursa dan 20 dakikalık bir teleferik yolculuğu ile Uludağ Milli Parkı Sarılan kamp ve kullanım alanına ulaşılabilmektedir. Uludağ Ulusal Parkı içinde yer alan yaylalar ve mesire alanları Karabelen, Yılanlıkaya, Kadıyayla, Sarıalan, Çobankaya, Bakacak, Devetaşı, Göl-cük kamp alanı, Hamur alanı ve Kirazlıyayla dır. Karabelen : (Doğlubaba) Ulusal park girişindedir. Bursa ya 24 Km. uzaklıkta yer alan bu mesire alanında piknik yeri ve günübirlik kullanıma yönelik alt yapı mevcuttur. Yılanlıkaya : metre yükseklikte yer alan orman içi dinlenme yeri, günübirlik kullanıma yöneliktir. Yaz aylarında çadırlı kamp olanağı bulunmaktadır

158 Kadıyayla : Teleferiğin birinci istasyonu olan yaylada modern bir otel ve kamp alanı bulunmaktadır. Karayolu ile Kirazlıyayla ya bağlanır. Sarıalan : Teleferiğin ikinci istasyonu olan metre yükseklikteki orman içi dinlenme yerinde 214 Ünitelik çadırlı kamp alanı, 31 Adet kamp barakası, 2 Adet kır gazinosu, 9 Hediyelik eşya satış dükkanı, cami mevcuttur. Çobankaya : Sarıalan dan telesiyejle, Oteller bölgesinden de karayolu ile ulaşılan Çobankaya, metre yükseklikte ve Ulusal park girişinden 15 Km. uzaklıkta yer almaktadır. Çobankaya orman içi dinlenme yerinde 168 ünitelik çadırlı kamp alanı, bir kır gazinosu gibi hizmetler mevcuttur. Bakacak : Bakacak orman içi dinlenme yerinde günübirlik kullanım alanları yer almaktadır. Buradan Bursa kenti, Marmara Denizi ve Uluabat Gölü manzarasını kuşbakışı izleme olanağı vardır. Gölcük : metre yükseklikte Kirazlıyayla nın kuzeyinde yer alan Gölcük kamp alanı, öğrenci ve izci gruplarının kamp etkinliklerinde kullanılmaktadır. Hamuralanı: Kirazlıyayla nın güneyinde metre yükseklikte yer almaktadır. Grupların kamp etkinliklerine uygundur. Kirazlıyayla: Bursa ya 25 km. Ulusal Park girişine 6 km. uzaklıkta olan bir yayladır. Oteller bölgesine giderken buradan geçilmektedir. Yaylada Uludağ Üniversitesi dinlenme tesisleri bulunmaktadır. Resim G.13. Uludağ dan Görünüm R e s i m G.14. Uludağ Oteller Bölgesinden Görünüm Yıldırım: Bursa nın merkez ilçelerindendir. İlçenin başlıca tarihsel yapıtları Yıldırım Camii, Yıldırım Hamamı, Yıldırım Medresesi, Yıldırım Türbesi, Yeşil Camii, Yeşil Türbe, Emir Sultan Camii, Emir Sultan Türbesi, Devlet Hatun Türbesi, Darüssade Ağası Çeşmesi, Hünkar Çeşmesi ve Türk-İslam Eserleri Müzesidir

159 Resim G.15. Bursa dan Görünüm Resim G.16. Yeşil Türbe den Görünüm Resim G.17. Yıldırım Külliyesinden Görünüm Resim G.18. Uluaabat Gölü nden Görünüm Resim G.19. Emir Sultan Camii Resim G.20. Emir Sultan Türbesi

160 Resim G.21. Yeşil Medrese Resim G.22. Yeşil Medrese İlçenin önemli gezi alanlarından Cumalıkızık Köyüne, Bursa'nın 10 Km doğusunda, Bursa-Ankara karayolundan Uludağ eteklerine doğru sapan 3 km. yol ile ulaşılır. Kent içinden toplu taşım araçları ile de köye gidilebilir. Osmanlıların Bursa civarına yerleşmeye başladıkları yıllarda kurulmuş 700 yıllık bir vakıf köyüdür. Köy tarihi dokusunu bu güne kadar korumuş ve Osmanlı erken döneminin kırsal sivil mimarisinin eşsiz örneklerini bağrında taşımaktadır. Resim G.23. Cumalıkızık Köyünden Görünüm R e s i m G. 24. Görünüm Cumalıkızık Köyünden İznik : İznik, her avuç toprağı binlerce yıldır kültür kalıntıları ile yoğrulmuş, bölgede, yüzyıllar boyu tarih sayfalarının baş köşelerinde yerini almış bir kenttir. Dört imparatorluğa başkentlik yapmış nadir yerleşimlerden biridir. İznik çiniciliğinin gelişimini, tarihleri bilinen yapılar üzerindeki çini kaplamalardan açık-seçik görülebilir. 1378/91 yılları arasında yapılan İznik Yeşil Cami minaresini süsleyen en eski Osmanlı çinileri teknik ve dekor bakımından Selçuk geleneğini devam ettirmekle beraber renk ve tonları onlardan daha zengindir. Camiye ismini veren bu çiniler firuze ve yeşil renklerin çeşitliliği ve zenginliğiyle dikkat çekerler. İstanbul'daki yapılarda kullanılan çinilerin İznik'te yapıldığını tarihsel belgelerden anlaşılmaktadır. Milet, Şam grubu ve Rodos işi adı ile tanınan seramiklerin merkezi İznik'tir. XVII. yy.da İznik'e gelen gezgin Evliya Çelebi, 300'den fazla çini fırınının bulunduğundan söz eder. İznik çinilerinde; lâle, sümbül, nar, karanfil gibi çiçek motifleri kullanılmıştır. Ayrıca insan, kuş, balık, tavşan, köpek gibi hayvan ve gemi motiflerine de rastlanır. Mavi, firuze, yeşil ve kırmızı en çok kullanılan renklerdir

161 Resim G.25. İznik Sahilinden Görünüm Resim G.26. İznik Çiniciliği Resim G.27. İznik Ayasofya Kilisesi Resim G.28. İznik Yeşil Camii Gemlik :Bursa'nın 30 km. kuzeybatısında aynı adlı körfezin kıyısında kurulmuştur. Gemlik'e bağlı Kurşunlu, Küçük Kumla, Büyük Kumla, Karacaali yaz turizminin yoğun olarak yaşandığı kıyılardır. İnegöl :Bursa'nın 45 km güneydoğusunda yer alan İnegöl, Antik dönemde Ankedoma adıyla tanınmaktaydı. İlçedeki önemli tarihi eserler Osmanlı döneminden kalmadır. 1481'de Sadrazam İshak Paşa tarafından yaptırılan İshak Paşa Cami ve Külliyesi, Hamza Bey Cami, Yıldırım Cami (Cuma Camii), Kurşunlu Cami, Kurşunlu Han ve Ortaköy Kervansarayı İnegöl'deki tarihi eserlerdir. İnegöl'ün 13 km batısında Sultan köyünde XIV. yüzyılda yaşamış Germiyanoğlu Geyik Baba ile Balım Sultan adına, Orhan Bey tarafından yaptırılmış Geyikli Baba Türbesi önemli bir ziyaret yeridir. Boğazova Yaylası, Arabaoturağı Yaylası, Alaçam Yaylası, tarihi çınarlar İnegöl'ün tabii güzellikleridir. Oylat : İnegöl e 27 km. uzaklıkta yer alan Oylat da Oylat Kaplıcaları ve orman içi dinlenme yeri bulunmaktadır. Ayrıca çadır kurma olanağı da bulunmaktadır. Mayıs ayının başından Eylül ortasına dek kullanılan alanda yaz boyunca günde ortalama çadır yer almakta, bu çadırlarda konaklayanlar kaplıca banyolarından yararlanmakta ve gün civarında burada kalmaktadırlar. Orman içi dinlenme yerinin günlük kullanım kapasitesi Kişi/ gün dür. Cerrah Köyü : İnegöl ün 5 km. batısında yer alan cerrah köyü doğal güzellikleriyle ilgi çekmektedir. Köyde yeme içme olanakları vardır. Kazancı bayırı : Orman içi dinlenme yeridir. Mezit boğazı : Orman içi dinlenme yeridir

162 Karacabey : Bursa'nın 65 km batısında yer alan Karacabey ilçesi, Antik dönemde Mihaliç adı ile bilinmekteydi. Kentin belli başlı tarihi eserleri Sultan I. Murat'ın yaptırdığı Ulu Cami, 1457 yılında Karaca Bey tarafından yaptırılan Karacabey Cami (İmaret Cami) ile Karacabey-Bursa yolu üzerinde ve Uluabat kıyısındaki Osmanlı dönemi yapısı Issız Han'dır. Keles :Uludağ'ın güney eteklerinde kurulu olan Keleş ilçesi, Bithynia, Roma, Bizans kalıntılarına sahiptir. XIV. yüzyılda Osmanlı egemenliğine girmiştir. İlçenin en önemli tarihi yapısı Sultan Yıldırım Bayezid'in Yakup Çelebi tarafından yaptırılan cami, hamam ve medreseden oluşan Yakup Çelebi Külliyesidir. Kelesin Kocayayla mevkii kampçılık ve trekking için eşsiz bir doğa parçasıdır. Kocasu ırmağı rafting sporu için elverişli şartlara sahiptir. Mudanya :Bursa'nın 25 km kuzeybatısında ve Marmara Denizi kıyısında yer alan Mudanya, Bursa'nın iskelesi durumundadır. Temiz havası ile yaz turizminin yoğun olarak yaşandığı Mudanya civarında en tanınmış günübirlik gezi yeri Çanaklıçeşme'dir. Osmanlı evlerinin en güzelleri Mudanya'dadır. Bu evlerin en önemlisi Tahir Paşa Konağıdır. Mustafakemalpaşa :İlkçağdan beri çeşitli yerleşimlere sahne olan ilçenin eski adı Kirmastı'dır. Yakınında Miletopolis ören yeri bulunmaktadır. İlçe merkezinde Lala Şahin Türbesi, Hamzabey Cami ve Türbesi, Şeyhmüftü Cami ve Türbesi yanı sıra Dorak Hazineleri bölgesi, Kestelek Harabeleri ilgiye değer tarihi yerlerdir. Muradiye Sarnıç köyü yakınlarındaki Suuçtu Şelalesi, Söğütalan bucağındaki Suçıktı mesiresi Mustafakemalpaşa civarındaki eşsiz harikalarıdır. Yenişehir :Bursa'nın 45 km doğusunda yer alan Yenişehir antik çağda Neopolis olarak tanınıyordu. Osman Gazi döneminde Osmanlı topraklarına katılan ilçe, Osman Gazi tarafından gazilerine kılıç hakkı adıyla yurtluk olarak verilmiştir. İskana açılan yerde kurulan kent Yenişehir adını almıştır. Osmanlı döneminden kalan zengin tarihi eserlere sahip Yenişehir'de Osman Gazi' nin yaptırdığı saraydan arda kalan Saray Hamamı, I. Murad döneminden kalma Postinpuş Baba Zaviyesi, XIV. yüzyılda inşa edilen Voyvoda Cami (Çınarlı Cami), XVI. yüzyılda yapılmış olan Koca Sinan Paşa Külliyesi, Bali Bey Cami, Orhan Bey tarafından yaptırılan Ulu Cami, Süleyman Paşa Külliyesi, 1645'de Yenişehirli Deli Hüseyin Paşanın yaptırdığı Çifte Hamam, Yarhisar Köyü Orhan Cami ve Saat Kulesi görülmeye değer tarihi yapılardır. Büyükorhan :Bursa nın 86 km. güneyindedir yılında ilçe olmuştur. İlçenin yarısı ormanlık alana sahip olup tabii güzelliklerinden Görecik yaylası ilçeye 6 km. uzaklıktadır. Bizans döneminde Atranos tekfurluğunun toprakları içinde yer alan bir bölgeydi. 1321'de Orhan Gazi tarafından Osmanlı hakimiyetine girdi. Fatihi Orhan Bey'e atfen üç obadan oluşan yerleşime Orhan-ı Kebir adı verilmiştir. Cumhuriyet döneminde Büyükorhan ismini almıştır. Gürsu :Bursa merkezine 12 km. uzaklıktaki Gürsu ilçesi,tarihi çınar ağaçları,osmanlı evleri,tarihi hamam ve camisi ile şirin bir ilçedir. Kestel :Bursa nın 12 km. doğusunda yer alan Kestel,Bursa ile hemen hemen birleşmiş gibidir. Kestel adı Roma Döneminde yapılan ve Kastel adı verilen kalesinden gelmektedir. Orhaneli :Bursa nın 55 km. güneyinde ve Uludağ eteklerindedir. Orhaneli yakınlarındaki Çınarcık günübirlik bir turistik alandır ve tabii güzellikleri ile ünlüdür. Orhangazi :Bursa nın 48 km. kuzeyinde ve Bursa-Yalova yolu üzerindedir. Bursa dan sonra sanayi açısından ikinci sırayı almaktadır. İznik Gölü nün batı kıyısında uzanan topraklarda, Keramet Kaplıcası nın kliminotolojik etkisi ile dünyanın en lezzetli zeytinin yetiştiği yer olmuştur. G Fiziki Özellikler Bursa ili, turistik nitelikteki doğal kaynaklar bakımından oldukça zengindir

163 Bunları kaplıca türü jeotermal şifalı su kaynakları ve doğal güzelliği olan gezi ve mesire yerleri, deniz kıyısındaki plajları inceleyebiliriz. Turizm potansiyeli açısından İstanbul'dan sonra en önemli merkezlerden olan Bursa, tarihi eserlerinin zenginliği ile gözleri kamaştırmaktadır. Bursa ve İznik erken Hıristiyanlık ve Osmanlı döneminin eşsiz eserleri ile süslüdür. Türkiye'nin kış turizmi merkezi olan Uludağ Kayak Merkezi Bursa'ya 40 dakika uzaklıktadır ve kış turizminin bütün olanaklarına sahiptir. Marmara Denizi kıyıları uzun yıllardan beri bütün Türkiye'nin tercih ettiği tatil yöreleridir. Uludağ Milli Parkı günübirlik turizm, kampçılık ve trekking için ideal bir ortamdır. Uludağ etekleri özel araçları ve cip safari ile geziye çıkanlara sihirli güzelliklerini sunar. Pek çok keşfedilecek yer arasında Bursa ilçelerinin tabii güzellikleri, çağlayanları, mağaraları ve otantik Osmanlı köyleri yer alır. Bursa kaplıcaları Roma Dönemi'nden beri kullanılan sağlık merkezleridir. Bursa içinde Çekirge semti bir kaplıcalar merkezidir. Bursa ilçelerinin çoğunda da kaplıcalar yılın her döneminde büyük rağbet görür. İznik ve Uluabat (Apolyont) gölleri yüzme, kano ve sörf gibi su sporları için ideal alanlardır. Bursa'yı tanımak için kent içinde en az iki gün konaklamak gerekir. Tabiat güzelliklerini tanımak tamamen arzuya bağlıdır. İlk ve Orta çağın en önemli merkezlerinden biri olan İznik'e bir gün ayırmak gerekir. Bursa bütün zenginliklerini keşfe çıkan Türkiye ve Dün ya insanlarını ünlü konukseverliği ile ağırlamaktan gurur duyan insanların yönettiği her zevke hitabeden konaklama tesislerine sahiptir. Tablo G.1. Kıyılar İlçenin Adı Gemlik Mudanya İznik Orhangazi Karacabey Karacabey Kıyı Uzunluğu (km) ,5 24 Denizin Adı Marmara Denizi Marmara Denizi İznik Gölü İznik Gölü Marmara Denizi Uluabat Gölü İl Kıyılarına Oranı (%) 21,1 37,6 20,9 5,8 8 6,3 Plaj Uzunluğu (km) A. Kaplıca Türü Jeotermal Şifalı Su Kaynakları İçmeler ve kaplıcalar bakımından zengin olan Bursa nın yararlı sıcak suları Uludağ ın kuzey eteklerinden çıkar. Bursa merkezinde çekirge bölgesindeki kaplıcalar ile Gemlik, İnegöl, Orhaneli, Orhangazi ve Mustafakemalpaşa ilçesindeki ılıca ve kaplıca kaynakları iç turizmin hareketli kaynaklarıdır. a) Çekirge Kaplıcaları Vakıf bahçe Kaynağı na bağlı olan kaplıcalar Bursa merkezde Çekirge semtindedir. Çekirge deki tüm oteller, Çelik Palas ve Askeri Hastane bu kaplıcalara bağlıdır. Toprak kalevi acı bikarbonatlı olan bu kaplıcanın suları banyo olarak romatizmalı sendromlar, hareket sistemin ağrılı hastalıkları, damar tıkanıklıkları, diyabet, gut ve metabolizma bozuklukları,içme olarak karaciğer ve safra yolları hastalıklarına iyi gelmektedir. b)kükürtlü Kaplıcaları

164 Bademli Bahçe Kaynağı na bağlı olan bu kaplıcalar, Bursa merkezi ile Çekirge arasındadır.7 kaynağı vardır. Kükürtlü Oteli, Yeni Kaplıca, Kaynarca ve Karamustafapaşa hamamları bu kaynağa bağlıdır. Kükürtlü ve radyoaktif olan bu sular, banyo ve içme olarak Vakıf bahçe Kaynağı ile aynı özelliklere sahiptir. Ayrıca kükürtlü suları periferik damar hastalıklarına ve kronik iltihaplı hastalıklara iyi gelmektedir. c) Oylat Kaplıcaları İnegöl ün 27 km. güneyindedir. 3 kaynağı vardır. Burada 2 otel, 4 motel ve 2 kapalı yüzme havuzu bulunur. Toprak kalevi acı bikarbonatlı olan bu sular Bursa kaplıca sularının etkili oldukları hastalıklar dışında sedatif hastalıklara, içme olarak da blürez hastalıklara iyi gelmekte ve zayıflamaya yardımcı olmaktadır. d) Dümbüldek Kaplıcası Mustafakemalpaşa ya 19 km. uzaklıkta Akarca köyündedir. Belediye tarafından işletilen otel ve hamamlar vardır. Banyo olarak ağrılı sendromlar, periferik sirkülasyon düzenleyici içindeki demir nedeniyle cilt üzerinde astrojen olarak ve deri üzerindeki kırışıklıkları giderici, içme olarak da karaciğer mide, bağırsak, pankreas ve safra kesesi rahatsızlıklarını giderici özellikleri bulunmaktadır. e) Gemlik (Terme) Kaplıcası Gemlik ilçe merkezinin güneyinde Umurbey köyü yolu üzerindedir.68 yataklı bir otel, lokanta ve bir havuz bulunmaktadır. Kaynağın suyu romatizma, nevralji, zihinsel yorgunluk, nevrasteni ve kalp hastalıklarına iyi gelmektedir. f) Ağaçhisar Kaplıcası Orhaneli ne bağlı Ağaçhisar köyündedir. Hafif kükürt kokulu olan kaynak suları banyo olarak ağrılı hastalıklara, çamur uygulamalarında da uyuz ve deri hastalıklarına iyi gelmektedir. g) Sadağ Kaplıcası Orhaneli ne bağlı Sadağ köyündedir. Banyo uygulaması ile ağrılı hastalıklara iyi gelmektedir. h) Çitli Maden Suyu İnegöl ilçesinin 11 Km güneydoğusunda Çitli köyündedir. Yanyana üç çeşmeden akan kaynaklardan biri maden suyu olarak şişelenmekte, serbest karbondioksitli olan diğer maden suyu sodası yapımında kullanılmaktadır. Üçüncüsü ise içimi zor, gazsız ve acı bir sudur. Bikarbonatlı olan bu kaynak suları içme şeklinde sindirim sistemi, karaciğer ve pankreas rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılır. Demir de içeren bu sular kansızlık ve deri üzerindeki kırışıklıkları gidermeye yaramaktadır. ı) Mineviz Maden Suyu Mustafakemalpaşa ilçe merkezine 2 km uzaklıkta Mineviz köyündedir. Suyun sıcaklığı 19 derecedir. i) Akarca Maden Suyu Mustafakemalpaşa ilçe merkezine 19 km uzaklıkta Akarca köyündedir. Sıcaklığı 17 derecedir. Her iki maden suyu da içme olarak mide, bağırsak,karaciğer,safra kesesi ve pankreas hastalıklarına etkilidir. j) Ilıca Termal Kaynakları

165 Harmancık ilçe merkezine 5 km uzaklıkta bulunmaktadır. G.1.2. Kültürel Değerler G Yöresel Giyim Kuşam ve Süs Eşyaları Günümüzde Bursa da çağdaş giysiler egemendir. Yerel özellik gösteren giysilere Keles ve Orhaneli nin köylerinde rastlanabilir. Eski Bursa da özellikle kadın giysileri, kumaşları ve işlemeleriyle dikkat çekerdi. Bursa tezgahlarında dokunan ipekler, bürümcekler, kadifeler bu giysilere özellik katardı. Erkek Giyimi: Renkli kumaşlardan yapılan giysiler, işlemelerle süslüdür. Pantolon yerine potur, şalvar, çakşır, üste cepken gömlek giyilirdi. Bele üst üste kuşak sarılır,kuşakların arasına cep yerini tutan silahlıklar takılırdı. Başa, genellikle fes giyilirdi. Üstüne abani sarık sarılan keçe külah da yaygın baş giysilerindendi. Ayağa çarık, mest, yumuşak meşinden yapılmış, yanları dikişli fular yemeni giyilirdi. Kadın Giyimi: Bursa içinde iki tür kadın giyimi vardır. Bunlar üç etekli ve şalvar içlikli giyimdir. G Yöreye Has Yemekler Bursa mutfağı oldukça zengindir. Bursa ya özgü İnegöl köftesi,iskender Kebabı,Kestane Kebabı,Kestane Şekeri ve Kemalpaşa Tatlısı gibi yemek ve tatlıları Türkiye çapında ün yapmıştır. Bursa da et yemekleri önemli bir yer tutmaktadır. Bunun dışında sebze,meyve üretiminin yörede önemli bir yer tutmasından dolayı bunlar beslenmede etkisini göstermektedir. Gemlik ve Mudanya da üretilen sofralık zeytin,kıyılarda tutulan balık ve diğer ürünleri de beslenmede yer almaktadır. Bursa ya özgü yemekler düğün çorbası, pide kebabı, köbete, Bursa mantısı, pilimen çorbası, gavata, etli erik yemeği, güvercin burnu, zeytinyağlı enginar dolması, iskender kebabı, kasap köfte önemli bir yer teşkil etmektedir. İle özgü başlıca tatlılar ise Kemalpaşa Tatlısı,Cendere tatlısı, Gülvarak ve Cennet Künkü dür. Köbete : Haşlanmış tavuk,soğan ve domates ile yapılmış bir çeşit börektir. Bursa mantısı : Fırınlanarak hazırlanan bir çeşit mantıdır. Pilimen çorbası : Fırınlanmadan hazırlanan bir çeşit mantı çorbasıdır. Gavata : Yeşil domatese benzeyen bir sebze olan gavatanın koyun eti ile pişirilerek hazırlandığı bir yemektir. Etli Erik Yemeği : Soğan,et ve yeşil erikten yapılan bir yemektir. İskender Kebabı : Döner kebap,diğer ızgara etlerle,küçük küçük kesilen ince pidelerin üzerine yayılarak yoğurt,tereyağlı salça ile servis edilmesinden oluşan çok lezzetli bir yemektir. İnegöl Köftesi : XIX. Yüzyılda Balkanlardan gelen göçmenlerin getirdikleri küçük ızgara köfte,1930 larda Bursa da Mustafa Besler tarafından açılan dükkanda İnegöl Köftesi adıyla satılmaya başlanmıştır. Bu lezzetli köfte Bursa ve İnegöl ile özdeşleşmiştir. Kemalpaşa Tatlısı : Önceleri peynir tatlısı olarak bilinen bu tatlı 1930 lu yıllarda Mustafakemalpaşa ilçesinde üretilmeye başlanmış ve bütün yurda yayılmıştır. Bu tatlı koyun peynirinden yapılmaktadır. Peynir,un,irmik ve yumurta yoğrularak 3-4 cm. çapında kurabiyeler haline getirilip fırında pişirilir. Daha sonra torbalar halinde satışa sunulur

166 Kaynayan şekerli şerbete atılarak tatlı haline dönüştürülür. Mihaliç Peyniri : Bursa nın Karacabey ilçesinde üretilen bu peynir,koyun ve inek sütünün karıştırılıp pişirilmesi ile imal edilir. Çok gözenekli,çok tuzlu ve kendine özgü tattadır. Kestane Şekeri : Uludağ eteklerinin ünlü kestanesinden yapılan Kestane şekeri,şekerli şerbette kaynatılan kestaneden yapılmaktadır. Kestane şekerlerinin çeşitleri Bursa nın karakteristik tatlılarındandır. G Halkoyunları ve Seyirlik Oyunlar Bursa ve yöresi geleneksel oyunları canlı ve renkli bir yapıya sahiptir. Bunların başlıcalar sekme, çiftetelli, Köroğlu, Uludağ Türkmen oyunları, Rumeli horonları, Artvin horonları ve kılıç kalkan oyunlarıdır. Makedonya yöresinden göçerek Bursa ya yerleşenlerle bölgeye Cigos ve Hora denilen Rumeli horonları gelmiştir. Bunlar canlı ve hareketli olup genellikle davul zurna eşliğinde oynanır. Artvin horonları da Doğu Karadeniz den göçenlerin oyunlarıdır. Horonlar tulum, gayda ve zurna eşliğinde oynanan çok çevik, hareketli ve ilginç figürlü oyunlardır. Uludağ Türkmen oyunlarının fasıl adı verilen şeması vardır. Birinci bölüm müzik, ikinci bölüm oyundan oluşur. Uludağ Türkmen oyunlarının başlıcalar güvende, sekme, düz oyun, cezayır ve çiftetellidir. Oyunlar genellikle davul, küdüm, bakır ve kaşıktan oluşan çalgılar eşliğinde oynanır. Seyirlik Oyunlar Türk gölge oyununun başında gelen Karagöz ve Hacivat yöre seyirlik oyunlarının en önemlisidir. Karagöz oyunu denince akla Bursa gelmektedir. Karagöz oyununun kökeni tam olarak bilinmemekte, Orta Asya dan İran ve Hindistan dan göç eden çingenelerce geldiği veya Bizans, İtalya ya da İspanya kökenli Yahudilerce getirildiği gibi savlar bulunmaktadır. G Müzeler Bursa Kent Müzesi : 2200 yıllık geleneksel Anadolu ve Osmanlı kültürünün oluşumu ve gelişimi sürecinde öncü kent kimliğini taşıyan Bursa da, kentlinin ve kenti ziyaret eden turistlerin tüm bu birikimi görerek ve hatta yasayarak öğrenebileceği bir kent müzesi oluşturulmuştur. Bursa Kent Müzesi kapsamında; Bursa kentinin tarihi, coğrafi, kültürel, sosyal, ekonomik, ticari ve turistik yapısına ilişkin bilgi ve belgeler görsel sunum, obje ve animasyonlarla tanıtılmaktadır. Müzede Bursa da yaşamış altı Osmanlı padişahının seramik heykelleri yer almaktadır. Ayrıca kentin topoğrafik maketi ile ziyaretçiler Bursa surları ve külliyeler, hanlar, hamamlar, camiler gibi anıt eserler hakkında bilgi sahibi olmaktadır. Müzenin bodrum katında yer alan Tarihi Esnaf Sokağı nda, Bursa nın geleneksel ticaret hayatı Arabacı, Nalbant, Saraç, Semerci, Yemenici, Bıçakçı, Bakirci-Kalaycı, Tenekeci, Marangoz, Keçeci, Sepetçi, Şekerci, Kebapçı, İpek- Tekstil- Havlucu özgün dekor ve c a n l a n d ı r m a l a r ı y l a t a n ı t ı l m a k t a d ı r. Tüm katlardaki koridorlar geçici sergi mekanı olarak tasarlanmış olup, değişen temalarla müzenin sürekli izlenen bir mekan olması hedeflenmektedir. 17. Yüzyıl Osmanlı Evi Müzesi : Muradiye semtinde II. Murad külliyesinin karşısında bulunan ahşap evin yerinde evvelce Sultan II. Murad ın bir köşkü olduğu sanılmaktadır. Bugünkü ev plan ve süslemeleri bakımından 17. Yüzyıl özelliklerini taşımakta olup Bursa da halen ayakta kalan en eski evlerden bir tanesi ve en güzel olanıdır. Bahçe içinde bulunan iki katlı binanın iki kat planı da aynıdır. Bahçeye açılan eyvanlı bir sofa ve iki odadan oluşan planda alt kat odaları alçak tavanlı kışlık odalardır. Üst katta baş oda diye adlandırılan odada

167 kalem işi bitki ve çiçek motifleriyle dekorlu şahane ahşap dolap, geometrik dekorlu ahşap tavan ve altıgen tavan göbeği zarif görünüşleri ile 17. Yüzyıl süslemelerinin güzel ve karakteristik özelliklerini göstermektedir. Pazartesi günleri dışında her gün / saatleri arasında ziyarete açık bulunan müzeye nolu telefon ile ulaşmak mümkündür. Arkeoloji Müzesi : Arkeoloji Müzesi ilk kez 1904 yılında Bursa Erkek Lisesi nde Müze- i Hümayun adıyla kurulmuştur yılında çağdaş anlamda düzenlenen müze halen 1972 yılında 3500 m² lik bir alan üzerinde Kültürpark içerisinde inşa edilen yeni binasında hizmet vermektedir. Bithynia ve Mysia bölgelerinde bulunan eserlerin sergilendiği müzede,m.ö. III. Bin yılından Bizans devri sonlarına kadar geniş bir zaman kesitine ait kültür ürünleri yer almaktadır. M.Ö. III. Bin yılına ait Balıkesir yöresindeki Yortan Mezarları ndan elde edilen pişirilmiş toprak keramik eşya ile M.Ö. II. Bin yıllarından kalma kesici taş ve bronz el baltaları,frig çağğına ait kaplar,fibulalar ve yine Frig yazıtı birinci salonun başlıca eserleridir. Aynı salında nadir eserlerden iki adet Greko-Pers stel bulunmaktadır. II. salonda Roma devri taş eserleri sergilenmiştir. M.S. II. Yüzyıl dolaylarına ait portre başlar,tanrı tasvirlerinden Zeus büstleri ve kabartmaları,herakles kabartması,kibele heykelleri ile Asklepios a ait sunaklar bu salonun ilginç eserleridir. III. salon : Klasik devrin eserleri bu salonda teşhir edilmektedir. Arkaik,Klasik,Hellenistik,Roma ve Bizans dönemlerine ait keramik koleksiyonlarından örnekler kronolojik bir düzen içinde sergilenmiştir. Roma devrine ait pişirilmiş topraktan figürinler ile cam eşya koleksiyonlarından seçilmiş zengin bir dizi örnek ayrıntılı şekilde verilmiştir. Bronzdan Apollon heykeli ile Athena büstü Roma devrine ait olup nadir eserler arasında yer almaktadır. IV. Salon : Bithynia ve Mysia bölgeleri şehir sikkelerinden örnekler ile Roma ve Bizans İmparatorlukları altın ve gümüş sikkeleri örnekleri kronolojik sisteme göre sergilenmiştir. Bahçedeki eserler arasında Herakles ve Zeus büstleri,aslan heykeli,zengin mezar ve adak stelleri koleksiyonu yer almaktadır. Bilhassa erken Roma devrinden Bizans çağına kadar her tip mezar stelinin seçkin örnekleri ile aynı devirlere ait lahit örnekleri burada görülebilir. Pazartesi günleri dışında her gün / saatleri arasında ziyarete açık bulunan müzeye nolu telefon ile ulaşmak mümkündür. Türk-İslam Eserleri Müzesi (Yeşil Medrese) : İlk Osmanlı medreselerinden olan Yeşil Medrese, Sultaniye Medresesi adıyla da tanınmaktadır. Bir çok ünlü bilgin yetiştiren medrese Yeşil Külliyesi ile birlikte Mimar Hacı İvaz Paşa tarafından yılları arasında yapılmıştır. Plan olarak Anadolu Selçukluları nın açık avlulu medreselerinin bir devamı görünümündedir. Bir giriş eyvanı,iki yan eyvan ve ana eyvan olan dershaneden meydana gelen mekanlarla 13 medrese odası bulunmaktadır. Medrese odalarının önünde avluyu üç taraftan çeviren revaklar vardır. Önceleri Arkeoloji Müzesi yapıtlarının sergilendiği Yeşil Medrese 1972 de yeniden düzenlenerek 1975 yılından itibaren Türk-İslam Eserleri Müzesi olarak hizmete girmiştir. Binada 12. Yüzyıldan 20. Yüzyıla kadar maden,keramik ahşap,işleme,silah,el yazması kitaplar,islami sikke,islami kitabeleri ve mezar taşları ile etnografik malzeme teşhir edilmektedir. Medresenin çini süslemeleri cami ve türbeye göre daha azdır. Kapı girişi üstündeki tonoz,batı yan eyvanının tavanı ve dış cephede pencere alınlıkları medresenin çini süslemeli yerleridir. Pazartesi günleri dışında her gün / saatleri arasında ziyarete açık bulunan müzeye nolu telefon ile ulaşmak mümkündür. Atatürk Müzesi : Atatürk ün Bursa ya çeşitli tarihlerdeki ziyaretlerinde kaldıkları bu bina kendisine hediye edilmiş,atatürk de 1938 de bu yapıyı Bursa Belediyesi ne bağışlamıştır

168 19. yüzyıl başlarında iki katlı tamamen ahşap malzemeden inşa edilen bina döneminin en çekici sivil mimarlık örneklerinden olup,ahşap yapısı ve iç düzeni aynen korunarak 29 Ekim 1973 te Bakanlığı mülkiyetinde müze olarak hizmete açılmıştır. Çekirge caddesi üzerinde Çelik Palas Oteli yanında bulunan müzede Atatürk ün kullandığı tüm eşyalar ile birlikte üst katta limonluk olarak adlandırılan salonda Atatürk ile ilgili fotoğraflar sergilenmektedir. Pazartesi günleri dışında her gün / saatleri arasında ziyarete açık bulunan müzeye nolu telefon ile ulaşmak mümkündür. Hüsnü Züber Evi-Yaşayan Müze : Muradiye semtinde Devlet Misafirhanesi ve daha sonraları Rus Konsolosluğu olarak hizmet veren 19. Yüzyıl Osmanlı evi,hüsnü Züber tarafından restore edilerek 1992 de turizme açılmıştır. Müzede sanatçı Hüsnü Züber in yakma-dağlama tekniği ile birleştirdiği Türk ağaç eşyaları üzerinde çeşitli Osmanlı motifleri yanında Konya,Taraklı,Korucu, Bademli ve Çan ağaç kaşıklarından oluşmuş geniş bir koleksiyon da sergilenmektedir. Ev,her gün arasında izlenime açık olup nolu telefonla ulaşmak mümkündür. Ormancılık Müzesi : Türkiye nin ilk ve tek Ormancılık müzesidir. Çekirge caddesi üzerinde Saatçi Köşkü olarak bilinen yapıda 1989 da açılan müzede hayvan ve bitki fosilleri, haberleşme ve orman mühendisliği aygıtları,harita ve fotoğraflar,ormancılık tarihi ile ilgili belgeler başta olmak üzere 2 bin kadar eser sergilenmektedir. Pazar günleri dışında her gün / saatleri arasında ziyarete açık bulunan müzeye nolu telefon ile ulaşmak mümkündür. Mudanya Mütareke Evi Müzesi : 11 Ekim 1922 tarihinde TBMM hükümeti ile İhtilaf Devletleri arasında Türk_Yunan savaşına son veren ateşkes anlaşmasının Mudanya sahil yolu üzerinde yer alan 19. Yüzyıl başlarına ait Art Nouveo üsluplu yalı,1937 yılından beri müze olarak kullanılmaktadır. Müzede Kurtuluş Savaşı ve mütarekeye ait çeşitli doküman,belge ve malzemeler ile döneme ait eşyalar sergilenmektedir. Pazartesi günleri dışında her gün / saatleri arasında ziyarete açık bulunan müzeye nolu telefon ile ulaşmak mümkündür. İznik Müzesi (Nilüfer Hatun İmareti) : İmaret 1388 yılında Osmanlı Sultanı I. Murat tarafından annesi Nilüfer Hatun un anısına inşa ettirilmiştir yılında müze olarak hizmete açılmıştır. Tarihsel bir yapı olan imaret,xiv. yy. Osmanlı mimarisinin en güzel örneklerinden biridir. Osmanlı mimarisinde ilk kez ters T planlı olarak yapılmış imarettir. Yapı kubbe ve tonozların örttüğü,sütun ve ayakların taşıdığı bir galeri ile başlar. Üzerinde yazıtı bulunan bir kapı ile ana bölüme girilir. Ana bölüm bir kubbe ile örtülüdür. Kubbenin ortasında bir aydınlatma feneri vardır. Arka eyvan iki küçük kubbe ile örtülüdür. Yine ana bölümden birer kapı ile yanlarda yer alan birer odaya geçilir. Bu iki oda;iki kemer üzerine oturan birer kubbe ile örtülüdür. Üç sıra tuğla ve bir sıra taş biçiminde inşa edilmiştir. Müzede,İznik ve çevresinden toplanan arkeolojik buluntular ile Ilıpınar,tiyatro ve İznik teki çini fırınları kazılarından çıkarılan eserler sergilenmektedir. Müze bahçesinde;yunan,roma,bizans ve Osmanlı eserleri yer almaktadır TOFAŞ Anadolu Arabaları Müzesi : Tofaş'ın Bursa Büyükşehir Belediyesi'nin de desteğiyle Umurbey Bilgi Parkı'nda görücüye çıkardığı Anadolu Arabaları Müzesi, Asya'da binlerce yıl önce dönmeye başlayan ahşap bir tekerleğin, bugün teknolojiyle ulaştığı renkli serüveni gözler önüne seriyor. Türkiye'nin otomobil devlerinden Tofaş, gelecek nesillere unutulmaz bir miras bırakıyor. Umurbey Bilgi Parkı'nda açılan Anadolu Arabaları Müzesi'nde 2 bin 600 yıl önce yapılmış ilk tekerlekli araçtan, Tofaş'ın son gözdesi Albea ve Sporting'e kadar tekerleğin ö y k ü s ü s e r g i l e n i y o r

169 Türk otomotiv sektörünün kalbinin attığı Bursa, Türkiye'de bir ilk olan Anadolu Arabaları Müzesi ile bu alandaki liderliğini iyiden iyiye perçinledi. İlk üretilen Serçe, Murat 124, Murat 131 ile otomobilin son gözdeleri Doblo, Sporting ve Albea müzede yan yana durarak adeta tarihe şahitlik ediyorlar. Müze fikrinin ortaya çıkması ise tam bin şans. Bursa'nın tam ortasında Arkeoloji Müzesi'nde 2 bin 600 yıl öncesine ait bir araba bulununca Tofaş yetkilileri harekete geçerek, Anadolu Arabaları Müzesi fikrini geliştirmenin yollarını aramışlar. Tofaş Anadolu Arabaları Müzesi'ndeki arabalar, Anadolu üretim ustalığının değişik tasarımlarının örnekleri olarak geniş bir alan içinden özenle seçildiler. Her bir araba çok ince işlemlerden geçirilerek restore edildi. Eski eser restorasyonu uzmanları bu işi için aylarca uğraştılar. Zaman içinde değişikliklere uğramış bu arabalar, yeniden orijinal durumuna dönüştürüldü. Bütün bu örnekler tıpkı günümüzdeki bir otomobil gibi, teknik özellikleriyle tek tek değerlendirilerek sınıflandırıldı. Böylece hepsi, Tofaş Anadolu Arabaları Müzesi'nin birer üyesi oldular. Bir şehrin binlerce yıllık bilgisinin müzesi olan Anadolu Arabaları Müzesi, sadece eski araba müzesi olarak düşünülmedi. Anadolu'daki binlerce yıllık araba sanayisinin ve kültürünün canlı ve etkili birer köşe taşı olarak düşünülen müzedeki her araba, Anadolu tasarım tarihinin çok değerli ve anlamlı birer ürünü olarak tarihteki yerlerini aldılar. Tofaş CEO'su Antonio Bene'nin deyimiyle bu müze, "Yeni ustaların, eski ustalara bir teşekkürü" idi. Ve yine Mösyö Bene'nin altını çizerek söylediği gibi: "Binlerce yıl boyunca bu arabaları tasarlayıp üretenlere Bursa'dan ve Tofaş'tan selam olsun. Müzede paytonlar, kağnı arabaları, öküz arabaları, panyolar, çarklılar, yarım esebey, briçkalar, ilk arabanın yapıldığı atölye, eski tekerlekler, İlk üretilen Murat 124, Murat 131, Kartal ile Tofaş'ın son gözdeleri Doblo, Albea, Sporting. Osmanlı Halk Kıyafetleri ve Takıları Müzesi : Müzede, tarihi 17. yüzyıla uzanan Anadolu ve Osmanlı Rumelisi nden çeşitli yerlere ait 70 kıyafet ve 350 parça takı sergilenmektedir. Müzenin modadan tekstile, dericilikten kuyumculuğa kadar birçok konuya kaynak teşkil edecek bir yapısı var. Müze, görsel ve plastik sanatlara da kaynak olabilecek yapıda. Müzede ayrıca Türk kültürünün önemli unsurlarından olan hamam ve kahve kültürleriyle ilgili birer müze oluşturacak kapasitede malzeme bulunmakta, bunların yanı sıra oyalar, bohçalar, Anadolu ve Rumeli çorapları, heybeler ve seccadeler gibi el sanatları ürünleri, silah ve Türk kültüründe önemli yer tutan atçılık konusunda da koleksiyonları da bulunmaktadır. Her gün / saatleri arasında ziyarete açık bulunan müzeye nolu telefon ile ulaşmak mümkündür. Surlar :İlk kez Bitinler döneminde yapıldığı sanılan surlar, Roma, Bizans ve Osmanlı dönemlerinde kullanılmış ve onarılmıştır. Eski Bursa denilen Hisariçi ni çevrelemektedir.1879 da basılan kent haritasında surların 5 kapısı olduğu belirtilmektedir. Bunlar Hisarkapı (Balıkkapı pazarı), Kaplıca Kapısı, Zindan Kapısı, Pınarbaşı Kapısı ve Yerkapı dır. Tophane deki Hisarkapı bunların en süslüsüdür. Yüzyılın başına dek sağlam olan kapı bugün yıkıktır. Galeri:Bitinler döneminden kalma olup bugün Devlet Hastanesi kuzey bahçesinin altını kaplamaktadır. Hisariçi nde de galeri ile ilgili bazı dehlizler vardır. Bizanslılar galeriyi kemerlerle desteklemiştir. Batık Hamam:Tabakhane önünde olup Roma dönemindendir. Kentin bu kesimi Romalılar zamanında Pythia olarak ün yapmıştır. Eski Kaplıca:Çekirge Semti nde olup, Bizans dönemindendir. Restore edilerek şu anda

170 yıldızlı Kervansaray Termal Oteli bünyesinde hizmet vermektedir. Mozayikler:Yarkapı da saraydan kalma olduğu sanılan taban mozaikleri bulunmuştur. Mozaikte, keklik, hindi, geometrik süslemeler vardır. Bursa da Osmanlı dönemine ait de külliye, cami, türbe, hamam, han, çeşme ve köprüler bulunmaktadır. Külliyeler:Bursa da 5 külliye bulunmaktadır. Bunlar Yıldırım Beyazıt Külliyesi, Muradiye Külliyesi, Hamzabey Külliyesi, İshak Paşa Külliyesi, Yeşil Külliyesi, Orhan Külliyesi ve Hüdavendigar Külliyesi dir. Yıldırım Beyazıt Külliyesi :Kentin doğusunda Yıldırım semtindedir. Külliye, Camii, Medrese, Darüşşifa, Türbe, Han, Hamam, Mutfak, Hizmet odaları ve Ahır yapılarından oluşmaktadır. Külliye yapımının 1390 da başlandığı,1399 da bittiği bilinmektedir. Camii: Yazıtı yoktur.1399 tarihli bir vakfiyesi vardır. Camii bu tarihten birkaç yıl önce tamamlanmıştır. Yan kanatlı camilerin en anıtsal örneklerinden olan yapı,yıldırım Külliyesi nin ortasındadır. Osmanlı mimarisi bu camiiyle özgün yapısını bulmaya başlamıştır. Dış duvarları tamamen esmer, kesme taş bloklardan yapılmıştır. Son cemaat yeri mermeri andıran gri kesme taşlarla kaplıdır. Son cemaat yeri ile taç kapı arasında, Bursa kemeri ile geçilen eyvan vardır. Yapıda taş süsleme yanında alçı süsleme göze çarpar. Ayrıca alt sıra pencerelerle dış mihraplarda da çini süslemeleri vardır. Türbe: Camiinin kuzeydoğusundadır. Külliyede, yazıtı bulunan tek yapıdır da Yıldırım Bayezid in oğlu Süleyman Han yapmıştır. Mimarı Ali Bin Hüseyin dir.10,5 x 10,5 m. ölçüsünde kare planlı, prizmatik üçgenlere oturan bir kubbeyle örtülüdür. Önünde, üç gözlü, kubbeli giriş revakı vardır. Köşelerde mermer paye,ortada iki granit sütuna oturan revakı, beden duvarlarından daha yüksektir. Revakı Osmanlı türbelerinin ilk örneğidir. Medrese: Camiinin kuzeybatısındadır. Yazılı yoktur tarihli vakfiyesi vardır. Açık ve iki eyvanlı Osmanlı medreseleri örneklerindendir. Planı, dikdörtgen bir avlu çevresinde revakılar ve arkasındaki medrese odalarından oluşmaktadır. Giriş kuzeydendir. Avlunun ortasında sekizgen bir şadırvan bulunmaktadır. Giriş yüzünde yalnızca taş öbür bölümlerinde ise,tuğla ve taş göze çarpar. Medrese günümüzde Verem Savaş Dispanseri olarak kullanılmaktadır. Darüşşifa: Caminin doğusundadır. İlk Osmanlı hastanesi ve tıp medresesi olması bakımından önemlidir Akıl ve sinir hastalıklarının tedavi edildiği bir yerdir. Dikdörtgen planlı olup,iki eyvanlı revaklı avlu çevresinde hücreler yer almaktadır. Hamam: Caminin batısındadır.1600 ve 1671 yıllarında iki önemli onarım görmüştür. Moloz taştandır. Üstü kubbeyle örtülü soğukluktan kare planlı ılıklığa geçilir. Soğukluğa göre daha küçük olan bu bölümde üstü 4 m. çapında bir kubbeyle örtülüdür. Göbek taşı, bir kubbe bir de yuvarlak tonozlu eyvandan oluşmaktadır. Yeşil Külliye: Yeşil semtindedir arasında yapılmıştır. Çelebi Sultan Mehmet başlatmış, II. Murat zamanında bitirilmiştir. Külliye, camii, medrese, imaret, han ve hamamdan oluşur. Türbe (Yeşil Türbe): Caminin karşısındadır. Yazıtında 1421 de ölen Çelebi Mehmet için yaptırıldığı yazılıdır. Mimarı bilinmemektedir. Bursa nın simgesi olan yapı Osmanlı Türbe Mimarisi nin en güzel örneklerindendir. Türbeye, mermer bir merdivenle çıkılır. Sekizgen yapıyı, yüksek bir kasnağa oturan kurşun kaplı kubbe örtmektedir. Dış görünüşüyle tek katlı olmakla birlikte altta basık tonozlu beş bölümlü mezarlık bulunmaktadır. Çini süslemeleriyle eşsiz bir yapıdır. Yapı mihrap pencere iç ve dış alınlıkları,pencere kenarları,desenli çinilerle,iç duvarların alt bölümüyle dış yüz tümüyle firuze renkli çinilerle kaplıdır. Çinilerin çoğu renkli boya tekniğinde çok renkli;bir bölümüyse, kabartma ve mozaik tekniğindedir

171 Resim G.29. Arkeoloji Müzesinde Sergilenen Bazı Eserler Resim G.30. Türk İslam Eserleri Müzesinde Sergilenen Bazı Eserler Resim G.31. Atatürk Müzesinden Görünüm Resim G.32. Osmanlı Evi Müzesi

172 Resim G.33. Mudanya Mütareke Evi Müzesi Resim G.34. Tahir Paşa Konağı Resim G.35. Yenişehir Şemaki Evi Müzesi G Fuarlar ve Festivaller, Belirli Günler Bursa da ilk kez 1965 yılında düzenlenen ve her yıl 7-31 Temmuz tarihleri arasında açık kalan Bursa Milli Fuarı yaklaşık m2 alan üzerinde düzenlenmekte olup, Bursa nın ekonomik hayatına faydalar sağlamakta ve turizme canlılık getirmektedir. Milli Fuar dışında Gıda ve Tarım Fuarı,Giyim ve Tekstil Fuarı ile Mobilya ve Dekorasyon Fuarı düzenlenmektedir. Ayrıca 1998 yılında Bursa Uluslararası Fuar Merkezi, fuarcılık sektörünün kullanımına açılmıştır. Bursa Ticaret ve Sanayi Odasının Büyükşehir Belediyesinden kiraladığı 119 bin m2 lik alanın; 18 bin metrekaresi kapalı alan, 12 bin metrekaresi yeşil alan ve otopark olmak üzere toplam 40 bin metrekaresi Fuar Merkezinin ilk etabı olarak hizmete geçmiştir. Bursa İli, Özel Kutlama Günleri Tablo G.3 te verilmiştir Tablo G.2. Özel Kutlama Günleri Kutlamanın Adı Bursa Fotoğraf Günleri Uluslararası Bursa Kısa Film Günleri Uluslararası Bursa Edebiyat Günleri Bursa Fetih Günleri Uluslararası Lale Festivali Ulu abatlı Hasan ı Anma Töreni Koca yayla Şöleni Göynük belen Çilek,Kiraz Şenliği Yapıldığı Yer Bursa Bursa Bursa Bursa Bursa Karacabey Keles Orhaneli Kutlama Tarihi 24 Ocak-29 Şubat Şubat Mart 6-9 Nisan Nisan 29 Mayıs Haziran ın 3 Pazar Günü Haziran

173 Celal Bayar ın Ölüm Yıldönümü Harmancık Panayırı İnegöl ün Kurtuluşu Yenişehir in Kurtuluşu Süleyman Çelebiyi Anma Biber Şenliği Gemlik in Kurtuluşu Orhangazi nin Kurtuluşu Bursa nın Kurtuluşu Orhaneli nin Kurtuluşu Mudanya nın Kurtuluşu Mustafakemalpaşa nın Kurtuluşu Karacabey in Kurtuluşu İlkbahar Panayırı Keles Koca yayla Şöleni Karagöz Kültür Şenliği Bursa Giyim ve Tekstil Fuarı Uluslararası Bursa Festivali Bursa Milli Fuarı Uluslararası Altın Karagöz Halk Dansları Yarışması Bursa Mobilya Dekorasyon ve Halı Fuarı Tatlı Şenlikleri Sonbahar Panayırı Bursa Gıda ve Tarım Fuarı Orhaneli Hayvan ve Emtia Pazarı Gemlik-Umurbey Harmancık İnegöl Yenişehir Bursa Yenişehir Gemlik Orhangazi Bursa Orhaneli Mudanya Mustafakemalpaşa Karacabey Mustafakemalpaşa Keles Orhaneli Bursa Bursa Bursa Bursa Bursa Kemalpaşa Karacabey Bursa Orhaneli Uluslararası Bursa Çocuk ve Gençlik Tiyatroları Festivali Bursa Zeytin Festivali Orhangazi Mudanya Mütareke Koşusu Mudanya İznik Kültürel Fotoğraf Çekimi İznik Bursa Plastik Sanat Günleri Bursa Uluslararası Folklor Festivali Mudanya Uluslararası Bursa Karagöz Gölge ve Kukla Bursa Oyunları Festivali Avrupa Filmleri Festivali Bursa Protokol Ayağı Bursa Geleneksel Kültür Sanat ve Armut Festivali Gürsu 22 Ağustos Ağustos 6 Eylül 6 Eylül Eylül Eylül 10 Eylül 10 Eylül 11 Eylül 9 Eylül 12 Eylül 13 Eylül 14 Eylül 26 Mayıs Haziran Haziran 1-15 Haziran 12 Haziran-12 Temmuz 7-31 Temmuz 7-12 Temmuz 5-14 Ağustos 14 Eylül 26 Eylül Eylül Eylül Ekim Kasım 11 Ekim Eylül Eylül Ekim Kasım Kasım G.2. Turizm Çeşitleri G.2.1. Deniz Turizmi G Kıyı Turizmi Marmara Denizi nin güneyinde yaklaşık 135 Km uzunluğunda kıyısı bulunan Bursa ilinde, Karacabey, Mudanya ve Gemlik ilçelerinde geniş doğal kumsallar ile İznik ve Uluabat (Apolyont) gölleri kıyılarında güzel plajlar bulunmaktadır. Yeniköy, Bayramdere (Malkara) kesimi ile Mudanya nın Zeytinbağı kesimine dek uzun ve geniş doğal kumsallar vardır. Kum kalitesi iyi olan bu kıyılarda Kurşunlu, Bayram

174 dere, Yeniköy-Mudanya kesiminde de Mesudiye, Eğerce ve Esence plajları bulunmaktadır. G Çağlayanlar Saitabat Şelalesi :Derekızık köyüne 3 km uzaklıkta bulunan şelale, bir kanyondan dökülmektedir. Şelale çevresinde et mangal lokantaları ve büfelerin yer aldığı bu mesire alanı Bursalılarca yoğun olarak kullanılmaktadır. Suuçtu Şelalesi :Mustafakemalpaşa ilçesine 18 km uzaklıkta bir cennet parçası Suuçtu Şelalesi. 38 metre yükseklikten dökülen şelalenin yumuşak bir uğultusu var. Çataldağ dan doğan Kara dere ve Kavaklıyayla dereleriyle bu derelerin yan kollarının birleşmesiyle oluşan Suuçtu Şelalesi aynı zamanda Mustafakemalpaşa nın bir kısmının ve ilçeye bağlı 15 köyün su ihtiyacını karşılamaktadır. Aras Şelales i : Bursa dan Uludağ yolu kullanılarak Milli Park giriş noktasından sağa ormanlar içinde devam eden asfalt yol sizi 1000 metre yüksekliğinde Soğukpınar köyüne ulaştırır. Bursa-Soğuk pınar arası 30 km olup, köyden itibaren 5 km stabilize bir yolla Ketenlik yaylalarına varılır. Ketenlik yaylalarından kuzey yönünde işaretli trekking yolu sizi Uludağ ın kar sularını taşıyan ve tam kayalıkların içinden 15 metre yükseklikten düşen Aras Deresi ve Aras Şelalesine ulaştırır. Aras Şelalesinin bulunduğu nokta 1700 metre yüksekliktedir. G.2.2. Kültür Turizmi G Antik Kentler İznik : Bursa nın kuzeydoğusunda (74 km) yer alan İznik, tarihi önemi büyük bir kenttir. M.Ö. 316 da kurulmuştur. M.S. 2. yy da İmparator Hadrianus tarafından yeniden kurulan kent Gotlar tarafından yıkıldı. Romalılar yeniden onardılar. Roma ve Bizans döneminde önemli bir dini merkezdi. Hıristiyanlar arasında ortaya çıkan sorunları çözmek üzere 20 Mayıs 325 te yapılan I. Konsül İznik te toplanmıştı (II. Konsül 24 Eylül-23 Ekim 787 de Ayasofya Kilisesi nde toplanmıştı). Konsülün toplandığı Senatus göl suları altında kalmıştır. Kent 1261 e kadar Bizans ın merkezi olmayı sürdürdü de Orhan Bey kenti yeniden aldı ve 1335 e kadar Osmanlı Beyliği nin merkezi oldu. Kenti tümüyle çevreleyen surlar günümüze kadar ulaşmıştır. Dört ana kapısından üçü ayaktadır. Halkın Saray Bahçesi dediği yerde Roma Tiyatrosu ortaya çıkarılmıştır. Kent merkezinde dört yol ağzındaki Ayasofya Kilisesi Cami- i Atik adıyla camiye dönüştürülmüştür. Günümüze harabe olarak ulaşabildi. Yeni Mahalle deki Koimesis Kilisesi nin yalnızca temeli ve tabanı günümüze ulaşabildi. Kuzey yönünde Hagios Triphanos Kilisesi yer alır. G.2.3. İnanç Turizmi Bursa ili M.Ö. yıllardan bu yana bir çok medeniyete ve onların dinlerine beşiklik etmiş ender illerin başında gelir. İlimizde Müslümanlık, Hıristiyanlık ve Musevilik dinlerine ait bir çok eser hala ayaktadır ve koruma altındadır. Özellikle M.S. 324 yıllarında başlayan 1563 yılına kadar 17 kez toplanmış olan ve

175 Hıristiyanlık dini için çok önemli olan KONSÜL Toplantılarından 8 tanesi ülkemizde bunlardan 1. ve 7. si İznik te yapılmıştır. İznik Hıristiyan dinince ülkemizdeki 8 kutsal hac merkezinden biri ve en önemlisidir. Turizm Bakanlığı da turizmde değişen tüketici tercihlerini göz önüne alarak ülkemiz turizminin çeşitlendirilmesi 12 ay 4 mevsim tüm yıl turizm için ülkemiz tanıtımında laik, modern Türkiye imajının verilerek, Müslümanlığın diğer dinlere gösterdiği hoşgörünün vurgulanması amacıyla 1995 yılında başlattığı ve 5 yıl sürecek İnanç Turizmi Projesi çerçevesinde İznik e büyük önem vermektedir. Halen İznik Gölü suları altında kalan Konsül Sarayı ve İznik kent merkezinde bulunan Ayasofya Müzesi çevre düzenleme projeleri için 1995 yılında gönderilen 250 milyon TL.,1996 yılı 1 milyar,1997 yılında 2,830 milyar ödenek olmak üzere toplam TL. ile proje çalışmaları tamamlanmıştır. İnanç Turizmi Projesi turunda Eylül 1995 te 19 ülkeden 10 din görevlisi ve 42 basın mensubu, 5-6 Eylül 1996 tarihinde dünyanın 22 ülkesinden 40 din görevlisi ve 23 gazeteci, Mayıs 1998 tarihlerinde 19 ülkeden 40 kişilik yazar ve gazeteci olmak üzere toplam 60 ülkeden 202 gazeteci ve din görevlisi İnanç Turizmi adına Turizm Bakanlığınca ülkemize ve Bursa ya getirilmiştir. Ayrıca,İznik in 2000 yılında İnanç Turizmi adına gelen turistlere ev sahipliği yapabilmesi için ilçede belgeli tesis oluşturma çalışmalarımızın yanında tanıtım çalışmalarımız ve hazırlıklarımız da yerel yönetimler,sivil Toplum örgütleri ile birlikte devam edilmektedir. Geruş Sinagogu : Arap Şükrü sokağındadır. 16. Yüzyıl başlarında II. Selim tarafından inşa edildiği bilinmektedir. 14. yüzyılın sonlarında İspanya dan sınır dışı edilen ve Osmanlı İmparatoru II. Selim tarafından gönderilen kalyonlara bindirilerek Osmanlı İmparatorluğuna kabul edilen Musevî topluluğunun ilk kafileleri Bursa ya yerleştirilmiş ve bu sinagog kurulmuştur. İbranice de (kovulmuş) anlamına gelen Geruş adının bu sinagoga verilmiş olması bu bakımdan anlam taşır. Geruş Sinagogunun günümüzdeki yapısı son derece sağlam, bakımlı, Bursa daki Musevî cemaatince ibadete açık tutulmaktadır. Dış duvarları, kapıları, balkon, kubbe altında kalan sütunlu ve etrafı korkuluklarla çevrili oval görünümlü dini nikah törenlerinin yapıldığı mekan, tüm iç mekan duvarları, (azara) bayanların ibadet için oturdukları bizde selamlık mekan karşılığı olarak adlandırabileceğimiz kafes ve cumbalı bölümler tamamen motifleri ile birlikte en iyi şekilde korunmaktadır. Sinagogun ışıklandırılması kristal avizelerle elektrik ile sağlanmaktadır. Tevratın bulunduğu EHAL AKODEŞ dolabının iki yanında madalyon içinde İbranice yazılmış kitabelerde sinagogun onarımını yapan usta ve yapılış tarihleri kayıtlıdır. Bunun dışında inşaat tarihini gösterir herhangi bir kitabe bulunmamaktadır. Ets Ahayim (Hayat Ağacı) Sinagogu : Sinagog Osmanlı döneminde ilk yapılan sinagog olması nedeniyle önem taşımaktadır. Bursa fethini gerçekleştiren Orhan Bey zamanında bir ferman çıkartılarak Ets Ahayim sinagogunun kurulmasına izin verilmiştir. Mayor Sinagogu : İspanya nın Mallorca Adasından 15. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunca kabul edilen ve Bursa da ikamet edilen diğer Musevî kafilelerince bu sinagog inşa edilmiş olup, geldikleri adanın adından esinlenerek Mayer adını almıştır. İlk yapıldığı tarih 15. Yüzyıl olarak bilinmekte olan bu sinagog 1975 yılına kadar Musevî Cemaatince bilhassa yaz aylarında tercihen kullanılmaktaydı. Bu tarihten sonra

176 Bursa Musevî Cemaati Vakfınca yeterli maddi imkanlar bulunamamasından dolayı gerekli bakım,onarım ve temizliği sağlanamamış ve ibadete kapatılmış, bu nedenle hızla tahrip olmaya başlamıştır. G.2.4. Termal Turizm G İçmeler ve Kaplıcalar İçmeler ve kaplıcalar bakımından zengin olan Bursa nın yararlı sıcak suları Uludağ ın kuzey eteklerinden çıkar. Bursa merkezinde Çekirge bölgesindeki kaplıcalar ile Gemlik, İnegöl, Orhaneli, Orhangazi ve Mustafakemalpaşa ilçelerindeki ılıca ve kaplıca kaynakları iç turizmin hareketli kaynaklarıdır. Merkezde, Çekirge deki çıkan kaynakların en önemlileri şunlardır : Çekirge Kaplıcaları : Vakıfbahçe kaynağına bağlı olan kaplıcalar Bursa Merkezinde, Çekirge semtindedir. Çekirge deki tüm oteller, Çelik Palas ve Askeri Hastane bu kaplıcalara bağlıdır. Toprak kalevi acı bikarbonatlı olan bu kaplıcanın suları banyo olarak romatizmal sendromlar, hareket sistemlerinin ağrılı hastalıkları, damar tıkanıklıkları, diyabet, gut ve metabolizma bozuklukları, içme olarak karaciğer ve safra yolları hastalıklarına iyi gelmektedir. Kükürtlü Kaplıcaları : Bademli Bahçe Kaynağı na bağlı olan bu kaplıcalar,bursa merkezi ile Çekirge arasındadır. Yedi kaynağı vardır. Kükürtlü Oteli,Yeni Kaplıca, Kaynarca ve Karamustafapaşa hamamları bu kaynağa bağlıdır. Kükürtlü ve radyoaktif olan bu sular, banyo ve içme olarak Vakıfbahçe Kaynağı ile aynı özelliklere sahiptir. Ayrıca Kükürtlü suları periferik damar hastalıklarına ve kronik iltihaplı hastalıklara iyi gelmektedir. Oylat Kaplıcaları : İnegöl ün 27 km güneyindedir. 3 kaynağı vardır. Burada 2 Otel, 4 Motel ve 2 kapalı yüzme havuzu bulunur. Toprak kalevi acı bikarbonatlı olan bu sular Bursa Kaplıca sularının etkili oldukları hastalıklar dışında sedatif hastalıklara iyi gelmekte ve zayıflatmaya yardımcı olmaktadır. Dümbüldek : Mustafakemalpaşa ya 19 km uzaklıkta Akarca köyündedir. Belediye tarafından işletilen Otel ve hamamlar vardır. Banyo olarak ağrılı sendromlar, periferik sirkülasyon düzenleyici içindeki demir nedeniyle cilt üzerinde astrojen olarak ve deri üzerindeki kırışıklıkları giderici, içme olarak da karaciğer, mide, bağırsak, pankreas ve safra kesesi rahatsızlıklarını giderici özellikleri bulunmaktadır. Gemlik (Terme) Kaplıcaları : Gemlik ilçe Merkezinin güneyinde Umurbey Köyü yolu üzerindedir. 68 yataklı bir otel, lokanta ve bir havuz bulunmaktadır. Kaynağın suyu romatizma, nevralji, zihinsel yorgunluklar, nevrasteni ve kalp hastalıklarına iyi gelmektedir. Ağaçhisar Kaplıcası : Orhaneli ne bağlı Ağaçhisar köyündedir. Hafif kükürt kokulu olan kaynak suları banyo olarak ağrılı hastalıklara, Çamur uygulamalarında da uyuz ve deri hastalıklarına iyi gelmektedir. Sadağ Kaplıcası : Orhaneli ne bağlı Sadağ köyündedir. Banyo uygulaması ile ağrılı hastalıklara iyi gelmektedir. Çitli Maden Suyu : İnegöl ilçesinin 11 km güneydoğusunda Çitli köyündedir. Yanyana üç çeşmeden akan kaynaklardan biri maden suyu olarak şişelenmekte,serbest karbondioksitli olan diğer maden suyu sodası yapımında kullanılmaktadır. Üçüncüsü ise içimi zor,gazsız ve acı bir sudur. Bikarbonatlı olan bu kaynak suları içme şeklinde sindirim sistemi,karaciğer ve pankreas rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılır. Demir de içeren bu sular kansızlık ve deri üzerindeki kırışıklıkları gidermeye yaramaktadır

177 Mineviz Maden Suyu : Mustafakemalpaşa ilçe merkezine 2 km uzaklıkta Mineviz köyündedir. Suyun sıcaklığı 19 derecedir. Akarca Maden Suyu : Mustafakemalpaşa ilçe merkezine 19 km uzaklıkta Akarca köyündedir. Sıcaklığı 17 derecedir. Her iki maden suyu da içme olarak mide, bağırsak, karaciğer, safra kesesi ve pankreas hastalıklarına etkilidir. Ilıca Termal Kaynakları : Harmancık ilçe merkezine 5 km uzaklıkta bulunmaktadır. G.2.5. Kış Turizmi G Uludağ Milli Parkı Uludağ Milli Parkı, Güney Marmara Bölgesinde,Bursa nın 36 km güneyinde yer almakta olup Karayolu ile Bursa ya 40, havaalanına ise 60 dakika uzaklıktadır. Olağanüstü tabiat güzelliklerine, ormanlara, flora ve fauna zenginliklerine sahiptir. Kendine özgü doğal güzelliklerinin yanı sıra bilimsel ve estetik bakımdan Milli ve Milletlerarası ender tabi kaynak değerlerine sahip bu tabiat parçasının araştırma, inceleme, eğitim, dinlenme ve turizm amacıyla kullanılmasını sağlamak, özelliklerini ve karakterlerini olumsuz etkilerden korumak, kaynak değerlerini devam ettirmek gayesi ile 1961 yılında milli park ilan edilmiştir. Alanı ha dır yılında da Uludağ Milli Park Müdürlüğü kurulmuştur. Milli Park, 4586 sayılı Kanun ile İl Çevre ve Orman Müdürlüğüne bağlanmıştır. Diğer Ulusal Parklarınıza kıyasla daha fazla ulaşım olanaklarına sahip olan ve büyük yerleşim merkezlerine yakın bulunan Uludağ da, ortalama 6 ay süre ile kış sporları yapılabilmektedir. 1. Gelişim(Oteller) bölgesinde, özel sektöre ait 14 adet otel, 5 adet kafeterya-pansiyon, kamu kesimine ait 16 eğitim tesisi (3 adedi misafirhane) mevcuttur. Yine özel sektöre ait 13 adet, kamu sektörüne ait 2 adet mekanik tesis mevcuttur. (8 adet telesiyej, 7 adet teleski) II. Gelişim Bölgesi tarihinde Turizm Merkezi olarak ilan edilmiştir.bugüne kadar özel sektöre 7 adet tesis izni verilmiş, ancak 4 tesis yatırım belgesi almıştır. 4 adet tesis inşaata başlamış, bunlardan 1 tanesi işletmeye açılmıştır. Bu bölgede 5000 adet yatak kapasitesi düşünülmektedir. Kayak alanı metre yükseklik kuşağı üzerindedir. Normal kış koşullarında 3 metre dolayında kar yağışı alan yöre, mevsim başında toz kar,sonunda ise ıslak kar niteliği gösterir. Uludağ kayak merkezi Alp ve Kuzey disiplini ile Tur kayağı ve Helikopterli kayak uygulamaları bakımından uygun koşullara sahiptir. 120 gün/yıl süreli kayak mevsimine sahiptir. Kayak için uygun zaman 20 Aralık-20 Mart tarihleri arasındaki dönemdir. G.2.6. Eko Turizm G Kamp-Karavan Turizmi Bursa, kamp - karavan turizmine elverişlidir. Kıyılarda ve özellikle Uludağ Milli Parkı içinde bu tür olanaklar bulunmaktadır. Milli Park içinde; Yılanlıkaya, Kadıyayla, Sarıalan, Çobankaya, Gölcük, Hamuralanı ve Kirazlıyayla da kamp olanakları bulunmaktadır. Şu anda Sarıalan da 214 ünitelik çadırlı kamp alanı, 31 adet kamp barakası, Çobankaya da ise 168 ünitelik çadırlı kamp alanı bulunmaktadır. G Mağara Turizmi Ayvaini Mağarası :

178 Bursa, batısındaki Uluabat Gölünü (Apolyont Gölü) güneyden çevreleyen Söğütalan platosunun kuzey kenarında, Mustafakemalpaşa ile Nilüfer ilçesi sınırları arasında bulunan Ayvaini nin iki girişi vardır. Geniş alanın sularını toplayan düden girişi Mustafakemalpaşa ya bağlı Kazanpınar, suların yeniden yüzeye çıktığı kaynak girişi ise Nilüfer e bağlı Ayvaköyü yakınında yer alır. Bursa yı Mustafakemalpaşa ya bağlayan 82 kilometrelik eski yol, mağaranın yakınından geçer. Ayvaini ne bu yoldan gidilebildiği gibi gölün kuzeyinden geçen Bursa-Balıkesir yolundan da gidilebilir. Geniş bir bölgenin yer altı ve üstü sularını toplayan Ayvaini, hidrolojik olarak aktif bir mağaradır. Aralarında 80 metrelik yükselti farkı ve 4 kilometrelik mesafesi olan iki girişe sahip Ayvaini, nemli ve ılık bir havaya sahiptir. Eylül 1995 te yapılan çalışmalarda düden girişin önünde 26 derece sıcaklık, yüzde 64 nem, kaynak girişin önünde ise 25 derece sıcaklık, yüzde 66 mutlak nem ölçülmüştür. Buna karşılık mağara içinde sıcaklık derece, nem ise yüzde arasında değişmektedir. Girişlerin hemen yakınında bu değerlerden sıcak yüksek, nem düşüktür. Mağaranın büyük bir bölümünde, özellikle orta noktalarında fazla değişmeyen bir hava vardır. Bu noktalarda genel olarak yüksek nem, (yüzde 85-95) düşük sıcaklık (14-16 derece) değerleri ölçülmüştür. Hidrolojik olarak aktif zonda bulunan Ayvaini Mağarası nda belirgin bir canlı topluluğu yoktur. Mağara içinde sürekli akışı olan bir yer altı deresinin ve çok sayıda gölün bulunuşu; mağarada hayvansal fakirliğe yol açmıştır. Bununla birlikte, her iki giriş ağzına (özellikle kaynak girişi) yakın kesimlerde az da olsa yarasalara rastlanmıştır. Güney Marmara Bölgesi nin en uzun mağarası olan ve turizm hareketlerinin yoğun olduğu bir bölgede bulunan Ayvaini; görünümleri ilginç ve çok güzel damlataşlar (sarkıt, dikit, duvar damlataşları, sulu damlataş havuzları) ve göller ile kaplıdır. Ayrıca ulaşımı kolay ve bulunduğu doğal çevre son derece güzeldir. Bu nedenlerden dolayı Ayvaini Mağarası, turizm amaçlı kullanım için çok uygun özelliklere sahiptir. Oylat Mağarası Bursa İli, İnegöl İlçesi, Hilmiye Köyündedir. Mağara Bursa-Ankara kara yolundan Oylat Kaplıcasına ayrılan yoldan yaklaşık 17 km. içeride Hilmiye köyünün bir km. güneyinde yer almaktadır. Özellikleri: Toplam uzunluğu 665 m. olan mağara iki ana bölümden oluşur. Dar galerilerden oluşan birinci bölüm girişten çöküntü sonuna kadar olan kısımdır. İçeride dev kazanları ve damlataş havuzları bulunur. İkinci bölüm büyük bir çöküntü salonudur. İri blok ve dev damlataş şekillerinden (sarkıt, dikit ve sütun) oluşmaktadır. Mağara önünde sıcaklık 29ºC, nem yüzde 47, girişte sıcaklık 19ºC, nem yüzde 55, dar galeride 17ºC, nem yüzde 78, çöküntü salonlarında 14ºC, yüzde 90 nem oranlarına sahiptir. G.2.7. Turizm Amaçlı Sportif Faaliyetler G Av Turizmi Bursa, yaban av hayvanları bakımından zengin bir bölgede yer almasına karşın av turizmi yoktur. Bursa da 4 önemli kuş alanı bulunmaktadır. Bunlar Uludağ, İznik Gölü, Uluabat Gölü ve Kocaçay Deltası dır. G Akarsu Turizmi (Rafting) İlimiz ülkemizin alternatif Turizm imkanlarının en çok yer aldığı illerin başında gelmektedir

179 Dağ-Yayla-Termal- Deniz-Doğa-Tarih-Mağara gibi alternatif Turizm imkanlarını sunan ilimizde İl Turizm Müdürlüğünün Rafting turizmi araştırmaları sonucu Kütahya ili Tunçbilek ilçesi civarında doğarak ilimiz Keles, Orhaneli ilçelerinden geçerek Uluabat Gölü ne dökülen Kocasu üzerinde Rafting sporunun yapılabileceği hususunda haritalar üzerinde bazı veriler görüldü. D.S.İ. Bölge Müdürlüğü ile yapılan yazışmalarda Mart-Nisan aylarında 40 m3 /sn. su taşıdığı tespit edilen Kocasu üzerinde Rafting geçişi denemeleri yapılmış ve son derece uygun bulunmuştur. Ülkemizin en batısında böyle bir alternatif turizm türünün kullanılması İstanbul gibi büyük bir turizm tüketicisi metropol kente yakın olan Bursa Turizmi için son derece önemlidir. Kocasu Çayı Parkurları : 1- Çayören-Denizler Beton Köprü (18 km) 2- Denizler Beton Köprü-Kemaliye Tahtaköprü (16 km) 3- Kemaliye Tahtaköprü-Orhaneli Kabaklaraltı Tahtaköprü (18 km) Emet Çayı Parkurları : 1- Düğüncüler-Deveci Konağı (32 km) 2- Deveci Konağı-Mustafakemalpaşa (24 km) G Dağ Doğa Yürüyüşü (Trekking) Kış turizminin ve kayak sporunun beşiği Uludağ yaz turizmine merhaba diyerek, on iki ay tüm yıl turizme açılmıştır. Değişik zorluk derecelerinde olan 6 farklı parkurda Uludağ ın farklı yüzlerini görerek doğanın değişimini yaşayabileceğimiz, Oteller Bölgesinden başlayan bu parkurlar ise şöyle sıralanıyor : 1- Oteller Bölgesi-Cennetkaya Parkuru : Başlangıç noktası rakımı 1865 metre olan bu parkur üzerinde kuzey yamaçtan Gemlik Körfezi nin, güney yamaçtan ise tüm dağ köylerinin manzarası eşliğinde, doyumsuz bir doğa yürüyüşü yapılmaktadır. Parkurun mesafesi 2000 metredir. 2- Oteller Bölgesi-Sarıalan-Çobankaya Parkuru : Başlangıç ve bitiş noktası rakımları 1850 metre ve 1750 metre yükseklikte son bulan bu parkurda, yol boyunca pırıl pırıl akan derelerle süslenmiş muhteşem bir orman ortamı bulunmaktadır. Parkurun mesafesi 5200 metredir. 3- Oteller Bölgesi-Softaboğan şelalesi Parkuru : Başlangıç noktası rakımı 1800 metre olan bu orman parkurunda Uludağ ın dere,gölet ve taraçalar halinde aşağıya inen şelale bulunmaktadır. Su sesleri ve eşsiz manzaraların rehberliğinde Bursa Ovası nın muhteşem panoraması ile doğa yürüyüşü sonuçlanır. Parkurun mesafesi 6000 metredir. 4- Oteller Bölgesi- Hanlar Bölgesi- Bağlı Köyü Parkuru : 1865 metre yükseklikten başlayan iniş parkurunda zirveden dağ köylerine inerken Anadolu insanının olağanüstü konukseverliğini görmek mümkün olmaktadır. Parkurun mesafesi 7500 metredir. 5- Oteller Bölgesi- Zirve Tepesi Parkuru : 2487 metrelik zirveye tırmanırken Uludağ ve yöresinde doğa ve bitki örtüsünün olağanüstü görüntüleri ile bir yanda denizin bir yanda Apollon göllerinin doyumsuz panoraması görülmektedir. Parkurun mesafesi 7615 metredir

180 6- Wolfram-Madenler Bölgesi-Göller Yöresi Parkuru : 2300 metrelik rakımda dağ manzaralarının eşliğinde sadece Uludağ a has kelebek cinslerini, dağ çiçeklerini gözlemlemenin ayrıcalığını yaşayacak, buzul göllerinin (Kara Göl, Aynalı Göl, Kilimli Göl, Buzlu Göl) muhteşem atmosferi hissedilmektedir. Parkurun mesafesi 9800 metredir. 7- Cumalıkızık-Kanlı Gölet Şelalesi 8- Cumalıkızık-Kilise Deresi Şelalesi 9- Aral Alabalık Tesisleri-Kürekli Deresi Şelalesi 10- Soğukpınar Köyü ketenlik Yaylası-Aras Şelalesi 11- Bakacak Mevkii-Cumalıkızık 12- Keles- Kocayayla-Kendir Yayla-Alaçam Yayla Parkuru 13- Keles-Gölet-Kocayayla 14- Teferrüç-Beşevler Mahallesi- Erikliyayla-Abıhayat-Kadıyayla 15- Teferrüç-Beşevler Mahallesi- Erikliyayla-Abıhayat-Tonozyayla 16- Maksem-Süleymaniye Köyü 17- Teferrüç-Beşevler Mahallesi- Gölgeli Kaynak 18- Maksem-Kadıyayla 19- Kadıyayla-Tonozyayla-Sarıalan G.2.8. Gençlik Turizmi Dünyayı tanımak ve gezmek isteyen maddi olanakları kısıtlı gençlere konaklama, ulaşım ile gençlerin değişik ülkeleri ziyaret etmeleri gençlik turizmini oluşturur. Bursa ili, dağ, kıyı, orman, yayla olanakları ve ucuzluğu ile gençlik turizmine uygun bir yöredir. Gemlik ilçesinde kıyıda gençlik Spor İl Müdürlüğüne ait Hasanağa ve Karacaali Gençlik ve İzcilik kampları bulunmaktadır. Bunlar 175 er yataklı olup yaz aylarında 10 ar günlük 4 devre olarak Türkiye nin her yerinden gelen gençlerin kamp yapmalarına olanak sağlamaktadır. Böylece her yıl 1400 genç bu kamplardan yararlanabilmektedir. Bu gençlik kamplarının kapasitelerinin arttırılması, yaygınlaştırılması ve yabancı gençlerin de gelmesine olanak sağlanması,gençlik turizminin gelişmesini sağlayacaktır. Ayrıca, Uludağ Milli Parkı içinde bulunan Gölcük Kamp Alanı da öğrenci ve izci gruplarının kamp etkinlikleri için kullanılmaktadır. İznik ve Uluabat Gölü kıyıları da gençlik kampları için oldukça uygundur. Göl çevresinde uluslararası katılıma açık yelken, yüzme, sörf ve kampçılık eğitimi verilmektedir. G.2.9. Yaşayan Osmanlı Köyü (Cumalıkızık) Cumalıkızık, Osmanlı dönemi konut dokusunu günümüze kadar koruyan bir köyümüzdür. Bursa nın doğusunda, Ankara karayolunun 12. kilometresinden güneye Uludağ yamaçlarına uzanan yol; 3 km sonra, Osmanlı sivil mimarisinin en güzel örneklerini günümüze kadar koruyan Cumalıkızık yerleşimine ulaşır. Cumalıkızık ın güney-doğusunda Uludağ eteklerindeki Ihlamurcu mevkiinde Bizans devrine ait bir kilise kalıntısı 1969 yılında tespit edilmiştir. Kilise kalıntısının yüzeyde rastlanan bazı mimari parçaları Bursa Arkeoloji Müzesinde saklanmaktadır. Uludağ ın kuzeyindeki dik etekler ile vadilerin arasında sıkışıp kalan yöre köylerine bu konumlarından dolayı Kızık adı verilmiştir. Köylerin birbirlerinden ayrılması için de dereye yakın olanına Derekızık, fidye verene Fidyekızık ve Kızık köylerinden topluca gidilerek Cuma namazı kılınan köye de Cumalıkızık denmiştir. Cumalıkızık evleri genelde üç katlıdır; birbirine akraba olan ailelerin birlikte, tam bir işbirliği ve uyum içinde yaşamlarını sürdürdüğü bilinmektedir. Cumalıkızık,270 evden oluşmakta,ancak günümüzde 180 ev kullanılmaktadır

181 Her geçen yıl hane adedi ekonomik şartlar ve şehir özlemi nedenleriyle azalmaktadır. Cumalıkızık evlerinde kullanılan yapı malzemesi başta moloz taş olmak üzere, ağaç ve kerpiçtir. Duvarlarda bağdadi arasında kerpiç ve çamur sıva görülür. Evler sarı, beyaz, mor ve mavi renklerle badana edilmiştir. Genellikle ahşap bölümler boyasız bırakılmıştır. Köyün kuzeyinde Deliçay kıyısında bugün defin yapılmayan Koca Mezarlıkta köyün geçmişini vurgulayan birçok Osmanlı devri mezar taşı görülmektedir. Köydeki ahşap revaklı cami uzaktan dikkati çeker. Burada görülen ahşap direkler, başlıklar, kemerler ve kalem işleri son derece mükemmeldir. Tek kubbeli hamamı ise eskiyi dile getirmek için yapılmıştır adeta. Çatılarda herhangi bir tavan oluşturulmamıştır. Bu nedenle kirişler, dikmeler ve çapraz çatkılar aşağıdan bakılınca görülür. Çatının üzeri alaturka kiremitle kaplıdır. Çatılar genellikle dört meyilli, bazen iki meyillidir. Saçaklar oldukça dışa çıkıktır. Yağmurlu günlerde yayalar çatıların altından yürüyerek ıslanmaktan kurtulurlar. Aynı zamanda aşağıya dökülen yağmur suları yere çarparak duvarlara zarar vermez. Uludağ dan kopup gelen şiddetli rüzgârların kiremitleri uçurmasını önlemek amacı ile damlardan belli büyüklükte taşlar s i s t e m l i ş e k i l d e sıralanmıştır

182 Tablo G.3 Bursa İli Mimari Zenginlikleri Mimari Eserinin Adı Yeri Yapıldığı Tarih Kullanım Amacı Özellikleri Osman-Orhan Gazi Türbesi Tophane 1863 Türbe 1. Murat Türbesi Çekirge 1389 Türbe Yıldırım Bayezıt Türbesi Yıldırım 1406 Türbe Yeşil Türbe Yeşil 1421 Türbe II. Murat Türbesi Muradiye 1451 Türbe Yeşil Medresesi Yeşil 1424 Medrese Emir Sultan Türbesi Emir Sultan 1429 Türbe Ulucami Atatürk Caddesi 1396 Cami Yeşil Camii Yeşil 1424 Cami Orhan Cami Hüdavendigar Camii Atatürk Caddesi Çekirge Cami Cami Cem Sultan Türbesi Muradiye 1479 Türbe Süleyman Çelebi Mezarı Çekirge Çekirge Caddesi Çelik Palas Yanı 1950 Mezar 19 yy. Müze Hünkar Köşkü Temenyeri 1859 Av Köşkü Koza Han Kapalıçarşı 1491 Han Pirinç Hanı Kapalı Çarşı 1508 Han Fidan (Mahmut Paşa) Hanı İpek Han Emir Han Eski Kaplıca Yeni Kaplıca Çakır Ağa Hamamı Kapalı Çarşı Kapalı Çarşı Kapalı Çarşı Çekirge Çekirge Çakırhamam 15 yy. 15 yy. 14 yy Han Han Han Kaplıca Kaplıca Hamam Atatürk Müzesi 15 yy. Osmanlılar döneminde 1855 depreminde sonra Abdülaziz tarafından yeniden yaptırılmıştır. Aslında burada Bizans şaibeli vardır Yıldırım Bayezıt tarafından yaptırılmış olup I. Murat ın türbesidir Tarihinde Süleyman Han tarafından babası için yaptırılmıştır. Mimarı Ali Bin Hüseyin dir. Çelebi Mehmet yaptırmıştır. Mimarı Hacı İvaz Paşa,Çini ustası mecnun Mehmet,nakış ustası Ali Bin İlyas,ahşap ustası Tebrizli Ali dir. I. Murat için yaptırılmıştır. Bitişiğinde oğlu Alaaddinin türbesi vardır. Mimarı Hacı İvaz Paşa olup devrinin en önemli eğitim kuruluşu. Yaptıran Çelebi Mehmet 13 medrese odası,1 dershane ve 2 yan eyvandan oluşur yılında Sultan Abdülaziz tarafından yenilenmiştir. Yıldırım Bayezıtın damadıdır. Yıldırım Bayezıt tarafından yaptırılmıştır. Yaptıran Yıldırım Bayezıttır. Doğudaki kapısı 14. yüz yıldan kalmadır. Çelebi Mehmet tarafından yaptırılmıştır. Mimarı Hacı İvaz Paşadır. Çini ustası Mecnun Mehmet,nakış ustası Ali Bin İlyas,ahşap ustası Tebrizli Ali dir. Orhan Gazi tarafından yaptırılmıştır. Çelebi Mehmet ve II. Abdülhamit tamir ettirmiştir. I. Murat tarafından yaptırılmıştır.1904 tarihli tamir kitabesi vardır. Üstü medresedir. Çinileri ve kalem işleriyle ünlüdür. Fatih in oğlu Şehzade Mustafa için yaptırılmıştır da Cem Sultan buraya gömülmüştür. Bursa doğumlu mevlit yazarı Süleyman Çelebiye aittir.1422 de ölmüştür yılında müze olarak açılmıştır. Atatürk çeşitli tarihlerde Bursa ya gerdiğinde burada kalmıştır. Sultan Abdülmecit zamanında av köşkü olarak yapılmıştır. Atatürk çeşitli tarihlerde bu köşkte kalmıştır. II. Bayezıt tarafından yaptırılmıştır. İki katlıdır. Avlusunda altı şadırvan,üstü mescit olan bir yapı vardır. II. Bayezıt tarafından yaptırılmıştır. İki katlı olan hanın mimarları Yakup Şah ile Abdullah oğlu Ali dir. İki katlıdır. Ahır ve diğer tesislerin olduğu bölüm bugün için yoktur. Çelebi Mehmet tarafından yaptırılmıştır. Paytoncular Sultan Han olarak ta bilinir. Orhangazi tarafından yaptırılmıştır. Bey Hanı olarak ta bilinir. İki katlıdır. I. Murat tarafından yaptırılmıştır.1511 yılında Bayezıt Soğukluk bölümü eklenmiştir. Kanuni Sultan Süleyman tarafından yaptırılmıştır. II. Murat döneminde Bursa ve İstanbul Subaşısı Çakır Ağa tarafından yaptırılmıştır

183 Kükürtlü Kaplıcası Muradiye Medresesi Çekirge Caddesi Muradiye 15 yy. 15 yy. Kaplıca Medrese Ahmet Paşa Medresesi Muradiye 15 yy. Medrese İnebey Medresesi Lale Şahin Paşa Medresesi Yıldırım Medresesi Mütareke Evi Müzesi Tahir Paşa Konağı Şemaki Evi Müzesi Pustinpuş Baba Zaviyesi Süleyman Paşa Türbesi Süleyman Paşa Camisi Tahtakale Tophane Yıldırım Mudanya Mudanya Yenişehir Yenişehir Yenişehir Yenişehir 15 yy yy. 18 yy. 18 yy. 14 yy Medrese Medrese Medrese Müze Konak Ev Zaviye Türbe Cami Ayasofya Kilisesi İznik 5 yy. Kilise İshak Paşa Külliyesi (Cami, Türbe Medrese) Babasultan Türbesi Hamzabey Türbesi İnegöl 15 yy. Külliye Babasultan Köyü M.Kemal Paşa Mustafakemalpaşa Paşa Yenişehir Koyunhisar Köyü Kenti Çevreler (İzni) Kentin güneybatısında,eski Saray, Saray Bahçe mevki (İznik) Tiyatronun Güneydoğusunda (İznik) Kentin merkezindedir. (İznik) Yeni Mahallede (İznik) İstanbul kapıya 14 yy. 15 yy. Türbe Türbe Lala Şahin Paşa Türbesi Aydoğdu Bey Türbesi Kent Surları Roma Tiyatrosu Kilise Alt Yapısı Ayasofya Müzesi (St Sophia kilisesi Orhan Cami ) Koimesis Kalıntıları Hagios Trifanos Kilisesi 1348 den önce Türbe Erkekler kısmı Murat Hüdavendigar,kadınlar kısmı II. Bayezıd zamanında yapılmıştır II. Murat tarafından yaptırılmıştır. İşçiliğin güzel bir örneğidir. Fatih devri şairlerinden Veliyüddin oğlu Ahmet Paşa tarafından yaptırılmıştır. Yol tarafından Medresenin avlusu içinde türbesi vardır. Yıldırım Bayezıt beylerinden Subaşı Eyne Bey tarafından yaptırılmıştır. Rumeli Beyler beyi Lala Şahin Paşa tarafından savaş ganimetleri ile yaptırılmıştır. Yıldırım Bayezıt tarafından yaptırılmıştır. Mudanya mütarekesinin imzalandığı binadır. Haremlikli ve selamlıklı evlerin güzel bir örneğidir İran dan gelen Şemaki ler tarafından yaptırılmış kalem işleri çok güzel olan bir evdir I. Murat tarafından yaptırılmıştır. Orhan Gazinin oğlu Süleyman Paşa tarafından yaptırılmıştır. Makam türbesidir. Sadrazam ve Yemen Fatihi Süleyman Paşa tarafından yaptırılmıştır. Hıristiyanların en önemli kiliselerindendir.1330 da İznik in fethinden sonra camiye dönüştürülmüştür. II. Murat ve Fatih Sultan Mehmet döneminin beylerbeyi İshak Paşa tarafından yaptırılmıştır. Orhan Gazi tarafından yaptırılmıştır. Camisiyle yan yanadır Murat Beyin oğlu Hamza Bey adına yaptırılmıştır.1950 yenilenmiştir. Sadece minaresi kalmış cami ve kuzey ve batı duvarları kalmış medreseden oluşan külliye içindedir. 14 yy. başı Türbe Osman Gazinin kardeşi Gündüz Alp in oğludur. Türbe 1970 yılında yenilenmiştir. MS. II. yy. Savunma Diğer Helenistik çağ bentleri gibi Nicea nın çevresi surla çevriliydi. Bu çağa ait surlar hakkında kesin bir bilgimiz yoktur. Surların çevresi 4427 m. olup 4 ana 12 tali kapısı vardır. M.S Kültürel İmparator Trajan zamanında inşa edilmiştir. Büyük ölçüde yıkıma uğramıştır.85 x 55 m. boyutlarında olup kişilik olduğu tahmin edilmektedir.1980 yılında tiyatro kazısına başlanmıştır. M.S. IV. yy. Dinsel Yapının üst kısmını tamamı yıkıktır. Alt yapı içinde ise Mezar Odaları vardır. Odalar tonoz kemerle örülüdür. M.S. IV. yy. Dinsel-Kültürel Üç nefli bir bazilikadır.787 de düzenlenen II. İznik konsülü burada yapılmıştır. Orhan Gazi nin şehri zaptından sonra camiye dönüştürülmüştür. M.S. V.VII. yy Dinsel XI. yy. sonra Dinsel Bizans sanatının önemli eserlerinden biri sayılan Meryem in göğe çıkışı (koimesis)na adanmış bir kiliseydi. Bugün temelleri ve döşemesinden parçaları kalmıştır. Haç şeklinde üç absidli bir plana sahiptir. Yapı bugün kalıntı halindedir

184 Baptitistery (Böcek Ayazması ) Obelisk(Beştaş-Dikilitaş) Yer altı Mezar Odası (Hypogeum) Su Kemerleri (Aguaduct) Bizans Kilise Kalıntısı giderken yolun solunda (İznik) Koimesis kilisesinin doğusunda (İznik) Elbeyli kasabası dışında bir tepe üzerindedir. (İznik) Elbeyli kasabası Hespekli Mevki Havuzbaşı-Lapke kapı arası Yenişehir kapıya giderken yolun sağındadır. Lefke kapı,şehir tarafı,güney-batı Kılıçaslan Caddesi çarşı içinde İznik Müzesinin doğusunda İznik Müzesinin güneyindedir. Ayasofya Müzesinin güneyindedir. M.S. VI. Yy. Dinsel Bahçe içinde yer altında olup 11 basamakla inilir. Üstü kupbelidir. Ortadaki vaftiz teknesinin ağız ve iç kısmında yunanca yazılar vardır. Hıristiyan çocuklarının vaktız işleminde kullanılırdı. M.S. II. Yy. Mezar Anıtı Dikdörtgen bir kaide üzerinde üçgen biçimli beş taş yükselmektedir. Üzerinde dört sıra yunanca yazı vardır.12 m. yükseklikte C. Cossius Philiscus a ait. M.S. IV. Yy. Mezar Odası M.S Su Yolları Üstü bir tonozla örtülü olan bu odanın tavanı ve duvarları renkli fresko bezemelerle kaplıdır. Bugün freskolar büyük ölçüde tahrip olmuştur. İmparator Justinien zamanında yapılmıştır. Havuzbaşı Lapke kapı arası ayaktadır. Onarım gören bölümleri vardır yy. Kilise M.S. VI. Yy. Çeşme 1333/34 Cami 1378/79 Cami XV. yy. Cami Türbe 1442/43 Cami Çandarlı Hayreddin Paşa nın torunu Mahmut Çelebi tarafından yaptırılmıştır. Mimarisi Yeşil camiye benzer. Eşrefıade Cami Minaresi Hacı Özbek Caminin yanındadır Çini kuşaklarının tarihi Dinsel Kurtuluş savaşı sırasında yıkıldığından yerine moderen bir camii camiye ait minare ayaktatadır. Şerefeden yukarı bölümü yıkıktır. Gövdesi üzerinde çini kuşakları vardır. Yakup Çelebi Zaviyesi ve Türbe Yeni Mahalle yy. Dinsel Namazgah Cami Lefke kapı dışında Erken Osmanlı Dinsel su yolunun sağında Orhan Cami Yenişehir Kapı Güneydoğusu Cebeci Camii Alpaslan İlkokulu Cumhuriyet arkasında Dönemi Eski Çeşme Hacı Özbek(Çarşı)Cami Yeşil Cami Şeyh Kudbettin Camii ve Türbesi Mahmut Çelebi Camii 14 yy. Dinsel Dinsel Dikdörtgen planlı kapalı Yunan haçı tipinde bir kilisedir. Yapı bugün kalıntı halindedir Antik su yolları,lefke kapıda bir çeşme ile nihayetlenir. Yapılacak onarımlarla günümüzde de kullanılabilir hale getirilebilir Osmanlı mimarisinde yapılış tarihi bilinen en seki camiidir. Büyük ölçüde onarım görmüştür. Kitabesi İznik müzesindedir Candarlı Kara Hayreddin Paşa tarafından yaptırılmıştır. Mimarı Hacı Musa dır. Osmanlı mimarisi örneklerindendir. Adını sırlı tuğla ve çini kaplamalı mimarisinden alır. Bayezıd II. nin Veziri İbrahim Paşa tarafından yaptırılmıştır. Cami bugün tamamen yıkılmıştır. Yalnız yanda inşa edilen minare ve türbe ayaktadır. I. Murat ın oğlu ve Yıldırım Bayezıd ın kardeşi Yakup Çelebi tarafından yaptırılıştır. Zaviyenin yanındaki Türbe makamdır. Nişli bir duvar kalıntısıdır. Bu kalıntı bir camiye ait olmalıdır. Halk arasında Namazgah olarak bilinir. Cami kalıntı halindedir.1963 yılında Prof. Dr. Oktay Aslanapa tarafından yapılan kazıda yapının planı saptanmıştır. Yapının kitabesi İznik müzesindedir. İnşa tarihi kesin bilinmemektedir. Modern mimari yapılardandır. Halen faaliyetlerini sürdürmektedir

185 Asmalı Camii Atatürk Caddesi Cumhuriyet solundadır dönemi Kentin İsmail Bey Hamamı (Selçuk kuzeybatısında yy. Hamamı) İstanbul kapı yakınlarında Beyler Mahallesi Büyük Hamam (Eski Atatürk caddesi XIV. yy. Hamam)1.Murat Hamamı üzeri Mahmut Çelebi Hacı Hamza Hamamı (II. Caminin XV. yy. Murat Hamamı) karşısında Yeşil Cami Eski Hamam Kalıntısı Mahallesi Yenişehir Kapıya Küçük Hamam Osmanlı giderken sağda Orhan Hamamı Yenişehir Kapı güneydoğusu Dinsel Modern mimari yapılardandır. Halen faaliyetlerini sürdürmektedir Hamam (Sosyal) Kendi türü içinde bir şaheser sayılabilir. Anıtı küçük bölümlerinin her biri değişik bir kubbe süslemesine sahiptir.1880 yılında hamamı ek bir sistemle örtülerek koruma altına alınmıştır. Hamam (Sosyal) Hamam (Sosyal) Hamam (Sosyal) Hamam (Sosyal) XVI yy. Hamam (Sosyal) Konak meydanı sokakta İsmail Bey hamamı Kuzeybatısı Yeşil cami,şeyh Kudbettin cami kompleksinde Erken Osmanlı Sosyal Erken Osmanlı Sosyal 1388 İmaret (Sosyal) Süleyman Paşa Medresesi Yeni Mahalle 1332 Medrese (Kültürel) Rüstempaşa Hanı M.Kemalpaşa Mah. XVI. yy Sosyal Çandarlı Hayrettin ve Ali Paşa Türbeleri Şehir mezarlığı içindeler 1379 Dinsel Sarı Saltuk Türbesi Lefke kapı dışında,yolun sağında XIV. yy. Dinsel Eski Çeşme Akçeşme Nilüfer Hatun İmareti (İznik Müzesi) Çifte hamam biçiminde inşa edilmiştir. Erkekler kısmı Belediye deposu olarak kullanılmaktadır. Düzensiz dikdörtgen planlı ve kubbelidir. Çifte Hamam biçiminde inşa edilmiştir. Kadınlar bölümü erkekler bölümüne nazaran daha küçük ve basit tutulmuştur. Erkekler bölümünü örten kubbe onarılmıştır. Bu bölümü bugünde işlevini sürdürmekte. Yol yapımı sırasında büyük ölçüde yıkıma uğramıştır. Büyük bir çarşı hamamının kalıntısı olduğu tahmin edilmektedir Yapım tarihi bilinmiyor. İki kubbeli küçük bir hamamdır. Kusselerden biri yıkılmıştır Dikdörtgen planlı hamam 1964 yılında Prof. Dr. Oktay Aslanapa kazılarında ortaya çıkarılmışsa da bugün güçlükle incelenmektedir. Toprak,moloz ve bitkilerle örtülü olan hamam haraptır Osmanlı dönemi sosyal yapılarındandır. Adına uygun restora edilmiştir. Halen işlevini sürdürmektedir. Osmanlı dönemi sosyal yapılarındandır. Bugünkü çeşme tamamı eski orijinalitesini yitirmiş bir yapıdadır. Bugün Müze olarak kullanılan imaret Murat I tarafından annesi Nilüfer Hatunun anısına inşa edilmiştir. Osmanlı mimarisinde ters (T) planı ilk kez bu yapıda görülür. Osmanlı mimarisinin en güzel örneğidir. Orhan Gazi nin oğlu Süleyman Şah tarafından kurulmuştur.bilinen en eski Osmanlı medresesidir.(u) şeklinde olup avlulu medrese planına sahiptir.bugün kuran kursu binası olarak kullanılmaktadır. Kanuni Sultan Süleyman ın Sadrazamı Rüstem Paşa adına Mimar Sinan tarafından inşa edilmiştir. Bugün evler arasında kalmış kalıntı halindedir. Yalnız kuzey ve Batı duvarının bir bölümü ayaktadır. Çandarlı ailesi için yaptırılmıştır. Bitişik kare şeklinde kubbeli iki bölümden oluşmaktadır. Türbe onarım görmüştür. Kare planlı,kubbesi dört ayak üzerine oturmaktadır. Dört cephesi açıktır. Büyük ölçüde onarılmıştır. Efsaneleşmiş bir Türk dervişi olan sarı saltuk Müslümanlığın yayılmasında katkıları olmuştur

186 Kırgızlar Türbesi Yenişehir kapı dışında yolun solunda Çini Fırınları (Kazı Alanı) II. Murat hamamı karşısı Abdülvahap Dede Türbesi İlçenin Doğusunda Abdülvahap tepesinde XIV. yy. 8. yy. olmalı Dinsel Orhangazi zamanında yapılmış olmalıdır. Kare şeklindeki türbe yuvarlak kemerli tranoplarla yüksek silindirik tambura geçerek bir kubbe ile örtülmüştür.1991 yılında başlayan restorasyon çalışması sürdürülmektedir Çini Fırınları (Sosyal) 18. yüzyıla kadar Türk çini sanatının en güzel çinilerini yaratan fırınlardan ve atölyelerden bir bölümü Prof. Oktay Aslanapa başkanlığında yapılan kazılarda bulunduktan başka,çinileri ile seramik parçaları bulunmuştur. Bu buluntular İznik Müzesinde sergilenmektedir. Dinsel Türbe kitabesiz bir yatırdan ibarettir. Bitişiğindeki cami moderendir. Mezarın,İznik Bizansların elindeyken burayı kuşatan İslam ordusunda büyük kahramanlıklar gösteren Abdülvahap adlı bir kişiye ait olduğu inanılır. Özelliklerin sütununda; kimler tarafından hangi dönemde ne amaçla yapıldığı vb. gösterilir

187 G.3. Turistik Altyapı Turistik Nitelikteki Konaklama Tesislerinin Konumları İlimiz, M.Ö. yıllarından bu yana yerleşim yeri olmuş doğal yapısı,tarihi ve kültürel dokusu,termal kaynakları, Uludağ ı ve 2000 yılı İnanç Turizmi Projesi açısından önemli bir merkez İznik ile birlikte Marmara Bölgesi nde son derece önemli alternatif bir turizm merkezidir. Bursa da konaklama tesislerinin yer seçimi incelendiğinde şehir merkezinin gelişimi ile paralel bir yapı sergilediği gözlenmektedir. Şehir merkezindeki oteller genelde ana cadde üzerinde bulunmaktadır. Turistik lüks tesisler, Uludağ da,termal suların çıktığı alanlarda ve kıyılarda bulunmaktadır. Tablo G.4. Bursa İl Merkezindeki Belgeli Konaklama Tesisleri Türü Adedi Oda Sayısı Yatak Sayısı ***** **** *** ** Özel Pansiyon Apart TOPLAM Bursa Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 29 Ekim 2003, Bursa Valiliği 80. Yıl Yayını Tablo G.5. Uludağ da Bulunan Belgeli Konaklama Tesisleri Türü Adedi Oda Sayısı Yatak Sayısı **** *** ** Oberj Pansiyon TOPLAM Bursa Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 29 Ekim 2003, Bursa Valiliği 80. Yıl Yayını Tablo G.6. İlçelerde Bulunan Belgeli Konaklama Tesisleri Türü Adedi Oda Sayısı Yatak Sayısı *** ** * Özel TOPLAM Bursa Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 29 Ekim 2003, Bursa Valiliği 80. Yıl Yayını 186

188 Tablo G.7. Turizm leri ve Konaklama TESİSLER KAPASİTESİ Yatırım Belgeli 11 tesiste oda yatak Belgeli 53 tesiste oda yatak A Grubu 40 adet AG Grubu 11 adet B Grubu 9 adet Acentalar C Grubu 48 adet Toplam 108 adet Yatırım Belgeli 6 tesiste kişi Lokantalar Belgeli 29 tesiste kişi Yatırım Belgeli 1 tesiste 220 kişi Kafeteryalar Belgeli Yatırım Belgeli 2 tesiste 770 kişi Günübirlik tesisler Belgeli 1 tesiste 180 kişi Yatırım Belgeli Yok Eğlence yerleri Belgeli 5 tesiste 950 kişi Yatırım Belgeli Yok Barlar Belgeli 2 tesiste 150 kişi Bursa Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 29 Ekim 2003, Bursa Valiliği 80. Yıl Yayını Konaklama Tesisleri G.4. Turist Sayısı : İlimizde konaklayan turist sayıları yıllar itibarı ile Tablo G.9 da verilmektedir. Tablo G.8. Bursa İli Ziyaretçi Turist Sayısı Oda Doluluk Oranı (%) Yerli Yabancı Toplam Yıllar Konaklayan Turist Sayısı Bursa Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 29 Ekim 2003, Bursa Valiliği 80. Yıl Yayını 187

189 G.5. Turizm Ekonomisi : Bursa İli turizm gelirleri tablosu Tablo G.11 de verilmektedir. Tablo G.9. Turizm Gelirleri Tablosu Oda Doluluk Oranı (%) Yıllar Konaklayan Turist Sayısı Yerli Yabancı Turizm Gelirleri ($) Toplam * Ortalama turist başına 70 $ x 1.5 (ortalama kalış süresi) = 105 $ /kişi olarak hesaplanmıştır. G.6. Turizm-Çevre İlişkisi : Turizmin gelişmesinin çevre üzerine etkileri aşağıda belirtilmiştir. a) Nüfusun belirli bölgelerde yoğunlaşması: Turizm mevsiminde nüfusun belirli bölgelerde yoğunlaşması, söz konusu bölgelerin altyapısının zorlanmasına, önemli çevre sağlığı sorunlarına zemin hazırlamasına yol açabilmektedir.geçici önlemlerle yada talebi karşılamaya yönelik olarak yapılacak uygulamalar yarardan çok zarar getirebilmektedir. b) Arazi rekabeti ve spekülasyonu: Turistik bölgelerde kentleşme ve normalde yerleşime açılmayacak bölgelerin yerleşime açılması, arazi spekülasyonunu arttırabilir. Kıyı yağması, kıyıların doldurulması, körfezlerin kirlenmesi, önceden öngörülerek önlem alınmaması durumunda önemli sorunlar olarak karşımıza çıkabilmektedir. Bu durum SİT alanlarının tahribatına da neden olabilmektedir. Mağaralar, doğal parklar, hava alanları, yaylalar aşırı kalabalık ve insan yükü nedeniyle tahribata uğrayabilmektedir. 188

190 c) Çarpık kentleşme: Çarpık kentleşme, özellikle sahillerin kısa sürede tüm ekolojik ve fizik özelliklerini yitirmesine ve buna bağlı olarak önemli oranda tahribata yol açabilmekte, tarihi ve doğal zenginlikler, söz konusu aşırı yüke ve koruma çabalarının yetersiz kalmasına bağlı olarak önemli boyutta zarar görebilmektedir. d) Çevre sorunları: Altyapının yetersizliğinin doğal sonucu çevre kirliliğidir. Çevre kirliliği, gerek turistlerin, gerekse bölge halkının önemli sağlık sorunları ile karşılaşmasına neden olabilmektedir. Deniz kirliliği, sahil kirliliği, toprak, hava ve su kirliliği en önemli kirlilik nedenlerini oluşturmaktadır. Piknik alanları, piknik alanlarının iyi korunamamasına bağlı yangınlar, ormanlık alanların tahribine, bunun sonucunda da erozyona yani bu bölgelerin kısa vadeli kar amacıyla yerleşime açılmasına neden olabilmektedir. Su kirliliği, yüzeysel ve yer altı sularının tümünü kapsayan boyutta olabilir. Turistik tesislerin altyapısının yetersizliği söz konusu kirliliği attıran önemli bir faktör haline gelebilmektedir. Artan tüketim talebi, ambalaj sanayisini zorunlu olarak değiştirirken önemli boyutta atık sorunu ortaya çıkabilir. Uygun olmayan bertaraf sistemleri, bir yandan kaynak savurganlığına yol açarken, bir yandan da çevre sorunu olarak karşımıza çıkabilmektedir. Gürültü kirliliği ise özellikle turistik bölgelerde önemli bir çevre sorunudur. KAYNAKLAR : Bursa İl Çevre Durum Raporu Turizm Sağlığı Paneli ve Eğitim Programı Kitabı Bursa Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 29 Ekim 2003, Bursa Valiliği 80. Yıl Yayını TUREB Turist Rehberleri Birliği Doğa Koruma ve Milli Parklar Şube Müdürlüğü 189

191 H. TARIM VE HAYVANCILIK H.1. Genel Tarımsal Yapı : Bursa İli toplam hektar alana sahip olup, bunun hektarını tarım yapılan kültür arazisi teşkil etmektedir. Kültür arazisinde iklim şartlarına bağlı olarak hemen her türlü tarım ürünü yetiştirilmektedir. İlimizde sahil ve göller çevresinde sofralık zeytin ve üzüm ile iç kesimlerde verimli ova topraklarında çeşitli sebze ve meyve, daha yüksek dağ ve yaylalardaki arazilerde patates ve çilek tarımı geniş yer tutmaktadır. Tablo H.1. Genel Arazi Dağılımı (2005 Yılı Verileri) Arazinin Kullanım Durumu Tarım Arazisi Orman ve Fundalık Çayır Mera * Tarım Dışı Arazi ** Su Yüzeyleri a)iznik Gölü b)apolyont Gölü c)akarsu Yüzeyleri d)baraj ve Gölet Yüzeyleri Meskûn Araziler*** TOPLAM Alanı (Ha) Toplam Araziye Oranı(%) 39,71 45,32 2,08 3,72 4,59 4,58 100,0 *4342 Sayılı Mera Kanunu kapsamında 17 ilçede gerçekleştirilen çalışmalar sonucunda tespiti yapılan mera alanı **Yerleşim ve çevre yolu inşaatı nedeni ile bir bölüm arazi tarım dışı araziye dönüşmüştür. ***Meskün mahaller ile mülkiyeti Milli Emlak Müdürlüğü ne ait olup tarımsal faaliyetin sürdürülmediği diğer araziler bu kapsamda yer almaktadır. Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Yılı Brifing Raporu Tablo H. 2. Kültür Arazisi Kullanım Durumu (2005 Yılı Verileri) Kullanım Şekli Tarla Arazisi Sebzelik Meyvelik Bağlar Zeytinlik Nadas Alanı Tarıma Elverişli Olup Kullanılmayan Alanı(Ha) ,94 Örtü Altı Tarım Alanı ,01 100,0 Arazi TOPLAM % 59,54 13,50 9,26 1,73 8,69 3,32 Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Yılı Brifing Raporu Bursa ilinde polikültür tarım yapılmakta olup, özellikle büyük tüketim merkezlerine yakınlığından dolayı pazarlama imkanlarının uygun olması, dış ülke pazarlarına yönelik yoğun bir ihracın bulunması, çiftçimizin genel yapısının olumlu katkısının sonucu olarak meyve, 190

192 sebze ve tarla bitkilerinde standart ve yüksek verimli tür ve çeşit üretimlerinin yoğun olduğu entansif bir tarım uygulanmaktadır. Bursa ilinde adet tarım işletmesi bulunmaktadır. Bu işletmelerin % 90 kadarı aile işletmesi olup, DİE 2001 Genel Tarım Sayımı Sonuçlarına göre işletme sayısı ve arazi büyüklüğü dağılımı aşağıda belirtilmiştir. Tablo H.3. Sayısı ve Arazi Büyüklüğü Dağılımı (2005 Yılı Verileri) Büyüklüğü Limitleri (Dekar) Arazisi Olmayan 5 den Az Olanlar 5-9 arası arası arası arası arası arası 500 üzeri Sayısı (Adet) Arazi Miktarı (Dekar) Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Yılı Brifing Raporu H.2. Tarımsal Üretim H.2.1. Bitkisel Üretim H Tarla Bitkileri H Buğdaygiller : Tablo H. 4. Buğdaygiller Ekim Alanı, Üretim Miktarı ve Verimleri (2005 Yılı Verileri) Ürün Cinsi Üretim (Ton) Buğday Arpa Verim ( Kg./Da.) Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Yılı Brifing Raporu H Baklagiller : Tablo H. 5. Baklagil Üretim Miktarı ve Verimleri (2005 Yılı Verileri) Üretim (Ton) Ürün Cinsi K. Fasulye Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Yılı Brifing Raporu Verim ( Kg./Da.)

193 H Yem Bitkileri : Tablo H. 6. Yem Bitkileri Ekim Alanı, Üretim Miktarı ve Verimleri (2005 Yılı Verileri) Üretim (Ton) Ürün Cinsi Yonca (K. Ot) Korunga(K.Ot) Fiğ (K. Ot) Verim ( Kg./Da.) Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Yılı Brifing Raporu İlimizde yem bitkileri üretim alanları sürekli genişleme eğiliminde olup, buna bağlı olarak yem bitkileri tohumluğu kullanımında önemli artışlar görülmektedir. H Endüstriyel Bitkiler : Tablo H. 7. Endüstriyel Bitkiler Ekim Alanı, Üretim Miktarı ve Verimleri (2005 Yılı Verileri) Üretim (Ton) Ürün Cinsi Şekerpancarı Ayçiçeği Tütün Verim ( Kg./Da.) Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Yılı Brifing Raporu H Bahçe Bitkileri H Meyve Üretimi Tablo H.8. Meyve Üretim Miktarı ve Ağaç Verimleri (2005 Yılı Verileri) Ürün Cinsi Üzüm Zeytin Şeftali Elma Çilek Ceviz Kestane Kiraz Armut Erik Ayva İncir Üretim (Ton) Verim Kg/Ağaç , , , , , , , , , İl Tarım Müdürlüğü 2005 Yılı Brifing Raporu Meyvecilikte önemli bir değişiklik olmamakla birlikte son yıllarda kiraz, çilek, armut, incir ve ayva üretim alanları ile üretimlerinde bir artış olduğu kestane alan ve üretimlerinde tedrici bir düşüş olduğu gözlenmektedir. Kaynak:

194 H Sebze Üretimi Tablo H.9. Sebzelerin Üretim ve Verimleri (2005 Yılı Verileri) Ürün Cinsi Domates Hıyar Siv.Çarl.Biber Dolma Biber Taze Fasulye Patlıcan Pırasa Lahana(Beyaz) Ispanak Üretim (Ton) Verim Kg/Da Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Yılı Brifing Raporu Son on yıllık periyot içinde sebze üretimlerinin hemen tamamında artış gözlenmekte olup, bu artışta yaş sebze ve meyve ihracatının giderek yükselmesi de rol oynamaktadır. Domates salça sanayinin değişmesi ve şokla muhafaza tekniklerinin yaygın olarak kullanılmaya başlanılmasının olumlu etkilerine rağmen dönemsel tercih ve etkiler nedeniyle domates üretiminde son iki-üç yıldır gerileme görülmektedir H Süs Bitkileri : İlimizde üretimi yapılan süs bitkilerinin isimleri, üretim metotları, miktarları ve üretilen ürünlerin değerlendirilmesi ve pazarlanması ile ilgili bilgiler mevcut değildir. H.2.2.Hayvansal Üretim Tablo H.10. Üretilen Hayvan Mahsulleri (2005 Yılı Verileri) Ürün Cinsi Et( Ton) Süt ( Ton) Yumurta ( Adet) ,88 485,84 598,10 Yün, Yapağı, Merinos 807 Yünü ( Ton) Bal ( Ton) 239,93 Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Yılı Brifing Raporu Hayvansal ürünlerden süt, yumurta görülmüştür. 193 ve bal üretimlerinde yükselmeler

195 H Büyükbaş Hayvancılık İlimizde çayır ve mera varlığı yetersiz olduğundan özellikle büyükbaş hayvancılıkta yoğun olmak üzere açık ve kapalı ahırlarda entansif yetiştiricilik yaygın durumdadır. Başlıca büyükbaş hayvan varlığımız aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Tablo H.11. Büyükbaş Hayvan Varlığı (2005 Yılı Verileri) Cinsi Manda Miktarı (Baş) 889 Sığır Toplamı Kültür Irkı (% 56,84) Melez (% 37,64) Yerli (% 5,52) At Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Yılı Brifing Raporu H Küçükbaş Hayvancılık Tablo H.12. Küçükbaş Hayvan Varlığı (2005 Yılı Verileri) Cinsi Koyun Kıl Keçisi Miktarı (Baş) Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Yılı Brifing Raporu H Kümes Hayvancılığı (Kanatlı Üretim) Tablo H. 13. Kümes Hayvancılığı Varlığı (2005 Yılı Verileri) Cinsi Kaz-Ördek-Hindi Miktarı (Baş) Tavuk(Yumurtacı) Tavuk (Broiler) Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Yılı Brifing Raporu 194

196 H Su Ürünleri Tablo H.14. Üretilen Su Ürünleri Varlığı (2005 Yılı Verileri) a) İç Su Ürünleri -Balık Üretimi -Kerevit Üretimi b) Deniz Ürünleri -Balık 1985(kg.) 2003(kg.) 2005(kg.) Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Yılı Brifing Raporu İlimizde üretilen toplam su ürünleri üretiminin büyük bir miktarı deniz ürünlerinden oluşmaktadır. İç su ürünleri üretiminin arttırılması için göl ve göletlerde balıklandırma çalışmaları devam etmektedir. Deniz balıkları üretiminde meydana gelen düşüş Marmara Denizinde avlanan balık miktarındaki azalmadan kaynaklanmıştır. H Kürk Hayvancılığı : Bu konuyla ilgili bilgi bulunamamıştır. H Arıcılık ve İpekböcekçiliği : Tablo H.15. Arıcılık yapan Köyler ve Köy Sayıları (2005 Yılı Verileri) Cinsi Arı Kovanı (Yerli) Miktarı (Adet) Arı Kovanı (Fenni) Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Yılı Brifing Raporu Tablo H.16.Yıllar İtibarıyla Bal Üretimi Ürün Cinsi Bal ( Ton) 239,93 388,88 485,84 598,10 Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Yılı Brifing Raporu Tablo H.17. İhracatı Gerçekleşen İpek Kozası Miktar ve parasal değeri (2005 Yılı ) ÜRÜN ADI İpek Kozası MİKTAR Ad/Kg Kg. Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Yılı Brifing Raporu 195 DEĞERİ $

197 H.3.Organik Tarım Doğancı baraj havzasında ve havza dışı alanlardaki çiftçilere organik tarım eğitimi devam etmektedir. 2 adet çiftçimiz fiilen organik tarıma başlamıştır tarihinde yürürlüğe giren Organik Tarım Kanununa dayanılarak hazırlanan 10 haziranda uygulanmaya başlanılan Organik Tarımın Uygulanması ve Esaslarına ilişkin yönetmelik çerçevesinde organik tarım birimlerinin yetki ve sorumlulukları arttırılmıştır. Kimliklendirilen organik tarım birimi elemanları yönetmelik doğrultusunda eğitim ve denetim faaliyetlerine başlamıştır. Organik tarım yapan çiftçiler kayıt altına alınmaya başlanmıştır. Fiilen organik tarım yapan çiftçiler karşılaştıkları sorunlarla ilgili organik tarım birimi elemanları tarafından bilgilendirilmektedir yılı verilerine göre ilimizde halen 12 sertifikalı olarak organik tarım yapan müteşebbis faaliyet göstermektedir. İlimizde organik tarım ile ilgili kurs ve seminerler düzenlenmekle birlikte henüz bu yönde bir üretim mevcut değildir. H.4.Tarımsal ler H.4.1.Kamu leri İlimizdeki Tarım Bakanlığına doğrudan bağlı kuruluşlar aşağıda belirtilmiştir. Gıda Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü İpekböcekçiliği Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Zirai Üretim si ve Gıda Teknolojisi Meslek Lisesi Müdürlüğü Karacabey Fidan ve Fide Test Merkezi İlimizde Kamu İktisadi Teşebbüsü olarak Karacabey Tarım si Müdürlüğü bulunmaktadır. H.4.2.Özel ler Devlet İstatistik Enstitüsünün Tarım Bakanlığı ile birlikte gerçekleştirdiği 1991 Genel Tarım Sayımı kapsamında Bursa İline ait tespit edilen bazı temel değerler aşağıda verilmiştir. Yasal Durumlarına göre Tarımsal Sayısı : Hane Halkı de : Hane Halkı Ortaklığında : Diğer(Şirket, Koop. v.s) : TOPLAM : adet 390 adet 1 adet adet H.5. Tarımsal Faaliyetler H.5.1 Pestisit Kullanımı İlimizin programa alınan tüm ilçe ve köylerinde ton mahsul, mükerrer olarak m2 fidelik Da. Saha, Ad. muhtelif meyve ağacı, 9 fabrika ve 540 adet ambar ilaçlaması yapılmıştır. Bu mücadelelerde toplam olarak Kg.fungusit, Kg-Lt. insektisit, Kg. herbisit, Kg. akarisit, Kg. kış mücadele ilacı ve yazlık yağ, Kg. fumigant ile kg diğer ilaçlar kullanılmıştır. Yapılan tüm faaliyetler sonucunda milli ekonomiye 680 trilyon TL. dolayında katkı sağlandığı tahmin edilmektedir. 196

198 İlimizde Zirai Mücadele İlacı Kullanımı sürekli artış eğilimindedir. İlaçların Çevre Sağlığı ve Biyolojik denge yönünden mahsurları dikkate alınarak, mücadelenin zamanında ve yeteri kadar yapılması konusunda çiftçi eğitimi ve erken uyarı çalışmaları yapılmaktadır Yılında kullanılan mücadele ilaçları ve miktarları aşağıda verilmiştir. Tablo H.18 Zirai Mücadele İlacı Kullanımı (2005 Yılı Verileri) Kullanılan İlacın Cinsi İnsektisit Fungusit Herbisit Akarisit Yazlık ve Kışlık Yağlar Fumigantlar Diğerleri TOPLAM Devlet Yardımı (Litre) Yönetimli Çiftçi Müc. (Kg.- Lt.) Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Yılı Brifing Raporu H.5.2. Gübre Kullanımı 2005 yılı içerisinde ilimiz merkez ve ilçelerinde toplam ton kimyasal gübre tüketimi gerçekleşmiştir.2004 yılına göre 2005 yılında ton daha fazla gübre tüketilmiştir. Buna göre kullanımdaki artış %3.16 tir. Tarımsal amaçlı, sanayinin çeşitli dallarının ve kimyevi gübre üreten fabrikalarının hammadde ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelik olarak ithal edilecek gübreler için; 1- Sodyum Nitrat 15 ton 2- Potasyum Klorit 23 ton 3- Mono Amonief Fosfat 60 ton 4- Amonyum Nitrat (%33) ton 5-DAP % ton 6-Üre % ton 7-Fetrılon Combi ton 8-Ferrichel,Seliphos,stopit 15 ton 9-Zintrac Bortrac 1.2 ton ithalat uygunluk belgesi verilmiş ve ithalatı gerçekleştirilmiştir. Kaynak: İl Tarım Müdürlüğü 2005 Yılı Brifing Raporu H.5.3. Toprak Kullanımı Bu konuyla ilgili bilgi bulunamamıştır. 197

199 KAYNAKLAR : 1. Bursa Tarım İl Müdürlüğü 2005 Yılı Brifing Raporu 198

200 I. MADENCİLİK I.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler Kuzeybatı Anadolu Maden provensine (Balıkesir-Kütahya-Uşak-Eskişehir) komşu olan Bursa ili, doğal kaynaklar açısından ikinci derece önemli bir konumdadır. İl sınırları içerisinde asbest, bor tuzu, kalker, dolomit, kaolen, korundum, manyezit ve talktan oluşan endüstriyel hammaddeler, linyit rezervi, sıcak su ve maden suyu kaynağı ile demir, wolfram, antimuan, altın, boksit, krom, bakır, kurşun, çinko, manganez ve molibdenden oluşan metalik maden yatağı veya zuhuru bulunmaktadır. İl sınırları içerisinde yer alan doğal kaynakların bir kısmı işletilmektedir. Geçmişte işletilmiş olan bazı yataklar ekonomik olma özelliklerini kaybetme nedeniyle şu anda işletilmemektedir. Özellikle doğal kaynaklardan olan metalik madenlerin tamamı işletilmemektedir. Bundan düşük tenör-rezerv ilişkisinin yanı sıra bu metallerin yurt dışından daha kolay ve ekonomik sağlanmasının etkisi bulunmaktadır. Listede yer alan endüstriyel hammadde kaynaklarından bor, kalker, dolomit, kaolen, mermer, granit, talk yatakları ile enerji hammaddeleri olarak linyit kömürü ve termal su kaynakları halen işletilmektedir. I.1.1. Sanayi Madenleri Bursa İli M.Kemalpaşa İlçesi Türkiye de bor madeni üretilen dört yerleşim yerinden biridir. Bunun dışında ilimizde bor tuzu, kalker, alçıtaşı, çimento, kireçtaşı, tuğla-kiremit hammaddeleri ile mermer rezervleri bulunmaktadır. Bursa İli nde üretilen endüstriyel hammaddelerin bulundukları yer ve rezervleriyle ilgili bilgiler Tablo I-1 de verilmiştir. I.1.2. Metalik Madenler İlimizde bulunan metalik maden yatakları ve zuhurları ile ilgili bilgiler Tablo I-1 de verilmiştir. 199

201 Tablo I-1. Bursa İli Madenleri Listesi (Maden İşleri Genel Müdürlüğü-2005) Il:BURSA İLÇE KÖY ERİŞİM NO SİCİL NO MADEN GRUBU MADENLER RUHSAT SAFHASI ÇAKIRHAMAM TEMİZ CAD. SÜTMEN İŞHANI NO:14/53 BURSA TEVHİDE EMEL KARATEKİN ESKİ BAĞDAT CAD.ÇETİNOK APT. NO:29/3 ALTINTEPE İSTANBUL İHSAN YÖRDEM ÇAKIRHAMAM TEMİZ CAD. SÜTMEN İŞHANI NO:14/53 BURSA TEVHİDE EMEL KARATEKİN ESKİ BAĞDAT CAD.ÇETİNOK APT. NO:29/3 ALTINTEPE İSTANBUL GALATA MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. AK PLAZA YAŞAM CAD.NO:7/22 SÖĞÜTÖZÜ ANKARA YENİ ANADOLU MİNERAL MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BULVARI 7.CADDE NO:24 AŞAĞIÖVEÇLER ANKARA ÇANKAYA / ANKARA İHSAN YÖRDEM ÇAKIRHAMAM TEMİZ CAD. SÜTMEN İŞHANI NO:14/53 BURSA GALATA MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. AK PLAZA YAŞAM CAD.NO:7/22 SÖĞÜTÖZÜ ANKARA İLYAS GÜRÇEŞME BAHAR AP.29/30 SÖĞÜTÖZÜ ÇANKAYA / ANKARA ŞÜKRÜ YAĞCI DOĞAL GRANİT MER.TİC. MUDANYA CAD.NO:760 GEÇİT BURSA GALATA MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. AK PLAZA YAŞAM CAD.NO:7/22 SÖĞÜTÖZÜ ANKARA EURASİA MAD. LTD. ŞTİ. YILDIZEVLER MAH. 91.SOK. NO:9/15 ÇANKAYA / ANKARA MUSTAFA ELİTEZ MUDANYA CADDESİ NO:194 SIRAMEŞELER BURSA BÜYÜKORHAN AKÇESAR BÜYÜKORHAN GEYNİK BÜYÜKORHAN AKÇESAZ IV. GRUP BÜYÜKORHAN ESKİDANİŞMEN MADEN BÜYÜKORHAN KARAÇUKUR BÜYÜKORHAN ÖRENCİK IV. GRUP BÜYÜKORHAN BÜYÜKORHAN KARALAR Bazalt BÜYÜKORHAN SARNIÇ IV. GRUP GEMLİK MADEN GEMLİK HAMİDİYE 200 RUHSAT SAHİBİ ADRESİ İHSAN YÖRDEM BÜYÜKORHAN KARAÇUKUR BÜYÜKORHAN BURUNCA RUHSAT SAHİBİ

202 GEMLİK ASAYİŞ GEMLİK MADEN MADEN GEMLİK HAMİDİYE GEMLİK HAYDARİYA MADEN GEMLİK ESADİYE GEMLİK GEMLİK NARLI GEMLİK GEMLİK MADEN IV. GRUP GEMLİK MADEN GEMLİK MADEN IV. GRUP GEMLİK GEMLİK GEMLİK CİHATLI HAMİDİYE CİHATLI FEVZİYE GEMLİK GEMLİK CİHATLI MADEN RASİM ÇALIŞKAN MUHİTTİN MAH. KANTARCI SOK. NO:29 ÇORLU / TEKİRDAĞ EURASİA MAD. LTD. ŞTİ. YILDIZEVLER MAH. 91.SOK. NO:9/15 ÇANKAYA / ANKARA MUSTAFA ELİTEZ MUDANYA CADDESİ NO:194 SIRAMEŞELER BURSA ŞÜKRÜ GÖKKAYA MOYMUL MAH.TUNÇBİLEK CAD. YILDIRIM SİTESİ NO:6 ŞAHİN CEYLAN CİNNAH CAD.KULOĞLU SOK.NO:19/1 ÇANKAYA / ANKARA EURASİA MAD. LTD. ŞTİ. YILDIZEVLER MAH. 91.SOK. NO:9/15 ÇANKAYA / ANKARA ONUR İTH.İHR.NAK.ACEN.TİC.LTD.ŞTİ. 152 EVLER MAH.EĞİTİM CAD.NO:43 YILDIRIM / BURSA ENGİN DÖLEN ATATÜRK BUL. YILDIZ APT. 88/15 TEKİRDAĞ ŞE-TAT MAD. GIDA SAN. VE TİC. A.Ş. FERİKÖY ERGENEKON CAD. 100/A ŞİŞLİ / İSTANBUL EURASİA MAD. LTD. ŞTİ. YILDIZEVLER MAH. 91.SOK. NO:9/15 ÇANKAYA / ANKARA EURASİA MAD. LTD. ŞTİ. YILDIZEVLER MAH. 91.SOK. NO:9/15 ÇANKAYA / ANKARA GÜRKAN DEMİRCAN BAHÇELİEVLER MAH. 58.SOK.7/11 GÖLBAŞI / ANKARA AYDINLAR MADENCİLİK TAŞ SAN. VE TİC.A.Ş. KUMSAL SOK. NO:47 GEMLİK / BURSA ABS ALÇI VE BLOK SAN.AŞ TURAN GÜNEŞ BULVARI 41.SOK. AKTÜRK SİTESİ F BLOK D:2 ORANYOLU ORAN ÇANKAYA / ANKARA ENGİN DÖLEN ATATÜRK BUL. YILDIZ APT. 88/15 TEKİRDAĞ AYDIN MAD.İNŞ.ASF.TAAH.TİC.SAN.VE DIŞ TİC.LTD.ŞTİ. YALOVA YOLU 3.KM. GEMLİK / BURSA

203 ÇİFTYILDIZ MER.SAN.VE TİC.A.Ş. CUMHURİYET MAH.ZAMBAK SOK.NO:24 SÖĞÜT / BİLECİK ÇİFTYILDIZ MER.SAN.VE TİC.A.Ş. CUMHURİYET MAH.ZAMBAK SOK.NO:24 SÖĞÜT / BİLECİK GÜRSU DIŞKAYA GÜRSU DIŞKAYA GÜRSU KARAHIDIR MİL-TEN MÜTEAHHİTLİK HAFRİYAT VE TİC. LTD. ŞTİ. KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL GÜRSU KARAHIDIR MİL-TEN MÜTEAHHİTLİK HAFRİYAT VE TİC. LTD. ŞTİ. KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL Mermer GÜRSU KARAHIDIR MİL-TEN MÜTEAHHİTLİK HAFRİYAT VE TİC. LTD. ŞTİ. GÜRSU KARAHIDIR MİL-TEN MÜTEAHHİTLİK HAFRİYAT VE TİC. LTD. ŞTİ. KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL GÜRSU DIŞKAYA ÇİFTYILDIZ MER.SAN.VE TİC.A.Ş. CUMHURİYET MAH.ZAMBAK SOK.NO:24 SÖĞÜT / BİLECİK GÜRSU KARAHIDIR Mermer GÜRSU KARAHIDIR GÜRSU ERİCEK GÜRSU AVDANCIK MİL-TEN MÜT. HAF VE TİC. LTD. ŞTİ. MİL-TEN MÜT. HAF VE TİC. LTD. ŞTİ. KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU BEŞİKTAŞ / İSTANBUL KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU BEŞİKTAŞ / İSTANBUL ÇİFTYILDIZ MER.SAN.VE TİC.A.Ş. CUMHURİYET MAH.ZAMBAK SOK.NO:24 SÖĞÜT / BİLECİK ÇİFTYILDIZ MER.SAN.VE TİC.A.Ş. CUMHURİYET MAH.ZAMBAK SOK.NO:24 SÖĞÜT / BİLECİK MUSTAFA ELİTEZ MUDANYA CADDESİ NO:194 SIRAMEŞELER BURSA GÜRSU DIŞKAYA GÜRSU İĞDİR MADEN YAYLALILAR İNŞ.TİC. VE SAN. LTD. ŞTİ. ULUYOL AR-KUR DOĞU HAN K:3 NO:304 BURSA MİL-TEN MÜTEAHHİTLİK HAFRİYAT VE TİC. LTD. ŞTİ. KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL MİL-TEN MÜTEAHHİTLİK HAFRİYAT VE TİC. LTD. ŞTİ. KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL ÇİFTYILDIZ MER.SAN.VE TİC.A.Ş. CUMHURİYET MAH.ZAMBAK SOK.NO:24 SÖĞÜT / BİLECİK MİL-TEN MÜTEAHHİTLİK HAFRİYAT VE TİC. LTD. ŞTİ. KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL GÜRSU GÜRSU KARAHIDIR GÜRSU ERİCEK GÜRSU KARAHIDIR

204 GÜRSU KARAHIDIR GÜRSU DIŞKAYA GÜRSU DIŞKAYA MİL-TEN MÜTEAHHİTLİK HAFRİYAT VE TİC. LTD. ŞTİ. KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL MUSTAFA ELİTEZ MUDANYA CADDESİ NO:194 SIRAMEŞELER BURSA MUSTAFA ELİTEZ MUDANYA CADDESİ NO:194 SIRAMEŞELER BURSA ALİ OSMAN SANU HARMANCIK GÜLÖZÜ HARMANCIK ÇEKİ HARMANCIK HARMANCIK BALTADANİŞ MADEN HARMANCIK BALTADANİŞ MADEN HARMANCIK ERENLER HARMANCIK GÜZELKÖY MADEN HARMANCIK GÜLÖZÜ HARMANCIK SİNEÇLER MADEN HARMANCIK HARMANCIK İNEGÖL İNEGÖL ÇINAR SURURİ DOMA IV. GRUP 203 OMYA MAD.SAN.VE TİC.A.Ş. LALAŞAHİN MAH. MUSA UZEL CAD. NO:53 M.KEMALPAŞA / BURSA MİTHAT ULUÜNLÜ SOK.9/4 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL BÜLENT TINAZTEPE ALTINDAĞ CAD. NO:7/13 DIŞKAPI ALTINDAĞ / ANKARA SÜLEYMAN AFAR 2.EYLÜL CAD.BAŞAN SOK.NO:1/108 ESKİŞEHİR SÜLEYMAN AFAR 2.EYLÜL CAD.BAŞAN SOK.NO:1/108 ESKİŞEHİR KAMER KARO SAN. VE TIC.LTD.ŞTI. Organize Sanayi Bölgesi 7.Cad. EN MAD ENERJİ MAD. İNŞ. NAK. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. DE GOL CAD.NO:43/12 BEŞEVLER ANKARA ALİ OSMAN SANU LALAŞAHİN MAH. MUSA UZEL CAD. NO:53 M.KEMALPAŞA / BURSA MEHMET KORUT GAZİPAŞA MAH.KÜTAHYA ZAFER CAD.NO:29 ORHANELİ / BURSA MİL-TEN MÜTEAHHİTLİK HAFRİYAT VE TİC. LTD. ŞTİ. KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL ALİ İKENDİZ OSMANCA KÖYÜ BİGADİÇ / BALIKESİR YENİ ANADOLU MİNERAL MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BULVARI 7.CADDE NO:24 AŞAĞIÖVEÇLER ANKARA ÇANKAYA / ANKARA İSMİL İNŞ. MAD. NAK. SAN. TİC. LTD.ŞTİ. İSTİKLAL MAH.YEŞİLTEPE SOK.AYDOĞANLAR APT.KAT:2D:7/5 ESKİŞEHİR ESKİŞEHİR ESKİŞEHİR

205 İNEGÖL YENİCEMÜSLÜM İNEGÖL RÜŞDİYE İNEGÖL SÜLÜKLÜGÖL İNEGÖL İKİZCE İNEGÖL MADEN İNEGÖL MADEN İNEGÖL İNEGÖL İNEGÖL İNEGÖL KOZLUCA SULTANİYE TAHTAKÖPRÜ MADEN IV. GRUP MADEN YÖRÜKKÖY İNEGÖL KIRAN MADEN MADEN İNEGÖL TAHTAKÖPRÜ YAKUP MAVİ SABRİ BAYEZİT ANAFARTALAR MAH.5.SOK.NO:12 MANİSA ÜRKÜTLÜ KASABASI BUCAK / BURDUR KARAHASANLAR KÖYÜ İNEGÖL / BURSA ERCİVAN KINABAŞ İNTİZAM MAH.TARHAN SOK. ŞENGÜLOĞLU APT.B.BLOK NO:23 KAT:4 DA:9 OSMANGAZİ / BURSA RİOTUR MADEN.A.Ş. BİLKENT PLAZA A3 BLOK NO:38 BİLKENT ANKARA RİOTUR MADEN.A.Ş. BİLKENT PLAZA A3 BLOK NO:38 BİLKENT ANKARA YENİ ANADOLU MİNERAL MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BULVARI 7.CADDE NO:24 AŞAĞIÖVEÇLER ANKARA ÇANKAYA / ANKARA RİOTUR MADENCİLİK A. Ş. BİLKENT PLAZA A-3 BLOK NO:27 BİLKENT ÇANKAYA / ANKARA YENİ ANADOLU MİNERAL MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BULVARI 7.CADDE NO:24 AŞAĞIÖVEÇLER ANKARA ÇANKAYA / ANKARA BOZKAYA İNŞ.GIDA SAN. VE TİC. A.Ş. İSTİKLAL MAH.YEŞİLTEPE SOK.AYDOĞANLAR APT.KAT:2D:7/5 ESKİŞEHİR MURAT ÜREGEN ÇIRPAN MAH. 1. SÜMER SOK. AKARSU ŞANLI APT. NO:8 D:4 ÇARŞAMBA OSMANGAZİ / BURSA SEBAHATTİN YILDIZ İSTANBUL CAD.NO:256 / 18 ULUS ALTINDAĞ / ANKARA RİOTUR MADEN.A.Ş. BİLKENT PLAZA A3 BLOK NO:38 BİLKENT ANKARA BOZKAYA İNŞ.GIDA SAN. VE TİC. A.Ş. İSTİKLAL MAH.YEŞİLTEPE SOK.AYDOĞANLAR APT.KAT:2D:7/5 ESKİŞEHİR İNEGÖL İNEGÖL BELDAĞ İNŞ. TAAH. TURZ. MADEN NAK. HURDACILIK HAY. GIDA TAR. ÜRN. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ.

206 İNEGÖL YİĞİT KÖYÜ İNEGÖL Mermer HÜSEYİN CERRAH LİMRA MER.SAN.VE NAK. TİC. LTD. ŞTİ. İBRAHİM OKTAR İNEGÖL İNEGÖL İNEGÖL TAHTAKÖPRÜ HAMZABEY HAMZABEY İNEGÖL AHMET AKYOL CAD. NO:29 İNEGÖL / BURSA ŞEVKET USLU HAFRİYAT MADENCİLİK NAK. İNŞ. TİC. ve SAN. LTD. ŞTİ. ŞEVKET USLU HAFRİYAT MADENCİLİK NAK. İNŞ. TİC. ve SAN. LTD. ŞTİ. YENİ ANADOLU MİNERAL MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BULVARI 7.CADDE NO:24 AŞAĞIÖVEÇLER ANKARA ÇANKAYA / ANKARA MURAT ÜREGEN ÇIRPAN MAH. 1. SÜMER SOK. AKARSU ŞANLI APT. NO:8 D:4 ÇARŞAMBA OSMANGAZİ / BURSA MADEN İNEGÖL YÖRÜKKÖY İNEGÖL SÜPÜRTÜ İNEGÖL YENİYÖRÜK İNEGÖL İNEGÖL YÖRÜKKÖY TAHTAKÖPRÜ YAKUP MAVİ ÜRKÜTLÜ KASABASI BUCAK / BURDUR MEKA İNŞ. TAAH. MAD. MER. NAK. TURZ. MİM. ENER. İTH. İHR. TİC. SAN. LTD. ŞTİ. FENER MAH SOK. N:25/1 ANTALYA ÇOPUROĞLU MER.GRANİT MÜH.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. URGUT REİS CAD.NO:14/2 TANDOĞAN ÇANKAYA / ANKARA İNEGÖL KARACAKAYA İNEGÖL SÜLÜKLÜ MADEN 205 YENİŞEHİR CAD. NO:16 İNEGÖL / BURSA YENİŞEHİR CAD. NO:16 İNEGÖL / BURSA MİLLİ EGEMENLİK CAD. NO:22 KAYNAKÇILAR İNŞAAT MALZ. HARFİYAT MADENCİLİK TİC. VE SAN. LTD. ŞTİ BİLAL KÖYÜ İNEGÖL / BURSA İSTİKLAL MAH.YEŞİLTEPE SOK.AYDOĞANLAR APT.KAT:2D:7/5 ESKİŞEHİR YÖRÜKKÖY YENİYÖRÜK HÜSEYİN CERRAH TUREKS TURUNÇ MAD.İÇ VE DIŞ TİC.A.Ş. KAYNAKÇILAR İNŞAAT MALZ. HARFİYAT MADENCİLİK TİC. VE SAN. LTD. ŞTİ. AHMET AKYOL CAD. NO:29 İNEGÖL / BURSA HASAN BAKKALCI İNEGÖL İNEGÖL BİLAL KÖYÜ İNEGÖL / BURSA BARBAROS MAH.ERTUĞRUL GAZİ CAD SOK.NO:28 BUCAK / BURDUR TAHTAKÖPRÜ KASABASI HACILAR MAH. NO:41 İNEGÖL / BURSA

207 İNEGÖL YENİYÖRÜK İNEGÖL SÜLÜKLÜGÖL MEKA İNŞ. TAAH. MAD. MER. NAK. TURZ. MİM. ENER. İTH. İHR. TİC. SAN. LTD. ŞTİ. MEKA İNŞ. TAAH. MAD. MER. NAK. TURZ. MİM. ENER. İTH. İHR. TİC. SAN. LTD. ŞTİ. BURHAN KÖKEN YENİ ANADOLU MİNERAL MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BULVARI 7.CADDE NO:24 AŞAĞIÖVEÇLER ANKARA ÇANKAYA / ANKARA YAMANLAR HAFRİYAT MADENCİLİK İNŞ. TİC. VE SAN. LTD.ŞTİ. SİNANBEY MAH. AHMET AKYOLLU CAD. İNEGÖL / BURSA BOZKAYA İNŞ.GIDA SAN. VE TİC. A.Ş. İSTİKLAL MAH.YEŞİLTEPE SOK.AYDOĞANLAR APT.KAT:2D:7/5 ESKİŞEHİR ALİ ENGİN KARAAĞAÇ CAD.OCAK İŞ MER. NO:10/24 SAKARYA YENİ ANADOLU MİNERAL MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BULVARI 7.CADDE NO:24 AŞAĞIÖVEÇLER ANKARA ÇANKAYA / ANKARA KARATAŞ ASFALT MAD. İNŞ. HAMAMLIKIZIK KÖYÜ TAAH. HAZIR BETON SAN. VE TİC. DOKUZGÖZLER MEVKİİ LTD.ŞTİ. İNEGÖL İNEGÖL İNEGÖL KAYAPINAR İHSANİYE YİĞİT MADEN İNEGÖL TAHTAKÖPRÜ İNEGÖL HAYRİYE İNEGÖL MADEN İNEGÖL DEREKIZIK İNEGÖL YENİKÖY MADEN İNEGÖL DEREKIZIK İNEGÖL ESENKÖY MADEN İNEGÖL HALLCA İNEGÖL BİLAL IV. GRUP İNEGÖL KULACA IV. GRUP İNEGÖL HAMZABEY IV. GRUP 206 SEBAHATTİN YILDIZ FENER MAH SOK. N:25/1 ANTALYA FENER MAH SOK. N:25/1 ANTALYA YİĞİTKÖY İNEGÖL / BURSA İSTANBUL CAD.NO:256 / 18 ULUS ALTINDAĞ / ANKARA KARATAŞ ASFALT MAD. İNŞ. HAMAMLIKIZIK KÖYÜ TAAH. HAZIR BETON SAN. VE TİC. DOKUZGÖZLER MEVKİİ LTD.ŞTİ. SEBAHATTİN YILDIZ İSTANBUL CAD.NO:256 / 18 ULUS ALTINDAĞ / ANKARA HASAN KETHUDA MEZİT KÖYÜ İNEGÖL / BURSA RİOTUR MADENCİLİK A. Ş. BİLKENT PLAZA A-3 BLOK NO:27 BİLKENT ÇANKAYA / ANKARA RİOTUR MADENCİLİK A. Ş. BİLKENT PLAZA A-3 BLOK NO:27 BİLKENT ÇANKAYA / ANKARA RİOTUR MADENCİLİK A. Ş. BİLKENT PLAZA A-3 BLOK NO:27 BİLKENT ÇANKAYA / ANKARA

208 İNEGÖL AKHİSAR IV. GRUP İNEGÖL SÜPÜRTÜ IV. GRUP IV. GRUP MADEN İNEGÖL İNEGÖL İNEGÖL HAYRİYE YENİCEKÖY İZNİK MADEN İZNİK KOKARCA MADEN İZNİK GÜRMÜZLÜ MADEN İZNİK İZNİK HACIOSMAN İZNİK SARISU MADEN İZNİK KİRAZLIYAYLA İZNİK DRAZALİ IV. GRUP İZNİK MUSTAFALI İZNİK GÖLLÜCE İZNİK GÖLLÜCE İZNİK BOYALICA RİOTUR MADENCİLİK A. Ş. BİLKENT PLAZA A-3 BLOK NO:27 BİLKENT ÇANKAYA / ANKARA RİOTUR MADENCİLİK A. Ş. BİLKENT PLAZA A-3 BLOK NO:27 BİLKENT ÇANKAYA / ANKARA RİOTUR MADENCİLİK A. Ş. BİLKENT PLAZA A-3 BLOK NO:27 BİLKENT ÇANKAYA / ANKARA TRAKYA BAKIR İŞL. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BUL.7.CAD.NO:24 A.ÖVEÇLER ANKARA SEBAHATTİN YILDIZ İSTANBUL CAD.NO:256 / 18 ULUS ALTINDAĞ / ANKARA NİHAT ÖZER GAZCILAR CAD. ÖRKAP İŞ HANI 3/25 BURSA MESUT KOZAN GÖKMEYDAN MAH.ÇİFTELER CADDESİ NO:289/21 ESKİŞEHİR VEYSEL KARANİ BAY ARİF YAZICI HAYDAR KARAKAŞ KARATEKİN KÖYÜ İZNİK / BURSA AYAZMA KÖYÜ ALTINOVA / YALOVA ATATÜRK CAD. NO:23 İZNİK / BURSA AHMET ALPER CİHAN SOK.12/12 SIHHIYE ÇANKAYA / ANKARA AKAR MADENCİLİK SAN. VE TİC.LTD.ŞTİ. BEYLİKDÜZÜ MER.SAN.SİT.2.CAD.NO:11/15 HARİMİDERE İSTANBUL HÜSEYİN SÖZEN YENİ MAHALLE İNKILAP CAD. NO:98/2 İZMİT KOCAELİ AKPINAR MAD. İNŞ. HAFR. VE NAK. SAN. TİC. LTD.ŞTİ. BEYLİKDÜZÜ CİLER SAN. SİTESİ 2. CAD. NO.11/4 BÜYÜKÇEKMECE / İSTANBUL MAHMUT TÜRKAY ŞEHABETTİNPAŞA MAH. ÇAKMAK SOK. NO:2/1 OSMANGAZİ / BURSA MAHMUT TÜRKAY ŞEHABETTİNPAŞA MAH. ÇAKMAK SOK. NO:2/1 OSMANGAZİ / BURSA NEVZAT YAZICI MURADİYE MAH.SANAT OKULU YANI NO:66 ORHANGAZİ / BURSA

209 İZNİK İZNİK İHSANİYE HİSARDERE İZNİK ATİYEKÖY IV. GRUP İZNİK ELMALI İZNİK MUSTAFALI İZNİK KOKARCA İZNİK AYDINLAR İZNİK İZNİK KOKARCA DEREKÖY İZNİK İZNİK İZNİK İZNİK İZNİK GÜRMÜZLÜ GÜRMÜZLÜ KİRAZLIYAYLA KİRAZLIYAYLA MUSTAFALI EFETAŞ MADENCİLİK NAKLİYAT İNŞAAT SANAYİ LTD.ŞTİ. EFETAŞ MADENCİLİK NAKLİYAT İNŞAAT SANAYİ LTD.ŞTİ. TECK COMINCO ARAMA VE MADENCİLİK SANAYİ TİCARET A. Ş. 208 TURAN GÜNEŞ BULVARI NO.86/4 ÇANKAYA / ANKARA TÜRKMEN BAŞI MAH. SSS YAPI KOP. B1 DAİRE 6 SÖĞÜT / BİLECİK AKAR MADENCİLİK SAN. VE TİC.LTD.ŞTİ. BEYLİKDÜZÜ MER.SAN.SİT.2.CAD.NO:11/15 HARİMİDERE İSTANBUL ARİF YAZICI AYAZMA KÖYÜ ALTINOVA / YALOVA AKAR MADENCİLİK SAN. VE TİC.LTD.ŞTİ. BEYLİKDÜZÜ MER.SAN.SİT.2.CAD.NO:11/15 HARİMİDERE İSTANBUL ARİF YAZICI MEHMET HATTAT ADG MAD.ÇEV.İNŞ.MÜH.VE MÜŞ.SAN.TİC.LTD.ŞTİ. ADG MAD.ÇEV.İNŞ.MÜH.VE MÜŞ.SAN.TİC.LTD.ŞTİ. AYAZMA KÖYÜ ALTINOVA / YALOVA GELİNCİK SOK.7/14 ANKARA SİLAHTAR CAD.37/1 GAZİMAHALLESİ YENİMAHALLE / ANKARA SİLAHTAR CAD.37/1 GAZİMAHALLESİ YENİMAHALLE / ANKARA AKAR MADENCİLİK SAN. VE TİC.LTD.ŞTİ. BEYLİKDÜZÜ MER.SAN.SİT.2.CAD.NO:11/15 HARİMİDERE İSTANBUL AKAR MADENCİLİK SAN. VE TİC.LTD.ŞTİ. BEYLİKDÜZÜ MER.SAN.SİT.2.CAD.NO:11/15 HARİMİDERE İSTANBUL AKAR MADENCİLİK SAN. VE TİC.LTD.ŞTİ. BEYLİKDÜZÜ MER.SAN.SİT.2.CAD.NO:11/15 HARİMİDERE İSTANBUL AÇMALAR MEVKİİ GEDELEK KÖYÜ ORHANGAZİ / BURSA AHMET GÜLMEZ AÇMALAR MEVKİİ GEDELEK KÖYÜ ORHANGAZİ / BURSA

210 İZNİK TACİR METE AYGAN SİLAHTAR CAD. NO:37/1 GAZİMAHALLESİ ANKARA AKAR MADENCİLİK SAN. VE TİC.LTD.ŞTİ. BEYLİKDÜZÜ MER.SAN.SİT.2.CAD.NO:11/15 HARİMİDERE İSTANBUL NEVZAT YAZICI MURADİYE MAH.SANAT OKULU YANI NO:66 ORHANGAZİ / BURSA İZNİK KİRAZLIYAYLA İZNİK HACIOSMAN İZNİK ELBEYLİ ESEN MİK. MAD. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. Marmara Cad. No:10 Tepeören TUZLA / İSTANBUL EFETAŞ MADENCİLİK NAKLİYAT İNŞAAT SANAYİ LTD.ŞTİ. AÇMALAR MEVKİİ GEDELEK KÖYÜ ORHANGAZİ / BURSA NİHAT ÖZER GAZCILAR CAD. ÖRKAP İŞ HANI 3/25 BURSA AHMET GÜLMEZ TÜRKMENBAŞI MAH.SSS.YAPI KOOP. B1 DA:6 SÖĞÜT / BİLECİK A.H.S. OTOMOTİV GIDA TURİZM TEKSTİL İNŞAAT MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ULUCAMİ MAH.BELEDİYE MEYDANI CEYLANLAR İŞHANI NO:9/4 YENİŞEHİR / BURSA 1.ANAFARTALAR MAH.5.SOK.NO:12 MANİSA BELDAĞ İNŞ. TAAH. TURZ. MADEN NAK. HURDACILIK HAY. GIDA TAR. ÜRN. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. AB GIDA SAN VE TIC. A.Ş. K.ÇAMLICA ÇİLEHANE CAD. ÇAMLICA EVLERİ SİTESİ NO:13/3 ÜSKÜDAR / İSTANBUL İZNİK KAYNARCA İZNİK İZNİK KARACABEY KARACABEY ELMALI TAŞLIK HOTANLI IV. GRUP KARACABEY TAŞLIK KARACABEY SUBAŞI RESİOĞLU MER. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ANKARA YOLU ÜZERİ 22. KM. İSCEHİSAR / AFYONKARAHİSAR KARACABEY KIRANLAR BANDIRMA SAN. VE TİC. A.Ş. BALIKESİR KARAYOLU 9 KM. BANDIRMA / BALIKESİR ORMET METAL TİC.A.Ş. VİŞNEZADE CAMİİ MEYDANI SOK. MARMARA APT.NO:4/4 D:8 MAÇKA BEŞİKTAŞ / İSTANBUL ALMİN MAD.SAN.VE TİC.A.Ş. MANASTIR YOLU POSTAHANE MAH. NO:8 TUZLA / İSTANBUL KARACABEY ÇAMLLICA KARACABEY KURŞUNLU

211 KARACABEY ÖRENCİK CENGİZ MADENCİLİK NAKLİYE VE İNŞAAT SAN.TİC.LTD.ŞTİ. YENİ MAH.KARAKAŞ SOK. NO.3 BOZÜYÜK / BİLECİK A.H.S. OTOMOTİV GIDA TURİZM TEKSTİL İNŞAAT MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ULUCAMİ MAH.BELEDİYE MEYDANI CEYLANLAR İŞHANI NO:9/4 YENİŞEHİR / BURSA HÜSEYİN ÖNER TAŞÇI BAKIRCILAR MAH. ATATÜRK CAD. NO:43 KAVAKLIDERE / MUĞLA A.G. SAN. VE TİC.LTD.ŞTİ. İHSANİYE MAH.TUNA CAD.ESRA SİTESİ D BLOK N0:4/A NİLÜFER / BURSA ORMET METAL TİC.A.Ş. VİŞNEZADE CAMİİ MEYDANI SOK. MARMARA APT.NO:4/4 D:8 MAÇKA BEŞİKTAŞ / İSTANBUL ÖZTÜRK MER.PA.TA.SA.TİC.LT.ŞTİ. İSMETPAŞA MAH. 63. SOK. SULTAN ÇİFTLİĞİ NO:4 GAZİOSMANPAŞA / İSTANBUL AKMER TURZ. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. EHLİBEYT MAH. 6.SOK. 18/17 EKŞİOĞLU İŞHANI BALGAT ANKARA KEMAL BAYRAKTAR İSTİKLAL MAH.ADALAR SOK.NO:14/5 ESKİŞEHİR MİL-TEN MÜT. HAF VE TİC. LTD. ŞTİ. KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU BEŞİKTAŞ / İSTANBUL ORMET METAL TİC.A.Ş. VİŞNEZADE CAMİİ MEYDANI SOK. MARMARA APT.NO:4/4 D:8 MAÇKA BEŞİKTAŞ / İSTANBUL BAYRAM GÜNEŞ TATKAVAKLI BELDESİ CUMHURİYET MAH.NO:7 M.KEMALPAŞA / BURSA ORHAN ÖZMEN BALIKESİR CAD. KOÇBIYIK APT. NO:7/9 M.KEMALPAŞA / BURSA ORHAN ÖZMEN BALIKESİR CAD. KOÇBIYIK APT. NO:7/9 M.KEMALPAŞA / BURSA ŞEFİK SEZER HAMİDİYE MAH. 17.SOK.NO:15/1 M.KEMALPAŞA / BURSA KARACABEY TAŞLIK KARACABEY KURŞUNLU KARACABEY CAMBAZKÖY KARACABEY KARACABEY SEYRAN KARACABEY ÖRENCİK MADEN KARACABEY DEVLEME AKÇAKOYUN KARACABEY KARACABEY Mermer Kuvars MADEN KARACABEY ŞAHİNBEY KARACABEY ŞAHİNKÖY KARACABEY ŞAHİNKÖY KARACABEY KARAKOCA

212 KARACABEY KARAKOCA KARACABEY İKİZCE KARACABEY KARAKOCA KARACABEY KARACABEY GÜNGÖRMEZ KARACABEY KARACABEY ŞEFİK SEZER HAMİDİYE MAH. 17.SOK.NO:15/1 M.KEMALPAŞA / BURSA MEHMET ÖZCAN AFYON-ANKARA YOLU ÜZERİ 23. KM KARA MEHMET MER.FAB. İSCEHİSAR / AFYONKARAHİSAR RESİOĞLU MER. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ANKARA YOLU ÜZERİ 22. KM. İSCEHİSAR / AFYONKARAHİSAR ÖZTÜRK CİLİK PAZ.TAAH.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. İSMETPAŞA MAH. 63.SOK. SULTAN ÇİFTLİĞİ NO:4 GAZİOSMANPAŞA / İSTANBUL CEM ÇOLAK HÜRRİYET MAH.EVİM YAPI KOOP. A.BLOK NO:11 BİLECİK BİLECİK MİL-TEN MÜTEAHHİTLİK HAFRİYAT VE TİC. LTD. ŞTİ. KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL A.B. GIDA SAN. VE TİC. A.Ş. K. ÇAMLICA ÇİLEHENE CAD. ÇAMLICA EVLERİ SİT. NO 13/3 ÜSKÜDAR / İSTANBUL GÖKTÜRK NAK.TURZ YAY.TERC.MAD.TEKS.VE SAN.MAK.ALIM-SATIM İTH.İHR.LTD. ŞTİ. EŞREF DİNÇER MAH. OKUL SOK.NO:3 GEMLİK/BURSA TURAN BEKİSOĞLU ESENBOĞA YOLU 15. KM. PURSAKLAR ANKARA KARACABEY ÖRENCİK MADEN KARACABEY BAYRAMDERE MİL-TEN MÜTEAHHİTLİK HAFRİYAT VE TİC. LTD. ŞTİ. KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL MİL-TEN MÜTEAHHİTLİK HAFRİYAT VE TİC. LTD. ŞTİ. KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL CEMİL AYAR RUNGUŞ PAŞA MAH. RUNGUŞ PAŞA CAD. ÖZAYDINLIK AP. NO:22 KAT.2 KARACABEY / BURSA MURAT BARLAS HAMİTLER MAH. ALBAYRAK CAD. NO:1 OSMANGAZİ / BURSA ORAL HARF. İNŞ. MAD. SAN. TİC. LTD. ŞTİ. RUNGUŞ PAŞA MAH. PANAYIR CAD. BELEDİYE İŞ HANI KAT:1 NO:2 KARACABEY / BURSA KARACABEY KARACABEY KARACABEY KARAKOCA KARACABEY İKİZCE KARACABEY ŞAHİNKÖY

213 KARACABEY KARACABEY ÇARIKÇI KÖYÜ AKÇAKOYUN KARACABEY ÖRENCİK TAŞLIK KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL ORAL HARF. İNŞ. MAD. SAN. TİC. LTD. ŞTİ. RUNGUŞ PAŞA MAH. PANAYIR CAD. BELEDİYE İŞ HANI KAT:1 NO:2 KARACABEY / BURSA ORAL HARF. İNŞ. MAD. SAN. TİC. LTD. ŞTİ. RUNGUŞ PAŞA MAH. PANAYIR CAD. BELEDİYE İŞ HANI KAT:1 NO:2 KARACABEY / BURSA CENGİZ MADENCİLİK NAKLİYE VE İNŞAAT SAN.TİC.LTD.ŞTİ. YENİ MAH.KARAKAŞ SOK. NO.3 BOZÜYÜK / BİLECİK AB GIDA SAN VE TIC. A.Ş. K.ÇAMLICA ÇİLEHANE CAD. ÇAMLICA EVLERİ SİTESİ NO:13/3 ÜSKÜDAR / İSTANBUL KARACABEY KARACABEY MİL-TEN MÜTEAHHİTLİK HAFRİYAT VE TİC. LTD. ŞTİ. KARACABEY DANİŞMENT KARACABEY KEDİKAYA BANDIRMA SAN. VE TİC. A.Ş. SARIKUM MAH. AKGÜN APT.1115 SOK. DAİRE NO.1 KARAMÜRSEL / KOCAELİ BALIKESİR KARAYOLU 9 KM. BANDIRMA / BALIKESİR KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL SAFFET ERDOĞAN KARACABEY DEVLEME MİL-TEN MÜTEAHHİTLİK HAFRİYAT VE TİC. LTD. ŞTİ. KARACABEY DEVLEME MİL-TEN MÜTEAHHİTLİK HAFRİYAT VE TİC. LTD. ŞTİ. KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL KARACABEY ÖRENCİK CENGİZ MADENCİLİK NAKLİYE VE İNŞAAT SAN.TİC.LTD.ŞTİ. YENİ MAH.KARAKAŞ SOK. NO.3 BOZÜYÜK / BİLECİK MİL-TEN MÜTEAHHİTLİK HAFRİYAT VE TİC. LTD. ŞTİ. KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL KARACABEY KARACABEY ÇEŞNİGİR MİL-TEN MÜTEAHHİTLİK HAFRİYAT VE TİC. LTD. ŞTİ. KARACABEY EKMEKÇİ MADEN EN MAD ENERJİ MAD. İNŞ. NAK. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. DE GOL CAD.NO:43/12 BEŞEVLER ANKARA KARACABEY ÇEŞNİGİR MİL-TEN MÜTEAHHİTLİK HAFRİYAT VE TİC. LTD. ŞTİ. KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL KARACABEY ÖRENCİK CENGİZ MADENCİLİK NAKLİYE VE İNŞAAT SAN.TİC.LTD.ŞTİ. YENİ MAH.KARAKAŞ SOK. NO.3 BOZÜYÜK / BİLECİK 212

214 KARACABEY DEVLEME MİL-TEN MÜTEAHHİTLİK HAFRİYAT VE TİC. LTD. ŞTİ. KARACABEY KURŞUNLU YÜCE NAKLIYAT EMLAK MAD. VE INŞ.SAN. TIC. LTD. ŞTI. özgürlük mah. pir. sultan cad. no:101 GEBZE / KOCAELİ KARACABEY YARIŞ MADEN LÜTFİ ÇAKIR 1.ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ BİLECİK A.B. GIDA SAN. VE TİC. A.Ş. K. ÇAMLICA ÇİLEHENE CAD. ÇAMLICA EVLERİ SİT. NO 13/3 ÜSKÜDAR / İSTANBUL CENGİZ MADENCİLİK NAKLİYE VE İNŞAAT SAN.TİC.LTD.ŞTİ. YENİ MAH.KARAKAŞ SOK. NO.3 BOZÜYÜK / BİLECİK RAFİ ALTINOK OĞUZELİ SOK.2/2 GAZİMAHALLESİ ANKARA A.H.S. OTOMOTİV GIDA TURİZM TEKSTİL İNŞAAT MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ULUCAMİ MAH.BELEDİYE MEYDANI CEYLANLAR İŞHANI NO:9/4 YENİŞEHİR / BURSA A.H.S. OTOMOTİV GIDA TURİZM TEKSTİL İNŞAAT MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ULUCAMİ MAH.BELEDİYE MEYDANI CEYLANLAR İŞHANI NO:9/4 YENİŞEHİR / BURSA YENİ ANADOLU MİNERAL MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BULVARI 7.CADDE NO:24 AŞAĞIÖVEÇLER ANKARA ÇANKAYA / ANKARA A.G. SAN. VE TİC.LTD.ŞTİ. İHSANİYE MAH.TUNA CAD.ESRA SİTESİ D BLOK N0:4/A NİLÜFER / BURSA FAHRİ KUTSAL BAYRAK PİREMİR MAH.TELEFERİK MAH. NO:11/5 YILDIRIM / BURSA YENİ ANADOLU MİNERAL MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BULVARI 7.CADDE NO:24 AŞAĞIÖVEÇLER ANKARA ÇANKAYA / ANKARA YENİ ANADOLU MİNERAL MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BULVARI 7.CADDE NO:24 AŞAĞIÖVEÇLER ANKARA ÇANKAYA / ANKARA RİOTUR MADENCİLİK A. Ş. BİLKENT PLAZA A-3 BLOK NO:27 BİLKENT ÇANKAYA / ANKARA HULUSİ AKSOY Alpagut Köyü KELES / BURSA KARACABEY TAŞLIK Kuvars KARACABEY ÖRENCİK KARACABEY ARAPCİFTLİĞİ MADEN KARACABEY TAŞLIK KARACABEY KELES BELENVİRAN MADEN KELES KARAARDIÇ KELES GELEMİÇ KELES KELES ÇAYÖREN BARAKLI MADEN MADEN KELES AVDAN IV. GRUP KELES MENTEŞE MADEN 213 KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL

215 KELES DELİCE BATI KROMLARI HAF.MAD.MER.NAK.ITH.IHR.SAN. TIC.LTD.ŞTI. Çekirge mah. Çelik sok. No:47 D:4Osmangazi/Bursa OSMANGAZİ / BURSA BATI KROMLARI HAF.MAD.MER.NAK.ITH.IHR.SAN. TIC.LTD.ŞTI. Çekirge mah. Çelik sok. No:47 D:4Osmangazi/Bursa OSMANGAZİ / BURSA İSMAİL ÖZKAN KÜÇÜKBALIKLI MAH. KAPTAN SOK. NO:23 OSMANGAZİ / BURSA KELES DAĞDİBİ KELES GELEMİÇ KELES KELES KOZBUDAKLAR ALPAGUT MADEN KELES YENÇCE MADEN Manganez KELES KARAARDIÇ KELES KÜÇÜKDELİLER MADEN KELES YUNUSLAR KELES KOCAKOVACIK HULUSİ AKSOY SAN. VE TİC.LTD.ŞTİ. İSTİKLAL MAH. NURGÜL SK. NO:26/A ESKİŞEHİR Alpagut Köyü KELES / BURSA ETİ MADEN İŞLETMELERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ CİHAN SOK. NO:2 ANKARA MURAT BARLAS HAMİTLER MAH. ALBAYRAK CAD. NO:1 OSMANGAZİ / BURSA TRAKYA BAKIR İŞL. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BUL.7.CAD.NO:24 A.ÖVEÇLER ANKARA BAYRAM GÜNEŞ TATKAVAKLI BELDESİ CUMHURİYET MAH.NO:7 M.KEMALPAŞA / BURSA İLHAN ÇAĞLI YILDIRIM BEYAZIT MAH.GİZEM SOK. NO:3 TAVŞANLI / KÜTAHYA AKTÜEL MAD.SPOR TESİSLERİ İNŞ.TUR. SEMİYE KAFADAR KELES SEFERİ IŞIKLAR KELES YUNUSLAR M ERMER BAYRAM GÜNEŞ SIHHİYE ÇALIK HALİL MAH. KÖPRÜBAŞI SOK. N:5 ÇALI NAHİYESİ NİLÜFER / BURSA TATKAVAKLI BELDESİ CUMHURİYET MAH.NO:7 M.KEMALPAŞA / BURSA KELES ALPAGUT MADEN YENİ ANADOLU MİNERAL MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. KELES GELEMİÇ MADEN TRAKYA BAKIR İŞL. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BUL.7.CAD.NO:24 A.ÖVEÇLER ANKARA KELES DAĞDİBİ ABDURRAHİM ÇELİK ALATTİN MAH. ZİNDANKAPI SOKAK NO:1 OSMANGAZİ / BURSA 214 ÇETİN EMEÇ BULVARI 7.CADDE NO:24 AŞAĞIÖVEÇLER ANKARA ÇANKAYA / ANKARA

216 KELES KOZBUDAKLAR MADEN KELES ÇAYÖREN KELES PINARCIK KELES MENTEŞE KELES KOZBUDAKLAR MADEN KELES KARAADIÇ KELES KARAARDIÇ KELES HAYDARKÖYÜ YENİ ANADOLU MİNERAL MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. KARAMEHMET MER. SAN. VE TİC. ANKARA ASFALTI ÜZERİ 23. KM. DÖRTYOL MEVKİİ İSCEHİSAR / LTD. ŞTİ. AFYONKARAHİSAR HİSAR ALAADDİN MAH.ZİNDAN HAKAN ÇELİK KAPI SOK.NO:1 BURSA HULUSİ AKSOY YAVUZ SELİM MAH.KURUBAŞ SOK.NO.12/2 YILDIRIM / BURSA M.ZİYA ÖZKAN GAZİPAŞA MAH.BEYCE SOK.NO:15 ORHANELİ / BURSA MURAT BARLAS HAMİTLER MAH. ALBAYRAK CAD. NO:1 OSMANGAZİ / BURSA YENI FEDERAL MER.MAD.ELEKT.İNŞ.TAAH.TİC.V E SAN.LTD.ŞTİ. 1. O.S.B. HANLIBELDESİ KOCAELİ OSMAN GÜLTEN MOTORLU SANAYİ ÇARŞISI KESMETAŞ SOK. NO:34/A KONYA BURAK KAYA KESTEL ERDOĞAN MADEN KESTEL KESTEL GÖLBAŞI MADEN KESTEL ÇATALTEPE KESTEL HAMAMLIKIZIK KESTEL OSMANİYE KESTEL MADEN KESTEL BÜRHANİYE KÖYÜ CAN ONUR KESTEL ÇATALTEPE ÇETİN EMEÇ BULVARI 7.CADDE NO:24 AŞAĞIÖVEÇLER ANKARA ÇANKAYA / ANKARA BURSA ÇİMENTO FABRİKASI A.Ş. VİLLAKENT SİTESİ NO:12 ÇAĞRIŞAN KÖYÜ MUDANYA / BURSA İZNİK CAD.ÇINAR SOK.NO:4 YENİŞEHİR/BURSA YENİŞEHİR / BURSA ULUYOL NO :20 BURSA YETER BÖLÜKBAŞI KORKUTREİS MAH. LALE SOK. NO: 19/9 ÇANKAYA / ANKARA TURGUT HACIOĞULLARI KARAMAN MAH.OKUL CAD.NO:7 NİLÜFER / BURSA YORK İNŞAAT SAN. VE TİC. A.Ş. BURSA ÇİMENTO FABRİKASI A.Ş. ÇEKİRGE CAD. İNTAM 101/307 BURSA ULUYOL NO :20 BURSA YETER BÖLÜKBAŞI KORKUTREİS MAH. LALE SOK. NO: 19/9 ÇANKAYA / ANKARA HASAN ÖZTİMUR FEVZİ ÇAKMAK CAD.BEYSEL APT. NO:51/2 BURSA

217 KESTEL SEYMEN KESTEL OSMANİYE MERKEZ BAŞKÖY MERKEZ KADRİYE MERKEZ SUGÖREN MADEN YETER BÖLÜKBAŞI YORK İNŞAAT SAN. VE TİC. A.Ş. CANTÜRK İNŞ. SAN. VE TİC. A.Ş. MERKEZ KADRİYE MERKEZ SUGÖREN IV. GRUP MERKEZ MERKEZ BAŞKÖY MERKEZ DÜMEREK MADEN MERKEZ AYVA KÖY MADEN MERKEZ MERKEZ MERKEZ MERKEZ SEYMEN JEOTERMAL KAYNAKLAR VE FEVZİÇAKMAK MAH. NO: PENDİK / İSTANBUL OSMAN NURİ GÜNIŞILDAR ULUCAMİ MAH.MELTEM SOK.4/2 KÖYCEĞİZ / MUĞLA BAHAR MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ OSMAN NURİ GÜNIŞILDAR 216 ÇETİN EMEÇ BULVARI 77.SOKAK 3/10 A.ÖVEÇLER ÇANKAYA / ANKARA ULUCAMİİ MAHALLESİ MELTEM SOK. NO:4/2 KÖYCEĞİZ / MUĞLA ANIT İNŞAAT TESİSAT TAAHHÜT SAN. VE TİC. A.Ş. ÇEKİRGE CAD.İNTAM 99 İŞ MERKEZİ KAT:4 NO:29 BURSA CUMHUR BAT GEÇİM SOK.NO:22/2 KURTULUŞ ÇANKAYA / ANKARA MADKİM MAD. KİMYA SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ETHEMEFENDİ CAD. SAFA APT NO:110/12 ERENKÖY İSTANBUL ÖMER ÇAKIR KÖREKEM KÖYÜ M.KEMALPAŞA / BURSA HALET FIRATTEKİN MUDANYA CAD. TAN STS. NO 81/1 OSMANGAZİ / BURSA ÇAĞDAŞ İNŞAAT TURİZM SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. ÇAĞDAŞ İNŞAAT TURİZM SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. ÇEKİRGE CAD. İNTAM 101/307 BURSA İNÖNÜ CAD.MODÜL İŞHANI NO:108 K:3/10 OSMANGAZİ/BURSA OSMANGAZİ / BURSA T.G.M. TRAVERTEN GRANİT SAN. VE İHR.A.Ş. NAİL GÜRSÖZ MERKEZ KORKUTREİS MAH. LALE SOK. NO: 19/9 ÇANKAYA / ANKARA ULUDAĞ MADEN SULARI TÜRK LTD. ŞTİ. KIBRIS ŞEHİTLERİ CAD.YÜKSEL ÇAĞLAR İŞ MERKEZİ BODRUM / MUĞLA KIBRIS ŞEHİTLERİ CAD.YÜKSEL ÇAĞLAR İŞ MERKEZİ BODRUM / MUĞLA OĞUZLAR MAH. 611.SOK. ÖZSEYMEN SİTESİ D BLOK NO:15 ELVANKENT ETİMESGUT / ANKARA SOĞUKPINAR NAHİYESİ ÇAYBAŞI KÖYÜ BURSA

218 MİNERALLİ SULAR MERKEZ MADEN MERKEZ IV. GRUP MERKEZ BAŞKÖY MERKEZ YAYLACIK MADEN MERKEZ ORTABURUN MERKEZ AKÇAPINAR MERKEZ UNÇUKURU MERKEZ MERKEZ MADEN MADEN OYLAT KAPLICALAR LTD.ŞTİ.ORTAKLIĞI HALİL İBRAHİM KONUR YENİ MAH. SADIK PENBE CD. N:99/1 TAVŞANLI / KÜTAHYA ÇAĞDAŞ İNŞAAT TURİZM SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. KIBRIS ŞEHİTLERİ CAD.YÜKSEL ÇAĞLAR İŞ MERKEZİ BODRUM / MUĞLA SEBAHATTİN YILDIZ İSTANBUL CAD.NO:256 / 18 ULUS ALTINDAĞ / ANKARA TİM MÜHENDİSLİK LTD.ŞTİ. 8.CAD.ÖZLEN APT. EMEK ANKARA MEHMET HATTAT GELİNCİK SOK. NO:7/14 GÜVENEVLER ANKARA HAŞİM ALTINSOY SAN. VE TİC. A.Ş. İSTİKLAL MAH.YEŞİLTEPE SOK.AYDOĞANLAR APT.KAT:2D:7/5 ESKİŞEHİR EMDA İNŞ. VE TİC. A.Ş. DR.MEDİHA ELDEM SOK.NO:39/4 YENİŞEHİR ÇANKAYA / ANKARA YENİ ANADOLU MİNERAL MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BULVARI 7.CADDE NO:24 AŞAĞIÖVEÇLER ANKARA ÇANKAYA / ANKARA SALİH ÇİMEN MERKEZ KİLLİK MERKEZ ATLAS MADEN SEBAHATTİN YILDIZ SANAYİ MAH.S.SELİM CAD.HARMAN SOK.NO:1/1 KAĞITHANE İSTANBUL İSTANBUL CAD.NO:256 / 18 ULUS ALTINDAĞ / ANKARA AS MADENCİLİK HAFRİYAT NAKLİYAT OTOMOTİV SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. YILDIRIM BEYAZİT MAH. İPEKKENT C BLOK D:4 KÜTAHYA BURHANETTİN TAŞCI İZMİR CAD. NO: 7/2 KIZILAY ÇANKAYA / ANKARA MERKEZ AYAZMA MERKEZ BAŞKÖY MADEN TRAKYA BAKIR İŞL. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BUL.7.CAD.NO:24 A.ÖVEÇLER ANKARA YENİ ANADOLU MİNERAL MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BULVARI 7.CADDE NO:24 AŞAĞIÖVEÇLER ANKARA ÇANKAYA / ANKARA MERKEZ MERKEZ MADEN 217

219 MERKEZ MERKEZ BAŞKÖY BAŞKÖY MADEN GÜL ARZUM MERT İNÖNÜ CAD.MODÜL İŞHANI NO:108 K:3/10 OSMANGAZİ/BURSA OSMANGAZİ / BURSA ANKARA ASF. NO:306 BURSA MERKEZ ORTABURUN TİM MÜHENDİSLİK LTD.ŞTİ. 8.CAD.ÖZLEN APT. EMEK ANKARA MERKEZ ERENLER BAYRAM GÜNEŞ TATKAVAKLI BELDESİ M.KEMALPAŞA / BURSA MERKEZ KAYAPA ŞENTÜRK OTO MOT.ARAÇ VE MAD.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. YENİ YALOVA YOLU 3.KM. BURSA MERKEZ İSMETİYE HALET FIRATTEKİN MUDANYA CAD. TAN STS. NO 81/1 OSMANGAZİ / BURSA HAŞİM ALTINSOY SAN. VE TİC. A.Ş. İSTİKLAL MAH.YEŞİLTEPE SOK.AYDOĞANLAR APT.KAT:2D:7/5 ESKİŞEHİR KARAMEHMET SANAYİ VE TİC. LTD. ŞTİ. AFYON-ANKARA ASFALTI 23. KM. DÖRTYOL MEVKİİ İSCEHİSAR / AFYONKARAHİSAR MEVLÜT ÜLKÜ EKREN SUADİYE CAD. 97/5 YENİMAHALLE / ANKARA KAZIM KAPICIOĞLU İZMİR YOLU KÜÇÜK SANAYİ SİT. KARŞISI NO:278 NİLÜFER / BURSA CEYHAN AYDIN ESENTEPE MAH. ANKARA CAD. ZİGANA SOK. 8/2 KARTAL / İSTANBUL TUREKS TURUNÇ MAD.İÇ VE DIŞ TİC.A.Ş. MİLLİ EGEMENLİK CAD. NO:22 ŞERAFETTİN BAŞER NECATİBEY CAD.YEŞİLIRMAK SOK. NO:5/4 ANKARA SABRİ AŞÇI BARBAROS MAH.PANAYIR CAD.39. SOK.NO:4 BURSA CANTÜRK İNŞ. SAN. VE TİC. A.Ş. MERKEZ MERKEZ UNÇUKURU SEÇKÖY MERKEZ MERKEZ ÇATALAĞIL KÖYÜ MERKEZ HASANAĞA KÖYÜ MERKEZ ÜÇPINAR MERKEZ SAİTABAT MERKEZ AVDANCAK ALİ OSMAN SANU MERKEZ KİRAZ MERKEZ KAYAPA ŞAKİR GÜZEL 218 LALAŞAHİN MAH. MUSA UZEL CAD. NO:53 M.KEMALPAŞA / BURSA ŞENYUVA MAH.MECNUN SOK.NO:32/1 BEŞTEPE ÇANKAYA / ANKARA

220 MERKEZ BAŞKÖY M.KEMALPAŞA HACIALİ M.KEMALPAŞA DOĞANALAN M.KEMALPAŞA PAŞALAR M.KEMALPAŞA KİLLİK M.KEMALPAŞA M.KEMALPAŞA ŞAMSEKİ SIRT M.KEMALPAŞA KAPALIOLUK M.KEMALPAŞA KABULBABA M.KEMALPAŞA GARİPÇETEKKE M.KEMALPAŞA GÜVEM KÖYÜ ÇAĞDAŞ İNŞAAT TURİZM SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. İDRİS SEVİMLİ BASRİ EFE DAVITKADI MAH.ALAN ÇIKMAZI NO:19 BURSA BİLAL BAYHAN HAMİDİYE MAH. 9.NOLU NO:8 M.KEMALPAŞA / BURSA TUREKS TURUNÇ MAD.İÇ VE DIŞ TİC.A.Ş. MİLLİ EGEMENLİK CAD. NO:22 RAMAZAN ELMAS AŞIK VEYSEL CAD. ÇIRÇIR MAH. BURKULAN SOK. NO:11 ALİBEYKÖY İSTANBUL REFİK BECERİKLİ YUNUS EMRE MAH. 12 NOLU SOK. NO:2/3 M.KEMALPAŞA / BURSA AYSEL YEŞİLDAĞ TOPAĞAÇ IHLAMUR NİŞANTAŞI YOLU 75/16 NİŞANTAŞI İSTANBUL GÜNDOĞDU VE MADEN SAN.LTD.ŞTİ GÜNDOĞDU KÖYÜ M.KEMALPAŞA / BURSA ŞAKİR GÜZEL ŞENYUVA MAH.MECNUN SOK.NO:32/1 BEŞTEPE ÇANKAYA / ANKARA M.KEMALPAŞA M.KEMALPAŞA KAYABAŞI MADEN M.KEMALPAŞA DÖLLÜK IV. GRUP M.KEMALPAŞA KIBRIS ŞEHİTLERİ CAD.YÜKSEL ÇAĞLAR İŞ MERKEZİ BODRUM / MUĞLA Hamza Bey Mah. Azadlı Cad. No:47/A M.KEMALPAŞA / BURSA KARA MEHMET MER. SAN.VE TİC. İSÇEHİSAR-ANKARA ASFALTI ÜZERİ DÖRT YOL CİVARI 23.KM. LTD. ŞTİ. İSCEHİSAR / AFYONKARAHİSAR TARIK EKİZ İSTANBUL YOLU 7.KM. T.M.O.YANI GÜVERCİNLİK ANKARA SEBAHATTİN YILDIZ İSTANBUL CAD.NO:256 / 18 ULUS ALTINDAĞ / ANKARA CEMİLOĞULLARI İNŞ. MALZ. MADEN. TUR. İNŞ. MÜTEAH. TEKS. SAN. NAKL. PAZAR. TİC. İTH. İHR. LTD. ŞTİ. KAZIM KARABEKİR MAH. KANARYA SOK. NO:40 YILDIRIM / BURSA TARIK EKİZ İSTANBUL YOLU 7.KM. T.M.O.YANI GÜVERCİNLİK ANKARA

221 M.KEMALPAŞA M.KEMALPAŞA SİNCANSARIÇ M.KEMALPAŞA YENİCE IV. GRUP M.KEMALPAŞA TARIK EKİZ YÜCE NAKL.EMLAK MAD.İNŞ.SAN.TİC.LTD.ŞTİ. NECMETTİN GÜLBABA TARIK EKİZ ÜMİT ÖZKUL M.KEMALPAŞA GÜVEM M.KEMALPAŞA ORHANİYE MADEN M.KEMALPAŞA DEMİRELİ M.KEMALPAŞA SARI MUSTAFA M.KEMALPAŞA M.KEMALPAŞA OSMANİYE MADEN M.KEMALPAŞA ŞEHRİMAN MİL-TEN MÜT. HAF VE TİC. LTD. ŞTİ. MİL-TEN MÜT. HAF VE TİC. LTD. ŞTİ MADEN ÖZGÜRLER MAH.PİR SULTANI CAD.NO:101 GÜZELTEPE GEBZE / KOCAELİ KORKUTREİS MAH. LALE SOK. NO 19/9 ÇANKAYA / ANKARA İSTANBUL YOLU 7.KM. T.M.O.YANI GÜVERCİNLİK ANKARA ŞENYUVA MAH.MECNUN SOK.NO:32/1 BEŞTEPE YENİMAHALLE / ANKARA KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU BEŞİKTAŞ / İSTANBUL KORE ŞEHİTLERİ CAD. NO:41 ZİNCİRLİKUYU BEŞİKTAŞ / İSTANBUL GİLSAR MAD.SAN. VE TİC.LTD.ŞTİ. CUMHURİYET BULVARI NO:288/2 ALSANCAK İZMİR TARIK EKİZ İSTANBUL YOLU 7.KM. T.M.O.YANI GÜVERCİNLİK ANKARA MUALLA MANDAL ALİ OSMAN SANU M.KEMALPAŞA ALPAĞUT İSTANBUL YOLU 7.KM. T.M.O.YANI GÜVERCİNLİK ANKARA ERHAN KOCABACAK 94.SOK 2910 GÖZTEPE İZMİR LALAŞAHİN MAH. MUSA UZEL CAD. NO:53 M.KEMALPAŞA / BURSA Şenyuva Mah. Mertler Sok. No:94/3 Beştepe YENİMAHALLE / ANKARA ÇAYIRYOLU SOK.ÜÇGEN PLAZA NO:7 KAT:11 İÇERENKÖY İSTANBUL 77.SOK.NO:3/7 ÖVEÇLER BAHAR MAD.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. ÇANKAYA / ANKARA SİLKAR MAD.SAN.VE TİC.A.Ş. M.KEMALPAŞA HIRSIZPINARI M.KEMALPAŞA ÇAMLICA M.KEMALPAŞA M.KEMALPAŞA Mermer 220 ALTAŞ MADENCİLİK İNŞ.TAAH.SAN.VE TİC. A.Ş. ALTAŞ MADENCİLİK İNŞ.TAAH.SAN.VE TİC. A.Ş. BARIŞ MANCO CAD. 38. SOK.NO:21/5 BALGAT ÇANKAYA / ANKARA BARIŞ MANCO CAD. 38. SOK.NO:21/5 BALGAT ÇANKAYA / ANKARA

222 M.KEMALPAŞA M.KEMALPAŞA ALTAŞ MADENCİLİK İNŞ.TAAH.SAN.VE TİC. A.Ş. ALTAŞ MADENCİLİK İNŞ.TAAH.SAN.VE TİC. A.Ş. ALTAŞ MADENCİLİK İNŞ.TAAH.SAN.VE TİC. A.Ş. BARIŞ MANCO CAD. 38. SOK.NO:21/5 BALGAT ÇANKAYA / ANKARA BARIŞ MANCO CAD. 38. SOK.NO:21/5 BALGAT ÇANKAYA / ANKARA BARIŞ MANCO CAD. 38. SOK.NO:21/5 BALGAT ÇANKAYA / ANKARA M.KEMALPAŞA M.KEMALPAŞA DORAK TUREKS TURUNÇ MAD.İÇ VE DIŞ TİC.A.Ş. MİLLİ EGEMENLİK CAD. NO:22 GÜNDOĞDU VE MAD. SAN. TİC. LTD. ŞTİ. GÜNDOĞDU KÖYÜ M.KEMALPAŞA / BURSA HALİS BATAL DEVECİKONAK NAHİYESİ MUSTAFAKEMALPAŞA M.KEMALPAŞA / BURSA ZEKİ RİCA ÇANCILAR RESULZADE İŞHANI ZEMİN KAT: NO:5 BURSA YILMAZ UYSAL İSTİKLAL CAD. 348/4 BEYOĞLU / İSTANBUL SALİH SERDAR ÇAKMAK HOŞDERE CAD. 68/17 Y. AYRANCI ANKARA ALKAN MAD.VE MER.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. ÇAMURLUK MVK.NO:10 ALTINOVA / YALOVA TOPKARA. İŞL.SAN.VE TİC.LTD.Ş MERKEZ MAH.SABAABAD CAD. NO:23/1 AKGÜN İŞ MERKEZİ KAĞITHANE KAĞITHANE / İSTANBUL VEDAT GÜLTEKİN SEDAT SİMAVİ SOK ÇANKAYA / ANKARA HÜSEYİN KARAASLAN CİNNAH CA. NO:34/5 ÇANKAYA / ANKARA M.KEMALPAŞA GÜNDOĞDU M.KEMALPAŞA ALPAGUT M.KEMALPAŞA ONAÇ MADEN M.KEMALPAŞA KAZANPINAR M.KEMALPAŞA DOĞANALAN M.KEMALPAŞA KAZANPINAR M.KEMALPAŞA Mermer M.KEMALPAŞA MURADİYESARNIÇ M.KEMALPAŞA YENİCE M.KEMALPAŞA KABULBABA M.KEMALPAŞA SARIMUSTAFA M.KEMALPAŞA PAŞALAR MADEN Mermer 221 TUREKS TURUNÇ MAD.İÇ VE DIŞ TİC.A.Ş. TUREKS TURUNÇ MAD.İÇ VE DIŞ TİC.A.Ş. ÖZCAN ÇOBAN MİLLİ EGEMENLİK CAD. NO:22 MİLLİ EGEMENLİK CAD. NO:22 YENİ MAH. İSTİKLAL CAD. NO:5 YENİDOĞAN SÖKE / AYDIN

223 M.KEMALPAŞA KÖSEHOROZ M.KEMALPAŞA GÜVEM KÖYÜ ÖĞÜN OTO SAN. VE TİC. İNŞ.İTH. İHR.LTD.ŞTİ. FİKİRTEPE HIZIRBEY CAD. NO:3 KADIKÖY / İSTANBUL ÇİFT YILDIZ OTOMOTİV ELEK. İNŞ. TAAH. TUR. NAK. SAN. VE TİC. A.Ş. CUMHURİYET MAH. ZAMBAK SOK. NO:24 SÖĞÜT / BİLECİK REMZİ BAYRAM M.KEMALPAŞA KARAOĞLAN IV. GRUP TOPKARA. İŞL.SAN.VE TİC.LTD.Ş M.KEMALPAŞA MURADİYE M.KEMALPAŞA SARNIÇ KÖYÜ M.KEMALPAŞA ÇÖRTÜK M.KEMALPAŞA M.KEMALPAŞA GÜVEM M.KEMALPAŞA DOĞANALAN M.KEMALPAŞA AKÇAPINAR M.KEMALPAŞA ALPAĞUT MADEN M.KEMALPAŞA KAZANPINAR M.KEMALPAŞA E.KIZILELMA LÜTFİ ÇAKIR RAHMİ YAŞAR ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ BİLECİK MUSTAFA KEMAL PAŞA ÇAVUŞKÖY BURSA CUMHURİYET MAH. ZAMBAK SOK. NO:24 SÖĞÜT / BİLECİK KARAMEHMET SANAYİ VE TİC. LTD. ŞTİ. AFYON-ANKARA ASFALTI 23. KM. DÖRTYOL MEVKİİ İSCEHİSAR / AFYONKARAHİSAR MEHMET LÜTFİ SAKARYA TCK. 4. BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ LOJMANLARI D BLOK NO: 14 YENİMAHALLE / ANKARA TUREKS TURUNÇ MAD.İÇ VE DIŞ TİC.A.Ş. MİLLİ EGEMENLİK CAD. NO:22 HİKMET ERDOĞAN ÇAKIRCA KÖYÜ DURSUNBEY / BALIKESİR OSMAN GÜLTEN MOTORLU SANAYİ ÇARŞISI KESMETAŞ SOK. NO:34/A KONYA BUKET ERCAN ERGENEKON MAH.KORDONBOLU CAD. 15/43 YENİMAHALLE / ANKARA YENİ MAD.NAK.AKAR.TEKS.TİC.SAN.A. Ş. KIRMIZITOPRAK MAH.SELVİ SOK.NO: 1/3 ESKİŞEHİR MADEN HAMZABEY MAH. BAHÇELİ GEÇİT NO:1 D:3 M.KEMALPAŞA / BURSA ÇİFT YILDIZ OTOMOTİV ELEK. İNŞ. TAAH. TUR. NAK. SAN. VE TİC. A.Ş. M.KEMALPAŞA DOĞANALAN M.KEMALPAŞA SİNCANSARNIÇ ABDULLAH YAVUZ KAZIMKARABEKİR MAH. KARAKAYA SOK. NO:6 YILDIRIM / BURSA MERKEZ MAH.SABAABAD CAD. NO:23/1 AKGÜN İŞ MERKEZİ KAĞITHANE KAĞITHANE / İSTANBUL

224 REMZİ ÖZCAN M.KEMALPAŞA SÖĞÜTALAN M.KEMALPAŞA SÖĞÜTALAN M.KEMALPAŞA SÖĞÜTALAN M.KEMALPAŞA YALINTAŞ ANKARA ASFALTI 23. KM. DÖRTYOL MEVKİİ İSCEHİSAR / AFYONKARAHİSAR KARA MEHMET MER. SAN.VE TİC. İSÇEHİSAR-ANKARA ASFALTI ÜZERİ DÖRT YOL CİVARI 23.KM. LTD. ŞTİ. İSCEHİSAR / AFYONKARAHİSAR ENDER UZUN HASDAL YOLU HAMİDİYE MAH.OKUL SOK.NO:3/1 KAĞITHANE / İSTANBUL ERDOĞAN EZGİN HAMİDİYE MAH. FEVZİPAŞA CAD. 139-B M.KEMALPAŞA / BURSA BELEDİYE SARAYI ALTI NO:7 MUDANYA / BURSA M.KEMALPAŞA HIRSIZPINARI KADEMOĞLU İNŞ. TAAH.VE SAN. LTD. ŞTİ. M.KEMALPAŞA SARIMUSTAFA TUREKS TURUNÇ MAD.İÇ VE DIŞ TİC.A.Ş. MİLLİ EGEMENLİK CAD. NO:22 M.KEMALPAŞA BURHANETTİN TAŞCI İZMİR CAD. NO: 7/2 KIZILAY ÇANKAYA / ANKARA M.KEMALPAŞA GÜVEM RAHMİ YAŞAR M.K.PAŞA ÇAVUŞ KÖYÜ BURSA GÜZEL MAD MÜŞ.MÜH.VE İNŞ.İTH. İHR.SAN.TİC.LTD.ŞTİ. İHR.SAN.TİC.LTD.ŞTİ. ŞENYUVA MAH.MECNUN SOK.NO:32/1 BEŞTEPE YENİMAHALLE / ANKARA YENİ MAD.NAK.AKAR.TEKS.TİC.SAN.A. Ş. TUREKS TURUNÇ MAD.İÇ VE DIŞ TİC.A.Ş. YENİ MAD.NAK.AKAR.TEKS.TİC.SAN.A. Ş. KIRMIZITOPRAK MAH.SELVİ SOK.NO: 1/3 ESKİŞEHİR M.KEMALPAŞA GÜVEM Mermer M.KEMALPAŞA MADEN M.KEMALPAŞA M.KEMALPAŞA SÖĞÜTALAN MADEN M.KEMALPAŞA KAPAKLIOLUK M.KEMALPAŞA KAPAKLIOLUK MİLLİ EGEMENLİK CAD. NO:22 KIRMIZITOPRAK MAH.SELVİ SOK.NO: 1/3 ESKİŞEHİR İLYAS GÜRÇEŞME Bişkek Cad. (8. Cad.) 153/8 Emek ÇANKAYA / ANKARA İLYAS GÜRÇEŞME Bişkek Cad. (8. Cad.) 153/8 Emek ÇANKAYA / ANKARA İZMİR CAD. NO:25/7 DEMİR EXPORT A. Ş. M.KEMALPAŞA ÖMERALTI IV. GRUP M.KEMALPAŞA KAZANPINAR HÜSEYİN KARAASLAN KIZILAY CİNNAH CA. NO:34/5 ÇANKAYA / ANKARA

225 M.KEMALPAŞA KADİRÇEŞME M.KEMALPAŞA KIZILELMA MADEN M.KEMALPAŞA KABULBABA MUDANYA IV. GRUP AKTAŞ SAN.VE TİC.A.Ş /1 NO:8 ATATÜRK ORGANİZE SAN.BÖLGESİ ÇİĞLİ / İZMİR MUALLA MANDAL 94.SOK 2910 GÖZTEPE İZMİR SAFET KARAMAN AKALIN İŞ MERK. NO:55 ÇAN / ÇANAKKALE TURGUT HACIOĞULLARI KARAMAN MAH. OKUL CAD.NO:7 NİLÜFER / BURSA ankara asfaltı dsi karşısı no:23 BURSA MUDANYA ALTINTAŞ B.ERGÜNLER YOL YAPI İNŞAAT TAAHHÜT MADENCİLİK SANAYİ VE TİCARET LTD. ŞTİ. MUDANYA YÖRÜKYENİCES SİNTA- SAN. İNŞ.TAAHHÜT VE TİC. A. Ş. ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ GRİ CAD. NO:8 BURSA MUDANYA EŞKEL MADEN ZİYA TOĞAN EGE MAH.YAPICILAR SOK.NO:11 BALIKESİR ÇAKIRHAMAM TEMİZ CAD. SÜTMEN İŞHANI NO:14/ BURSA KARABEYLER İNŞ.NAK.MAD.SAN. SOĞANLI ODUN KÖMÜR DEPOLARI VE TİC.LTD.ŞTİ. 2 KISIM NO:19 İHSAN YÖRDEM MUDANYA ALTINTAŞ NİLÜFER TAHTALI NİLÜFER KAYAPA NİLÜFER GÜNGÖREN NİLÜFER BAŞKÖY NİLÜFER GÜMÜŞTEPE NİLÜFER NİLÜFER GÜNGÖREN KURUÇEŞME YETER BÖLÜKBAŞI KORKUTREİS MAH. LALE SOK. NO: 19/9 ÇANKAYA / ANKARA AKMER TUR.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. LALAŞAHİN MAH. SETBOYU SOK. NO:8/3 M.KEMALPAŞA / BURSA İSMAİL HAKKI NEVCANOĞLU AKPINAR MAH. ASLAN SOK. NO:11/3 ORHANGAZİ / BURSA KARABEYLER İNŞ.NAK.MAD.SAN. SOĞANLI ODUN KÖMÜR DEPOLARI VE TİC.LTD.ŞTİ. 2 KISIM NO:19 KARTAŞ MAD.VE İNŞ.TİC.LTD.ŞTİ. BALGAT 2.CAD. 25/1 BALGAT ÇANKAYA / ANKARA ÇERVAT ÇERVATOĞLU ATATÜRK SİTESİ HİLMİ ÇAYIROĞLU SOK.13/6 ORAN ÇANKAYA / ANKARA ŞENOL GÖÇMENÇELEBİ KARAGÖZ CAD.GÖÇMENÇELEBİ APT. NO:47 BURSA AYSEL YEŞİLDAĞ TOPAĞAÇ IHLAMUR NİŞANTAŞI YOLU 75/16 NİŞANTAŞI İSTANBUL NİLÜFER MAKSEMPINAR MADEN NİLÜFER GÜNGÖREN

226 Kireç Taşı ( 2. Grup ) NİLÜFER GÜNGÖREN NİLÜFER KORUBAŞI KÖYÜ NİLÜFER UNÇUKUR NİLÜFER BALYAS IV. GRUP SERKA MER.MAD.TEKS.KONF. İNŞ.TURZ.GIDA MAK.OTO.VE PET.ÜRÜN.SAN.VE TİC. LTD.ŞTİ ANADOLU MAHALLESİ BAHÇE SOK. NO : 2 YILDIRIM / BURSA ORHAN ÖZMEN BALIKESİR CAD. KOÇBIYIK APT. NO:7/9 M.KEMALPAŞA / BURSA ŞEFİK SEZER HAMİDİYE MAH. 17.SOK. NO:15 M.KEMALPAŞA / BURSA HAKAN ÇELİK ALAATTİN MAH. ZİNDANKAPI SOK. NO 1 OSMANGAZİ / BURSA CANTÜRK İNŞ. SAN. VE TİC. A.Ş. NİLÜFER KAYAPA NİLÜFER KAYAPA ER-MAT İNŞ. MAD. PET. TEKS. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. NADİR ÇOBAN NİLÜFER AYVA NİLÜFER HASANAĞA HALİL YILMAZ NİLÜFER MAMURE NİLÜFER KURUÇEŞME NİLÜFER MAKSENPINAR NİLÜFER BAŞKÖY MADEN NİLÜFER KURUÇEŞME NİLÜFER GÜNGÖREN NİLÜFER TAHTALI NİLÜFER 225 İSTAŞ İSTANBUL TAŞ VE MER SAN LTD ŞTİ İSTAŞ İSTANBUL TAŞ VE MER SAN LTD ŞTİ SEBAHATTİN ÇELEBİ MFT İNŞ.MADEN NAK.LTD.ŞTİ. İNÖNÜ CAD.MODÜL İŞHANI NO:108 K:3/10 OSMANGAZİ/BURSA OSMANGAZİ / BURSA MUDANYA CAD.NO:33 EMEK BURSA SABRİBEY MAH.SARAÇLAR ÇARŞISI N-1 K-3 M.KEMALPAŞA / BURSA ODUNLUK MAH. LEFKOŞE CAD. OPERATÖR SOK. NO.8 NİLÜFER / BURSA HÜSNİYE SOK.NO:11/17 ALTINTEPE-KÜÇÜKYALI İSTANBUL HÜSNİYE SOK.NO:11/17 ALTINTEPE-KÜÇÜKYALI İSTANBUL MAHSENPINAR KÖYÜ NİLÜFER / BURSA NİLGÜN SOK.14/11 ÇANKAYA / ANKARA CEMAL KOÇER HÜDAVENDİGAR MAH.KUZEY SOK.NO:22 BURSA BURSA ŞEFİK SEZER HAMİDİYE MAH. 17.SOK. NO:15 M.KEMALPAŞA / BURSA YETİM İNŞ. MÜH. TİC. VE SAN. LTD. ŞTİ. ÜNLÜ KARDEŞLER İŞHANI 16/1 OSMANGAZİ / BURSA TUREKS TURUNÇ MAD.İÇ VE DIŞ TİC.A.Ş. MİLLİ EGEMENLİK CAD. NO:22

227 NİLÜFER KAZANPINAR NİLÜFER GÜNGÖREN NİLÜFER ÜÇPINAR UĞUR SARAÇOĞLU ANADOLU MAH. ÇİLEK SOK. NO:1 YILDIRIM / BURSA AYSEL YEŞİLDAĞ TOPAĞAÇ IHLAMUR NİŞANTAŞI YOLU 75/16 NİŞANTAŞI İSTANBUL AYSEL YEŞİLDAĞ TOPAĞAÇ IHLAMUR NİŞANTAŞI YOLU 75/16 NİŞANTAŞI İSTANBUL MUSTAFA BOZ NİLÜFER GÜNGÖREN NİLÜFER GÜNGÖREN NİLÜFER KORUBAŞI NİLÜFER KAYAPA NİLÜFER BAŞKÖY NİLÜFER GÜNGÖREN NİLÜFER GÜNGÖREN NİLÜFER GÜNGÖREN NİLÜFER KORUBAŞI NİLÜFER GÜNGÖREN NİLÜFER ERENLER Kalker NİLÜFER GÜNGÖREN NİLÜFER KAYAPA NİLÜFER KAYAPA MADEN 226 AYSEL YEŞİLDAĞ KONAK MAH. KONAK CAD. YILDIZLAR APT. NO 95 D 6 NİLÜFER / BURSA TOPAĞAÇ IHLAMUR NİŞANTAŞI YOLU 75/16 NİŞANTAŞI İSTANBUL BEHLÜL KENAN TAŞÇI İLKİZ SOK. NO:15/3 SIHHIYE ÇANKAYA / ANKARA YETER BÖLÜKBAŞI KORKUTREİS MAH. LALE SOK. NO: 19/9 ÇANKAYA / ANKARA CANTÜRK İNŞ. SAN. VE TİC. A.Ş. İNÖNÜ CAD.MODÜL İŞHANI NO:108 K:3/10 OSMANGAZİ/BURSA OSMANGAZİ / BURSA AYSEL YEŞİLDAĞ TOPAĞAÇ IHLAMUR NİŞANTAŞI YOLU 75/16 NİŞANTAŞI İSTANBUL AYSEL YEŞİLDAĞ TOPAĞAÇ IHLAMUR NİŞANTAŞI YOLU 75/16 NİŞANTAŞI İSTANBUL AYSEL YEŞİLDAĞ TOPAĞAÇ IHLAMUR NİŞANTAŞI YOLU 75/16 NİŞANTAŞI İSTANBUL TUREKS TURUNÇ MAD.İÇ VE DIŞ TİC.A.Ş. MİLLİ EGEMENLİK CAD. NO:22 AYSEL YEŞİLDAĞ TOPAĞAÇ IHLAMUR NİŞANTAŞI YOLU 75/16 NİŞANTAŞI İSTANBUL DEMMER DEMİRELLER MER. SAN. SANAYİ BÖLGESİ VE TİC. A.Ş İSCEHİSAR / AFYONKARAHİSAR FATMA GÜNEN LİMONLU SOK.1/4 ABİDİNPAŞA MAMAK / ANKARA YETER BÖLÜKBAŞI KORKUTREİS MAH. LALE SOK. NO: 19/9 ÇANKAYA / ANKARA HALİL YILMAZ KEFKOŞE CAD.OPRETÖR SOK. NO:8 BURSA

228 YETİM İNŞ. MÜH. TİC. VE SAN. LTD. ŞTİ. ÜNLÜ KARDEŞLER İŞHANI 16/1 OSMANGAZİ / BURSA AYSEL YEŞİLDAĞ TOPAĞAÇ IHLAMUR NİŞANTAŞI YOLU 75/16 NİŞANTAŞI İSTANBUL NİLÜFER TAHTALI NİLÜFER GÜNGÖREN ORHANELİ KOZLUCA IV. GRUP KORUNT MAD. İNŞ. HAZIR BETON YEŞİLKENT YOLU ÜZERİ NAK. SAN. VE TİC. A.Ş. BOZÜYÜK / BİLECİK DEMOR YAPI İNŞ. NAK. MAD. TUR. TEK. GID. OTO. YED. PAR. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. YENİ YALOVA YOLU BUTTİM İŞ MKZ. C BLOK NO:200 BURSA ALİ GÜNGÖRDÜ İSTİKLAL MAH. ZÜMRÜT SOK. NO:20 D:3 OSMANGAZİ / BURSA ŞE-TAT MAD. GIDA SAN. VE TİC. A.Ş. ERGENEKON CAD. 100/A FERİKÖY EMİNÖNÜ / İSTANBUL AHMET KOZAN İSTİKLAL MH.REŞADİYE SOK.NO:21/5 ESKİŞEHİR ALİ GÜNGÖRDÜ İSTİKLAL MAH. ZÜMRÜT SOK. NO:20 D:3 OSMANGAZİ / BURSA SİLTAŞ SİLİS KUM VE TİC.A.ŞTİ. Alemdağ Cad. Yan Yol Sok. N:10/ Çamlıca ÜSKÜDAR / İSTANBUL CEMAL İLKDOĞAN FATİH CAD. 164/B KEÇİÖREN / ANKARA BİGA MER.İNŞ.MALZ.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. İSTİKLAL MAH. KEVSER OZANGİL CAD. NO:1 BİGA / ÇANAKKALE EMİN SIRRI İSFENDİYAR GİRAY TUZPAZARI GÖKKURT İŞHANI KAT:1 NO:104 AKSU MAD. SAN. VE TİC. A.Ş MEBUSEVLERİ MAH. İLLER SOK. NO: 5 HAKAN YILMAZ ORTABAĞLAR MAH.PINAR SOK.NO:2 BURSA SİLTAŞ SİLİS_KUMLARI SAN. VE TİC.A.Ş FERAH MAH. ALEMDAĞ CAD.YANYOLSOK AYDIN-ETHEM APT. NO:10 D:18-20 İSTANBUL ŞE-TAT MAD. GIDA SAN. VE TİC. A.Ş. FERİKÖY ERGENEKON CAD. 100/A ŞİŞLİ / İSTANBUL ORHANELİ ÇALAPLAR ORHANELİ IV. GRUP ORHANELİ MADEN Krom ORHANELİ DUTLU MADEN ORHANELİ KUZKÖY IV. GRUP ORHANELİ KIZILELMA MADEN ORHANELİ BÜYÜKORHAN IV. GRUP IV. GRUP ORHANELİ ORHANELİ SADAĞ ORHANELİ ORHANELİ GİRENCİK ORHANELİ OSMANİYE MADEN ORHANELİ Ş.BUDAKLAR IV. GRUP 227

229 ORHANELİ OSMANİYE MADEN SİLTAŞ SİLİS KUM VE TİC.A.ŞTİ. Alemdağ Cad. Yan Yol Sok. N:10/ Çamlıca ÜSKÜDAR / İSTANBUL İZMİR CAD. NO:25/7 DEMİR EXPORT A. Ş. ORHANELİ ÇİVİLİ IV. GRUP KIZILAY SİLTAŞ SİLİS_KUMLARI SAN. VE TİC.A.Ş FERAH MAH. ALEMDAĞ CAD.YANYOLSOK AYDIN-ETHEM APT. NO:10 D:18-20 İSTANBUL ORHANELİ ÖMERALTI MADEN ORHANELİ H.DANİŞMENT MADEN ETİ MADEN İŞLETMELERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ CİHAN SOK. NO:2 ANKARA KIRMIZITOPRAK MAH.SELVİ SOK.NO: 1/3 ESKİŞEHİR FERİKÖY ERGENEKON CAD. 100/A ŞİŞLİ / İSTANBUL ORHANELİ MADEN YENİ MAD.NAK.AKAR.TEKS.TİC.SAN.A. Ş. SIHHİYE ORHANELİ ÇÖRELER IV. GRUP ŞE-TAT MAD. GIDA SAN. VE TİC. A.Ş. ORHANELİ HARMANCIK IV. GRUP KORUNT MAD. İNŞ. HAZIR BETON YEŞİLKENT YOLU ÜZERİ NAK. SAN. VE TİC. A.Ş. BOZÜYÜK / BİLECİK YENİ ANADOLU MİNERAL MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BULVARI 7.CADDE NO:24 AŞAĞIÖVEÇLER ANKARA ÇANKAYA / ANKARA KOZA ALTIN İŞLETMELERİ A.Ş. İSTANBUL YOLU 9. KM. NO:310 BATIKENT YENİMAHALLE / ANKARA SİLTAŞ SİLİS_KUMLARI SAN. VE TİC.A.Ş FERAH MAH. ALEMDAĞ CAD.YANYOLSOK AYDIN-ETHEM APT. NO:10 D:18-20 İSTANBUL SİLTAŞ SİLİS_KUMLARI SAN. VE TİC.A.Ş FERAH MAH. ALEMDAĞ CAD.YANYOLSOK AYDIN-ETHEM APT. NO:10 D:18-20 İSTANBUL YENİ MAD.NAK.AKAR.TEKS.TİC.SAN.A. Ş. KIRMIZITOPRAK MAH.SELVİ SOK.NO: 1/3 ESKİŞEHİR ŞÜKRÜ YAĞCI DOĞAL GRANİT MER.TİC. MUDANYA CAD.NO:760 GEÇİT BURSA BERKUT REFRAKTER SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. SANCAK MAH SOK. NO:17/12 ÇANKAYA / ANKARA ORHANELİ ORHANELİ ORHANELİ ORHANELİ ORHANELİ TOPUK ÖMERALTI KARINCALI ÇINARCIK MADEN MADEN MADEN MADEN Andezit MADEN ORHANELİ SERÇELER ORHANELİ BURUNCA IV. GRUP 228

230 İZMİR CAD. NO:25/7 DEMİR EXPORT A. Ş. ORHANELİ DELİCEGÜNEY IV. GRUP ORHANELİ AKÇASAZ MADEN ORHANELİ ÇATAK IV. GRUP ŞE-TAT MAD. GIDA SAN. VE TİC. A.Ş. FERİKÖY ERGENEKON CAD. 100/A ŞİŞLİ / İSTANBUL ORHANELİ GÜMÜŞPINAR MADEN TÜRKİYE KÖMÜR İŞLETMELERİ KURUMU GENEL MÜDÜRLÜĞÜ HİPODROM CADDESİ NO: YENİMAHALLE / ANKARA ORHANELİ BALATDANİŞ MADEN ŞERAFETTİN TAMBOVA ATATÜRK CADDESİ ELİF APT. NO:186/7 ESKİŞEHİR MATE MAD.SAN. VE TİC.LTD.ŞTİ. GAZİPAŞA MAH. BELEDİYE PASAJI NO:9 ORHANELİ/BURSA ORHANELİ / BURSA ORHANELİ ALUTÇA MADEN M.ZİYA ÖZKAN DEMİR EXPORT A.Ş. ORHANELİ MADEN RİFAT ÇAĞATAY ORHANELİ ORHANELİ DELİBALLILAR ÖMERALTI ORHANELİ MADEN KIRMIZITOPRAK MAH.SELVİ SOK.NO: 1/3 ESKİŞEHİR YENİ ANADOLU MİNERAL MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BULVARI 7.CADDE NO:24 AŞAĞIÖVEÇLER ANKARA ÇANKAYA / ANKARA İHSAN YÖRDEM ÇAKIRHAMAM TEMİZ CAD. SÜTMEN İŞHANI NO:14/53 BURSA ŞE-TAT MAD. GIDA SAN. VE TİC. A.Ş. ERGENEKON CAD. 100/A FERİKÖY EMİNÖNÜ / İSTANBUL ŞAHPENDER ERSİN AKINOĞLU HÜDAVENDİGAR MAH.KANAL CAD.KARDE ŞLER APT.NO:79 BURSA BAHTİYAR ALTINTAŞ ŞEHİTLİK CAD.BELEDİYE İŞ MER. KAT:1 NO:7 ÇATALCA / İSTANBUL MADEN ÇAKMAK ORHANELİ GÖYNÜKBELEN ORHANELİ YENİDANİŞMEN BÜYÜKORHON MADEN İZMİR CAD. KOÇ HAN NO:25/7 KIZILAY ÇANKAYA / ANKARA TUNALI HİLMİ CAD. NO:92/6 KAVAKLIDERE ÇANKAYA / ANKARA YENİ MAD.NAK.AKAR.TEKS.TİC.SAN.A. Ş. ORHANELİ ORHANELİ KIZILAY GAZİPAŞA MAH.BEYCE SOK.NO:15 ORHANELİ / BURSA İZMİR CAD. NO:25/7 DEMİR EXPORT A. Ş. ORHANELİ ÇÖRELER IV. GRUP KIZILAY

231 ORHANELİ ARGUN ORHANELİ BÜYÜKORHON MADEN ORHANELİ ERENLER BERKUT REFRAKTER SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. Sancak Mah Sk. No:17/12 ÇANKAYA / ANKARA BAHTİYAR ALTINTAŞ ŞEHİTLİK CAD.BELEDİYE İŞ MER. KAT:1 NO:7 ÇATALCA / İSTANBUL MURAT BARLAS HAMİTLER MAH. ALBAYRAK CAD. NO:1 OSMANGAZİ / BURSA MUSTAFA ÜLKAN DELİKAN ORHANELİ BÜYÜKORHON MADEN ORHANELİ SÖĞÜT ORHANELİ BÜYÜKORHON MADEN ORHANELİ BÜYÜKORHON MADEN ORHANELİ AKALAN MADEN ORHANELİ ÇİVİLİ ORHANELİ GÜMÜŞPINAR MADEN ORHANELİ MAHALLER ORHANELİ IV. GRUP ORHANELİ IV. GRUP ORHANELİ ÇEKİ ORHANELİ ÇEKİ ORHANELİ AĞAÇHİSAR OMYA MAD.SAN.VE TİC.A.Ş. FEYZULLAH CAD.KUMRU SOK.NO:9 KAT:2 MALTEPE / İSTANBUL MİTHAT ULUÜNLÜ SOK.9/4 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL BAHTİYAR ALTINTAŞ ŞEHİTLİK CAD.BELEDİYE İŞ MER. KAT:1 NO:7 ÇATALCA / İSTANBUL BAHTİYAR ALTINTAŞ ŞEHİTLİK CAD.BELEDİYE İŞ MER. KAT:1 NO:7 ÇATALCA / İSTANBUL YENİ ANADOLU MİNERAL MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BULVARI 7.CADDE NO:24 AŞAĞIÖVEÇLER ANKARA ÇANKAYA / ANKARA İDRİS SEVİMLİ Hamza Bey Mah. Azadlı Cad. No:47/A M.KEMALPAŞA / BURSA YENİ ANADOLU MİNERAL MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BULVARI 7.CADDE NO:24 AŞAĞIÖVEÇLER ANKARA ÇANKAYA / ANKARA DURALİ TATLIOĞLU FEVZİPAŞA MAH. ZAFER CAD. NO:14/A ORHANELİ / BURSA HAKAN ÇELİK ALAATTİN MAH. ZİNDANKAPI SOK. NO 1 OSMANGAZİ / BURSA HAKAN ÇELİK ALAATTİN MAH. ZİNDANKAPI SOK. NO 1 OSMANGAZİ / BURSA OMYA MAD.SAN.VE TİC.A.Ş. MİTHAT ULUÜNLÜ SOK.9/4 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL OMYA MAD.SAN.VE TİC.A.Ş. MİTHAT ULUÜNLÜ SOK.9/4 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL OMYA MAD.SAN.VE TİC.A.Ş. MİTHAT ULUÜNLÜ SOK.9/4 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL

232 YILMAZ ZENGİN ÇEVREYOLU BP BENZİN İSTASYONU TAVŞANLI / KÜTAHYA MADKİM MAD. KİMYA SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ETHEMEFENDİ CAD. SAFA APT NO:110/12 ERENKÖY İSTANBUL SESE MAK. MAK. SAN. VE TİC LTD. ŞTİ ORGANİZE SAN. BÖLGESİ 104.SOK. AFYONKARAHİSAR IV. GRUP GALATA MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. AK PLAZA YAŞAM CAD.NO:7/22 SÖĞÜTÖZÜ ANKARA MADKİM MAD. KİMYA SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ETHEMEFENDİ CAD. SAFA APT NO:110/12 ERENKÖY İSTANBUL ORHANELİ BÜYÜKORHANKARAAĞIZKÖYÜ IV. GRUP ORHANELİ YAKUPLAR ORHANELİ ORHANELİ ORHANELİ GAZİOLUK YAKUPLAR FEYYAZ İLKER KURMEL ORHANELİ DEREKÖY ORHANELİ ÇAKMAK IV. GRUP ORHANELİ DELİBALLAR IV. GRUP ORHANELİ FADIL MADEN ORHANELİ BAYRAMLAR ORHANELİ ERDOĞAN GÜLSOY CADDEBOSTAN HAMAM SOK. NO:74 FUATBEY APT. KADIKÖY / İSTANBUL TERSANE CAD. ÇELİKHAN NO 178/32 EMİNÖNÜ / İSTANBUL ŞE-TAT MAD. GIDA SAN. VE TİC. A.Ş. FERİKÖY ERGENEKON CAD. 100/A ŞİŞLİ / İSTANBUL İHSAN YÖRDEM ÇAKIRHAMAM TEMİZ CAD. SÜTMEN İŞHANI NO:14/53 BURSA CEYHUN ATIF KANSU CAD. NO:36/3 BALGAT ÇANKAYA / ANKARA YAPITAŞ İNŞ.MADEN SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ YAPITAŞ İNŞ.MADEN SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. CEYHUN ATIF KANSU CAD. NO:36/3 BALGAT ÇANKAYA / ANKARA İHSAN YÖRDEM ÇAKIRHAMAM TEMİZ CAD. SÜTMEN İŞHANI NO:14/53 BURSA ORHANELİ FADIL ORHANELİ ÇÖRELER IV. GRUP ŞE-TAT MAD. GIDA SAN. VE TİC. A.Ş. FERİKÖY ERGENEKON CAD. 100/A ŞİŞLİ / İSTANBUL SÜPER PERLİTYAL.MAD.SAN.TİC.A.Ş. AYAZMA DERE CAD.OTİM YOLU KAT:3 NO:5 BEŞİKTAŞ / İSTANBUL ALMİN MAD.SAN.VE TİC.A.Ş. MANASTIR YOLU POSTAHANE MAH. NO:8 TUZLA / İSTANBUL YENİ ANADOLU MİNERAL MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BULVARI 7.CADDE NO:24 AŞAĞIÖVEÇLER ANKARA ÇANKAYA / ANKARA ORHANELİ HARMANCIK MADEN ORHANELİ FADILKÖYR MADEN ORHANELİ AKÇAPINAR MADEN 231

233 İZMİR CAD. NO:25/7 DEMİR EXPORT A. Ş. ORHANELİ IV. GRUP ORHANELİ BURUNCA IV. GRUP ORHANELİ CEBEL GÜNEY ORHANGAZİ KERAMET ORHANGAZİ BERKUT REFRAKTER SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ KIZILAY SANCAK MAH SOK. NO:17/12 ÇANKAYA / ANKARA EMIN HÜSNÜ KONUKLUGİL ATATÜRK BULVARI NO:117/30 KIZILAY ÇANKAYA / ANKARA HALİL ÜNSAL ANKARA CAD.NO:17/1 KARTAL / İSTANBUL AYDEMİR YILDIRIM EĞİTİM MAH. EKREM GÜER SOK. NO:10 BALÇOVA / İZMİR KAYSERİ YOLU HIDIRLIK MVK. NİĞDE NİĞDE ORHANGAZİ HAMZALI NİĞTAŞ MOZAİK HAFRİYAT İNŞ. TAAH. TİC. VE SAN. LTD. ŞTİ. ORHANGAZİ HAMZALI NİĞTAŞ MOZAİK HAFRİYAT İNŞ. TAAH. TİC. VE SAN. LTD. ŞTİ. KAYSERİ YOLU HIDIRLIK MVK. NİĞDE NİĞDE ORHANGAZİ ŞAHİNYURDU AHMET ALPER CİHAN SOK.12/12 SIHHIYE ÇANKAYA / ANKARA ORHANGAZİ ŞAHİNYURDU AHMET ALPER CİHAN SOK.12/12 SIHHIYE ÇANKAYA / ANKARA ORHANGAZİ FINDIKLI ORHANGAZİ HAMZALI NİĞTAŞ MOZAİK HAFR. MAD. İNŞ. TAAH. TAR. İTH. İHR. TİC. VE SAN. LTD. ŞTİ. NİĞTAŞ MOZAİK HAFR. MAD. İNŞ. TAAH. TAR. İTH. İHR. TİC. VE SAN. LTD. ŞTİ ORHANGAZİ ORHANGAZİ ORHANGAZİ ORHANGAZİ ŞAHİNYURDU İSTASYON CAD.NO:129 NİĞDE YÜKSEL ÇINAR ŞENYUVA MAH.MECNUN SOK.NO:32/1 BEŞTEPE YENİMAHALLE / ANKARA CİHAN SOK.12/12 SIHHIYE ANKARA AHMET ALPER CİHAN SOK.12/12 SIHHIYE ÇANKAYA / ANKARA ÜMİT ÖZKUL ORHANGAZİ İSTASYON CAD.NO:129 NİĞDE NİĞTAŞ MOZAİK HARF.İNŞ.TAAH.TİC. VE SAN.LTD.ŞTİ. KARADENİZ MAD. TİC. VE SAN. LTD. ŞTİ. GEBZE ORG.SAN.BÖL. SAN.ALTI PELİTLİ KÖYÜ GEBZE / KOCAELİ

234 ORHANGAZİ ORHANGAZİ ORHANGAZİ HAMZALI KERAMET KARSAK ORHANGAZİ Mermer MADEN ÇELTİKÇİ ORHANGAZİ KARSAK ORHANGAZİ HAMZALI MADEN IV. GRUP OSMANGAZİ GÖKTEPE OSMANGAZİ SEFERİIŞIKLAR OSMANGAZİ SEFERİIŞIKLAR OSMANGAZİ DAĞAKÇA İSTASYON CAD.NO:129 NİĞDE ARİF UYSAL Afyonkarahisar-Ankara karayolu üzeri 23.km. Kanatoğlu Mermer İSCEHİSAR / AFYONKARAHİSAR MUSTAFA ELİTEZ MUDANYA CADDESİ NO:194 SIRAMEŞELER BURSA ÖMER HALÜK PİRİMOĞLU CİNNAH CAD. MESNEVİ SOK. NO:7/7 ÇANKAYA / ANKARA ORHANGAZİ ORHANGAZİ NİĞTAŞ MOZAİK HAFR. MAD. İNŞ. TAAH. TAR. İTH. İHR. TİC. VE SAN. LTD. ŞTİ. ÖRGÜN MAD. İNŞ. TAAH. VE NAK. ÇELTİKÇİ SAYABURNU MEVKİ SAN. VE TİCARET LTD. ŞTİ. ORHANGAZİ / BURSA MUSTAFA ELİTEZ MUDANYA CADDESİ NO:194 SIRAMEŞELER BURSA KARADENİZ MAD. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ANKARA CAD.NO:193 PENDİK / İSTANBUL ÖMER HALÜK PİRİMOĞLU CİNNAH CAD. MESNEVİ SOK. NO:7/7 ÇANKAYA / ANKARA ABDURRAHİM ÇELİK ALATTİN MAH. ZİNDANKAPI SOKAK NO:1 OSMANGAZİ / BURSA MUSTAFA KAFADAR ÇALI BELEDİYESİ ÇALIK HALİL MH. KÖPRÜBAŞI SOK. NO:5 BURSA MUSTAFA KAFADAR ÇALI BELEDİYESİ ÇALIK HALİL MH. KÖPRÜBAŞI SOK. NO:5 BURSA ROK-MER İNŞ. MAD. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. İSTİKLAL MAH.YEŞİLTEPE SOK.AYDOĞANLAR APT.KAT:2 D:7/5 ESKİŞEHİR ROK-MER İNŞ. MAD. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. İSTİKLAL MAH.YEŞİLTEPE SOK.AYDOĞANLAR APT.KAT:2 D:7/5 ESKİŞEHİR HASAN ER MURADİYE MAH. 2. MURAT SOK. NO.25/2 OSMANGAZİ / BURSA OSMANGAZİ DAĞAKÇA OSMANGAZİ GÜNEYBAYIR IV. GRUP SEMEDELİ KÖYÜ KALEMADEN ENDÜSTRİYEL HAMMADDELER SAN. VE TİC A.Ş. OSMANGAZİ ÇELTİKÇİ ÇAN/ÇANAKKALE ÇAN / ÇANAKKALE

235 OSMANGAZİ İKİZCE OSMANGAZİ SEÇKÖY OSMANGAZİ DAĞAKÇA OSMANGAZİ AVDANCIK YENİŞEHİR YENKÖY SİMGE-MAT MADENCİLİK ASFALT TİC. VE SAN. A.Ş. İSMAİL HAKKI NEVCANOĞLU YUNUSELİ MAH. M. FUAT KUŞÇUOĞLU CAD. NO:63 OSMANGAZİ / BURSA AKPINAR MAH. ASLAN SOK. NO:11/3 OSMANGAZİ / BURSA ROK-MER İNŞ. MAD. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. İSTİKLAL MAH.YEŞİLTEPE SOK.AYDOĞANLAR APT.KAT:2 D:7/5 ESKİŞEHİR UĞUR YUCAYURT İZMİR YOLU 15 KM. ALATTİNBEY MH. GİRİŞİ NİLÜFER / BURSA HASAN ÜLKER KARAÖREN KÖYÜ SEYİTGAZİ / ESKİŞEHİR İSTİKLAL MAH. KEVSER OZANGİL CAD. NO:1 BİGA / ÇANAKKALE YENİŞEHİR ERKOCA BİGA MER.İNŞ.MALZ.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. YENİŞEHİR ERKOCA BİGA MER.İNŞ.MALZ.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. İSTİKLAL MAH. KEVSER OZANGİL CAD. NO:1 BİGA / ÇANAKKALE YENİŞEHİR BARCIN IV. GRUP BURAK KAYA BURSA ANKARA KARYOLU 22. KM KESTEL KESTEL / BURSA YENİŞEHİR MARMARACIK BURAK KAYA BURSA ANKARA KARYOLU 22. KM KESTEL KESTEL / BURSA BURAK KAYA BURSA ANKARA KARYOLU 22. KM KESTEL KESTEL / BURSA KAZIM TÜRKAY ŞEMSİPAŞA MAH. CENGİZ TOPEL CAD. 9.SOK. NO:5/1 GAZİOSMANPAŞA / İSTANBUL KAZIM TÜRKAY ŞEMSİPAŞA MAH. CENGİZ TOPEL CAD. 9.SOK. NO:5/1 GAZİOSMANPAŞA / İSTANBUL EREVCİLER MER. MAD. PET. İNŞ. TAAH. TAŞ. TUR. İTH. İHR. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. GÖLENYE MAH.1.SOK.KÜÇÜK SAN.SİT. İÇMELER MARMARİS / MUĞLA MEHMET HATTAT GELİNCİK SOK. NO:7/14 GÜVENEVLER ANKARA RECEP YILMAZ ORTABAĞLAR MAH.PINAR SOK. NO:2 BURSA YENİŞEHİR YENİŞEHİR YENİŞEHİR MARMARACIK KİRAZLIYAYLA KİRAZLIYAYLA YENİŞEHİR BURCUN YENİŞEHİR KIZILHİSAR YENİŞEHİR TERZİLER

236 YENİŞEHİR NECMİYE YENİŞEHİR SÖYLEMİŞ MADEN YENİŞEHİR YENİKÖY TÜRKAN ESNEMEZ İZNİK CAD. ÇÖMEZ APT. KAT:2/1 YENİŞEHİR / BURSA AYHAN MERİÇOĞLU ULUCAMİ MAH.AMBARLI SOK.NO:6/B YENİŞEHİR / BURSA MEHMET KAYA F.ÇAKMAK MAH. BEYHAN İŞHANI NO:69/91 OSMANGAZİ / BURSA REFİK BECERİKLİ YENİŞEHİR ABADİYE YENİŞEHİR YENİŞEHİR MUSTAFALI YENİŞEHİR YENİŞEHİR YENİŞEHİR İNCİRLİ YENİŞEHİR AKPINAR MAD. İNŞ. HAFR. VE NAK. SAN. TİC. LTD.ŞTİ. BEYLİKDÜZÜ CİLER SAN. SİTESİ 2. CAD. NO.11/4 BÜYÜKÇEKMECE / İSTANBUL SERDAR ŞEN YENİ HAL F BLOK NO:1 YENİŞEHİR / BURSA MEHMET KAYA F.ÇAKMAK CAD. BEYHAN NO:69/91 OSMANGAZİ / BURSA SERDAR ŞEN YENİ HAL F BLOK NO:1 YENİŞEHİR / BURSA SERDAR ŞEN YENİ HAL F BLOK NO:1 YENİŞEHİR / BURSA SERDAR ŞEN YENİ HAL F BLOK NO:1 YENİŞEHİR / BURSA YENİŞEHİR FERDİ İNŞAAT TAAHHÜT TİC. VE SAN. LTD. ŞTİ. YENİŞEHİR ÇİÇEKÖZÜ MADEN YENİŞEHİR YENİKÖY YENİŞEHİR SEKERİ KÖYÜ YENİŞEHİR BOĞAZ KÖY CENGİZLER BEŞEVLER MAH. YILDIRIM CAD. MAD.NAK.İNŞ.TAAH.SAN.TİC.PAZ. NO:287 NİLÜFER / BURSA LTD.ŞTİ. MERTER YAYLA SERDAR BULUT YENİŞEHİR GÜNECE KARADENİZ MER. DEVECİ KONAK YOLU 12. KM PK/3 M.KEMALPAŞA / BURSA ÇEVRE YOLU İTFAİYE YANI YENİŞEHİR / BURSA TÜRKAN ESNEMEZ KEMAL ESKİ KIRCAALİ MAH.ÖZEN SOK.NO:3 BURSA ANADOLU MAH. BAHÇE SOKAK NO:2 YILDIRIM BURSA YILDIRIM / BURSA İZNİK CAD. ÇÖMEZ APT. KAT:2/1 YENİŞEHİR / BURSA CUMHURİYET MAH. AFYON CAD. NO:23 BAYAT / AFYONKARAHİSAR

237 YILDIRIM HAMAMLIKIZIK GEMLİK CİHATLI Kalker ( 2. Grup ) GEMLİK GÜVENLİ I-B GRUBU Puzolanik Kayaç (Tras) GEMLİK CİHATLI Kalker ( 2. Grup ) Diyabaz GEMLİK GEMLİK UMURBEY GEMLİK CİHATLI HARMANCIK GEDİKÖREN İNEGÖL İNEGÖL İNEGÖL İZNİK HAMZABEY HAMZABEY KULACA Dolomit Kalker ( 2. Grup ) NİHAT ÖZER YALOVA ASFALTI 5 KM. GEMLİK / BURSA DİABAZ MER. VE MAD. SAN. VE TİC. A.Ş GEMLİK YALOVA ASFALTI 5. KM. GEMLİK / BURSA AYDINLAR MADENCİLİK TAŞ SAN. VE TİC.A.Ş. KUMSAL SOK. NO:47 GEMLİK / BURSA KALEMADEN END.HAM.SAN.TİC. A.Ş FATİH MAH.DEMİRCİ SOK. NO:1 ÇAN / ÇANAKKALE ŞEVKET USLU HAFRİYAT MADENCİLİK NAK. İNŞ. TİC. ve SAN. LTD. ŞTİ. ŞEVKET USLU HAFRİYAT MADENCİLİK NAK. İNŞ. TİC. ve SAN. LTD. ŞTİ. YAMANLAR HAFRİYAT MADENCİLİK İNŞ. TİC. VE SAN. LTD.ŞTİ. ÖZTİMUR MÜTEAHHİTLİK İNŞAAT MADENCİLİK PETROL SANAYİ VE TİCARET LİMİTED ŞİRKETİ AHMET AKYOL CAD. NO:29 İNEGÖL / BURSA İZNİK Mermer İZNİK MADEN Bentonit İZNİK Kalsit, Mermer I-A GRUBU 236 A. HAMDİ TANPINAR CAD. ÖNDÜL İŞ HANI NO:17 K:5/75 OSMANGAZİ / BURSA GAZCILAR CAD.PETEK BOZKAYA İŞ HANI A. BLOK 5/503 BURSA SALİH AKOVALIGİL ARAPÇİFTLİĞİ KAPTAŞ İNŞ.TAAH. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. KUMSAL SOK. NO:47 GEMLİK / BURSA Kalker ( 2. Grup ) ALTIPARMAK CAD.YÜKSEL KARDEŞLER AP.14/4 BURSA AYDINLAR MADENCİLİK TAŞ SAN. VE TİC.A.Ş KARACABEY BAYINDIR Diyabaz KARATAŞ ASFALT MAD.İNŞ.TAAH.HAZ.BET SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. AHMET AKYOL CAD. NO:29 İNEGÖL / BURSA SİNANBEY MAH. AHMET AKYOLLU CAD. İNEGÖL / BURSA FEVZİ ÇAKMAK CAD. BEYSEL APT. NO :51/2 OSMANGAZİ OSMANGAZİ / BURSA MURAT YAVUZ M.K.PAŞA MAH.DENİZ SOK.NO:16 İZNİK / BURSA İHSAN YÖRDEM ÇAKIRHAMAM TEMİZ CAD. SÜTMEN İŞHANI NO:14/53 BURSA OMYA MAD.SAN.VE TİC.A.Ş. MİTHAT ULUÜNLÜ SOK.9/4 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL RAFİ ALTINOK GAZİ MAH.OĞUZELİ SOK. NO:2/2

238 ANKARA KARACABEY HARMANLI I-A GRUBU METİN ÖZİBİŞ BROKMER MADENCİLİK LTD.ŞTİ. KARACABEY SUBAŞI KARACABEY SUBAŞI KARACABEY KIRANLAR Mermer Mermer ALTINSOY MAD.VE TİC.A.Ş. BANDIRMA CEMİL AYAR KARACABEY KARACABEY KARACABEY SEYRAN EKMECİ ÇAVUŞKÖY Mermer Mermer Kalker ( 2. Grup ) YAĞIZ MER.MAD.İN.SAN.VE TİC.A.Ş. KÜPLÜPINAR MAH.GÜNAYDIN SOK. NO:8 BURSA OSMANAĞA MAH. PAVLONYA SOKAK NO:10/66 KADIKÖY / İSTANBUL MAKSEM SOK.NO:93/A BURSA BANDIRMA BALIKESİR ASFALTI 9.KM BANDIRMA / BALIKESİR DRAMA MAH.RUNGUÇPAŞA CAD.NO:40 K:3/6 KARACABEY / BURSA MARMARA CAD.1.ERENLER İŞ MERKEZİ NO:22/67 AVCILAR / İSTANBUL ORTEM TEM. İNŞ. TAAH. HAFR. NAK. MÜH. MÜŞ. TUR. MAD. TİC. VE SAN. LTD. ŞTİ. ANADOLU MAH.KADER SOKAK NO:7/A YILDIRIM / BURSA BANDIRMA BANDIRMA BALIKESİR ASFALTI 9.KM BANDIRMA / BALIKESİR KARACABEY ÇAVUŞKÖY Mermer KARACABEY SEYRAN Mermer KARACABEY EKMEKÇİ Mermer KARACABEY DANIŞMENT KELES MADEN Maden Kömürü TKİ KURUMU GENEL MÜDÜRLÜĞÜ SEYRAN KÖYÜ KARACABEY / BURSA ULUDERE MEVKİİ KAVAKLIDERE / MUĞLA İNÖNÜ CAD.MODÜL İŞHANI NO:108 K:3/10 OSMANGAZİ/BURSA OSMANGAZİ / BURSA HİPODRUM CAD.NO.12 YENİMAHALLE / ANKARA KELES MADEN Kalsedon ÇAKMAK MAD.NAKL. SAN VE TİC. A.Ş. DEVLET KARAYOLU KENARI ÇİNE / AYDIN MADEN Maden Kömürü TÜRKİYE KÖMÜR İŞLETMELERİ KURUMU GENEL MÜDÜRLÜĞÜ HİPODROM CADDESİ NO: YENİMAHALLE / ANKARA SÜREYYA DEMİREL SAN.BÖLGESİ_PK:7 İSCEHİSAR / AFYONKARAHİSAR SÜREYYA DEMİREL KAVAK MH. İSCEHİSAR / AFYONKARAHİSAR CEMİL AYAR AKMERSAN SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. CANTÜRK İNŞ. SAN. VE TİC. A.Ş. KELES ISSIZÖREN KELES BASAK Mermer KELES BASAK Traverten 237

239 KELES KESTEL BASAK AYAZMA Traverten Kalker ( 2. Grup ) SÜREYYA DEMİREL KAVAK MH. İSCEHİSAR / AFYONKARAHİSAR B.ERGÜNLER YOL YAPI İNŞ.TAAH.MAD.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. 152.EVLER MAH.ANKARA ASFALTI D.S.İ.KARŞISI BİREL SİT.NO:23 YILDIRIM / BURSA BURAK KAYA KESTEL KESTEL KESTEL KESTEL DUDAKLI BURHANİYE HAMAMLIKIZIK SOĞUKSU I-B GRUBU BURSA ÇİMENTO FABRİKASI A.Ş. ALTIPARMAK CAD.YÜKSEL KARDEŞLER AP.14/4 BURSA KARATAŞ ASFALT MAD.İNŞ.TAAH.HAZ.BET SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. B.ERGÜNLER YOL YAPI İNŞ.TAAH.MAD.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. 152.EVLER MAH.ANKARA ASFALTI D.S.İ.KARŞISI BİREL SİT.NO:23 YILDIRIM / BURSA ÖZTİMUR MÜT.İNŞ.MAD.PET.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ FEVZİ ÇAKMAK CAD.BEYSEL APT. NO:51/6 OSMANGAZİ / BURSA HASAN ÖZTİMUR FEVZİ ÇAKMAK CAD.BEYSEL APT. NO:51/2 BURSA A.H.S. OTOMOTİV GIDA TURİZM TEKSTİL İNŞAAT MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ULUCAMİ MAH.BELEDİYE MEYDANI CEYLANLAR İŞHANI NO:9/4 YENİŞEHİR / BURSA Kalker ( 2. Grup ) Kalker ( 2. Grup ) KESTEL ÇATALTEPE Kalker ( 2. Grup ) KESTEL ÇATALTEPE Kalker ( 2. Grup ) KESTEL GÖLCÜK KESTEL ÇATALTEPE Kalker ( 2. Grup ) Kalker ( 2. Grup ) KESTEL ÇATALTEPE I-B GRUBU Kil ( 1-b ) KESTEL ÇATALTEPE I-B GRUBU Kil ( 1-b ) Kalker ( 2. Grup ) KESTEL PINARLIK MERKEZ MERKEZ KESTELEK IV. GRUP Mermer Bor Tuzları, Maden Kömürü, Manyezit 238 VİLLAKENT SİTESİ NO:12 ÇAĞRIŞAN KÖYÜ MUDANYA / BURSA ULUYOL NO :20 BURSA BURSA ÇİMENTO FABRİKASI A.Ş. BURSA ÇİMENTO FABRİKASI A.Ş. DEDEDORUK MEVKİİ KESTEL / BURSA DEDEDORUK MEVKİİ KESTEL / BURSA BURSA ÇİMENTO FAB.A.Ş. DEDEDORUK MEVKİİ (16451) KESTEL / BURSA B.ERGÜNLER YOL YAPI İNŞ.TAAH.MAD.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. 152.EVLER MAH.ANKARA ASFALTI D.S.İ.KARŞISI BİREL SİT.NO:23 YILDIRIM / BURSA ÖZEKS MER.SAN.VE TİC. A.Ş. ORDU BULVARI NO:12 AFYONKARAHİSAR ETİ MADEN İŞLETMELERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ CİHAN SOK. NO:2 ANKARA SIHHİYE

240 ESTAŞ MER. SAN. LTD. ŞTİ. MERKEZ MAKSEMPINAR Mermer MERKEZ MAMURE Mermer Kalker ( 2. Grup ) ESTAŞ MER. SAN. LTD. ŞTİ. MERKEZ CİHATLI MERKEZ UNÇUKURU MERKEZ KARACAOBA ÖNTAŞ SAN.A.Ş. GÜNEŞLİ KÖY DEREBOYU MEVKİİ BAKIRKÖY / İSTANBUL TACİ TOSUN İNŞAAT TAAH. SAN. VE TİC. LTD.ŞTİ. ALTIPARMAK CAD. YÜKSEL KARDEŞLER APT. B-BLOK NO.14/4 OSMANGAZİ / BURSA ETİ MADEN İŞLETMELERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ CİHAN SOK. NO:2 ANKARA ANIT İNŞAAT TESİSAT TAAHHÜT SAN. VE TİC. A.Ş. ÇEKİRGE CAD.İNTAM 99 İŞMERKEZİ KAT:4 NO:29 BURSA ALTINSOY MAD.VE TİC.A.Ş. MAKSEM SOK.NO:93/A BURSA ŞENTÜRK MOT.ARAÇ MAD.SAN.VE T.LTD.Ş. BURSA YENİ YALOVA YOLU NO:366 BURSA METİN CANTÜRK ÜNLÜ CAD.EĞİLMEZ HAN.NO:8/4 BURSA BURSA SAN.VE TİC. LTD.ŞTİ. SAMANLI KÖYÜ NO:92 BURSA ESTAŞ MER. SAN. LTD. ŞTİ. KADİR AKDOĞAN CAD. NO:2 KÜÇÜKKÖY GAZİOSMANPAŞA / İSTANBUL ŞENTÜRK OTO MOT.ARAÇ VE MAD.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. YENİ YALOVA YOLU 3.KM. BURSA MEHMET ÖZCAN AFYON-ANKARA YOLU ÜZERİ 23. KM KARA MEHMET MER.FAB. İSCEHİSAR / AFYONKARAHİSAR MERKEZ ULUDAĞ MADEN MERKEZ İĞDİR MERKEZ GÜNGÖREN Mermer MERKEZ UNÇUKURU Mermer MERKEZ İNEGAZİ Mermer MERKEZ KAYAPA Mermer MERKEZ GÜNGÖREN MERKEZ MERKEZ OKÇULAR KAPTAŞ İNŞ.TAAH. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. Volframit Mermer Mermer Mermer TEKFEN İNŞ.VE TES.A.Ş. MERKEZ İNEGAZİ MERKEZ İNEGAZİ Mermer 239 KADİR AKDOĞAN CAD. NO:2 KÜÇÜKKÖY GAZİOSMANPAŞA / İSTANBUL KADİR AKDOĞAN CAD. NO:2 KÜÇÜKKÖY GAZİOSMANPAŞA / İSTANBUL A. HAMDİ TANPINAR CAD. ÖNDÜL İŞ HANI NO:17 K:5/75 OSMANGAZİ / BURSA METİN CANTÜRK SIHHİYE BEŞEVLER MAH.ERTUĞRULGAZİ CAD. NO:1 BEŞEVLER ÇANKAYA / ANKARA ÜNLÜ CAD.EĞİLMEZ HAN.NO:8/4 BURSA

241 MERKEZ MAHSEMPINAR Mermer MERKEZ GÖKÇESU Mermer MERKEZ KADRİYE Mermer MERKEZ GÖKÇESU MERKEZ GÖKÇESU MERKEZ ERENLER MERKEZ KARAYATAK MADEN Krom MERKEZ Mermer M.KEMALPAŞA UĞURLUPINAR Mermer ŞAYAKÇI MAD.HAM.ÜR.A.Ş. İZMİR YOLU 8.KM. BALIKESİR SEYİT ALİ YALÇIN GÜNDOĞDU MAH.BİLECİK CAD. NO:48 YENİŞEHİR / BURSA NİLMERSAN NİLÜFER MER.SAN.VE TİC. A.Ş. HASKÖY YOLU 1,5 KM. BADEMLİ BURSA ÖZTÜRKLER MER.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ.. HALİTPAŞA MAH.ZÜBEYDE HANIM.CAD. NO:40 BANDIRMA / BALIKESİR GÜNDOĞDU MAH.BİLECİK CAD. NO:48 YENİŞEHİR / BURSA SEYİT ALİ YALÇIN ERENLER MAD.NAK.İNŞ.SAN.TİC.LTD.ŞTİ. HIZIRBEY CAD.NO:1 FİKİRTEPE İSTANBUL OFLAZ MADENCİLİK VE KİM.SAN.TİC.A.Ş. HASANPAŞA MAH.UZUN ÇAYIR CAD. SARILAR İŞ MERKEZİ NO:24 KAT.3 ORHANELİ / BURSA SABAHATTİN TÖLÜK BAĞDAT CAD.ÇETİN SOK.NO:11 MALTEPE / İSTANBUL AKMER MAD.İTH.VE İHR.LTD.ŞTİ. M. ERKAM ÖZKÖK M.KEMALPAŞA KÖREKEM Mermer ESAN ECZACIBAŞI END.HAMM.SAN.VE TİC.A.Ş. M.KEMALPAŞA MİNEVİZ MADEN Alunit M. ERKAM ÖZKÖK M.KEMALPAŞA İNCEALİPINAR M.KEMALPAŞA YALINTAŞ MADEN Mermer Kaolen M.KEMALPAŞA DORAK Mermer M.KEMALPAŞA KADİRÇEŞME Mermer 240 GELİNCİK SOK. NO:2/4 ANKARA ÖZOĞUZLAR FAB.GEDELEK KÖYÜ AÇMALAR MEVKİİ P.K.69 ORHANGAZİ / BURSA KISIKLI CAD. AK İŞ MERKEZİ NO: 1K ALTUNİZADE/ÜSKÜDAR/İSTANBUL ÜSKÜDAR / İSTANBUL ÖZOĞUZLAR FAB.GEDELEK KÖYÜ AÇMALAR MEVKİİ P.K.69 ORHANGAZİ / BURSA BEŞYILDIZ MAD.İNŞ.SAN.TİC.LTD.ŞTİ. SANAYİ SİTESİ 17.BLOK NO:4 M.KEMALPAŞA / BURSA DÜNYA MAD.VE İNŞ. SAN. TİC. LTD. ŞTİ. KÜÇÜKÇEKMECE ORG. SAN. BÖL. TUR. ÖZAL CAD. GİYİM SAN. SİT. 2.ADA B BLOK K:5 NO:510 KÜÇÜKÇEKMECE / İSTANBUL AKTAŞ SAN.VE TİC.A.Ş /1 NO:8 ATATÜRK ORGANİZE SAN.BÖLGESİ ÇİĞLİ / İZMİR

242 ÇİFTYILDIZ MER.SAN.VE TİC.A.Ş. CUMHURİYET MAH.ZAMBAK SOK.NO:24 SÖĞÜT / BİLECİK AKTAŞ SAN.VE TİC.A.Ş /1 NO:8 ATATÜRK ORGANİZE SAN.BÖLGESİ ÇİĞLİ / İZMİR DEMİR EXPORT A.Ş. İZMİR CAD. NO:25/7 KIZILAY ÇANKAYA / ANKARA TARIK EKİZ İSTANBUL YOLU 7.KM. T.M.O.YANI GÜVERCİNLİK ANKARA M.KEMALPAŞA DOĞAN ALAN Mermer M.KEMALPAŞA GARİPÇETEKKE Mermer M.KEMALPAŞA MADEN Krom M.KEMALPAŞA KARAORMAN I-A GRUBU M.KEMALPAŞA UĞURLUPINAR Mermer AKTAŞ MER.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ /1 SOK.NO:8 ÇİĞLİ / İZMİR M.KEMALPAŞA SİNCANSARNIÇ DESEN SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ ŞEHİT ERSAN CAD. NO:30/2 ÇANKAYA / ANKARA M.KEMALPAŞA MADEN Mermer Maden Kömürü Maden Kömürü, Zeolit M.KEMALPAŞA KESTELEK MADEN M.KEMALPAŞA SİNCAN SAN.A Mermer M.KEMALPAŞA MADEN Manyezit M.KEMALPAŞA SOĞUCAK Mermer M.KEMALPAŞA KİLLİK Mermer M.KEMALPAŞA GÜVEM Mermer BÜKKÖY MAD.TUR.VE TİC. A.Ş. OKUL İNŞAAT PAZ. SAN. VE TİC. LTD.ŞTİ. AKAR MADENCİLİK SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. BEYLİKDÜZÜ CİLER SAN. SİTESİ 2.CAD. NO:1 İSTANBUL ORHAN YENİ VİŞNELİK MAH.TAŞKÖPRÜ CAD.NO:5/5 ESKİŞEHİR TAHİR USER ATATÜRK BULVARI NO:5/A KARACABEY / BURSA BİRİKİM İNŞAAT SAN.VE TİC. LTD.ŞTİ. SİMTAŞ VEGRANİT SAN.TİC.A.Ş. CEVİZLİ SANAYİ CAD. NO:15 KARTAL / İSTANBUL BİRİKİM İNŞ.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. ORGANİZE SAN.BÖLGESİ 12.CAD. ARTMAR A.Ş.YANI ESKİŞEHİR FAİK CAN YEŞİLOVA MAH.VATAN SOK.NO:6/ BURSA Mermer M.KEMALPAŞA KİLLİK Mermer M.KEMALPAŞA SOĞUCAK M.KEMALPAŞA DOAĞANALAN Mermer SAFİR DOĞAL TAŞ MER.SAN. VE TİC.LTD.ŞTİ. M.KEMALPAŞA SOĞUCAK Mermer ALTINSOY MAD.VE TİC.A.Ş. 241 ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ 12.CAD. ARTMAR A.Ş.YANI ESKİŞEHİR ATATÜRK CAD. NO:130/1 ALİBEYKÖY İSTANBUL ÇALIŞ SAN. VE TİC.A.Ş. M.KEMALPAŞA ULUKAVAK MAH.BARIŞ CAD.NO: 3 ÇORUM ULUS PALMİYE SİTESİ M.BLOK DAİRE. 1 ORTAKÖY BEŞİKTAŞ / İSTANBUL MAKSEM SOK.NO:93/A 16040

243 BURSA M.KEMALPAŞA DOAĞANALAN Mermer M.KEMALPAŞA SOĞUCAK Mermer M.KEMALPAŞA DOĞANALAN Mermer M.KEMALPAŞA GÜVEM Mermer KEMAL YAŞAR SAYIOĞLU SÖRHAZ SÖĞÜT HAM.HAZ.SAN.A.Ş. ŞUAYP DEMİREL SANAYİ BÖLGESİ_P.K.7 İSCEHİSAR / AFYONKARAHİSAR ÇİFT YILDIZ MER.SAN. VE TİC. A.Ş. CUMHURİYET MAH. ZAMBAK SOK. NO:24 SÖĞÜT / BİLECİK CANEL MAD.TİC.VE SAN.A.Ş. M.KEMALPAŞA SİNCANSARNIÇ M.KEMALPAŞA SOĞUCAK M.KEMALPAŞA DOĞAN ALAN M.KEMALPAŞA SİNCANSARNIÇ M.KEMALPAŞA KAYABAŞI M.KEMALPAŞA MADEN Mermer Mermer Kaolen Mermer REFİK ÖZDEMİR GÜMÜŞPALA MAH.ZABİT SOK.NO:1/1 AVCILAR/İSTANBUL AVCILAR / İSTANBUL HAMİDİYE MAH.30.NOLU SOK. NO:9 M.KEMALPAŞA / BURSA DOĞANALAN MER. MAD. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. Cumhuriyet Mah. Zambak Sok. No:24 SÖĞÜT / BİLECİK ERTÜZ İNŞ. MAD. SAN. TİC. LTD. ŞTİ. EVLİYA ÇELEBİ MAH. MEŞRUTİYET CAD. NO.124 YÜCELHAN K.5 D.9 BEYOĞLU / İSTANBUL MUSTAFA EŞLİK YALINTAŞ BELDESİ ORTA MAH. CUMHURİYET CAD. NO.13 M.KEMALPAŞA / BURSA ASOS MADENCİLİK SAN. VE TİC. A.Ş. ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ NEVZAT KORU CAD. NO:4 (NESA A.Ş.) DENİZLİ İHR.SAN.TİC.LTD.ŞTİ. ŞENYUVA MAH.MECNUN SOK.NO:32/1 BEŞTEPE YENİMAHALLE / ANKARA ORDU BULVARI NO:83 AFYONKARAHİSAR TOMURCUK SOK.MURAT İŞHANI A.BLOK KAT:6 DA:23 MECİDİYEKÖY İSTANBUL M.KEMALPAŞA GÜVEM KÖYÜ Mermer GÜZEL MAD MÜŞ.MÜH.VE İNŞ.İTH. İHR.SAN.TİC.LTD.ŞTİ. M.KEMALPAŞA SOĞUCAK KÖYÜ Mermer DOĞANÇAY MER. SAN. VE TİC. A.Ş. DOĞANÇAY KÖYÜ GEYVE / SAKARYA M.KEMALPAŞA SOĞUCAK KÖYÜ Mermer TUNÇ MER.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. DEVECİKONAK NAHİYESİ M.KEMALPAŞA / BURSA M.KEMALPAŞA Mermer M.KEMALPAŞA SOĞUCAK Mermer 242 İNÖNÜ BULVARI NAİL GÖKSU SOMAŞ MAD.İNŞ.SAN. VE TİC.A.Ş. İŞHANI KAT:2 NO:17 MERSİN REFİK ÖZDEMİR HAMİDİYE MAH.30.NOLU SOK. NO:9 M.KEMALPAŞA / BURSA

244 M.KEMALPAŞA KABULBABA Mermer BURSA SAN.VE TİC. LTD.ŞTİ. KADRİYE AKÇELİK M.KEMALPAŞA Mermer KADRİYE AKÇELİK M.KEMALPAŞA M.KEMALPAŞA M.KEMALPAŞA Mermer Mermer Mermer Mermer M.KEMALPAŞA Mermer M.KEMALPAŞA Mermer M.KEMALPAŞA Mermer M.KEMALPAŞA Mermer M.KEMALPAŞA DOĞANALAN M.KEMALPAŞA SOĞUCAK Mermer Mermer ÖZGEN MAD.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. HASANPAŞA UZUNÇAYIR CAD.YAPI İŞMERKEZİ D.2 BLOK NO:31/13 KADIKÖY / İSTANBUL AKTMERTAŞ MAD.NAK.VE HARF.SAN.TİC.LTD.ŞTİ. KADRİYE AKÇELİK SİMTAŞ MER.VE GRANİT SAN.VE TİC.A.Ş Mermer M.KEMALPAŞA SOĞUCAK Mermer BEYLİKDÜZÜ CİLER SAN.SİT. 2.CAD.NO:11/15 HARAMİDERE İSTANBUL G.O.P CAD. NO:80 ALİBEYKÖY İSTANBUL BEYLİKDÜZÜ MER.SAN.SİT. 2.CAD. NO:25 BÜYÜKÇEKMECE / İSTANBUL ÖZGEN MAD.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. HASANPAŞA UZUNÇAYIR CAD.YAPI İŞMERKEZİ D.2 BLOK NO:31/13 KADIKÖY / İSTANBUL KADRİYE AKÇELİK G.O.P CAD. NO:80 ALİBEYKÖY İSTANBUL ÖZGEN MAD.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. HASANPAŞA UZUNÇAYIR CAD.YAPI İŞMERKEZİ D.2 BLOK NO:31/13 KADIKÖY / İSTANBUL KERİM SAN.A.Ş. TUGAY YOLU SANAYİ CAD.NO:5 KARTAL / İSTANBUL GÜVEN KOLL. ŞTİ. GÜVEN KOLL. ŞTİ. BEDRETTİN ERCENK VE ORTAKLARI CURABEY CAD.NO:2 SÖĞÜT / BİLECİK REFİK ÖZDEMİR HAMİDİYE MAH.30.NOLU SOK. NO:9 M.KEMALPAŞA / BURSA M.KEMALPAŞA SÖĞÜTALAN 243 HASANPAŞA UZUNÇAYIR CAD.YAPI İŞMERKEZİ D.2 BLOK NO:31/13 KADIKÖY / İSTANBUL HASANPAŞA, UZUNÇAYIR CAD.YAPI İŞ MERKEZİ D.2 BLOK NO:13 HASANPAŞA KADIKÖY / İSTANBUL HASANPAŞA, UZUNÇAYIR CAD.YAPI İŞ MERKEZİ D.2 BLOK NO:13 HASANPAŞA KADIKÖY / İSTANBUL ÖZGEN MAD.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. M.KEMALPAŞA SAMANLI KÖYÜ NO:92 BURSA

245 M.KEMALPAŞA GÜVEM M.KEMALPAŞA GÜŞEM M.KEMALPAŞA GÜVEM M.KEMALPAŞA ALİSEYDİ KÖY M.KEMALPAŞA UÇBEYLİ Mermer Mermer Mermer Mermer AYKARDEŞLER MER.İNŞ.TAAH.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. SÖRHAZ SÖĞÜT HAM.HAZ.SAN.A.Ş. SÖRHAZ SÖĞÜT HAM.HAZ.SAN.A.Ş. ANKARA ASFALTI 13.KM.SARAYÖRME KARŞISI KESTEL / BURSA TOMURCUK SOK.MURAT İŞHANI A.BLOK KAT:6 DA:23 MECİDİYEKÖY İSTANBUL TOMURCUK SOK.MURAT İŞHANI A.BLOK KAT:6 DA:23 MECİDİYEKÖY İSTANBUL ARDIÇ SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. KEMALPAŞA CAD.NO:21 M.KEMALPAŞA / BURSA BURSA SAN.VE TİC. LTD.ŞTİ. SAMANLI KÖYÜ NO:92 BURSA GÜZEL MAD MÜŞ.MÜH.VE İNŞ.İTH. İHR.SAN.TİC.LTD.ŞTİ. İHR.SAN.TİC.LTD.ŞTİ. ŞENYUVA MAH.MECNUN SOK.NO:32/1 BEŞTEPE YENİMAHALLE / ANKARA BENTAŞ MER.MAD.İNŞ.SAN.A.Ş. KADİR AKDOĞAN CAD.NO=2 G.O.P. KÜÇÜKKÖY İSTANBUL TUNÇ MER.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. DEVECİKONAK NAHİYESİ M.KEMALPAŞA / BURSA ÇİFTYILDIZ MER.SAN.VE TİC.A.Ş. CUMHURİYET MAH.ZAMBAK SOK.NO:24 SÖĞÜT / BİLECİK TEKİRDAĞ SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. DEĞİRMEN ALTI KÖSE İLYAS YOLU 3.KM. TEKİRDAĞ AYSEL YEŞİLDAĞ NİŞANTAŞI IHLAMUR YOLU ARPACIOĞL U APT. NO 75/16 ŞİŞLİ / İSTANBUL M.KEMALPAŞA SOĞUCAK KÖYÜ Mermer M.KEMALPAŞA İLYASCILAR Mermer M.KEMALPAŞA KİLLİK Mermer M.KEMALPAŞA Mermer M.KEMALPAŞA KAPAKLIOLUK Mermer M.KEMALPAŞA HIRSIZPINARI Mermer M.KEMALPAŞA KÖREKEM Mermer ÇİFT YILDIZ MER.SAN. VE TİC. A.Ş. CUMHURİYET MAH. ZAMBAK SOK. NO:24 SÖĞÜT / BİLECİK M.KEMALPAŞA GÜVEM KÖYÜ Mermer TUNÇ-TOPKARA_MER İŞL.SAN.TİC.LTD.ŞTİ. BİLAŞ İŞ MERKEZİ K:6 M.KEMALPAŞA GÜVEM KÖYÜ Mermer İLİK FAB.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. SAMSUN YOLU 16.SOK.NO:5 ÜREĞİ MAMAK / ANKARA ÖNTAŞ SAN.A.Ş. GÜNEŞLİ KÖY DEREBOYU MEVKİİ BAKIRKÖY / İSTANBUL ALKAN MAD.VE MER.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. ÇAMURLUK MVK.NO:10 ALTINOVA / YALOVA M.KEMALPAŞA SOĞUCAK Mermer M.KEMALPAŞA KÖREKEM Mermer 244

246 M.KEMALPAŞA KAYABAŞI MADEN Aliminyum, Kaolen M.KEMALPAŞA ÇÖRÜDK Mermer M.KEMALPAŞA SARIMUSTAFA Mermer M.KEMALPAŞA KARAOĞLAN M.KEMALPAŞA UĞURLUPINAR M.KEMALPAŞA AYAZ Mermer M.KEMALPAŞA KARAOĞLAN Mermer BİLTAŞ MAD.SAN.TİC.VE PAZ.LTD.ŞTİ. FEVZİPAŞA CAD. NO:132/B M.KEMALPAŞA / BURSA ALTINSOY MAD.VE TİC.A.Ş. MAKSEM SOK.NO:93/A BURSA GİLSAR MAD.SAN. VE TİC.LTD.ŞTİ. CUMHURİYET BULVARI NO:288/2 ALSANCAK İZMİR REİSOĞLU MER.SAN VE TİC.LTD.ŞTİ. CUMHURİYET MEYDANI BELEDİYE İŞ HANI NO:5 İSCEHİSAR / AFYONKARAHİSAR CİLER SAN.SİT.2.CAD. NO:11/15 BÜYÜKÇEKMECE / İSTANBUL DERE MAH.KARAOĞLAN CAD.NO:67-69 M.KEMALPAŞA / BURSA DERE MAH.KARAOĞLAN CAD.NO:67-69 M.KEMALPAŞA / BURSA AKSOY SAN.VE TİC.A.Ş. MUSTAFA NİYAZİ ŞAHİN MUSTAFA NİYAZİ ŞAHİN M.KEMALPAŞA KABULBABA Mermer M.KEMALPAŞA DOĞANALAN Mermer M.KEMALPAŞA FINDICAK MADEN Zeolit Kalker ( 2. Grup ) M.KEMALPAŞA KELTAŞ M.KEMALPAŞA SİNCAN Mermer PAMUKOVA MAD.İTH.İHR.PAZ.SAN. VE TİC.SAN. TİC. A.Ş. YELKOVAN İŞ MERKEZİ K:3 NO:172 ESKİŞEHİR BASRİ EFE DAVITKADI MAH.ALAN ÇIKMAZI NO:19 BURSA ETİ MADEN İŞLETMELERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ CİHAN SOK. NO:2 ANKARA TÜRKİYE ŞEKER FABRİKALARI A. Ş. TÜRKİYE ŞEKER FAB.A.Ş. MİTHATPAŞA CAD.NO:14 ÇANKAYA ÇANKAYA / ANKARA ÖZGÜRLÜK MAH. PİR SULTAN CAD. NO:101 GÜZELTEPE GEBZE / KOCAELİ MERKEZ MAH.SABAABAD CAD. NO:23/1 AKGÜN İŞ MERKEZİ KAĞITHANE KAĞITHANE / İSTANBUL YÜCE NAK. EMLAK MAD. VE İNŞ.SAN.TİC.LTD. ŞTİ. TOPKARA. İŞL.SAN.VE TİC.LTD.Ş M.KEMALPAŞA ONAÇ M.KEMALPAŞA DOĞAN ALAN M.KEMALPAŞA DOĞAN ALAN Mermer 245 SIHHİYE DOĞANALAN MER. MAD. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. Cumhuriyet Mah. Zambak Sok. No:24 SÖĞÜT / BİLECİK DOĞANALAN MER. MAD. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. Cumhuriyet Mah. Zambak Sok. No:24 SÖĞÜT / BİLECİK

247 M.KEMALPAŞA HIRSIZPINARI M.KEMALPAŞA MUDANYA MUDANYA MUDANYA KURŞUNLU YÖRÜKYENİCES ÇEPNİ MUDANYA Mermer ASOS MADENCİLİK SAN. VE TİC. A.Ş. GÜRBULAK İNŞ. TİC. VE SAN. LTD. ŞTİ. SİNTA SAN.İNŞ.TAH.VE TİC.A.Ş. İNÖNÜ BULVARI NAİL GÖKSU İŞHANI KAT:2 NO:17 MERSİN ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ NEVZAT KORU CAD. NO:4 (NESA A.Ş.) DENİZLİ FEVZİ ÇAKMAK CAD. BEYHAN İŞHANI KAT:6 NO:107 OSMANGAZİ / BURSA YELKOVAN İŞ MERKEZİ KAT:3 NO:172 ESKİŞEHİR Mermer CENGİZLER BEŞEVLER MAH. YILDIRIM CAD. MAD.NAK.İNŞ.TAAH.SAN.TİC.PAZ. NO:287 NİLÜFER / BURSA LTD.ŞTİ Kalker ( 2. Grup ) SİNTA- SAN. İNŞ.TAAHHÜT VE TİC. A. Ş. ÇEPNİKÖY NİLÜFER ÇEKRİCE I-A GRUBU KURUÇEŞME MUDANYA NİLÜFER Mermer SOMEKS MAD.VE TİC.LTD.ŞTİ Kum - Çakıl NİLÜFER GÜNGÖREN NİLÜFER TAHTALI Mermer NİLÜFER KURUÇEŞME Kalker ( 2. Grup ) NİLÜFER KURUÇEŞME Kalker ( 2. Grup ) NİLÜFER KADİRİYE Mermer NİLÜFER ÜÇPINAR Mermer Beşevler Odunluk Mevkii Eski İzmir Yolu Kum Ocakları Alanı Nilüfer/Bursa NİLÜFER / BURSA TURGUT HACIOĞULLARI KARAMAN MAH.OKUL CAD.NO:7 NİLÜFER / BURSA KARAÇOR MADENCİLİK PROJE İNŞ. TAAH. İTH. İHR. İÇ TİC. VE SAN. LTD. ŞTİ. İNÖNÜ CAD. MODÜL İŞHANI NO:108/18 OSMANGAZİ / BURSA TEKFEN İNŞ.VE TES.A.Ş. Kalker ( 2. Grup ) 246 AFER İNŞ.TAAH.MAD. VE YAPI ELEMANLARI SAN. VE TİC.LTD.ŞTİ. ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ GRİ CAD. NO:8 BURSA METİN CANTÜRK MURAT KARAÇOR BEŞEVLER MAH.ERTUĞRULGAZİ CAD. NO:1 BEŞEVLER ÇANKAYA / ANKARA ÜNLÜ CAD.EĞİLMEZ HAN.NO:8/4 BURSA İMÖNÜ CAD.MODÜL İŞHANI KAT:5 NO:18 BURSA MURAT KARAÇOR İMÖNÜ CAD.MODÜL İŞHANI KAT:5 NO:18 BURSA TRACO MAD.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. ZÜFERBEY MAH.İSMETPAŞA CAD. NO:22/1 M.KEMALPAŞA / BURSA TUREKS TURUNÇ MAD.İÇ VE DIŞ TİC.A.Ş. MİLLİ EGEMENLİK CAD. NO:22

248 NİLÜFER NİLÜFER NİLÜFER KURUÇEŞME AKÇALAR BAŞKÖY Kalker ( 2. Grup ) Kalker ( 2. Grup ) Kalker ( 2. Grup ) NİLÜFER MAKSEMPINAR NİLÜFER GÜNGÖREN ANADOLU MAH.KADER SOKAK NO:7/A YILDIRIM / BURSA CETAŞ MAD.İNŞ.SAN.VE TİC.A.Ş. UĞUR MUMCU MH SK. NO:65 K:5 D:20 SULTANÇİFTLİĞİNPAŞA GAZİOSMANPAŞA / İSTANBUL CANTÜRK İNŞ. SAN. VE TİC. A.Ş. İNÖNÜ CAD.MODÜL İŞHANI NO:108 K:3/10 OSMANGAZİ/BURSA OSMANGAZİ / BURSA DANIŞ YAPI MAD.NAK.PET.GID. OTO TAM. VE YED.PAR.SAN.TİC.LTD.ŞTİ. İZMİR YOLU ÜRÜNLÜ KÖY MEVKİİ 12.KM. BURSA KARTAŞ MAD.VE İNŞ.TİC.LTD.ŞTİ. BALGAT 2.CAD. 25/1 BALGAT ÇANKAYA / ANKARA Kireç Taşı ( 2. Grup ) ORTEM TEM. İNŞ. TAAH. HAFR. NAK. MÜH. MÜŞ. TUR. MAD. TİC. VE SAN. LTD. ŞTİ. HALİL YILMAZ NİLÜFER HASANAĞA NİLÜFER İNEGAZİ Kalker ( 2. Grup ) NİLÜFER İNEGAZİ Kalker ( 2. Grup ) NİLÜFER AKÇALAR NİLÜFER KORUBAŞI NİLÜFER BAŞKÖY NİLÜFER KORUBAŞI ORHANELİ MADEN TEKFEN İNŞ.VE TES.A.Ş. TEKFEN İNŞ.VE TES.A.Ş. CETAŞ MAD.İNŞ.SAN.VE TİC.A.Ş. UĞUR MUMCU MH SK. NO:65 K:5 D:20 SULTANÇİFTLİĞİNPAŞA GAZİOSMANPAŞA / İSTANBUL YUSUF BURUKHAMZAOĞLU YEŞİLYAYLA MAH. GİRİT SOK. NO:17 BURSA SİMGE MAT MAD.ASFALT TİC. VE SAN. A.Ş. M.FUAT KUŞÇUOĞLU CAD. NO:63 SİMGE TESİSLERİ YUNUSELİ OSMANGAZİ / BURSA ALİ DEMİR ÜNSAL SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. YENİ YALOVA YOLU PANAYIR KÖYÜ T.E.K.ARKASI BURSA ŞE-TAT MAD. GIDA SAN. VE TİC. A.Ş. ERGENEKON CAD. 100/A FERİKÖY EMİNÖNÜ / İSTANBUL Mermer Mermer Krom, Manyezit, Nikel 247 ODUNLUK MAH. LEFKOŞE CAD. OPERATÖR SOK. NO.8 NİLÜFER / BURSA BEŞEVLER MAH.ERTUĞRULGAZİ CAD. NO:1 BEŞEVLER ÇANKAYA / ANKARA BEŞEVLER MAH.ERTUĞRULGAZİ CAD. NO:1 BEŞEVLER ÇANKAYA / ANKARA

249 ORHANELİ HARMANCIK ORHANELİ ORHANELİ EMİRKÖY ORHANELİ KROM MADEN SAN. VE TİC. A.Ş. DİKİLİTAŞ MAH. AYAZMADERE CAD. Y.ÇİMEN SOKAK NO.7/4 BEŞİKTAŞ / İSTANBUL EGE PERTOL TÜRK A.Ş. ERGONEKON CAD. NO:100/A FERİKÖY İSTANBUL ETHEMEFENDİ CAD. SAFA APT NO:110/12 ERENKÖY İSTANBUL MADEN Krom MADEN Krom MADEN Manyezit MADKİM MAD. KİMYA SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ TUNÇ TOPKARA SAN.VE DARULACİZE CAD.BİLAL İŞHANI TİC.LT KAT:6 ŞİŞLİ / İSTANBUL DEMİR EXPORT A.Ş. ORHANELİ HARMANCIK MADEN Krom ORHANELİ KURUMLAR MADEN Feldispat ORHANELİ ÇEKİ Mermer ORHANELİ HARMANCIK MADEN Kalsedon ORHANELİ KARIMCALI MADEN Krom, Manyezit ORHANELİ ÇEKİ Mermer ORHANELİ ORHANELİ MERKEZ ORHANELİ ORHANELİ ORHANELİ GÖYNÜKBELLİ MADEN MADEN Maden Kömürü ŞE-TAT MAD.SAN.GIDA SAN.VE TİC.A.Ş. İZMİR CAD. KOÇ HAN NO:25/7 KIZILAY ÇANKAYA / ANKARA ERGENEKON CAD. NO.100/A FERİKÖY İSTANBUL OMYA MAD.SAN.VE TİC.A.Ş. MİTHAT ULUÜNLÜ SOK.9/4 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL KALEMADEN END.HAM.SAN.TİC. A.Ş FATİH MAH.DEMİRCİ SOK. NO:1 ÇAN / ÇANAKKALE SİGMA MÜH. VE PAZ.LTD. ŞTİ. KAYIŞDAĞI CAD.YAZICI SOK.NO:7 KAYIŞDAĞI KADIKÖY / İSTANBUL OMYA MAD.SAN.VE TİC.A.Ş. MİTHAT ULUÜNLÜ SOK.9/4 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL ŞE-TAT MAD. GIDA SAN. VE TİC. A.Ş. ERGENEKON CAD. 100/A FERİKÖY EMİNÖNÜ / İSTANBUL DEMİR EXPORT A.Ş. İZMİR CAD. KOÇ HAN NO:25/7 KIZILAY ÇANKAYA / ANKARA ARARAT TİCARET A.Ş. DİKİLİTAŞ FULYA SİTESİ BARIŞ SOKAK A BLOK NO:33 DAİRE:2 BEŞİKTAŞ / İSTANBUL MADEN Krom MADEN Dunit, Manyezit ŞE-TAT MAD. GIDA SAN. VE TİC. A.Ş. ERGENEKON CAD. 100/A FERİKÖY EMİNÖNÜ / İSTANBUL BATI KROMLARI HAF.MAD.MER.NAK.ITH.IHR.SAN. TIC.LTD.ŞTI. Çekirge mah. Çelik sok. No:47 D:4Osmangazi/Bursa OSMANGAZİ / BURSA MADEN Krom 248

250 İNÖNÜ BULVARI NO:27 ELEKTRİK ÜRETİM A.Ş. GENEL MÜDÜRLÜĞÜ (EÜAŞ) ORHANELİ MERKEZ Kalker ( 2. Grup ) ORHANELİ VELETLER-ÇÖK Mermer MATÜSAN MADEN VE TAŞ ÜRÜNLERİ SANAYİ A.Ş. VİŞNEZADE MAH. ABACI LATİF SOK. NO:26/8 BEŞİKTAŞ / İSTANBUL Mermer ŞAYAKÇI MAD.HAM.ÜR.A.Ş. İZMİR YOLU 8.KM. BALIKESİR ŞAYAKÇI MAD.HAM.ÜR.A.Ş. İZMİR YOLU 8.KM. BALIKESİR OMYA MAD.SAN.VE TİC.A.Ş. MİTHAT ULUÜNLÜ SOK.9/4 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL ORHANELİ BAHÇELİEVLER/ANKARA ÇANKAYA / ANKARA ORHANELİ AĞAÇHİSAR Mermer ORHANELİ AĞAÇHİSAR Mermer ORHANELİ ORTAKÖY M ermer ÖZGÜNTAŞ MER.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. KÜÇÜKBALIKLI MAH. FEVZİBEY CAD. NO:17 ORHANELİ YAKUPLAR KÖY MİKRO MİNERAL ENDÜSTRİYEL MİN.SAN. TİC. A.Ş. PELİTLİ KÖYÜ YENİÇEŞME MEVKİİ PK.43 GEBZE / KOCAELİ MADEN EGE PERTOL TÜRK A.Ş. ERGONEKON CAD. NO:100/A FERİKÖY İSTANBUL ORHANELİ Krom DEMİR EXPORT A.Ş. ORHANELİ MADEN ORHANELİ MADEN DEMİR EXPORT A.Ş. ORHANELİ ÖMERALTI Krom MADEN Manyezit CALMAG KALSİNE MANYEZİT İMALAT VE TİC. A. Ş. HALASKARGAZİ CAD. HALAS APT. NO: /9 OSMANBEYŞİŞLİ/İSTANBUL ŞİŞLİ / İSTANBUL MATEL HAMMADDE SAN. VE TİC. A.Ş. MAREŞAL FEVZİ ÇAKMAK CAD. NO:39/2 KARTAL MALTEPE / İSTANBUL MAKSEM SOK.NO:93/A BURSA İZMİR CAD. KOÇ HAN NO:25/7 KIZILAY ÇANKAYA / ANKARA İZMİR CAD. KOÇ HAN NO:25/7 KIZILAY ÇANKAYA / ANKARA HİPODRUM CAD.NO.12 YENİMAHALLE / ANKARA ORHANELİ ÇAKIRYENİCE MADEN Nefelinli Siyenit ORHANELİ ÇATAK Mermer ORHANELİ HARMANCIK MADEN Krom MADEN Krom, Manyezit MADEN Maden Kömürü ALTINSOY MAD.VE TİC.A.Ş. DEMİR EXPORT A.Ş. ORHANELİ ORHANELİ HARMANCIK 249 İZMİR CAD. KOÇ HAN NO:25/7 KIZILAY ÇANKAYA / ANKARA İZMİR CAD. KOÇ HAN NO:25/7 KIZILAY ÇANKAYA / ANKARA DEMİR EXPORT A.Ş. TKİ KURUMU GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

251 ORHANELİ GÜMÜŞPINAR MADEN Maden Kömürü ORHANELİ YAKUPLAR Mermer MADEN Nefelinli Siyenit ORHANELİ ERİCEK ORHANELİ ORHANELİ KOZULCA MADEN Krom MADEN Krom MADEN ORHANELİ MADEN Krom MADEN Krom ORHANELİ ORHANGAZİ ÇELTİKÇİ FAİK YILMAZ ANKARA ASFALTI TIP FAKÜLTESİ KARŞISI NO:306 BURSA MATEL HAMMADDE SAN. VE TİC. A.Ş. MAREŞAL FEVZİ ÇAKMAK CAD. NO:39/2 KARTAL MALTEPE / İSTANBUL KROM MADEN SAN. VE TİC. A.Ş. DİKİLİTAŞ MAH. AYAZMADERE CAD. Y.ÇİMEN SOKAK NO.7/4 BEŞİKTAŞ / İSTANBUL ÇALIŞKANOĞLU MAD İHR.İTH.TİC.VE SAN. LTD.ŞTİ. ÖMERBEY MAH. HEYKEL ARKASI PARMAKSIZOĞLU APT. NO:10/1 MUDANYA / BURSA DEMİR EXPORT A.Ş. İZMİR CAD. KOÇ HAN NO:25/7 KIZILAY ÇANKAYA / ANKARA KROMİT MADENCİLİK A.Ş. İSTİKLAL CAD. BALYOZ SOK. NO:5/3 BEYOĞLU / İSTANBUL ŞE-TAT MAD.SAN.GIDA SAN.VE TİC.A.Ş. ERGENEKON CAD. NO.100/A FERİKÖY İSTANBUL DEMİR EXPORT A.Ş. İZMİR CAD. KOÇ HAN NO:25/7 KIZILAY ÇANKAYA / ANKARA ORHANELİ ÇATAK HİPODRUM CAD.NO.12 YENİMAHALLE / ANKARA Krom, Manyezit ORHANELİ TKİ KURUMU GENEL MÜDÜRLÜĞÜ MADEN Krom Kalsit, Mermer ÖRGÜN MAD.İNŞ.TAAH.VE NAKL.SAN.TİC.LTD.ŞTİ SARAYBURNU MEVKİİ ÇELTİKÇİ KÖYÜ ORHANGAZİ / BURSA DEMİRELLER KİREÇ SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. GEDELEK KÖYÜ AÇMALAR MEVKİİ ORHANGAZİ / BURSA GEMLİK GÜBRE SAN.A.Ş. ATA MAH. GEMSAZ MEVKİİ GEMLİK / BURSA ORHANGAZİ TAŞ VE TAŞ ÜRÜN.TİC. VE SAN A.Ş. GEMLİŞ CAD. YENİ PASAJ NO:6 GEMLİK / BURSA KARADENİZ MAD. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ANKARA CAD. NO.193 PENDİK/İSTANBUL PENDİK / İSTANBUL BEYAN YAPI TURİZM PAZ.SAN.TİC.LTD.ŞTİ. BAHAR SOK.SÜRREYYA APT. NO:1/11 DİYARBAKIR ORHANGAZİ GEDELEK Kireç Taşı ( 2. Grup ) ORHANGAZİ GEDELEK Kalker ( 2. Grup ) ORHANGAZİ FINDIKLI Kalsit ORHANGAZİ FINDIKLI ORHANGAZİ GEBELEK Mermer 250

252 ORHANGAZİ FINDIKLI OSMANGAZİ AVDANCIK KARADENİZ MAD. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. CANTÜRK İNŞ. SAN. VE TİC. A.Ş. YENİŞEHİR SUBAŞI YENİŞEHİR LÜMBE Mermer YENİŞEHİR GÖKÇESU Mermer A.H.S. OTOMOTİV GIDA TURİZM TEKSTİL İNŞAAT MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÖZCAN ÖNCEBE MODÜLMER MODÜL SANAYİ VE TİC.A.Ş. ANKARA CAD. NO.193 PENDİK/İSTANBUL PENDİK / İSTANBUL İNÖNÜ CAD.MODÜL İŞHANI NO:108 K:3/10 OSMANGAZİ/BURSA OSMANGAZİ / BURSA ULUCAMİ MAH.BELEDİYE MEYDANI CEYLANLAR İŞHANI NO:9/4 YENİŞEHİR / BURSA ATATÜRK BULVARI NO:24 ADIYAMAN EĞİRDİR KARAYOLU 5.KM. ISPARTA YENİŞEHİR KARAMCA Mermer YENİŞEHİR GÖKÇESU Mermer YENİŞEHİR KIBLEPINAR I-B GRUBU Puzolanik Kayaç (Tras) BURTAŞ DİKMEN CAD.NO:324/1 ÇANKAYA / MAD.İNŞ.NAK.TAAH.SAN.TİC.LTD. ANKARA ŞTİ. HALİTPAŞA MAH.ZÜBEYDE ÖZTÜRKLER MER.SAN.VE HANIM.CAD. NO:40 BANDIRMA / TİC.LTD.ŞTİ.. BALIKESİR ZEKİ KAPTAN A.HAMDİ TANPINAR CAD.ÖNDÜL İNŞ.TAAH.TUR.TEK.SAN.VE İŞHAN NO:4/46 BURSA TİC.LTD.ŞTİ. Kalker ( 2. Grup ) A.H.S. OTOMOTİV GIDA TURİZM TEKSTİL İNŞAAT MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ULUCAMİ MAH.BELEDİYE MEYDANI CEYLANLAR İŞHANI NO:9/4 YENİŞEHİR / BURSA SERDAR ŞEN YENİ HAL F BLOK NO:1 YENİŞEHİR / BURSA MEHMET KAYA F.ÇAKMAK CAD. BEYHAN NO:69/91 OSMANGAZİ / BURSA SERKA MER.MAD.TEKS.KONF. İNŞ.TURZ.GIDA MAK.OTO.VE PET.ÜRÜN.SAN.VE TİC. LTD.ŞTİ ANADOLU MAHALLESİ BAHÇE SOK. NO : 2 YILDIRIM / BURSA GÜNAYDIN YİRMİBEŞOĞLU YELKOVAN İŞ MERKEZİ KAT:3 NO:155 ESKİŞEHİR İHSAN YÖRDEM ÇAKIRHAMAM TEMİZ CAD. SÜTMEN İŞHANI NO:14/53 BURSA AYDIN MAD.İNŞ.ASF.TAAH.TİC.SAN.VE DIŞ TİC.LTD.ŞTİ. YALOVA YOLU 3.KM. GEMLİK / BURSA YENİŞEHİR SUBAŞI YENİŞEHİR YENİŞEHİR BURCUN I-B GRUBU Puzolanik Kayaç (Tras) YENİŞEHİR SEKERİ Mermer YENİŞEHİR GÖKÇESU Mermer BÜYÜKORHAN KUŞLAR GEMLİK ŞAHİNYURDU Ön Ön 251

253 HARMANCIK BAYRAMLAR MADEN Ön GÜLMER MAD.SAN. VE TİC.A.Ş. 1.ORGANİZE SAN.BÖLGESİ BİLECİK HARMANCIK BEKTAŞLAR Ön TÜRKMER MAD. SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. BAHARİYE CAD.ARAYICIBAŞI SOK. NO:9 KADIKÖY / İSTANBUL İNEGÖL MESRARİYE MADEN Ön MADEN TETKİK VE ARAMA GENEL MÜDÜRLÜĞÜ M.T.A. GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ANKARA AYNURLAR MAD.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. İSTİKLAL MAH.YEŞİLTEPE SOK.AYDOĞANLAR APT.KAT:2D:7/5 ESKİŞEHİR Ön YENİ ANADOLU MİNERAL MADENCİLİK SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BULVARI 7.CADDE NO:24 AŞAĞIÖVEÇLER ANKARA ÇANKAYA / ANKARA Ön FEDERAL MAD.ELK.TAAH.TİC.VE SAN.LTD.ŞTİ. İNEGÖL İNEGÖL RÜŞTİYE MEZİT Ön MADEN İNEGÖL DOMA İNEGÖL YENİHÖRÜK Mermer Ön Mermer Ön İZNİK İZNİK ÖMERLİ Ön 1.ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ1.YOL NO:25/203 HANLI SAKARYA ZÜRATBABA MAH. AKMESCİT SOK. OĞUZ HAKAN KARAOSMANOĞLU B BLOK 1511 BAKIRKÖY / İSTANBUL KALMER MAD. SAN. VE TİC. LTD. UNCULAR CAD.GÜLFEM SOK.NO:5/5 NO:21/5 ÜSKÜDAR / ŞTİ. İSTANBUL KALMER MAD. SAN. VE TİC. LTD. UNCULAR CAD.GÜLFEM SOK.NO:5/5 NO:21/5 ÜSKÜDAR / ŞTİ. İSTANBUL KUMPORT LİMAN HİZM.VE LOJ.SAN.VE TİC.A.Ş. KARACABEY BAYRAMDERE MADEN Ön KARACABEY YARIŞ MADEN KELES ALPAGUT Ön KELES KARAARDIÇ Ön KELES KIRANIŞIKLAR Ön KELES UZUNÖZ Ön Kuvars Ön LÜTFİ ÇAKIR EROL YAYLA ALTINSOY MAD.VE TİC.A.Ş. EROL YAYLA EROL YAYLA 252 AMBARLI LİMAN TES.YAKUPLU KÖYÜ ANGURYA ÇİFT.MV BÜYÜKÇEKMECE / İSTANBUL 1.ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ BİLECİK ULUYOL CAD. NO:29 OSMAN NURİ İŞ MERKEZİ BAYRAMPAŞA / İSTANBUL MAKSEM SOK.NO:93/A BURSA ULUYOL CAD. NO:29 OSMAN NURİ İŞ MERKEZİ BAYRAMPAŞA / İSTANBUL ULUYOL CAD. NO:29 OSMAN NURİ İŞ MERKEZİ BAYRAMPAŞA / İSTANBUL

254 BAYRAM GÜNEŞ MERKEZ ERENLER Mermer Ön MERKEZ DAĞAKÇA Mermer Ön KÜTÜK SAN VE TİC.A.Ş. ESTAŞ MER. SAN. LTD. ŞTİ. MERKEZ SEYMAN Ön M.KEMALPAŞA DEREALAN MADEN Ön M.KEMALPAŞA BAHARİYE Ön M.KEMALPAŞA ÇAMLICA Ön M.KEMALPAŞA YENİCE Ön M.KEMALPAŞA ŞAPCI Ön M.KEMALPAŞA DALLICA Ön M.KEMALPAŞA KABULBABA Ön M.KEMALPAŞA DOĞANLAR SELAMİ AGAT HAYRETTİN BAŞ ÇETİN EMEÇ BUL.77.SOK.NO:3/10 A.ÖVEÇLER-DİKMEN/ANKARA ÇANKAYA / ANKARA ALİ TOPKARA FEVZİÇAKMAK SOK.NO:18/8 DEMİRTEPE ÇANKAYA / ANKARA AYSEL YEŞİLDAĞ TOPAĞAÇ IHLAMUR NİŞANTAŞI YOLU 75/16 NİŞANTAŞI İSTANBUL CEMALETTİN SARIMADEN 4.ESENŞEHİR MAH.MARAŞAL FEVZİ ÇAKMAK CAD.ÇETİNKAYA SOK.NO:43/3 ÜMRANİYE / İSTANBUL SOMEKS MAD.VE TİC.LTD.ŞTİ. İNÖNÜ BULVARI NAİL GÖKSU İŞHANI KAT:2 NO:17 MERSİN ASMER MAD.SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. BEYLİKDÜZÜ CİLER SAN.SİT. 2.CAD.NO:11 KAT:3 BÜYÜKÇEKMECE / İSTANBUL İHSAN YILMAZ Ön NİLÜFER Ön ESTAŞ MER. SAN. LTD. ŞTİ. ORHANELİ ORHANELİ GÜNGÖREN ERİCEK MADEN Ön MADEN Ön 253 KADİR AKDOĞAN CAD. NO:2 KÜÇÜKKÖY GAZİOSMANPAŞA / İSTANBUL TUNUS CAD.15/4 KAVAKLIDERE ANKARA HAMİDİYE M.30.S.UĞUR APT. M.KEMALPAŞA / BURSA BAHAR MAD. SAN.VE TİC. LTD. ŞTİ. Ön M.KEMALPAŞA DORAK TATKAVAKLI BELDESİ CUMHURİYET MAH.NO:7 M.KEMALPAŞA / BURSA BAĞLARBAŞI KISIKLI CAD.NO:2 ÜSKÜDAR / İSTANBUL MATEL HAMMADDE SAN. VE TİC. A.Ş. MADKİM MAD. KİMYA SAN. VE TİC. LTD. ŞTİ. ÇETİN EMEÇ BULVARI 77.SOK.NO:3/7 ÖVEÇLER ÇANKAYA / ANKARA KADİR AKDOĞAN CAD. NO:2 KÜÇÜKKÖY GAZİOSMANPAŞA / İSTANBUL MAREŞAL FEVZİ ÇAKMAK CAD. NO:39/2 KARTAL MALTEPE / İSTANBUL ETHEMEFENDİ CAD. SAFA APT NO:110/12 ERENKÖY İSTANBUL

255 ORHANELİ KÜÇÜKORHAN Ön ORHANELİ KÜÇÜKORHAN Ön ORHANELİ ÇAKIRYENİCE MADEN Ön ORHANELİ KÜÇÜKORHAN Ön ORHANELİ KÜÇÜKORHAN Ön ORHANELİ DÜNDAR MADEN Ön ORHANELİ AĞAÇHİSAR Ön OMYA MAD.SAN.VE TİC.A.Ş. MİTHAT ULUÜNLÜ SOK.9/4 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL OMYA MAD.SAN.VE TİC.A.Ş. MİTHAT ULUÜNLÜ SOK.9/4 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL MATEL HAMMADDE SAN. VE TİC. A.Ş. OMYA MAD.SAN.VE TİC.A.Ş. MAREŞAL FEVZİ ÇAKMAK CAD. NO:39/2 KARTAL MALTEPE / İSTANBUL MİTHAT ULUÜNLÜ SOK.9/4 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL OMYA MAD.SAN.VE TİC.A.Ş. MİTHAT ULUÜNLÜ SOK.9/4 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL TARIK YILMAZ BEŞEVLER KÜÇÜK SAN.SİTESİ PAR-KOOP.47.SOK.NO:63 NİLÜFER / BURSA OMYA MAD.SAN.VE TİC.A.Ş. MİTHAT ULUÜNLÜ SOK.9/4 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL OMYA MAD.SAN.VE TİC.A.Ş. MİTHAT ULUÜNLÜ SOK.9/4 ZİNCİRLİKUYU İSTANBUL REFİK BECERİKLİ YUNUS EMRE MAH. 12 NOLU SOK. NO:2/3 M.KEMALPAŞA / BURSA ORHANELİ KÜÇÜKORHAN Ön ORHANELİ BAŞKÖY Ön ORHANELİ YAKUPLAR Ön MİKRO MİNERAL ENDÜSTRİYEL MİN.SAN. TİC. A.Ş. PELİTLİ KÖYÜ YENİÇEŞME MEVKİİ PK.43 GEBZE / KOCAELİ ORHANELİ ÇÖRELER MADEN Ön ŞE-TAT MAD. GIDA SAN. VE TİC. A.Ş. ERGENEKON CAD. 100/A FERİKÖY EMİNÖNÜ / İSTANBUL ORHANGAZİ KERNAMET Ön HATTAT MAD.SAN. VE TİC.LTD.ŞTİ. Gelincik Sk. No:7/14 GÜVENEVLER YENİŞEHİR AKÇAPINAR Ön ZÜRATBABA MAH. AKMESCİT SOK. OĞUZ HAKAN KARAOSMANOĞLU B BLOK 1511 BAKIRKÖY / İSTANBUL YENİŞEHİR HAYRİYE Ön TEKİRDAĞ SAN.VE TİC.LTD.ŞTİ. DEĞİRMEN ALTI KÖSE İLYAS YOLU 3.KM. TEKİRDAĞ YENİŞEHİR GEMLİK Ön ÖZCAN ÖNCEBE ATATÜRK BULVARI NO:24 ADIYAMAN CİHATLI KARACABEY TAŞLIK KARACABEY KAYNAK: Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı (Maden İşleri Genel Müdürlüğü) 254

256 I.1.3. Enerji Madenleri Kömür (Linyit) Bursa İlinde üretilen enerji hammaddelerinden kömür (linyit) ile ilgili bulunduğu yer, rezerv, v.b. bilgiler J. Enerji, J Kömür başlıklı bölüm altında açıklanmıştır. Termal ve Mineralli Sular (Jeotermal Su Kaynakları) 2005 yılına ait verilere ulaşılamadığından bir önceki döneme ait bilgiler aşağıda verilmiştir. Bursa şehri Türkiye nin en önemli kaplıca şehirlerinden biridir. Bursa şifalı su kaynakları şehir içinde, Batı Anadolu da, Marmara Bölgesinde ve deniz seviyesine göre 2543 m yükseklikte bulunan Uludağ ın eteklerinde yer alır. Bursa şehri şifalı kaynaklarıyla olduğu kadar tarihiyle de ünlü bir kentimizdir. Bursa termal su kaynakları Marmara Denizinin güneyinde ve Türkiye nin batısında en yüksek dağ olan Uludağ ın kuzey eteklerinde geniş bir traverten kompleksi üzerinde yer almaktadır. Termal sular C sıcaklıklarda ve Bursa şehir merkezinin batı ucunda Çekirge ve Kükürtlü bölgelerinde boşalmaktadırlar. Ülkemizde birçok termal kaynakta olduğu gibi Bursa termal suları da bir kırık zonu ile yakın ilişki içindedirler. Bursa daki termal kaynaklar kısa süreli, derin sirkülasyon sistemi ile karakterize olurlar. Yağış sularının yeraltına maksimum 1000 m. Derinliklere kadar hızlı infiltrasyomu (sızması) ve kırık zonlarının sebep olduğu yüksek permeabiliteli zondan hızlı bir şekilde yükselmesi ile termal kaynaklar ortaya çıkar. Kuzey-güney yönlü uzanan post Miyosen tektonik kontak Uludağ ı ayıran normal bir fayın oluşturduğu zon ile kesişir ve derinlerde sirküle eden sıcak sular yüzeye bu kesişme zonundan ulaşır. Yapılan trityum izotop ölçümlerinden suların yaşı 50 yıldan fazla olarak belirlenmiştir. Yeraltı suyu transportu, ısı transferi ve trityum izotoplarının transport modellerinin birlikte değerlendirilmesi ile termal suların sirkülasyon yollarının çatlak permeabilitesine ve kaynaklar civarında tektonik zonlara bağlı olduğu ortaya çıkmıştır. Yüzeye ulaşan termal suların sıcaklıkları derin suların yüzeye ulaşma hızlarına bağlıdır. Bursa şehrinde birçok noktadan sıcak su boşalımı bulunmaktadır. Bunlar aşağıda açıklanmaktadır. A.Kaynarca-Çekirge Jeotermal Alanı A.1. Kaynarca Grubu Kaynaklar: Bu gruptaki kaynaklar; Kaynarca, Karamustafa, Kükürtlü, Muhittin Baba, Eşref Efendi, Mevlevi Şeyhi, Bekarlar Hamamı sıcak su kaynaklarıdır. Sıcaklık : 35-82,5ºC Debi : 0,8-8,5 lt/sn Bu grupta da 2 önemli sıcak su kaynağı yer almaktadır. Kara Mustafa, Kaynarca ve Yeni Kaplıca kaynakları. Bu iki kaynak tamamen kapalı bir şekilde Kara Mustafa kaplıcasına ulaşır ve tek bir kaptajdan üretim yapılır. Bu kaynaktan bölgedeki radyoaktivitesi en yüksek termal sular boşalmaktadır. Üçüncü kaynak ise Kükürtlü hamamda ortaya çıkar. Bu kaynağın suları hidrojen sülfür açısından oldukça zengin sulardır. A.2. Çekirge Grubu Kaynaklar: Bu gruba ilişkin kaynaklar Vakıfbahçe, Zeynine, Küplüce, Garipler altı, Rıfatbey, Aydın Sütmen, Horhor, Havuzlu Park, Ethem Efendi, SSK Kaynağı, Ceneviz Hamamı sıcak su kaynaklarıdır. 255

257 Sıcaklık Debi : 34,5-49,5ºC : 0,30-6,50 lt/sn Çekirge bölgesinde yüzeye ulaşan kaynakların en önemlileri Vakıfbahçe, Zeyni Nine ve Izgara kaynaklarıdır. Bu üç kaynaktan boşalan termal su Çekirgedeki tüm otellerin, Askeri Hastahane nin ve Çelik Palas otelinin termal su ihtiyacını karşılamaktadır. Zeyni Nine ve Izgara kaynaklarının kapalı kaptajlarından boşalan su taksimat yerinde Vakıfbahçe kaynağından boşalan su ile karıştırılmaktadır. Vakıfbahçe kaynağı bu grup içinde en büyük boşalıma sahip olan kaynaktır. Kaynağın tarihi kaptajı uzun bir tünel şeklindedir ve bugün için yeryüzünün yaklaşık 2 m. derinliğinde kalmıştır. Çekirge termal suları düşük elektriksel kondüktivite ( mikrosiemens/cm) ve düşük sıcaklıklar ile karakterize olurlar ( C). Kükürtlü termal kaynaklarında ise bu değerler daha yüksektir (Elektriksel kondüktivite mikrosiemens/cm ve C). Bursa sıcaksu kaynakları derin sirkülasyonlu termal sular olup, kimyasal karakteristikleri şu şekildedir; Çekirge Kükürtlü Ca-Mg-Na-HCO3-SO4 Na-Ca-HCO3 -SO4 termal su termal su Çekirge ve Kükürtlü termal sularının gaz kompozisyonlarında CO2 ve N2 hakimdir. Yapılan gaz analizlerinin sonuçları şu şekildedir; CH4 N2 Ar CO2 O2 Çekirge % 0,02 % 39,2 % 0,9 % 59,9 Kükürtlü % 0,01 % 10,4 % 0,26 % 88,8 % 0,55 Çekirge termal sularının Oksijen 18 ve deuteryum değerleri yerel soğuk sularınki ile benzerdir, trityum izotopları değerleri ise 1,2-5,6 TU arasında değişmektedir. Kükürtlü termal sularının izotop değerleri Çekirge sularınınkinden farklıdır. Trityum konsantrasyonları da çok düşük değerde olup, 0,9-4,5 TU arasındadır. İsotopik karakteristiklerine göre Çekirge ve Kükürtlü termal sularının beslenme alanları Uludağ dır. Her iki bölgedeki deuteryum konsantrasyonları kullanılarak Kükürtlü termal sularının Uludağ ın m. yüksekliklerinden, Çekirge termal sularının ise daha düşük yüksekliklerden ( m.) beslendikleri sonucuna varılmıştır. İnfiltre olan suların yeraltında kalış süresi (yaşı) ise en az 50 yıl olarak belirlenmiştir. Sızan yeraltı suları sirkülasyon esnasında kabuk ve manto kökenli sıcak gazlardan da etkilenmektedir. Kimyasal jeotermometreler (silis jeotermometresi) ile yapılan değerlendirmelerde Çekirge için rezervuar sıcaklığı C, Kükürtlü için ise C hesaplanmıştır. MTA Genel Müdürlüğü tarafından yapılan kimyasal analiz sonuçları Tablo I.2 de verilmiştir. 256

258 Tablo I.2. Jeotermal Su Kaynaklarının Analiz Sonuçları Vakıfbahçe Zeyni N. İpekel Havuz A Havuz B Sığ K. Kükürtlü Tarih Rakım T (0 C) 45,7 43,8 44,9 35,8 34,6 30,8 81,1 EC MS/cm Q (lt/dk) O2 (mg/l) 1,3 3,6 1,8 0,8 6,1 0,4 Li (mg/l) 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,68 Na (mg/l) K (mg/l) 5,6 4,6 6,5 4,9 4,8 6,1 22,8 Mg (mg/l) Ca (mg/l) Sr (mg/l) 0,46 0,49 0,44 0,45 0,45 0,55 Mn (mg/l) 0,04 0,02 0,01 0,06 Fe (mg/l) 0,23 0,11 0,28 0,52 F (mg/l) 0,9 0,9 0,9 0,7 0,8 0,6 58 Cl (mg/l) 5,4 5,4 5,1 10,0 8,6 9,2 11,6 I (mg/l) 0,045 0,04 0,04 0,045 0,08 HCO3 (mg/l) NO3 (mg/l) 0,2 0,2 1,0 5,8 0,2 7,6 0,08 SO4 (mg/l) As (mg/l) 0,04 0,05 0,04 0,06 0,07 0,13 B (mg/l) 0,07 0,07 0,1 0,05 0,05 0,14 1,7 Si (mg/l) 15,35 16,04 14,67 13,63 13,15 15,02 45,37 TDS (mg/l) B. Orhangazi-Keramet Jeotermal Alanı İznik Gölü nün kuzeyindeki Keramet Köyü güneyinde yer almaktadır. Sıcaklık Debi : 31ºC : 53,5 lt/sn C. İnegöl-Oylat Jeotermal Alanı Oylat kaplıcası, Bursa İlinin, İnegöl İlçesine 27 km. uzaklıkta, Oylat deresi kenarındadır. Kaplıca iki tarafı vadilerle çevrilmiş bir yamaç üzerinde kurulmuştur. Deniz seviyesinden 840 m. yükseklikte olan Oylat Kaplıcası, Uludağ eteklerinde dağ ve iklim tedavisi için gerekli olan herşeyi içerir. Oylat Kaplıcası suyunun sıcaklığı 40,50 C dir. MTA tarafından yapılan analiz sonucu Tablo I-3 de verilmiştir. 257

259 Tablo I.3. Oylat Kaplıcası Suyunun Analiz Sonucu Katyonlar Miktarı (Miligram) Kalsiyum Sodyum Magnezyum Potasyum Alüminyum Demir Anyonlar Sülfat Hidrokarbonat Klorür Nitrat Hidrofosfat Hidroarsenat Meta Silikat asidi Serbest Karbondioksit Ca Na Mg K Al Fe 119,6 21,7 5,6 2,82 0,58 0,36 Miktarı (Miligram) 228,0 161,6 2,6 2,0 1,0 0,01 545,87 46,0 11,0 602,87 SO HCO Cl NO HPO HAsO HSlO CO Radyoaktivite :10 Eleman Reaksiyon (PH): 7,3 Debi : 0,4-50 lt/sn Suda ayrıca bir miktar krom vardır. Bu sonuca göre Oylat kaplıcası sıcak (Hipertermal), oligometalik, kalsiyum sülfatlı ve radyoaktif sular grubuna girer. Oylat kaplıcasında eski ve yeni hamamların suyu ortak bir yerde toplanarak kaplıcanın sağ tarafında 25 m. kadar yüksekten bir şelale oluşturur. Kaplıca suyunun yaptığı bu şelaleden elde edilen hidroelektrik, kaplıcanın elektrik ihtiyacını karşılamaktadır. D. Gemlik-Terme Jeotermal Alanı Sıcaklık Debi : 36ºC : 33,5 lt/sn E. Gemlik-Armutlu Kaplıca Suyu Sıcaklık : 77ºC Debi : 11 lt/sn Ph : 6,70-7,50 Radyoaktivite: 0,93-10,55 Eman Toplam min. : 2996,942 mg/lt F. M.Kemalpaşa-Dümbüldek Kaplıcası Sıcaklık : 45ºC Debi : 20 lt/sn Ph : 7,00 Radyoaktivite: 8,4 Eman Toplam min. : 2263,5 mg/lt 258

260 Tablo I.4. Jeotermal Enerji Kaynakları ve Özellikleri JEOTERMAL ALAN ADI SICAKSU KAYNAK ADI KAYNAK SONDAJ Sıcaklık(ºC) Debi(lt/sn.) Potansiyel(MWt) Sıcaklık(ºC) Debi (lt/sn.) Potansiyel(MWt) KULLANIM ALANI KURULU TESİSİ Kaynarca 35-82,5 15,8 3, Kaplıcada ve kaplıca tesisinin ısıtılmasında. Kaplıca Çekirge 34,5-49,5 20,18 1, Kaplıcada ve kaplıca tesisinin ısıtılmasında. Kaplıca ORHANGAZİKERAMET Keramet 31 53, Kaplıcada Kaplıca İNEGÖLOYLAT Oylat , Kaplıcada Kaplıca GEMLİKTERME Terme 36 33,5 0, Kaplıcada ve kaplıca tesisinin ısıtılmasında. Kaplıca KAYNARCAÇEKİRGE Kaynak:1. Türkiye Jeotermal Envanteri Beş Yıllık Kalkınma Planı Madencilik Özel İhtisas Komisyonu Enerji Hammaddeleri Alt Komisyonu Jeotermal Enerji Çalışma Grubu

261 I.1.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler Maden Kanununun yürürlüğe girmesiyle birlikte, Taş ocakları Nizamnamesi yürürlükten kaldırıldığından tüm madenler ile ilgili bilgiler üst bölümde/tablo I-1 de (sanayi madenleri, metalik madenler ve enerji madenleri başlıkları altında) genel olarak verilmiştir. I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri : İlimizde halen devam etmekte olan madencilik faaliyetlerinin bir kısmı devletin hüküm ve tasarrufu altında bulunan tarım ve orman alanlarında, bir kısmı dere, çay, v.b. yataklarında, bir kısmı ise tapulu arazilerde sürdürülmektedir. Bu alanlarda madencilik faaliyetleri çalışmalarına başlamadan önce ilgili kurum/kuruluş/işletmeler gerekli kurumlardan izin alındıktan sonra söz konusu alanlarda çalışmalara başlamaktadır. İlimizde genel itibariyle taş, kum-çakıl, mermer ocağı faaliyetleri yaygın olarak gözlenmektedir. I.3. Cevher Zenginleştirme : İlimizde bulunan önemli maden kaynaklarından biride bor madenidir. Eti Bor Kestelek si Müdürlüğü İlimiz, Mustafakemalpaşa İlçesi, Kestelek Köyü nde yer almaktadır. Kestelek Bor Müdürlüğü nden alınan verilere göre üretimin açık işletme yöntemiyle gerçekleştirildiği, rezervin ton olduğu, rezerv türünür görünür rezerv olduğu, çalıştırılan kadrolu işçi sayısının 77, müteahhit işçi sayısının 110, ruhsat sayısının 1 adet olduğu belirtilmiştir. Açık ocakta üretilen tüvenan cevherler kırma işlemine tabi tutulduktan sonra tromelde yıkanma ve triyaj bantlarında seçme sonucu zenginleştirilip tenör ve boyutuna göre de sınıflandırılarak satış için stoklanır. Konsantratör tesisi önünden kamyona yüklenip dekapaj tumbasına dökülmektedir. Konsantratör tesisinden çıkan, şlam tabir edilen (katı-sıvı) atıklar, kille sızdırmazlığı sağlanmış buharlaştırma havuzlarında toplanmaktadır. Burada katı madde çökeltilmekte ve suları da tekrar kapalı devre bir sistemle konsantratör tesisine basılıp cevher yıkamasında kullanılmaktadır. I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri İlimizde, Orman Bölge Müdürlüğü arşivine göre 6831 sayılı Orman Kanununun maddeleri doğrultusunda, 2005 yılında madencilik faaliyetleri nedeniyle yapılan kiralama talepleri sonucunda, 1877 adet izin verilmiş olup hektar alana izin verilmiştir. Madencilik faaliyetlerinde, sıyırma işlemleri v.b. nedeniyle çıkarılan hafriyat malzeme genel olarak arazi rehabilitasyonu işlemlerinde kullanılmaktadır. I.5. Madencilik Faaliyetleri Rehabilitasyon Çalışmaları Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla Yapılan İlimizde Maden Kanunu ve Taş Ocakları Nizamnamesi kapsamındaki faaliyetler, açık işletme yöntemiyle gerçekleştirilmekte olup bunlardan ekonomik ömürlerini tamamlayanlar, araziyi ağaçlandırmaya uygun hale getirerek Orman Müdürlüğüne teslim etmekte yada tarıma uygun hale getirerek sahayı terk etmektedirler. 260

262 KAYNAKLAR : Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı (Maden İşleri Genel Müdürlüğü) Bursa İl Çevre ve Orman Müdürlüğü Orman Bölge Müdürlüğü Kestelek Bor Müdürlüğü Bursa Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 29 Ekim 2003, Bursa Valiliği 80. Yıl Yayını Bursa İl Özel İdare Müdürlüğü 1/ Ölçekli Bursa 2020 Çevre Düzeni Strateji Planı Raporu (Bursa Büyükşehir Belediyesi) Ağustos DSİ 1. Bölge Müdürlüğü Takdim Raporu Bursa Bursa Valiliği İl Planlama Müdürlüğü 12- Bursa Kültür ve Turizm İl Müdürlüğü 261

263 J. ENERJİ J.1. Birincil Enerji Kaynakları : J.1.1 Taş Kömürü : Kömür yanabilen sedimanter organik bir kayadır. Kömür başlıca karbon, hidrojen ve oksijen gibi elementlerin bileşiminden oluşmuş olup, diğer kaya tabakalarının arasında damar haline uzunca bir süre (milyonlarca yıl) ısı, basınç ve mikrobiyolojik etkilerin sonucunda meydana gelmiştir. Kömür Organik olgunluğuna göre tiplere ayrılır; Taşkömürü birinci jeolojik zamanda oluşmuş organik tortul kayaçlardandır. Ülkemiz ise genelde üçüncü zamanda karalaştığından dolayı, taşkömürü yatakları bakımından fazla zengin sayılmaz. Taşkömürün alt ısıl değeri 6100 kcal/kg dır. İlinizde taşkömürü rezervi bulunmamaktadır. 262

264 J.1.2. Linyit : Türkiye genelde üçüncü jeolojik devirde oluştuğundan linyit en zengin kaynaklarımızdan biridir. Linyit kömürün alt ısıl değeri 6200 kcal/kg dır.bursa ili nde Orhaneli ve Keles İlçeleri nde linyit yatakları bulunmaktadır. Söz konusu yataklar açık ve kapalı işletme yöntemleriyle çalıştırılmaktadır. Orhaneli termik santralının kömür ihtiyaçları bu yataklardan sağlanmaktadır. Bursa iline 2005 yılında giriş yapan ithal ve yerli kömür miktarları Tablo J te, 2005 yılı Bursa iline giriş yapan kömür miktarları, üretilen kömürün 2005 yılı kömür analiz değerleri Tablo J.1.2.2, 2005 yılı aylık dekapaj miktarları Tablo J , tüvenan üretim miktarları Tablo J da verilmektedir. Tablo J Yılı Bursa İline Giriş Yapan Kömür Miktarları İthal Kömür Miktarı Yerli Kömür Miktarı (Kg) (Kg) Tablo J Yılında Üretilen Kömürlerin Analiz Değerleri (B.L.İ) AYLAR OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK TOPLAM RUT.(%) KÜL(%) 31,00 32,50 30,60 29,40 17,30 42,40 28,20 23,60 23,29 27,00 42,36 50,70 14,63 40,37 24,30 30,40 30,30 29,44 24,45 27,42 22,93 29,68 O C A K T Ü V E N A N UÇUCU SABİT YANICI TOP. MADDE(%) KAR.(%) KÜK.(%) KÜK.(%) 25,46 19,94 1,26 23,90 20,32 1,03 29,91 13,50 2,23 2,22 19,17 9,07 0,97 1,38 21,32 10,93 24,36 18,60 22,29 11,94 35,04 27,14 29,41 25,70 16,21 15,03 17,36 15,21 1,37 1,80 AID (Kcal/Kg) 23, OID (Kcal/Kg) RUT.(%) KÜL(%) 30,40 32,90 29,60 31,10 23,60 39,70 31,60 20,81 30,93 29,28 33,21 35,91 10,43 13, ,80 34,00 31,30 31,10 33,18 11,81 20,54 22, O C A K UÇUCU SABİT MADDE(%) KAR.(%) 24,92 23,87 20,73 15,43 27,41 13,70 22,41 13,28 23,42 17,06 30,09 19,78 28,69 25,24 16,10 29,17 27,75 26, ,01 20,40 19,77 P A R Ç A YANICI TOP. KÜK.(%) KÜK.(%) 1,75 1,17 2,04 2,60 1,38 1,74 1,58 2,17 AID (Kcal/Kg) OID (Kcal/Kg)

265 AYLAR OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK TOPLAM AYLAR OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK TOPLAM RUT.(%) KÜL(%) 28,40 29,40 31,20 37,80 43,00 33,85 26,60 27,10 27,40 28,35 19,01 37,32 36,45 34,57 RUT.(%) KÜL(%) 26,20 29,70 33,00 32,55 37,33 19,03 29,20 31,20 27,50 29,47 6,37 8,39 35,09 23,13 K R İ B L A J T O Z UÇUCU SABİT YANICI TOP. MADDE(%) KAR.(%) KÜK.(%) KÜK.(%) 20,13 13,66 0,97 18,33 9,27 0,60 24,36 10,59 1,18 2,10 32,54 26,03 24,10 24,25 21,85 9,55 12,05 12,63 0,92 2,10 K R İ B L A J C E V İ Z UÇUCU SABİT YANICI TOP. MADDE(%) KAR.(%) KÜK.(%) KÜK.(%) 21,00 20,26 0,99 20,50 12,47 0,44 28,14 19,83 1,05 1,56 35,32 30,75 23,64 26,56 29,11 29,65 13,78 20,85 0,83 1,56 AID (Kcal/Kg) OID (Kcal/Kg) RUT.(%) KÜL(%) 30,90 33,00 30,00 19,35 23,36 10, ,30 29,90 27,20 30,05 8,84 8,55 29,48 16,60 AID (Kcal/Kg) OID (Kcal/Kg) RUT.(%) KÜL(%) 27,00 30,10 28,70 28,00 23,00 31,60 22,20 43,07 35,44 46,06 49,97 56,06 35,77 54, ,40 31,30 25,70 27,40 33,78 28,24 35,44 41, K R İ B L A J P A R Ç A UÇUCU SABİT YANICI TOP. MADDE(%) KAR.(%) KÜK.(%) KÜK.(%) 29,16 20,59 0,83 23,80 19,82 1,17 31,74 28,25 1,61 1,98 34,22 30,28 26,43 29,27 27,64 31,26 16,89 24,08 1,20 1,96 S T O K T Ü V E N A N UÇUCU SABİT YANICI TOP. MADDE(%) KAR.(%) KÜK.(%) KÜK.(%) 16,83 11,10 1,06 21,80 12,66 0,51 17,37 7,87 57,00 1,34 16,50 5,54 6,00 0,94 15,40 5,54 24,08 8,55 16,26 7,39 24,53 25,49 23,11 20,34 15,29 14,08 15,75 10,47 16,14 1,14 AID (Kcal/Kg) OID (Kcal/Kg) AID (Kcal/Kg) OID (Kcal/Kg)

266 Tablo J Yılı Aylık Dekapaj Miktarları Tablosu (Orhaneli+Keles)(B.L.İ) Aylar ORHANELİ İŞLETMESİ KELES İŞLETMESİ TOPLAM Ocak Küm. Şubat Küm. Mart Küm. Nisan Küm. Mayıs Küm Aylar ORHANELİ İŞLETMESİ KELES İŞLETMESİ TOPLAM Temmuz Küm. Ağustos Küm. Eylül Küm. Ekim Küm. Kasım Küm. Aralık Küm Haziran Küm.

267 Tablo J YILI B.L.İ. Müd. TÜVENAN ÜRETİM (Orhaneli+Keles)(B.L.İ) AYLAR PROGRAM B.L.İ.(FİİLİ) Kiralık Kepçe TOPLAM KELES ORHANELİ+KELES OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK TOPLAM

268 J.1.3. Asfaltit : Asfaltit, petrolün yeryüzüne çıkması esnasında gazının kaybolmasıyla geride kalan katı kısmı olarak ifade edilebilir. Asfaltitin alt ısıl değeri 4300 kcal/kg dır.ilimizde asfaltit rezervi mevcut olmayıp, Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgesinde bulunmaktadır. J.1.4. Bitümli Şist : İlimizde bitümli şist rezervi mevcut değildir. J.1.5. Ham petrol : Ham petrol alt ısıl değeri kcal/kg dır.ilimizde ham petrol rezervi mevcut değildir. J.1.6. Doğalgaz : Bursa ili, doğalgazı Tekirdağ-Ankara ana boru hattından barla gelen, Cambazlar köyünün kuzeyindeki cambazlar ana istasyonu vasıtasıyla elde edilmektedir. Yine aynı boru hattı üzerinden Seçköy mevkiinden PİG istasyonla ayrılıp, Çan a ulaşan Bursa-Çan doğalgaz boru hattının yapımı ise halen devam etmektedir. Bu hat Seçköy-Ovaakça-Hasköy-Orhaniye üzerinden Hürriyet in ve Akpınar ın güneyinden ve Biga üzerinden Çan a ulaşmaktadır. Tekirdağ-Ankara doğalgaz boru hattı Barakfakih-Turanköy Mevkii nden İnegöl ve Kurşunlu Köyü üzerinden Ankara ya ulaşmaktadır. Doğalgaz alt ısıl değeri 8250 kcal/kg dır. İlimizde hali hazırda doğalgaz rezervi bulunmamaktadır. J.1.7. Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum) : Radyoaktif mineraller, nükleer enerji üretiminde kullanılır. Uranyum ve toryum gibi radyoaktif maddelerin parçalanmasıyla enerji elde edilir. İlimizde radyoaktif maddelerden nükleer enerji üretimi yapılmamaktadır. J.1.8. Orman İlimizde yakacak olarak kullanılan odun Orman Bölge Müdürlüğü (Yalova, Bursa ve Bilecik illerini kapsamaktadır.) tarafından karşılanmaktadır. Yalova, Bursa ve Bilecik illerinden temin edilen odunların üçte ikisi ilimizde tüketilmektedir. Odunun alt ısıl değeri 3000 kcal/kg dır.bursa Orman Bölge Müdürlüğü tarafından üretilen odun miktarları Tablo J de verilmiştir. Tablo J Yılı Bursa Orman Bölge Müdürlüğü Tarafından Üretilen Odun Miktarları Tomruk(m3 ) Türlerine Göre Orman Üretimi Ana Ürünler Sanayi Odunu (m ) Kağıtlık Odunu (m3 ) Lif Yonga (m ) Yakacak Odun (m ) İkincil Ürün Sırık (ster)

269 J.1.9. Hidrolik : Barajlardaki suyun, elektrik üreten santralleri çalıştırması ile oluşan enerjidir. Bölgemizde 450MW Hidrolik potansiyel bulunmakta olup henüz hiçbiri değerlendirilmemektedir. Hidrolik alt ısıl değeri 860 kcal/kwb dir. J Jeotermal : Bursa İlinde birçok jeotermal kaynak bulunmaktadır. İlimizde oluşan jeotermal enerji, herhangi bir jeotermal santralde değerlendirilip, elektrik enerjisi üretiminde kullanılmamaktadır. Alt ısıl değer 8600 kcal/kwh dir. J Güneş : Doğal enerji kaynaklarından biri olan güneş enerjisi; iletim, dağıtım sorunlarının bulunmayışı ve çevre kirliliği oluşturmaması sebebi ile de diğer enerji kaynaklarına göre üstünlük taşımaktadır. İlimizde aylık ortalama güneşlenme süresi Tablo J ve Grafik J de verilmiştir. İlimizde kullanılan güneş enerjisi miktarı ve ne şekilde kullanıldığı hakkında yeterli bilgi elde edilememiştir. Tablo J Yıllık Aylara Göre Ortalama Güneşlenme Süresi Aylar I II III IV V Güneşlenme Süresi (saat, dakika) 2,59 3,34 4,21 6,02 8,13 VI VII VIII 10,16 11,13 10,40 IX X XI XII Ort. 8,23 5,56 4,16 3,06 6,42 Grafik J Yıllık Aylara Göre Ortalama Güneşlenme Süresi Grafiği Güneslenme Süresi (saat,dakika) I II III IV V VI VII Aylar 268 VIII IX X XI XII

270 J Rüzgar : Rüzgar enerjisi ilk defa M.Ö li yıllarda, Nil nehrinde kayıkları hareket ettirmek için kullanılmıştır. Aynı tarihlerde, Çin de de, basit yel değirmenlerinin su pompajı için kullanıldığı bilinmektedir. Rüzgar enerjisinin kaynağı güneştir. Güneşin yer yüzeyini ve atmosferi farklı derecede ısıtmasından rüzgar adı verilen hava akımı oluşur. Dünya yüzeyine ulaşan güneş enerjisinin yalnızca küçük bir bölümü rüzgâr enerjisine çevrilir. Bölgemiz açısından rüzgar enerjisi henüz değerlendirilmemiş önemli bir kaynaktır. Yıllar önce köylümüz tarla sulamasına rüzgar enerjisini kullanırken şimdi bunun yerine yüksek maliyetli trafolar almıştır. Armutlu Yarımadası, Kapıdağ Yarımadası, Umurbey, Eşkel ve Eğerce sahilleri rüzgar açısından verimli ve kararlı bölgelerdir.ilimizde rüzgar enerjisinden elektrik üretilmesi ile ilgili herhangi bir çalışma yoktur. İlimizde aylık ortalama rüzgâr hızı Tablo J ve Grafik J de verilmiştir. Tablo J.7. Yıllık Aylara Göre Ortalama Rüzgar Hızı Yıl 2005 Ocak Şubat 2.0 Mart Nisan 1.8 Mayıs 2.1 Haz. 1.6 Tem. 2.1 Ağus. 1.5 Eylül 1.6 Ekim 1.3 Kasım 1.3 Yıllık Ort Aralık Grafik J Yıllık Aylara Göre Ortalama Rüzgar Hızı Grafiği 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 t M ar t N isa n M ay ı H s az ir Te an m m A uz ğu sto s Ey lü l Ek im K as ım A ra lık ba Şu O ca k 0,0 J Biyokütle : Biyokütle verimsiz ve değerlendirilmesini tarım toprakları açısından yeni ve önemli bir kaynaktır. Bu tür ürünlerin yetiştirilmesi sırasında atmosferdeki CO2 emisyonları O2 ye dönüştürülmektedir Biyogaz (çöp enerji) da ise Türkiye deki ilk çöp enerji santralı Demirtaş çöplüğüdür. Bursa kent çöpünün 30 yıldır vahşi olarak depolandığı Demirtaş sahası, yılları arasında rehabilite edilerek çöp dökümüne kapatılmış ve şehrimize 16 ha.lık bir yeşil alan kazandırılmıştır. 269

271 Rehabilitasyon çalışmaları kapsamında, deponi gazının (biyogaz) atmosfere çıkmasını sağlamak ve gaz sıkışmasından kaynaklanan olası tehlikeleri giderebilmek amacıyla (5l) adet düşey gaz bacası açılmıştır. Bacalardan atmosfere çıkan deponi gazının içinde patlayıcı ve yanıcı özellikteki metan gazı bulunmaktadır. Bu gazdan yararlanarak elektrik enerjisi üretilmesi amacıyla yap- işlet modeliyle ihale yapılmıştır. İhale sonucu varılan anlaşmaya göre, tüm proje ve imalat finansmanı müteahhide ait olmak üzere, üretilen elektrik enerjisi satışı net tutarının 1. ve 2. yıllar için % 3 ü, devam eden yıllar için % 6 sı oranında kira bedeli alınacaktır. Proje ömrü 10 yıl olarak belirlenmiştir. İşin kapsamında, açılmış olan düşey gaz bacaları borularla birbirlerine bağlanmış ve 12 adet kolektör merkezinde toplanmıştır. Bu merkezlerde toplanan deponi gazı ana gaz toplama borusu kanalıyla jeneratörlere getirilmiştir. Jeneratörlerde yakıt olarak kullanılıp alternatörler vasıtasıyla elektrik enerjisi üretilmektedir. Üretilen elektrik enerjisi trafo ile 34,5 kva e yükseltilip enterkonnekte hatta verilerek TEDAŞ a satılmaktadır. Tesisin üretim kapasitesi 1.4 MW, gaz emiş kapasitesi ise 900 m3 /saattir. Tesiste deponi gazının değerlendirilerek elektrik enerjisi üretilmesi ve alternatif enerji kaynaklarının kullanılmasının yanında atmosfere çıkan zararlı gazların (metan, karbondioksit, hidrojensülfür v.b.) sera etkisi oluşturulması engellenmektedir. Tesiste bugüne kadar kw elektrik enerjisi üretilmiştir. J.2. İkincil Enerji Kaynakları : Doğada potansiyel halde bulunan birincil enerji kaynaklarının çeşitli teknolojik donanımlarla bir çevrim sonucu enerji üretiminin elde edildiği sistemlerdir. J.2.1. Termik Enerji : İlimizde doğalgaz kullanarak elektrik enerjisi ve buhar elde edilen tesisler şunlardır: TEAŞ Ovaakça Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı : Gerek yerleşim merkezlerinin gerekse endüstriyel tesislerin oldukça yoğun olduğu Güney Marmara bölgesinin artan elektrik enerji ihtiyacının karşılanması amacıyla Bursa ili yöresinde tesisi planlanan doğal gaz kombine çevrim santralının yapılabileceği muhtemel sahalara ilişkin yer seçimi çalışmaları, TEAŞ tarafından oluşturulan bir komisyon tarafından 1993 yılı başında yapılmıştır. (Resim J ) Yörede oldukça gelişmiş sanayi bölgelerinin bulunması nedeniyle elektrik enerjisine duyulan büyük ihtiyaç, santralın Bursa da kurulmasında etken olan ilk husus olmuştur. Bursa civarının şu andaki 800 MW lık puant güç ihtiyacı ve hızla artan enerji talebi santralden; sistemde herhangi bir enerji kaybı ve ilave büyük maliyet getiren iletim hattı yatırımı olmaksızın kısa mesafeli (4 km) tesis edilecek 154 kv ve 380 kv enerji nakil hatları ile mevcut trafo merkezleri vasıtasıyla karşılanmaktadır. Özet olarak santralın hizmet amaçlarını şöyle sıralayabiliriz: - Güney Marmara ve özelikle Bursa yöresindeki mevcut elektrik enerjisi talebinin en az kayıpla ve en ekonomik şekilde karşılanması, - Bölgedeki enerji talep artışı dikkate alındığında, orta vadede bu ihtiyaca cevap verebilmesi, - Bölgedeki sanayi kuruluşlarına daha sağlıklı ve kesintisiz enerji temini, - Kayıpların azaltılması ile sistemde stabilizasyon imkanının artırılması, - Kısa tesis dönemi ile önümüzdeki yıllar için tahmin edilen enerji açığının karşılanması, 270

272 - Artan nüfusa kısa ve uzun vadede yeni iş olanaklarının sağlanması, Bursa Doğal Gaz Kombine Çevrim Santralında her biri MW gücünde iki kombine çevrim bloğu bulunmaktadır. Her kombine çevrim bloğu iki adet gaz türbinjeneratör ünitesi ile bir adet buhar türbin-jeneratör ünitesinden meydana gelmektedir. Santralın sirkülasyon suyu; kapalı çevrimde, kuru tip, doğal çekişli, hiperbolik soğutma kuleleri vasıtasıyla soğutulmaktadır. Ayrıca santralda gaz türbinlerine bağlı dört adet ilave yanmasız atık ısı kazanı ile diğer yardımcı tesisler bulunmaktadır. Yakıt olarak doğalgaz kullanılan gaz türbinlerinden elde edilen elektrik enerjisinin yanı sıra türbin eksozundan 558 C civarındaki atık ısının kazana verilmesiyle ilave bir yakıt kullanılmaksızın elde edilen buhar ile buhar türbinlerinden de ek bir elektrik üretimi sağlanmaktadır. Bir ünite için yakıt tüketimi Sm3 /h olup 4 ünitenin toplam yakıt tüketimi Sm3 /h dır. Yakıt alt ısıl değeri 8100 kcal / Sm3 olan, % 100 yükte 2 GT+1 BT için 1564 kcal/ kwh ısı sarfiyatında, net termik verimi % 55 civarında, 1 GT+1BT için ise 1590 kcal/ kwh ısı sarfiyatında verimi %54.1 olan Kombine Çevrim Santralı; aşağıda belirtilen ana ünite ve sistemlerden oluşmaktadır. Gaz Türbin-Generatör Üniteleri Atık Isı Kazanları Buhar Türbin - Generatör Üniteleri Soğutma Suyu ve Buhar Kondensasyon Sistemi Su Arıtma (Demineralizasyon) Sistemi Şalt ve Elektrik Sistemleri Kontrol ve Kumanda Sistemleri Santralda, yılda yaklaşık 1,7-1.9 milyar m3 civarında doğal gaz tüketilerek, yaklaşık 9,5-10 milyar kwh elektirik enerjisi üretilmesi planlanmıştır Sm3 doğalgaz kullanılarak, kwh elektrik üretilmiştir. Santralın toplam istimlak alanı m2 olup dağılımı aşağıda belirtilmiştir. a-) Tesisin kendi işgal ettiği alan...: m2 b-) Sosyal ve idari tesisler...: m2 c-) Yeşil saha...: m2 d-) Ağaçlandırma alanı...: m2 271

273 Resim J.1. Ovaakça Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı AK ENERJİ Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı: İlimiz Gürsu ilçesi, Kurtuluş Mahallesi, 700. yıl Osmanlı Caddesi, Ömür Sokak adresinde kuruludur (Resim J.2.1.2) m2 alana kurulu, Ak enerji Gürsu santralında üç adet Tuma Turbomach SA Taurus 60 tip gaz türbini bulunmaktadır. Gaz türbini şaftına akuple, her biri 5,021 MW lık (6300 kva ) 6,3 kv çıkışlı Jeneratörler bulunmaktadır. Tesisin kurulu gücü 15,6 MW tır. de bulunan türbinlerde yakıt olarak doğal gaz kullanılmaktadır. Doğal gaz işletme sahası içerisinde bulunan 27 /15 bar B tipi R.M.S istasyonundan gaz türbinlerine sevk edilmektedir. Türbinlerin koruma ve kontrol sistemlerinde kullanılacak enstrüman havası işletmede bulunan kompresörlerden karşılanmaktadır. Gaz türbini çalışma ve elektrik üretimi basit anlatımı ile aşağıdaki gibidir; Akuple bir hava kompresörü ile atmosferden emilen hava, filtre edilerek gaz türbinin yanma odasına basınçlandırılarak sevk edilir. Aynı anda yanma odasına verilen doğal gaz, bu hava ile karıştırılıp ateşlenir. Yanma neticesinde oluşan yüksek basınçlı akışkan sıcak gazlar, güç türbini kanatçıklarına çarparak türbin şaftını yüksek devirde döndürür (14950 rpm). Şaft üzerinde bulunan bir dişli kutusu döngüyü 1500 rpm e düşürerek, jeneratör şaftına iletir. Jeneratör şaftının üzerinde monte edilmiş rotor sargıları ikaz akımıyla uyartılarak, jeneratör stator sargılarından dış devreye verilmek üzere 6300 V 50Hz 5 MW lık bir elektrik enerjisi üretilir. Gaz türbininde yanma sonucunda açığa çıkan sıcak gaz türbin kanatçıklarına çarpıp geçtikten sonra türbin eksozu vasıtasıyla dışarı atılır. de bu atık ısı buhar kazanına yönlendirilerek buhar üretiminde kullanılmaktadır. Tesiste MW elektrik, ton buhar üretimi yapılmıştır. 272

274 Resim J.2. Akenerji Gürsu Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı ZORLU ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİMİ OTOPRODÜKTÖR GRUBU A.Ş. Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı: Organize Sanayi Bölgesi Pembe Cadde No:13 de faaliyet göstermektedir. GE LM2500+ tipi 26,5 MW Gaz Türbini ve Siemens 8,5 MW Buhar Türbini olmak üzere toplam 35 MW kapasitelidir. Türbinler aynı jeneratör milini çevirmekte olup, jeneratör çıkışı 11 kv dur. Bu gerilim 34,5 kv a yükseltilerek dağıtım barajına bağlanmakta ve buradan Zorlu Holding bünyesinde bulunan KORTEKS Fabrikalarına enerji verilmektedir. Ayrıca bu bara, TEAŞ ın Bursa Sanayi Trafo Merkezinde bulunan Zorlu Enerji nin tesis ettiği, 154/34,5 kv trafolar üzerinden Türkiye enterkonnekte sistemine bağlıdır. Bu sayede Türkiye sistemi ile enerji alışverişi yapılmaktadır. Bu santralda; yılda yaklaşık 65 milyon Sm3 doğalgaz tüketilmektedir (Resim J ). Yine aynı adreste ikinci kombine çevrim santralı ise; GE LM6000 tipi 42,5 MW Gaz Türbini ve ABB 12,5 MW Buhar Türbini olmak üzere, toplam 55 MW kapasitedir. Generatör çıkışları 11 kv dur. Bu gerilim 34,5 kv a yükseltilerek, 1. Santralın dağıtım barasına bağlanmaktadır. Bu santralda yılda yaklaşık Sm3 /ay doğalgaz tüketilmektedir. (Resim J ). 273

275 Resim J.3. Zorlu Enerji Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı Resim J.4. Zorlu Enerji Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı ENTEK ELEKTRİK ÜRETİMİ OTOPRODÜKTÖR GRUBU A.Ş. Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı: İlimiz Osmangazi ilçesi, Panayır Mah. Karanfil Sok. adresinde faaliyet göstermektedir. KOÇ- SÖNMEZ ortaklığı ile kurulmuş bir otoprodüktör şirkettir. ENTEK A.Ş. 2 adet 42 MW gücünde LM6000PC doğalgaz türbinine ve 1 adet 25 MW gücünde GE Buhar Türbinine sahiptir. İlk Ünite Aralık 1998 te devreye girmiştir. Yedek yakıt olarak nafta kullanılmaktadır (Resim J ). Santral enterkonnekte sisteme 154 kv üzerinden bağlıdır. Jeneratör çıkışları 11,5 kv olup 154 kv a yükseltilmektedir. Tofaş ve Sönmez fabrikaları ile Demirtaş O.S.B. de bulunan 3 firmanın elektrik ihtiyacı karşılanmaktadır. Aynı zamanda Tofaş ve Sönmez in buhar ihtiyacı da karşılanmaktadır. Geri kalan üretim enterkonnekte sistem üzerinden grup ortaklarına gönderilmektedir. Aylık ortalama 15 milyon Sm3 doğalgaz kullanılmaktadır. 274

276 Resim J.5. Entek Enerji Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı BOSEN ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİMİ OTOPRODÜKTÖR GRUBU A.Ş. Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı: İlimiz Nilüfer ilçesi, Organize Sanayi Bölgesi nde faaliyet göstermektedir. Bursa Ticaret ve Sanayi Odasının öncülüğünde, OSB dahilindeki lerin ortaklığı ile kurulmuş, 75 MW gücünde kombine çevrim santralidir. (Resim J2.1.6.). Jeneratör çıkışı 11,5 KV dur ve enterkonnekte sisteme 154 KV d a n bağlanmaktadır.aylık doğalgaz tüketimi ortalama Sm3 dür. Resim J.6. Bosen Enerji Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı BİS ENERJİ ELEKTRİK ÜRETİMİ OTOPRODÜKTÖR GRUBU A.Ş. 275

277 Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı: İlimiz Nilüfer ilçesi, Organize Sanayi Bölgesi nde faaliyet göstermektedir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ile Bis Enerji Elektrik Üretimi Otoprodüktör Grubu A.Ş. arasında tarihinde imzalanan sözleşme ile 50 MW güçte kurulan doğalgaz çevrim santralı, 1997 ve 1998 yıllarında yapılan tevsi çalışmaları ile kurulu gücünü 174 MW a çıkarmıştır. Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı; 34/50 MW gücünde buhar enjeksiyonu yapabilme özelliğine sahip LM 5000 Gaz Türbini, 38 MW gücünde Frame6 Gaz Türbini, 43 MW gücünde LM 6000 Gaz Türbini, 43 MW gücünde Buhar Türbini ve 120 m3 /saat üretim kapasiteli demineralize su tesisinden oluşmaktadır. Doğalgaz kombine çevrim santralı, yıllık 1.3 Milyar KWh elektrik enerjisi ve 130 ton/saat 46 bar HP buharı, 15 ton/saat 15 bar IP buharı, 20 ton/saat 12 bar LP buharı üretim kapasitesine sahiptir. Santralin yıllık doğalgaz tüketimi ise 280 Milyon Sm3 dür. Jeneratörlerin çıkış gerilimi 11.5 kv olup, yükseltici trafolar ile 34.5 kv gerilime çıkartılmakta ve şalt tesislerinden enerji dağıtımı yapılmaktadır. Üretilen enerjinin bir kısmı, Organize Sanayi Bölgesi içinde kurulu ortaklara direk iletilmekte olup, aynı zamanda 34.5 kv nakil hatları ile TEDAŞ üzerinden diğer bağlı ortaklara iletilmektedir. Kullanım fazlası elektrik enerjisi ise yine TEDAŞ şebeke sistemine verilmektedir. Resim J.7. Bis Enerji Doğalgaz Kombine Çevrim Santralı İlimiz Orhaneli İlçesi nde de 1 adet termik santral bulunmaktadır. Bu termik santralın üretimi yıllık KW enerjidir. Türk-Sovyet hükümetleri arasında 1975 yılında yapılan ekonomik ve teknik işbirliği anlaşmaları gereği Bursa İli ve çevresinin 154 kv elektrik enerjisi ihtiyacını karşılamak üzere yapımı planlanmış ve tarihinde temeli atılmış olan bu santralın 1992 yılında üretime başlamıştır. İlimize 55 km. uzaklıktaki Orhaneli İlçemizde tesis edilen santralın kurulu gücü 210 MW olup,154 kv gerilim seviyesinde ve yılda 1,5 milyar KW saat enerji üretimi gerçekleştirmektedir. Santralın ihtiyacı olan kömür Orhaneli, Keles ve diğer İlçelerdeki linyit kömür yataklarından karşılanmaktadır. Elektrik üretim miktarı kwh, kömür tüketim miktarı ise ton dur. Üretilen elektrik TEİAŞ a verilmektedir. 276

278 J.2.2. Hidrolik Enerji : Bursa ili toplamı olarak kurulu güç 288 MW olup yıllık enerji miktarı 1040 Gwh dır. İlimizde hidroelektrik potansiyel sadece M.Kemalpaşa çayının kolları olan Emet ve Orhaneli Çaylarında bulunmakta olup, Orhaneli Çayı kolundaki Çınarcık Barajı inşa halinde ve Emet kolunda düşünülen Karyağmaz, Kızkayası ve Devecikonağı barajların planlama aşamasındaki etütler devam etmektedir. İnegöl (Cerrah) HES: İnegöl İlçesi ne elektrik vermek amacıyla 1946 yılında planlanarak 1952 yılında üretime başlayan bu santral İnegöl e 8 km. uzaklıktaki Cerrah Köyünde İnegöl Belediyesi tarafından inşa edilmiştir. Bu santralin çalışma periyodu EkimHaziran dönemini kapsamaktadır. İlçe içerisindeki 2 adet dizel jeneratör beslemektedir. Bugün santral bir KÖK bağlantısıyla enterkonnekte sistemle çalışabilmektedir. Enerji üretimi milyon kwh civarındadır. M.Kemalpaşa (Karadere) HES: M.Kemalpaşa İlçesine elektrik vermek amacıyla 1951 yılında yapımına başlanmış,1952 yılı ekim ayında üretime geçmiştir. OG şebekesinin 34,5 Kva dönüştürülmesiyle santral üretim dışı bırakılmıştır. Enerji üretimi kwh tir. İznik (Dereköy) HES: İ z n i k -Osmaneli karayolu üzerinde Dereköy Çınarcık mevkiinde İller Bankası tarafından 1952 yılında yaptırılmıştır. Toplam kurulu gücü 300 kw dır. Santral Alman B. Maler firması tarafından tesis edilmiş olup, günümüzde elektrik üretimine devam etmektedir. İznik İlçesi nde 6,3/34,5 kw (31,5 kva) lık gerilim, Dereköy enerji nakil hattı üzerindeki müşterileri beslemektedir. Santral müstakil olup enterkonnekte sisteme bağlı değildir. Enerji üretimi kwh tir. Tablo J.8. Bursa İli Hidroelektrik Santrallerinin (HES) Durumu Yıllık Üretimi Yeri Santralın Adı (kw) Karadere M.K.Paşa Dereköy İznik Cerrah İnegöl J.2.3. Nükleer Enerji : Bursa İli sınırları içerisinde nükleer enerji santralı bulunmamaktadır. J.2.4. Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi : Jeotermal enerji, yerkabuğunun çeşitli derinliklerinde birikmiş basınç altındaki sıcak su, buhar, gaz veya sıcak kuru kayaçların içerisindeki ısı enerjisidir. Kısaca yer kürenin ısısı olarak da tanımlanabilir. Isı yüzeye doğru akmakta ve dolayısıyla yüzeyden derine doğru inildikçe sıcaklık artmaktadır. Böylece yeraltındaki değişik termal rejimler sonucu, jeotermal kaynak tipleri oluşur. Jeotermal enerjinin kaynağını, yer kabuğu içinde tabii bir ısıtıcının varlığı ile basınç altında kaynama noktasına ulaşan veya yaklaşan sıcak sular teşkil etmektedir. Jeotermal alanlar, üst üste geçirimsiz olan örtü kaya, bunun altında gözenekli ve çatlaklı hazne kaya ile bu hazne kayadaki suyu ısıtan yüzeye yaklaşmış magmadan oluşmaktadır. Hazne kayadaki gözenek ve çatlaklarda basınçla orantılı olarak yüksek ısı derecesine ulaşmış sondajlarla yeryüzüne iletildiğinde basıcın düşmesi ile su ve buhar ayrışmakta ve bunların her biri birer enerji kaynağı olmaktadır. Bursa İli nde jeotermal enerji ile enerji üretimi yapılmamaktadır. Jeotermal enerji, yerkabuğunun çeşitli derinliklerinde birikmiş ısının oluşturduğu, sıcaklıkları sürekli olarak bölgesel atmosferik ortalama sıcaklığın üzerinde olan ve 277

279 çevresindeki normal yeraltı ve yerüstü sularına göre daha fazla erimiş mineral, çeşitli tuzlar ve gazlar içerebilen sıcak su ve buhar olarak tanımlanabilir. Ayrıca herhangi bir akışkan içermemesine rağmen bazı teknik yöntemlerle ısısından yararlanılan, yerin derinliklerindeki Sıcak Kuru Kayalar da jeotermal enerji kaynağı olarak nitelendirilmektedir. Jeotermal enerji yerin derinliklerinden gelen, yenilenebilir ve temiz bir enerji kaynağıdır. Isı yeryüzüne yakın derinliklere, termal konduksiyon ve eriyik haldeki magmanın sokulumu ile nakledilir. Bu olaylar sonucu, anormal ısınmış bölgelerdeki yeraltı suları, hidrotermal kaynaklar olarak sıcak su veya buhar çıkışları şeklinde yüzeyde görülür. Hidrotermal enerji dünyanın birçok yerinde ekonomik bir şekilde kullanılmaktadır. Ülkemizde jeolojik konumu nedeniyle 600 civarında termal kaynağa sahip olup, bunlardan yaklaşık 140 kadarı 40 0 C üzerinde çıkış sıcaklığına sahiptir ve jeotermal alan olarak tanımlanmışlardır. Güneşten, elektrik üretmek için yarı iletken malzemelerin özelliğinden yararlanılmaktadır.yarı iletken malzemelerde elektronlar atomlarına gevşekçe bağlıdır. Yalıtkan malzemede bu elektronlar sıkıca bağlı, iletken malzemedeyse serbest dolaşırlar. Güneşten gelen ışınımın enerjisi foton dediğimiz kümelerden oluşur. Foton miktarında enerji bir yarı iletken tabakasında gevşekçe bağlı olan elektronları serbest hale getirir.ikinci bir yarı iletken tabakasıyla oluşturulan gerilim farkı yardımıyla serbestleşen elektronları hareketlendirir. İki yarı iletken tabakanın dışına birer kablo bağlandığında elektronların geçişi sağlanıp elektrik üretilebilir. Bu yolla üretilen elektrik, şebekede kullanılan elektrikle aynı kalitedir. Binaların yüzeylerine ve çatısına monte edilen beş adet güneş pili modülüyle bir evin elektrik gereksinimini karşılamak mümkündür. Güneşten ısıl elektrik üretiminde güneş ışınımının 500 aynayla yansıtıldığı bir kulede çok yüksek sıcaklıklara ulaşılabiliyor.bu kuleden geçirilen bir akışkan yardımıyla elde edilen buhardan da elektrik üretilebilir. Bitkiler büyürken, fotosentez sırasında atmosferden aldıkları karbondioksitin karbonunu bünyelerinde biriktirip biyokütleyi oluştururken oksijeni dışarıya verirler. Bu bitkiler yakıldığında ise karbondioksit yeniden atmosfere verilir. Bu nedenle biyokütle yakılmasına sürdürülebilir biyokütle enerjisi kullanımı adı verilir.hızla büyüyen bitkilerle enerji ormanları oluşturup, bir yandan yetiştirilip diğer yandan yakarak elde edilecek buhardan elektrik üretimi yapılabiliyor. J.3. Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı : İlimizde 2005 yılına ait elektrik ve doğalgaz tüketimi ile ilgili bilgiler Tablo J.3.1. ve Tablo J.3.2.de, 2005 Yılında Bursa İline Giriş Yapan Kömür Miktarları ise Tablo J te verilmiştir. 278

280 Tablo J.9. Elektrik Tüketiminin Yıllık Dağılımı TÜKETİCİNİN ADI Meskenler 2005 YILI ELEKTRİK TÜKETİM MİKTARI (KWH) Ticaret Sanayi Resmi Daire Şantiye Hayır Kurumu Tarımsal Sulama Arıtma Genel Aydınlatma İç Tüketim (Kurum içi) Kaçak Toplam Tablo J Yılı Aylık Doğalgaz Tüketim Miktarları AYLAR OCAK SANAYİ (m3) KONUT (m3) TOPLAM (m3) ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK TOPLAM

281 J.4. Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalar : İlimizde, Başbakanlık Personel ve Prensipler Genel Müdürlüğü nün tarih ve 2000/20 sayılı Genelgesi doğrultusunda, kamu kurum ve kuruluşlarında gerekli tedbirler alınmaktadır. Genelgede aşağıda belirtilen önlemlerin uygulanabilmesi için kamu kurum ve kuruluşlarınca gerekli duyarlılığın gösterilmesi talep edilmektedir. Alınması gereken önlemler şunlardır: 1. Kavşaklar ve trafiğin seyri açısından önem arz eden yerler hariç, tüm sokak aydınlatmaları yarı yarıya azaltılacaktır. 2. Belediyeler ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarınca yapılan dekoratif amaçlı aydınlatmalar en düşük seviyeye indirilecektir. 3. Ticarethane ve sanayi abonelerinde reklam amaçlı yapılan dış aydınlatmaların en düşük seviyeye indirilmesi, vitrin aydınlatmalarının ise sadece güvenlik gereklerini yerine getirecek ölçüde yapılması sağlanacaktır. 4. Tüm resmi kurumlarda gündüz en az seviyede aydınlatma yapılacak, gece ise güvenlik gerekleri haricinde aydınlatma yapılmayacaktır. 5. Binalarda zaruri haller dışında elektrik ile ısıtma ve soğutma yapılmayacaktır. Klima tesisi olan binalardaki klimalar, soğutma derecesi dış hava sıcaklığına bağlı olarak ve aradaki fark yedi dereceyi aşmayacak şekilde çalıştırılacaktır. Soğutma ve klima tesislerinde yer alan kompresörlerin yüksek verimle çalıştırılması sağlanacaktır. KAYNAKLAR : 1- Bursa Valiliği İl Planlama Müdürlüğü 2- D.S.İ. 1. Bölge Müdürlüğü BURSA 3- Orman Bölge Müdürlüğü BURSA 4- Bursa Gaz 5- UEDAŞ BURSA Bursa Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, 29 Ekim 2003, Bursa Valiliği 80. Yıl Yayını 8- Batı Linyitleri Müdürlüğü BURSA 10- Orhaneli Termik Santrali BURSA 11-1/ Ölçekli Bursa 2020 Çevre Düzeni Strateji Planı Raporu ( Bursa Büyükşehir Belediyesi) Ağustos 1997-BURSA 12- İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü

282 K. SANAYİ VE TEKNOLOJİ K.1. İl Sanayisinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen Etkenler: İki bin yılı aşan zengin bir geçmişi bulunan ve daha o tarihlerde sahip olduğu değerlerle, ülkemizin bugünkü ekonomik etkinliğine ağırlığını koymaya namzet bulunan Bursa, özellikle Cumhuriyet döneminden itibaren yaratmış olduğu ekonomik potansiyel ile Türkiye ekonomisinin en önemli itici güçlerinden birini teşkil etmiştir yılından itibaren sürdürülen ipekböceği yetiştiriciliği ve ipekli kumaş dokumacılığı ülke ekonomisinde müstesna bir yer işgal etmekteydi. Bursa nın ticari etkinliklerinin sanayi ile bütünleşmesi, XVII. yy. ortalarına rastlamaktadır yılında kurulan 4 mancınıklı bir fabrika, Türkiye de fabrikasyon ipek çekme sanayinin ilk adımını teşkil etmektedir. Bundan sonra 1845 ve 1952 yıllarında daha büyük kapasiteli ipek çekme fabrikaları kurulmuş ve 1980 yılında Bursa, fabrika sayısı ve bükülmüş ipek üretiminde ulaştığı kapasite ile doruk noktasına varmıştır. Aynı dönemlerde Orta ve Güney Anadolu illeri de dahil olmak üzere bölgede at arabası yapıp satan tek şehir Bursa dır. Bu yönüyle Bursa kara nakil vasıtası üretiminin ilkel olarak da yapıldığı ilk şehir konumundadır. Türk kültür ve medeniyetinin eski bir merkezi olan Bursa, sergi ve fuarlar açan ve sergilere iştirak eden başlıca illerden biri olmuştur yılında Londra da açılan bir sergiye Bursa dan ipek kozası ve yarı mamul ipek çeşitleri ile katılım sağlanmıştır. Bursa da yabancı ticaret heyeti tarafından ziyaret edilen ilk sergi 1909 yılında kurulmuş olup, büyük bir ilgi yaratmıştır. Bursa da ilk Anonim Şirketin 1910 yılında kurulmuştur. Bu tarihlerde kurulan Osmanlı Seyri Sefain Şirketi ve Bursa Mensucat Osmaniye Anonim Şirketi, gerçek manada birer Anonim Şirket hüviyetindedir. Diğer yandan, zirai sektörün kredi ihtiyaçlarını karşılaması amacını güden ve ilk zirai kredi müessesesi olan Memleket Sandığı, Bursa da açılmıştır Cumhuriyet in ilanından sonra Bursa nın ekonomik yapısında önemli gelişmeler olmuştur yılında kurulan Merinos Fabrikası, Bursa nın dokuma sanayinin merkezi olmasının bir tescilidir. Aynı yıllarda tabii ipek tüketimine destek olmak üzere Gemlik te kurulan Suni İpek Fabrikası ve Kalsiyum amonyum nitrat (%26) gübresi üreten Gemlik Gübre Sanayi Bursa ekonomisinde önemli bir etkinliğe sahip olmuştur. Bursa da havluculuk da çok eski bir maziye sahiptir yılında kurulan Havluculuk Kooperatifi makinanın çıkmasıyla duraklayan havlu el tezgâhlarını korumuş ve mazisi çok eski olan bu sanatı yeniden canlandırmıştır. Aynı dönemlerde ahşap iskelet üzerine sac kaplanması şekliyle karoseri, sanayide ağırlığını ortaya koymuştur. İlk zamanlarda tekstil endüstrisine yönelik olarak başlayan makina sanayinin, zamanla ağaç işleyen makinaların, elektrik ve zirai makinaların da büyük bir gelişme göstermesiyle, Bursa daki sanayinin, çok önemli bir endüstri dalını oluşturmuştur. 281

283 Bütün bunlar yanında Bursa da el sanatları da çok zengin bir maziye sahiptir. Özellikle bıçakçılık, bakırcılık, kunduracılık, yemenicilik, terzilik, yastık ve yorgancılık, şekercilik (özellikle kestane şekeri), peynircilik, şerbetçilik, örmecilik, ağaç tornacılığı, kuyumculuk, oymacılık, o dönemlerde Bursa nın sanata olan düşkünlüğünün en güzel örneklerindendir. Bugün Bursa da başta tekstil, otomotiv, makina, gıda ve deri sanayileri olmak üzere, pek çok çeşitteki imalat sektörleri, Bursa nın ticaret ve sanayi hayatında önemli etkinlikler meydana getirmektedir. BUGÜNKÜ BURSA SANAYİSİ Bursa nın bugünkü ekonomik yapısı içerisinde, ülke ekonomisini temsil eder mahiyetteki temel sektörlerin başında tekstil gelmektedir. Tekstil sektörü geçmişten günümüze, Bursa nın geleneksel endüstri dokusunda, odak sayılabilecek bir görünüm sergilemektedir. Türkiye de kurulu onbir adet sentetik iplik fabrikasının sekizi Bursa da bulunmaktadır. Ayrıca dünyada bu kadar iplik fabrikasının bir arada bulunduğu tek bölge Bursa dır. Tekstil sektörü yapısal bakımdan Bursa da ihracatın omurgasını oluşturmaktadır. Bursa da diğer önemli sanayi dalları, otomobil ve muhtelif yedek parça üretimini içine alan otomotiv endüstrisidir. Bugün İlimizde iki adedi binek tipi otomobil, bir adedi ise minibüs ve az sayıda kamyonet üretiminin gerçekleştirildiği üç adet otomobil fabrikası mevcuttur. Kara taşıtları için çok sayıda parça ve aksesuar imalatı yapılmaktadır. Bursa da imalat sanayi içerisinde, gerek üretim çeşitleri gerekse üretim miktarları açısından en geniş faaliyet alanına sahip sektör otomotiv yan sanayidir. Bursa da sanayiye yön veren bir başka önemli sektör de makina imalat sanayidir. Makina sanayisinde faaliyette bulunan kuruluşların çoğu, döküm ameliyesinden, nihai kullanım safhasına kadar geniş bir işlem sürecine sahip bulunmaktadır. Yine Bursa sanayisi açısından özel önem taşıyan bir başka sektör, gıda endüstrisidir. Bursa da gıda endüstrisine ilişkin olarak hemen her dalda faaliyet gösteren firmalar mevcuttur. Özellikle meyve suyu, alkolsüz içki, konserve ve konsantre salça üretiminde Bursa Türkiye genelinde önemli paya sahiptir. Bursa nın imalat sanayisi içerisinde, ülke ekonomisi açısından önem teşkil eden daha pek çok sektör, belirli ağırlıklara sahip bulunmaktadır. Bunlar içerisinde, gübre, kimya, deri hazır giyim, demir çelik, metal ana sanayi, çimento, madeni eşya, mobilya, inşaat taahhüt sektörleri en önemlilerindendir. Bursa, sanayi tesislerinin sayısı, kurulu güç kapasitesi miktarı itibariyle, Türkiye nin Sanayi Üssü durumundadır. Bursa nın ticaret, sanayi, tarım, turizm ve hizmet sektörlerinde meydana gelen hızlı gelişmeler, istihdamda da önemli artışlar meydana getirmiştir. Özellikle çok çeşitli kumaş, hazır giyim, suni ve sentetik iplik, havlu bornoz, pamuk ipliği, makina, otomobil ve yedek parça, çeşitli gıda maddeleri, yaş meyve ve sebze, deri, tütün, zeytin gibi maddeler ihracatın en önemli kalemlerini oluşturmaktadır. Bursa dan BTSO kanalıyla gerçekleşen ihracatta, sanayi ürünlerinin payı %93,95 seviyesindedir. Bu ürünler içerisinde de, tekstil, dokuma, hazır giyim, otomotiv, makina, madeni eşya, gıda, deri sektörlerine ait olanlar, ilk sıraları oluşturmaktadır. 282

284 Bursa ekonomisinin bu etkin güce kavuşmasında, Bursa daki Organize Sanayi Bölgeleri nin çok büyük rolü bulunmaktadır. İlimiz sınırları içinde Organize Sanayi Bölgeleri Kanunu çerçevesinde tüzel kişilik sıfatını kazanmış 12 adet Organize Sanayi Bölgesi ve OSB alanı olarak ilan edilmesi için kuruluş çalışmaları devam eden 6 alan mevcuttur. SANAYİNİN YER SEÇİMİ SÜREÇLERİ VE BUNU ETKİLEYEN ETKENLER Sanayi faaliyetlerin rasyonel bir şekilde sevk ve idaresini temin edebilmenin en önemli koşulu, işletmelerin mensup oldukları sanayi dalının amacına en uygun yerde kurulmasıdır. Modern sanayinin kurulmasında başlıca unsurlar; Enerji ve yakıt Ulaşım şartları Hammadde Pazar Sermaye İşçidir. Modern sanayinin en karakteristik özelliği makinadır. Makinaların yapımı ise enerji kaynaklarına sahip olmakla mümkün olur. Bugün enerji üreten bir toplum makinalaşmış bir toplumdur.19. yy. ortalarında petrol ve 20. yy. sanayi faaliyetlerinde ise başlıca enerji kaynakları olarak maden kömürü, petrol, doğal gaz ve su kuvveti gittikçe artmakta olan enerji ihtiyacını karşılamaya çalışmaktadır. Bugün bir sanayi tesisinin kuruluş yeri, kurulacak sanayinin karakterine de bağlıdır. Büyük ölçüde yakıt ve enerji gerektiren sanayiler bu maddeleri kolay temin edecekleri yerleri seçerken, enerji ihtiyacı az olan sanayi dallarında ise tesis yeri seçimi başka koşullara bağlanmaktadır. Sanayinin büyük işgücü ile olan bağlılığı, yeryüzünün sanayi bölgelerini gösteren bir harita ile genel yeryüzünde nüfus dağılışını gösteren bir haritanın karşılaştırılmasıyla açık bir şekilde ortaya çıkar. Az nüfuslu bölgelerde kuvvetli sanayi faaliyetleri mevcut değildir. Sermaye yatırım için önemli bir mevzudur ancak bir yerde sırf zengin sermaye var diye de tesis kurulamaz. Ayrıca yaşadığı bölge dışında sosyal ve diğer şartlarını bilmediği için yatırım yapmaktan çekinen sanayiciler, yerlerini siyasi ve mali emniyetin mevcut olduğu her ülkeye yatırım yapan iş adamlarına bırakmıştır. Modern sanayi bol miktarda hammadde ve enerji tüketmektedir Gerek bu hammaddelerin fabrikalara getirilmesi, gerekse mamul maddelerin pazarlara getirilmesi büyük ulaşım imkanlarını gerektirir. Pazarın sanayi üzerindeki rolü iki bakımdan değerlendirilebilir; 1- Pazar bir sanayinin kuruluş şartlarının en önemlisidir ve mamul madde için kuvvetli bir satış sahasının olması önemlidir. 283

285 2- Pazarın, fabrika kuruluş yerinin tayinindeki rolü sanayinin niteliğine göre değişir. Tesis hammaddeye yakınsa nakliye masrafları azdır. Sanayinin bir yerde doğuşunda birçok etken rol oynar ve bir yerde gayet kuvvetli olan bir kuruluş sebebi diğer bir sanayi dalı için pek önemli olmayabilir. ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ SEÇİMİNDE GÖZ ÖNÜNDE BULUNDURULMASI GEREKEN KRİTERLER a) Organize sanayi bölgesine yerleşme talebinde bulunan sanayi türlerinin en uygun fiziksel mekân gereksinimleri saptanmalı ve üretim kapasiteleri hesaplanmalıdır. b) Organize sanayi bölgesinin yerleşeceği arazinin doğal, yapay eşikleri belirlenmeli ve fiziksel gelişebilirlik olanakları araştırılmalıdır. c) Fiziksel mekân düzenlemelerinin birim sanayi tesisine yükleyeceği maliyet hesaplanmalıdır. d) Mevcut ve olası altyapı olanaklarının gerçekleşebilirliği ölçülmelidir. e) Çalışanların işyeri-konut ilişkilerinden, üretimden ve hammaddenin nakliyesinden kaynaklanan ulaşım talepleri incelenmeli ve bölgesel ulaşım ağına yönelen ilave yükler hesaplanmalıdır. f)yan yana yaşayabilecek ya da kesinlikle yan yana bulunamayacak sanayi birimlerinin varlığı belirlenmeli ve fiziksel mekândaki parsel bölüntüleri buna göre yapılmalıdır. g) Organize sanayi bölgesinin çevresel sorunlar açısından taşıdığı riskler hesaplanmalı ve doğal-yapay önlemler, fiziksel mekân bağlamında alınmalıdır. h) Organize sanayi bölgesinde gerçekleştirilecek üretimin gerektirdiği depolama ve pazarlama işlevlerine yönelik fiziki mekânlar tasarlamalıdır. i) Çevresel ve görsel estetik kaygılar, tasarımda göz önünde bulundurulmalıdır. j) Organize sanayi bölgelerinin kuruluş aşamasında mutlaka arıtma tesislerinin de yapılması sağlanmalıdır. Bursa Organize Sanayi Bölgeleri açısından Türkiye genelinde en zengin illerimiz arasındadır. K.2. Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması: A- Tekstil Sanayi. B- Otomotiv Sanayi. C- Makina Sanayi. D- Döküm Sanayi. E- Gıda Sanayi. F- Diğer İmalat Sanayi Çeşitleri. 284

286 K.3. Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı: ORGANİZE SANAYİ BÖLGELERİNİN DAĞILIMI Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğünden alınan bilgilerden 31 Aralık 2005 tarihi itibarı ile İlimizdeki OSB lerin son durumuna ilişkin tablo göstergeleri aşağıda sunulmuştur. 1-BURSA ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ YERİ Mudanya Yolu Üzeri BURSA KURULUŞ YILI 1963 TÜZEL KİŞİLİK TESCİL TARİHİ 05/10/2000 MÜTEŞEBBİS HEYETİN KİMLERDEN OLUŞTUĞU VE İŞTİRAK ORANLARI Bursa Ticaret ve Sanayi Odası %100 BÜYÜKLÜĞÜ 643 Ha. TESİS SAYISI 171 Gıda 5 Makina 22 TESİSLERİN SEKTÖREL DAĞILIMI (ADET) Plastik Kimya Petrol Lastik Sanayi Sanayi Sanayi Ürünleri Taşıt Otomotiv Yan Elektrik İnşaat İmali Sanayi Üretim Kağıt Ambalaj 72 3 Elektrikli Alet Üretimi 3 Tekstil Cam Metal 2 7 Mobilya Diğer 1 9 Var ARITMA TESİSİ PTT Var SOSYAL TESİS 318 PARSEL SAYISI OKUL Var SAĞLIK MERKEZİ İTFAİYE Var DİĞER Kişi ÇALIŞAN SAYISI 2-İNEGÖL ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ YERİ Ankara Yolu Üzeri İnegöl / BURSA KURULUŞ YILI 1977 TÜZEL KİŞİLİK TESCİL TARİHİ 12/07/2001 MÜTEŞEBBİS HEYETİN KİMLERDEN OLUŞTUĞU VE İŞTİRAK ORANLARI BÜYÜKLÜĞÜ 300 Ha. TESİS SAYISI 85 1 İnegöl Belediyesi %50 2 İnegöl Ticaret ve Sanayi Odası %50 90 PARSEL SAYISI TESİSLERİN SEKTÖREL DAĞILIMI (ADET) Tekstil Gıda Makina Kimya Metal Ambalaj Cam Orman Ürünleri Diğer Var ARITMA TESİSİ PTT OKUL İTFAİYE SAĞLIK MERKEZİ DİĞER Var SOSYAL TESİS 285

287 Kişi ÇALIŞAN SAYISI 3-DEMİRTAŞ ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ YERİ Yeni Yalova Yolu Üzeri BURSA KURULUŞ YILI 1990 TÜZEL KİŞİLİK TESCİL TARİHİ 06/04/2001 MÜTEŞEBBİS HEYETİNİN KİMLERDEN OLDUĞU VE İŞTİRAK ORANLARI 1 İl Özel İdare Müdürlüğü %10 2 Osmangazi Belediyesi %10 3 Demirtaş Sanayiciler Derneği %80 BÜYÜKLÜĞÜ 475 Ha. TESİS SAYISI PARSEL SAYISI TESİSLERİN SEKTÖREL DAĞILIMI (ADET) Tekstil Gıda 213 Makina Isı San. Otomotiv Mobilya Diğer - 21 İnşaatı devam etmektedir. ARITMA TESİSİ PTT SOSYAL TESİS Kimya Elektrik Ambalaj Var OKUL İnşaatı devam etmektedir. İTFAİYE SAĞLIK MERKEZİ DİĞER kişi ÇALIŞAN SAYISI Not: Tesislerin sektörlere göre dağılım sayısının toplam tesis sayısından fazla olmasının sebebi, bir parsel üzerinde birden fazla firmanın faaliyet göstermesinden kaynaklanmaktadır. 4-BURSA DERİ ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ YERİ Nilüfer İlçesi Badırga Köyü ile Karacabey İlçesi İkizce ve Taşpınar Köyü sınırları içersinde. BURSA KURULUŞ YILI 1994 TÜZEL KİŞİLİK TESCİL TARİHİ 26/02/2001 MÜTEŞEBBİS HEYETİN KİMLERDEN OLUŞTUĞU VE İŞTİRAK ORANLARI 1 İl Özel İdare Müdürlüğü %5 2 Bursa Deri San. Yardım. Der. %5 3 S.S.Deri San.Toplu İşyeri Yap. Kop. % 90 BÜYÜKLÜĞÜ 173 Ha. TESİS SAYISI Halen Altyapı İnşaat Çalışmaları Devam Etmektedir. PARSEL SAYISI 148 TESİSLERİN SEKTÖREL DAĞILIMI Deri İş Kolu ARITMA TESİSİ İnşaatı Devam etmektedir.(2006 yılında bitirilmesi hedeflenmektedir.) SOSYAL TESİS Proje aşamasındadır. 286

288 - ÇALIŞAN SAYISI 5-GÜRSU ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ YERİ KURULUŞ YILI Ankara Yolu Üzeri Gürsu / BURSA 24/04/2001 TÜZEL KİŞİLİK TESCİL TARİHİ MÜTEŞEBBİS HEYETİN KİMLERDEN OLUŞTUĞU VE İŞTİRAK ORANLARI 01/08/2001 Gürsu Sanayici ve İş Adamları Derneği %100 BÜYÜKLÜĞÜ 109 Ha. TESİS SAYISI PARSEL SAYISI TESİSLERİN SEKTÖREL DAĞILIMI (ADET) Tekstil Gıda Metal Enerji Petrol Yan San. Et kombinası Meyve Suyu Soğuk Hava Otomotiv Yan Mobilya İnşaat Alüminyum Tuz San. Diğer Deposu San S.S.Yeşil Çevre Arıtma Tesisi Kooperatifi Kapsamında olup arıtma işlemlerine 2006 yılı içerisinde başlanacaktır. ARITMA TESİSİ PTT OKUL İTFAİYE SAĞLIK MERKEZİ DİĞER SOSYAL TESİS 1 Var 7500 Kişi ÇALIŞAN SAYISI NOT: Yeşil Çevre Arıtma Tesisi Kooperatifi kentin doğu bölgesindeki Kestel, Gürsu, İsabey, Barakfakih yerleşim birimleri ile bu yerleşim birimleri hudutları içerisinde kalan sanayi kuruluşlarının evsel ve endüstriyel atıksularının toplanarak tek bir elden arıtmak üzere kurulmuş olan ve ortakları Bursa İl Özel İdaresi, Belediyeler, sanayi kuruluşları ve kişilerden oluşan 145 ortaklı bir kooperatiftir. 6-NİLÜFER ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ YERİ Minareli Çavuş Köyü KURULUŞ YILI 19/09/1991 BURSA TÜZEL KİŞİLİK TESCİL TARİHİ 20/06/2001 MÜTEŞEBBİS HEYETİNİN KİMLERDEN OLUŞTUĞU VE İŞTİRAK ORANLARI Nilüfer Sanayici ve İşadamları Derneği % Ha. PARSEL SAYISI 191 TESİSLERİN SEKTÖREL DAĞILIMI (ADET) BÜYÜKLÜĞÜ TESİS SAYISI 287 Kauçuk Zımpara Ambalaj Gıda Makina Depo ve Antrepo Temizlik Kimya Oto Yan Sanayi Plastik Deri Sünger Elek. Malz. Metal Koltuk Mobilya Tekstil ARITMA TESİSİ Evsel atıksular NOSAB ın batı sınırında inşaatı devam etmekte olan Buski ye ait fiziksel ve biyolojik arıtma tesislerinde arıtılacaktır. Endüstriyel atıksular için ise tesis tasarı aşamasındadır. 287

289 PTT SOSYAL TESİS OKUL - İTFAİYE - SAĞLIKMERKEZİ - DİĞER kişi ÇALIŞAN SAYISI 7-MUSTAFA KEMALPAŞA ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ İzmir Yolu 7. Km. Güllüce Köyü Karşısı Mustafa Kemalpaşa / BURSA /02/ M.Kemalpaşa Tic. ve San. Od. %59 2 M.Kemalpaşa Belediyesi %21 3 M.Kemalpaşa San. Ve İş. Der. %10 4 İl Özel İdare Müdürlüğü % Ha. 69 PARSEL SAYISI 4 YERİ KURULUŞ YILI TÜZEL KİŞİLİK TESCİL TARİHİ MÜTEŞEBBİS HEYETİN KİMLERDEN OLUŞTUĞU VE İŞTİRAK ORANLARI BÜYÜKLÜĞÜ TESİS SAYISI TESİSLERİN SEKTÖREL DAĞILIMI (ADET) Tekstil Gıda Makina 1 ARITMA TESİSİ SOSYAL TESİS Kimya 1 Metal 1 1 ³ m lük fosseptik mevcut. PTT - OKUL - Ambalaj Diğer - - İTFAİYE SAĞLIK MERKEZİ - DİĞER Kişi ÇALIŞAN SAYISI 8-HASANAĞA BATI ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ Hasanağa Beldesi Nilüfer / BURSA YERİ 26/09/2003 KURULUŞ YILI 26/09/2003 TÜZEL KİŞİLİK TESCİL TARİHİ Hasanağa İşverenler Derneği. %100 MÜTEŞEBBİS HEYETİN KİMLERDEN OLUŞTUĞU VE İŞTİRAK ORANLARI 120 Ha. BÜYÜKLÜĞÜ PARSEL SAYISI 40 TESİS SAYISI TESİSLERİN SEKTÖREL DAĞILIMI (ADET) Tekstil Gıda 2 3 ARITMA TESİSİ SOSYAL TESİS Makina Kimya Elektrik 4 PTT - 1 Yok. OKUL - 1 Ambalaj Oto Yan San. Isı Sanayi 3 İTFAİYE - 10 SAĞLIK MERKEZİ 2000 Kişi ÇALIŞAN SAYISI Diğer 15 DİĞER -

290 9-KESTEL ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ Ankara Yolu Üzeri 20. Km. Kestel /BURSA YERİ 2004 KURULUŞ YILI 07/05/2004 TÜZEL KİŞİLİK TESCİL TARİHİ Kestel Sanayici ve İşadamları Derneği %100 MÜTEŞEBBİS HEYETİN KİMLERDEN OLUŞTUĞU VE İŞTİRAK ORANLARI 72 Ha. 132 BÜYÜKLÜĞÜ PARSEL SAYISI 65 TESİS SAYISI TESİSLERİN SEKTÖREL DAĞILIMI (ADET) Tekstil Gıda 52 2 ARITMA TESİSİ Makina 1 PTT - SOSYAL TESİS Metal Ambalaj Diğer S.S.Yeşil Çevre Arıtma Tesisi Kooperatifi Kapsamında olup arıtma işlemlerine 2006 yılı içerisinde başlanacaktır. OKUL İTFAİYE SAĞLIK MERKEZİ DİĞER 5000 Kişi ÇALIŞAN SAYISI 10-YENİŞEHİR ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ Subaşıköyü mevkii Yenişehir / BURSA YERİ 2004 KURULUŞ YILI 19/11/2004 TÜZEL KİŞİLİK TESCİL TARİHİ Yenişehir Belediyesi Meclis Üyeleri %100 MÜTEŞEBBİS HEYETİN KİMLERDEN OLUŞTUĞU VE İŞTİRAK ORANLARI 225 Ha. BÜYÜKLÜĞÜ PARSEL SAYISI TESİS SAYISI TESİSLERİN SEKTÖREL DAĞILIMI (ADET) Tekstil Gıda ARITMA TESİSİ SOSYAL TESİS Makina - PTT - Metal Metal Cam Sanayi Diğer 2 Yenişehir Belediye Başkanlığı ile Yenişehir OSB Müdürlüğü arasında Arıtma Tesisi Protokolü imzalanmıştır. OKUL İTFAİYE SAĞLIK MERKEZİ DİĞER - ÇALIŞAN SAYISI 289

291 11-MUSTAFA KEMALPAŞA CİLER ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ Devecikonak Nahiyesi Mustafa Kemalpaşa/BURSA /01/ M.Kemalpaşa Tic. ve San. Odası %51 2 İl Özel İdare Müd. %1 3 M. Kemalpaşa Mermerciler İşadamları Derneği %48 67 Ha. PARSEL SAYISI 8 YERİ KURULUŞ YILI TÜZEL KİŞİLİK TESCİL TARİHİ MÜTEŞEBBİS HEYETİN KİMLERDEN OLUŞTUĞU VE İŞTİRAK ORANLARI BÜYÜKLÜĞÜ TESİS SAYISI TESİSLERİN SEKTÖREL DAĞILIMI (ADET) Tekstil Gıda Makina Mermer Metal Ambalaj Diğer ARITMA TESİSİ Yok PTT - SOSYAL TESİS OKUL - İTFAİYE SAĞLIK MERKEZİ - DİĞER Kişi ÇALIŞAN SAYISI YIL KOBİ KARACABEY ORGANİZE SANAYİ BÖLGESİ Karacabey İlçesi sınırları içindeki Subaşı, Seyran, Canbaz Köyleri civarı BURSA YERİ KURULUŞ YILI BÜYÜKLÜĞÜ 2003 % Yıl KOBİ Sanayicileri Toplu İşyerleri Yapı Kooperatifi 450 Ha. 640 PARSEL SAYISI TESİS SAYISI 300 (Öngörülen) TÜZEL KİŞİLİK TESCİL TARİHİ MÜTEŞEBBİS HEYETİN KİMLERDEN OLUŞTUĞU VE İŞTİRAK ORANLARI TESİSLERİN SEKTÖREL DAĞILIMI (ADET) Tekstil Gıda Makina Mermer Metal Ambalaj Diğer Yok ARITMA TESİSİ SOSYAL TESİS PTT OKUL İTFAİYE SAĞLIK MERKEZİ DİĞER ÇALIŞAN SAYISI KURULUŞ ÇALIŞMALARI DEVAM EDEN ORGANİZE SANAYİ BÖLGELERİ 290

292 Bursa Boya ve Tekstil Organize Sanayi Bölgesi Barakfakih Organize Sanayi Bölgesi İnegöl 2. Organize Sanayi Bölgesi Bursa Merkez 2. Organize Sanayi Bölgesi Samanlı Organize Sanayi Bölgesi Kayapa Organize Sanayi Bölgesi GEMLİK SERBEST BÖLGESİ ADI Bursa Serbest Bölge Kurucu ve İşleticisi A.Ş. YERİ Hisar Mevkii Liman Yolu Gemlik / BURSA KURULUŞ YILI 1998 TÜZEL KİŞİLİK TESCİL TARİHİ 1998 MÜTEŞEBBİS HEYETİN KİMLERDEN OLUŞTUĞU VE İŞTİRAK ORANLARI 1 Bursa Tic. ve San. Odası %30 2 Hamiline hissedar %70 BÜYÜKLÜĞÜ 82,5 Ha. TESİS SAYISI PARSEL SAYISI TESİSLERİN SEKTÖREL DAĞILIMI (ADET) Tekstil Gıda Makina Otomotiv Kimya Metal Ambalaj Ambalaj Cam Orman Ür. Diğer Var ( Evsel atıksu için 2500 kişi/gün kapasiteli ) ARITMA TESİSİ SOSYAL TESİS PTT OKUL İTFAİYE SAĞLIK MERKEZİ DİĞER Var Kişi ÇALIŞAN SAYISI KÜÇÜK SANAYİ SİTELERİ: Bursa da çok sayıdaki Küçük Sanayi Sitesi, İl sanayisinin gelişmesinde önemli role sahiptir. İlimiz sınırları dahilinde 5 adet tamamlanmış,10 adet inşaatı devam etmekte,1 adet de arsası mevcut ancak inşaatına henüz başlanmamış olmak üzere toplam 16 adet Küçük Sanayi Sitesi mevcuttur. İLİMİZDEKİ KÜÇÜK SANAYİ SİTELERİNİN DAĞILIMI: Biten Küçük Sanayi Siteleri KÜÇÜK SANAYİ SİTESİNİN ADI S.S.Gürsu Küçük Sanayi Sitesi Organize Sanayi Bölgesi Yanı - GÜRSU S.S.Gemlik Küçük Sanayi Sitesi Bursa Yolu Yazırova Mevkii - GEMLİK S.S.İznik Küçük Sanayi Sitesi Yeşil Cami Mah. Karakaş Mevkii - İZNİK S.S.Karacabey Sanatkarlar K.S.S. Çatırık Mevkii - KARACABEY 291 İŞ YERİ SAYISI ÇALIŞAN SAYISI

293 S.S.Mustafakemalpaşa Küçük Sanayi Sitesi Balıkesir Yolu üzeri -MUSTAFAKEMALPAŞA İŞ YERİ SAYISI ÇALIŞAN SAYISI Devam Eden Küçük Sanayi Siteleri KÜÇÜK SANAYİ SİTESİNİN ADI S.S.Bursa Küçük Sanayi Sitesi Beşevler K.S.S. Nilüfer/ BURSA S.S.Bursa Çakıcı Testereci vb. K.S.S. Duaçınarı Uzun Cad. Bıçakçılar San. Sit.4.Blok No.12 BURSA S.S.Otosansit Oto Sanatkarları K.S.S. Ankara Yolu 7.Km. BURSA S.S. Bursa Dökümcüler Küçük Sanayi Sitesi Nilüfer Sanayi Bölgesi BURSA S.S.Demir ve Madeni İşler Sanatkarları K.S.S. O.S.B. Demirciler Cad. BURSA S.S.Tepecik Kasabası Küçük Sanayi Sitesi Tepecik Beldesi /Tepecik/ Mustafa Kemalpaşa S.S.İnegöl Küçük Sanayi Sitesi Ankara yolu Kaplan Petrol Yanı - İNEGÖL S.S.Karacabey Küçük Sanayi Sitesi Çatırık Mevkii - KARACABEY S.S. Orhangazi Küçük Sanayi Sitesi Gedelek Açmalar Mevkii - ORHANGAZİ S.S.Yenişehir Küçük Sanayi Sitesi Kooperatifi Bursa Yolu 3.Km. - YENİŞEHİR Diğer Küçük Sanayi Siteleri İŞ YERİ SAYISI ÇALIŞAN SAYISI KÜÇÜK SANAYİ SİTESİNİN ADI S.S.Gelişen Mudanya Küçük Sanayi Sitesi - MUDANYA Arsası Mevcut ancak inşaata henüz başlanmamış Kaynak: Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğü 2005 K.4. Sanayi Gruplarına Göre İş Yeri Sayıları ve İstihdam Durumu: A- Tekstil Sanayi: Bursa'nın sanayileşme sürecinin başlangıcı çok eski yıllara dayanmaktadır. Özellikle XIV. yy sonlarında başlayan ve XV. yy. da esaslarını oluşturan ipekçilik, Bursa'yı ipek üretimi ve ipekli dokuma merkezi haline getirmiştir. Bursa'da ekonomik değerlerin çeşitliliği ve zenginliği, ayrıca Bursa'ya o dönemlerin en önemli ticaret ve sanayi kenti vasfını kazandırmıştır. Bugün Bursa, ülke ekonomisini ve ihracatını temsil edebilecek mahiyetteki temel endüstri sektörleri ile ülkenin, belirlenen ekonomik hedeflere hızla ulaşmasında ve kalkınmasında kilit rol üstlenmiştir. 292

294 Bugün iplik hammaddesinden konfeksiyon üretimine kadar çok geniş bir ürün yelpazesi, Bursa'da tekstil endüstrisinin esasını oluşturmaktadır. Özellikle suni ve sentetik dokuma üretimi, Bursa'da toplam üretimin, ihracatın ve istihdamın, en büyük bölümünü oluşturmaktadır. Bursa'da toplam katma değerin %25' den fazlası bu sektörde yaratılmaktadır. Türkiye'de kurulu 11 adet sentetik iplik fabrikasının 8'i Bursa'da bulunmaktadır. Sentetik iplik üretim kapasitesi itibariyle Bursa, Türkiye'nin toplam kapasitesi içinde önemli bir paya sahiptir. Ayrıca dünyada bu kadar iplik fabrikasının bir arada bulunduğu tek bölge Bursa'dır. Böylesine büyük üretim, istihdam ve ihracat kapasitesini bünyesinde bulunduran bu sektörün, ekonomimizdeki önemini korunması için sektörün kendisini devamlı yenilemesi, rekabet gücü kazanması, kalitesini uluslararası pazarlar düzeyine ulaştırması, verimliliğini arttırması, teknolojideki gelişmeleri yakından takip etmesi ile mümkündür. Bursa da dokuma sektörünün geniş bir üretim yelpazesine sahip olması ve burada dokunan kumaşların, her tür nihai ürüne cevap verebilmesi, Bursa da konfeksiyon sanayinin gelişme göstermesine neden olmaktadır. Bursa da dokumacılıkla birlikte, çeşitli pamuk ipliği, naylon iplik, polyester iplik, yün ipliği, dikiş ve nakış ipliği gibi, başta dokuma sanayi olmak üzere, muhtelif sektörlerde kullanılan iplikler üretilmektedir. Bursa da 2005 yılı itibariyle tekstil sanayine ilişkin olarak yapılan ihracat miktarı Dolar dır. Bursa nın bugünkü ekonomik ve sosyal yapısı üzerinde fevkalade etkinliğe sahip bulunan tekstil sanayini, şu alt sektörler oluşturmaktadır; I- Dokuma Sanayi: Yukarıdaki alt sektörler içerisinde, ekonomik etkinlik açısından en büyük pay, suni ve sentetik iplikten dokuma ürünlerinin yaratıldığı faaliyetlere ait olmaktadır yılı itibariyle dokuma sanayine ilişkin olarak Bursa Ticaret ve Sanayi Odasından kapasite raporu alan firma sayısı 1060 ve çalışan işçi sayısı dır. II- Boya Apre - Emprime Sanayi: Tekstil sektörü içerisinde Bursa sanayisi için önemli gücü oluşturan bir diğer dal da, Boya-Apre-Emprime dir. Bu sektörde faaliyette bulunan kuruluşlar, üretilen çeşitli özellikteki kumaş, iplik ve benzeri ürünlerin boyanması, aprelenmesi ve desenlenmesi işi ile iştigal etmektedir. Bu sektörde Bursa Ticaret ve Sanayi Odasından 2005 yılında kapasite raporu alan firma sayısı 193 adet olup bu sektörde çalışan sayısı kişidir. III- Çeyiz Eşyası-Nakış İşlemeciliği, Ev Tekstili Sanayi: Bu sektörde faaliyette bulunan kuruluşlar muhtelif yatak takımı, masa örtüsü, tül perde, nevresim takımı, çarşaf, servis takımı mutfak takımı, muhtelif yorgan, yastık işleme ve ev tekstili konularında faaliyette bulunmaktadır. Bursa Ticaret ve Sanayi Odasından 2005 yılında kapasite raporu alan firma sayısı 199 adet olup bu sektörde çalışan sayısı 9603 kişidir. IV- Havlu ve Bornoz İmalatı: Bu sektörde faaliyette bulunan kuruluşlar muhtelif havlu, havlu kumaş, bornoz, plaj elbisesi üretimi ile iştigal etmektedir. 293

295 Bu sektöre ilişkin olarak Bursa Ticaret ve Sanayi Odasından 2005 yılında kapasite raporu alan firma sayısı 40 adet olup bu sektörde çalışan sayısı 3184 kişidir. V- Konfeksiyon Sanayi: Bursa da dokuma sektörünün geniş bir üretim yelpazesine sahip olması ve burada dokunan kumaşların, her tür nihai ürüne cevap verebilmesi, Bursa da konfeksiyon sanayinin gelişme göstermesine neden olmaktadır. Bursa Ticaret ve Sanayi Odasından 2005 yılında kapasite raporu alan firma sayısı 270 adet olup bu sektörde çalışan sayısı kişidir. VI- Muhtelif İplik İmalatı: Bursa da dokumacılıkla birlikte, çeşitli pamuk ipliği, naylon iplik, polyester iplik, yün ipliği, dikiş ve nakış ipliği gibi, başta dokuma sanayi olmak üzere, muhtelif sektörlerde kullanılan iplikler üretilmektedir. Bu sektörde üretilen iplikler, ana iplik sanayi tarafından üretilen ve talebe göre bükülerek veya değişik işlemlerden geçirilerek özel olarak üretilmektedir. VII- Tabii İpek İpliği İmalatı: Bu sektörde faaliyette bulunan kuruluşlar, tabii ipek ipliği, ipek ipliği bükümü ve ankolajı, ipek flatür, tabii ipekli halı ipliği bükümü faaliyetini gerçekleştirmektedir. Ancak bu firmaların halen odaya kayıtları bulunmakla birlikte önemli bir faaliyeti bulunmamaktadır. İpek ipliği üretimi son derece azalmıştır. Yukarıdaki kapasiteler, odaya kayıtları devam eden ancak şu anda büyük bir faaliyeti olmayan kuruluşları üretebilirlik durumlarını göstermektedir. VIII- Ankolaj, Çözgü, Dokumaya Hazırlama: Bu sektörde faaliyette bulunan kuruluşlar iplik ankolajı, dokumaya hazırlık, çözgü işleri, iplik bükümü, iplik puntalama v.b. konularında faaliyette bulunmaktadır. Ankolaj, dokumaya hazırlık, çözgü alanında Bursa Ticaret ve Sanayi Odasından 2005 yılında kapasite raporu alan firma sayısı 86 ve çalışan sayısı 3702 kişidir. B- Otomotiv Sektörü: Bursa da 3 adet otomobil fabrikası bulunmaktadır. Bunlar: KARSAN, O.RENAULT ve TOFAŞ otomobil fabrikalarıdır. Bursa Ticaret ve Sanayi Odası 2005 yılı verilerine göre Bursa daki otomotiv sanayi üretimleri şöyledir: : Kamyonet Minibüs Midibüs O.RENAULT : Otomobil TOFAŞ : Otomobil KARSAN Türkiye deki toplam üretime oranı %3 dür. Türkiye deki toplam üretime oranı %4 dür. Türkiye deki toplam üretime oranı %13 ür. Türkiye deki toplam üretime oranı % 40 dır. Türkiye deki toplam üretime oranı %16 dır. 294

296 Kamyonet Türkiye deki toplam üretime oranı %25 dir. Türkiye de üretilen otomobillerin yarısından fazlası Bursa da üretilmektedir. Bu rakamlardan da anlaşıldığı gibi Bursa, Türkiye deki otomotiv üretiminde oldukça önemli bir yere sahiptir. Bursa da 2005 yılı itibariyle otomotiv ve yan sanayine ilişkin olarak yapılan ihracat miktarı Dolar dır Ocak sonu itibariyle Bursa daki otomotiv sanayi firmaları hakkında Otomobil Sanayicileri Derneği verilerine göre bilgiler şöyledir: FİRMALAR KARSAN O.RENAULT TOFAŞ ÜRETİME BAŞLAMA TARİHİ LİSANS PEUGEOT RENAULT FIAT SERMAYE ( TL) KAPALI ALAN (1000m) YABANCI SERMAYE ,8 BURSA DAKİ OTOMOTİV SANAYİ FİRMALARININ CİROLARI (YTL) FİRMALAR KARSAN OYAK RENAULT TOFAŞ BURSA'DAKİ OTO. SAN. FİRMALARININ YILLARI ÜRETİM ADETLERİ (TOPLAM) KARSAN OYAKRENAULT TOFAŞ TOPLAM

297 C- Makina ve Metal Sanayi: Makina ve madeni eşya sektörü, Bursa da endüstriyel yapının temelini oluşturan sektörler içerisinde önemli bir yere sahiptir. Gerek üretim değeri, gerekse ihracat açısından, Bursa ve bölge ekonomisi itibariyle büyük bir değer taşımaktadır. Makina sanayi, Bursa ekonomisi açısından geleneksel bir özellik taşımaktadır. Bilindiği üzere Bursa da ipekçilik ve ipekli dokumacılığın, tarihi ve geleneksel bir önemi vardır. XIV. yy. sonlarında başlayan ve XV. yy. da esaslarını kuran ipekçilik, bu tarihten itibaren önemli bir gelişme göstermiş, bilhassa ipekli dokumacılık, memlekette büyük bir iş hayatı yaratmıştır. Bu sektörle birlikte, ipekçilik ve dokumacılığa ilişkin, iptidai de olsa, çeşitli makina ve araç üretim ile tamiratı da kendisini göstermiştir. Bir kaynakta ilk modern dokuma tezgahının 1852 yılında M.Bronte tarafından Bursa da kurulduğu belirtilmekteyse de, bir başka kaynağa göre ilk dokuma makinasının ( Ditriches Marka ) 1910 yılında Dervişoğlu Kokas ismindeki kişi tarafından Fransa dan Bursa ya getirildiği ifade edilmektedir. Buna göre, Bursa da makina sanayinin geçmişinin, dokumaya yönelik faaliyetler itibariyle gelişme gösterdiğini söylemek, yanıltıcı olmayacaktır. Bursa da, 1940 lı yıllara doğru, karoseri, metal eşya ve makina imalat sanayilerinin, fabrika niteliği taşıyan öncü kuruluşlarının yer almaya başladığı görülmektedir. Aslında bu üç sektör, birbirleri için tamamlayıcı özellik taşımaktadır. Ayrıca Türkiye de ilk kez çamaşır makinası üretimi de Bursa da gerçekleştirilmiştir. Daha sonraki yıllar Bursa da çok çeşitli üretim faaliyetlerinin başlamasıyla birlikte, bunlara ilişkin makina, ekipman ve levazımatı da, Bursa da gerçekleştirilmeye başlanmıştır. Zamanla marangoz makinaları üretimi, Bursa makina sanayi içerisinde önemli bir yer kazanmaya başlamıştır. Bunda Bursa nın makina sanayinde kazandığı öncü rol yanında, Bursa çevresinde ahşap işleme sanayinde gelişme göstermesinin payı bulunmaktadır. Halen Bursa makina sanayi, yurt içinden ve yurt dışından gelen, her türlü çeşit ve miktar talebine cevap verebilecek bir yapıda bulunmaktadır. Bu firmaların büyük çoğunluğu orta büyüklüktedir. Ancak bunun yanında büyük ölçekli ve modern üretim kuruluşları da bu sektörde önemli kapasitelere sahip bulunmaktadır yılı itibariyle Bursa Ticaret ve Sanayi Odasına kayıtlı firması sayısı 1280 dür. Bursa da 2005 yılı itibariyle makina ve madeni eşya sanayine ilişkin olarak yapılan ihracat Dolar dır. Bursa makina sanayinde faaliyet gösteren firmaların çoğu, döküm ameliyesinden, nihai kullanım safhasına kadar geniş bir işlem sürecine sahiptir. Genelde endüstriyel mal şekliyle üretim yapan bu kuruluşlar, ağaç işleyen makinalar, elektrik makinaları, özel endüstri makinaları, tekstil makinaları, metal işleyen makinalar ve ziraat makinaları imalatını yapmaktadır. Bu sektörde büyük kapasiteli kuruluşlar yanında, çok sayıda orta ve ufak ölçekli işletmeler de faaliyette bulunmaktadır. Elektrik motoru ve tesisatı, elektrikli makina imalatı alt grubu altında faaliyette bulunan firmalar: zımpara motoru, taş motoru, kablo makinaları, jeneratör, şalter, kumanda tablosu, orta ve alçak gerilim makinaları, uzaktan kumanda panoları, polisaj motoru, aspiratör körük, pülverizatör, hidrofor, elektrik aksamları, monofaze ve trifaze elektrik motorları, v.b. üretimini gerçekleştirmektedirler. 296

298 Döküm sanayi dalında daha ziyade, motor piston gömleği, muhtelif torna işleri, muhtelif çelik döküm, kollergrank, konkasör, kaliteli çelik, köşebent, profil, lama, hadde, sfero döküm, elektrik motoru dökümü, muhtelif pres işleri yapılmakta olup, talep çerçevesinde çok değişik ve çeşitli amaçlara yönelik döküm işleri de gerçekleştirilmektedir. Döküm Sanayi ile ilgili olarak Bursa Ticaret ve Sanayi Odasına kayıtlı firma sayısı 93 dür. D- Gıda Sanayi: Bursa nın doğal şartlar itibariyle uygun bir fiziki konumda bulunması, tarım ürünlerinin, kalite, miktar ve çeşit yönünden zenginlik göstermesine imkan sağlamaktadır. Bursa da gıda endüstrisine ilişkin olarak hemen her dalda faaliyet gösteren firmalar mevcuttur. Bu sektörde et ve sütlü mamuller üretimi, sebze ve meyve işleme endüstrisi, bitkisel ve hayvansal yağlar, un ve unlu mamuller, şekerli mamuller, alkolsüz, gazlandırılmış meyve suları üretimi ile soğuk depoculuk, en önemli kısmı teşkil etmektedir. Özellikle meyve suyu, alkolsüz içki, konserve, konsantre salça üretiminde, Bursa da mevcut kapasiteler, Türkiye genelinde önemli bir paya sahiptir. Bursa da 2005 yılı itibariyle gıda sanayine ilişkin olarak yapılan ihracat Dolar dır. a-konserve, Salça Sektörü: Bu sektörde üretim yapan kuruluşlar, genelde muhtelif sebze konservesi, muhtelif meyve konsantresi, hazır yemekler, muhtelif reçel, turşu, muhtelif komposto, şekerleme, marmelat v.b. üretimleri gerçekleştirmektedirler. Bursa Ticaret ve Sanayi Odası tarafından 2005 yılında kapasite raporu alan firma sayısı 11 ve çalışan sayısı 2182 kişidir. b-un, Ekmek, Unlu Mamuller Sektörü: Bu sektörde üretim yapan kuruluşlar, genelde ekmek, un, kepek, razmol, pirinç, kavuz, üretimi gerçekleştirilmektedir. Bursa Ticaret ve Sanayi Odasından 2005 yılında kapasite raporu alan kuruluş sayısı 92 ve çalışan sayısı 1871 kişidir. c-kuruyemiş, Tuz, Karabiber, v.s. Öğütme Sektörü: Bu sektörde faaliyette bulunan kuruluşlar, genelde muhtelif baharat öğütme ve paketleme, ayçiçeği çekirdeği, ve paketleme işleri ile iştigal etmektedirler. Bursa Ticaret ve Sanayi Odasından 2005 yılında kapasite raporu alan kuruluş sayısı 22 ve çalışan sayısı 285 kişidir. d-pasta, Şekerleme vs. Süt Ürünleri Sektörü: Bu sektörde üretim yapan kuruluşlar, genelde kestane şekeri, muhtelif şeker, dondurma, yoğurt, kaşar peyniri, marmelat, muhtelif bal, ezme, muhtelif meyve özü, yağlı prina v.b. üretimi işleri ile iştigal etmektedirler. Bursa Ticaret ve Sanayi Odasından 2005 yılında kapasite raporu alan kuruluş sayısı 26 ve çalışan sayısı 726 kişidir. e-alkolsüz içecekler Sektörü: Bu sektörde üretim yapan kuruluşlar, genelde maden suyu, berrak meyve suyu, muhtelif meyve suyu, şişe içme suyu, galon şişe içme suyu, galon şişe memba suyu, içilebilir meyve konsantresi, gazlı meşrubat, teneke kutu kola v.b. üretimi işleri ile iştigal etmektedirler. Bursa Ticaret ve Sanayi Odasından 2005 yılında kapasite raporu alan kuruluş sayısı 16 ve çalışan sayısı 1383 kişidir. E- Diğer İmalat Sanayi Çeşitleri: Bursa nın imalat sanayi içerisinde, ülke ekonomisi açısından önem teşkil eden daha pek çok sektör, belirli ağırlıklara sahip bulunmaktadır. Bunlar İçerisinde, matbaa, ofset baskı işleri, ambalaj (teneke kutu, kağıt kutu, baskılı ambalaj kağıdı), naylon torba, tahta kasa, 297

299 deterjan, deri eşya, taş ve toprağa dayalı ürünler, termosifon, kalorifer kazanı, buhar kazanı, soba, metal kaplama, madeni ev eşyası, mutfak ekipmanları, elektrikli ısıtıcılar, kimya, demirçelik, metal ana sanayi, çimento, madeni eşya, mobilya, inşaat taahhüt sektörleri en önemlilerindendir. Bunlardan bazıları hakkında bilgiler de şu şekilde verilebilir; a-matbaa-ofset ve fotoğraf İşleri: Bu sektörde faaliyette bulunan kuruluşlar, genelde muhtelif baskı işleri, muhtelif matbaa işleri, gazete, ambalaj kağıdı üretimi işleri ile iştigal etmektedirler. Bursa Ticaret ve Sanayi Odasından 2005 yılında kapasite raporu alan kuruluş sayısı 26 ve çalışan sayısı 748 kişidir. b-ambalaj Sanayi: Bu sektörde faaliyette bulunan kuruluşlar, genelde ambalaj sandığı, zeytin sandığı, sepet, vurucu kol, muhtelif ebat kablo makarası vb. işler ile iştigal etmektedirler. Bursa Ticaret ve Sanayi Odasından 2005 yılında kapasite raporu alan kuruluş sayısı 59 ve çalışan sayısı 1664 kişidir. c-kağıt Kutu İmali: Bu sektörde faaliyette bulunan kuruluşlar, genelde muhtelif defter, kaplık kağıt, tuvalet kağıdı, ambalaj mukavva, kese kağıdı, ambalaj kutu kapağı, baskılı ambalaj kağıdı, kağıt bobin, kutu, oluklu mukavva, spiral karton rulo işleri ile iştigal etmektedirler. d-torba İmali: Bu sektörde faaliyette bulunan kuruluşlar, genelde çuval, polipropilen çuval, polipropilen film, polietilen torba, plastik eşya, plastik torba, plastik profil, branda gibi işler ile iştigal etmektedirler. Matbaa-Ofset, fotoğraf işleri, ambalaj, kağıt kutu ve torba imali sektörlerinde toplam olarak Bursa Ticaret ve Sanayi Odasına kayıtlı firma sayısı 604 dür. e-sabun, Deterjan, Temizlik Maddeleri Sanayi: Bu sektörde faaliyette bulunan kuruluşlar, genelde toz ve krem deterjan, çamaşır sodası, sıvı deterjan, müstahzar, arap sabunu vb. üretilmektedir. Bursa Ticaret ve Sanayi Odasına kayıtlı firma sayısı 292 dir. f-kimyasal Maddeler Sanayi: Bu sektörde faaliyette bulunan kuruluşlar, tutkal, kemik unu, halı yapıştırıcı, karbondioksit, magnezyum oksit, boya maddeleri, polymerler, endüstriyel boya, selülozik boya, muhtelif tiner, preperasyon yağlar vb. kimyevi maddeler üretmektedirler. Bursa Ticaret ve Sanayi Odasından 2005 yılında kapasite raporu alan kuruluş sayısı 36 ve çalışan sayısı 568 kişidir. g-deri, Kürk ve Ayakkabı Sanayi: Bursa da deri ve kürk sanayini vidala, rugan, zig deri, kürk deri, kösele, elbiselik deri, kuzu kürkü, süet, napa, güderi, nubuk ve benzeri deri üretimi ile iştigal eden kuruluşlar oluşturmaktadır. Bursa Ticaret ve Sanayi Odasından 2005 yılında kapasite raporu alan kuruluş sayısı 21 ve çalışan sayısı 365 kişidir. h-toprak Sanayi: Bu sektörde faaliyette bulunan kuruluşlar, genelde blok tuğla, beton kiremit, beton mahya, kiremit mahya üretimini gerçekleştirmektedirler. ı-çimento, Kum, Mıcır vb. İmalatı: Bu alt sektörde çok genel olarak muhtelif çimento, kum, mıcır, hazır beton üretimi yapılmaktadır. j-mermer, Büz, Künk, vs. İmalatı: Bu sektörde faaliyette bulunan kuruluşlar, muhtelif beton briket, muhtelif beton büz, briket, büz, künk, karo, plaka mermer, blok mermer, mermer işleme, mermer ebatlama, bordür vb. üretiminde bulunmaktadır. Toprak, çimento, kum, mıcır, mermer, büz, künk vs. imalatı üzerine Bursa Ticaret ve Sanayi Odasına kayıtlı firma sayısı 219 dur. 298

300 k-kolonya, Parfüm İmalatı: Bu sektörde faaliyette bulunan kuruluşlar kolonya, deodorant, oda spreyi, muhtelif krem, parfüm, jöle, şampuan, imalatında bulunmaktadırlar. l- Yem Sektörü: Bu sektörde üretim yapan kuruluşlar, genelde palet halinde karma yem, toz halinde karma yem, yumurta civciv yemi, yumurta piliç yemi, yumurta tavuk yemi, etlik piliç yemi, besi süt yemi, kanatlı yemi, büyükbaş ve küçükbaş yemi üretimi gerçekleştirmektedirler. Bursa Ticaret ve Sanayi Odasından 2005 yılında kapasite raporu alan kuruluş sayısı 5 ve çalışan sayısı 308 kişidir. m-soğuk Hava Depoculuğu: Bu sektörde faaliyette bulunan kuruluşlar, genelde soğuk hava depoculuğu, yaş sebze ve meyve şoklanması, donmuş muhafaza, işleri ile iştigal etmektedirler. Bursa Ticaret ve Sanayi Odasından 2005 yılında kapasite raporu alan kuruluş sayısı 20 ve çalışan sayısı 1904 kişidir. İmalat Sanayinde Diğer Alt Sektörler: Bu sektörlerin yanında Türkiye ekonomisi açısından önem teşkil eden pek çok sektör de Bursa da muhtelif ağırlıklara sahip bulunmaktadır. Bunlar içerisinden bazıları muhtelif metal kaplama, çatal-kaşık-bıçak-tencere ve sair mutfak gereçleri, sanayi ve market tipi buzdolabı, demir doğrama, zincir imali, çelik üretimi, metal doğrama, mutfak ekipmanları, ticari komple mutfak, insan ve yük asansörleridir. BURSA SANAYİ VE TİCARET ODASININ 17/01/2006 İTİBARİYLE ÜYE SAYISI SEKTÖR AÇIKLAMASI ÜYE SAYISI TEKSTİL VE KONFEKSİYON SANAYİ 5898 OTOMOTİV ANA VE YAN SANAYİ 1781 MAKİNA VE METAL SANAYİ GIDA, TARIM VE HAYVANCILIK SEKTÖRÜ İNŞAAT VE YAPI KOOPERATİFLERİ 4826 ELEKTRİK VE ELEKTRONİK BASIN-YAYIN, MATBAACILIK VE AMBALAJ NAKLİYE VE ULAŞTIRMA AĞAÇ ORMAN ÜRÜNLERİ VE MOBİLYA SAĞLIK PLASTİK VE KAUÇUK 448 DERİ KÜRK VE AYAKKABI ÇİMENTO TOPRAK ÜRÜNLERİ VE MADENCİLİK TURİZM 105 DİĞER SEKTÖRLER 3565 K.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı: Bu konu (J). ENERJİ bölümünde açıklanmıştır 299

301 K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler: K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği: Bu konu, (C). HAVA (ATMOSFER VE İKLİM) bölümünde açıklanmıştır. K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği: Bu konu, (D). SU bölümünde açıklanmıştır K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği: Bu konu, (E). TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI bölümünde açıklanmıştır. K.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği: Bu konu, (O). GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM bölümünde açıklanmıştır. K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar: Bu konu, (N). ATIKLAR bölümünde açıklanmıştır K.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı: Tehlikeli özellik taşıyan bazı kimyasal maddeleri belli miktarların üzerinde bulunduran tesislerde meydana gelebilecek Endüstriyel Kazalar veya Doğal Afetler, çevre ve insan sağlığına zarar verebilecek nitelikte olup bu tür tesislerin çevreye olabilecek zararlı etkilerinin en aza indirilmesi için Acil Durum Planı hazırlaması ve uygulaması gerekmektedir. Ancak bazı büyük kuruluşlar dışında çoğu işletmenin konu ile ilgili herhangi bir çalışması bulunmamaktadır. Bunların dışında Bakanlığımızca hazırlanan ve Bursa İli Acil Durum Planı kapsamında yer alan ve tesisler tarafından hazırlanması gereken bilgi ve belgeler 2005 Mart ayı içersinde ilgili kurumlardan ve fabrikalardan istenmiştir. Konuyla ilgili çalışmalar devam etmektedir. KAYNAKLAR: 1- Bursa Valiliği Web Sitesi 2- Bursa Valiliği Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğü 3- Bursa Ticaret ve Sanayi Odası 300

302 L. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME L.1. ALTYAPI L1.1. Temiz Su Sistemi Bugün Bursa il sınırları içinde içme suyu amaçlı yapılan sadece Doğancı Barajı bulunmaktadır. Bunun dışında yerleşim yerlerinin birçoğunun içme suyu temini yeraltı sularından ve kaynaklardan karşılanmaktadır. Mevcut içme suyu barajı dışında, Bursa Büyükşehir Belediyesi ne içme suyu temin edecek Nilüfer Barajı nın ihalesi yapılmış, inşaatına başlanmış, Çınarcık Barajı nın inşaatına başlanmıştır. Tablo L.1. Bursa İçme Suyu Barajları ve Kapasiteleri Tipi Yüksekliği (m) Aktif Hacim (m3 ) Devreye Giriş Yılı Doğancı Barajı Kaya+Toprak Dolgu 65 37, Nilüfer Barajı Kil Çekirdekli Kaya Dolgu 72, Çınarcık Barajı Gölbaşı Barajı Kaya Dolgu Toprak Dolgu , Kaynak: DSİ 1. Bölge Müdürlüğü Bursa ilindeki su kaynakları ve potansiyelleri Tablo L.2. de verilmiştir. Tablo L.2. Bursa İli Su Kaynakları ve Potansiyelleri Kaynak Adı Yıllık Ortalama Suyu (hm3 /yıl) Yerüstü suyu (İl içi) 3536 Yerüstü suyu (İl çıkışı) 5678 Susurluk, Emet, Orhaneli ve Karadere çayları Bölge 4164 içindeki su potansiyelleri Nilüfer havzası 533 Yenişehir Kocasu 579 İznik Gölü Havzası 104 Gemlik Körfezi Havzası 48 Ölçülemeyen havzadan gelen 250 Yeraltısuyu (İldeki toplam emniyet rezerv) 409,5 Toplam Su Potansiyeli 6087,5 Kaynak: DSİ 1. Bölge Müdürlüğü Bursa ilindeki su yüzeylerinin yüzölçümleri Tablo L.3. de verilmiştir. Tablo L.3 Bursa İli Su Yüzeylerinin Yüzölçümleri (ha) Doğal Göller Baraj Rezervuarları Gölet Rezervuarları

303 Akarsu Yüzeyleri Toplam Kaynak: DSİ 1. Bölge Müdürlüğü Bursa İli yıllara göre içme suyu talep tahminleri Tablo L.4. de verilmiştir. Tablo L.4. Bursa İli İçme Suyu Talep Tahminleri Su Talebi ( milyon m3 ) Yıllar Nüfus Kaynak: DSİ 1. Bölge Müdürlüğü Bu su ihtiyacının karşılanması aşamaları ve önerilen tesisler aşağıdaki şekilde planlanmıştır. 1.Aşama: Nilüfer Barajı inşaatındaki gecikme nedeniyle 2007 yılına kadar kentin su kaynakları aynı kalacaktır. Bu sürede kente Doğancı Barajından 125, Uludağ kaynaklarından 15 ve yeraltı suyundan da 20 milyon m3 olmak üzere 160 milyon m3 su temin edilecektir. 2.Aşama: Nilüfer Barajının devreye girmesiyle yılda 185 milyon m3 su alınabilecektir. Buna Uludağ kaynaklarından 15 ve yeraltı suyundan da 25 milyon m3 ilave ile 2014 yılına kadar kente toplam 225 milyon m3 su sağlanacaktır. 3.Aşama: Gölbaşı Barajının da devreye girmesiyle yılda 242 milyon m3 su alınabilecektir. Buna Uludağ kaynaklarından 15 ve yeraltı suyundan da 20 milyon m3 olmak üzere toplam 277 milyon m3 su sağlanacaktır. 4.Aşama: 2022 yılından itibaren Orhaneli Çayı üzerinde inşaatı sürmekte olan Çınarcık Barajından 145 milyon m3 su temin edilecektir. Yeraltı suları devre dışı bırakılarak Doğancı+Nilüfer+Gölbaşı Barajlarından 242 milyon m3 ve Uludağ kaynaklarından da 15 milyon m3 ilavesiyle 2040 yılına kadar toplam 402 milyon m3 su temin edilmesi planlanmış olmaktadır. Bursa İli içme ve kullanma suyu projeleri Tablo L.5. de verilmiştir. 302

304 Tablo L.5. Bursa İli İçme ve Kullanma Suyu Projeleri İçme ve Kullanma Suyu (hm3 /yıl) 77,5 57 8, Proje Durumu Ön İnceleme (istikşafı) tamamlanan Gölbaşı Barajı Gölecik Barajı İznik-Orhangazi Projesi Planlama kesin projesi tamamlanan Emet-Orhaneli Projesi Çınarcık Barajı Gemlik İçme suyu Projesi 2005 yılı yatırım programında olan Bursa İçme suyu Projesi Nilüfer Barajı de Olan Projeler Bursa Acil İçme suyu Projesi Bursa İçme suyu Projesi Doğancı Barajı İl Toplamı Kaynak: DSİ 1. Bölge Müdürlüğü 459,5 Bursa İli yıllara göre döşenen içme suyu hatları uzunlukları Tablo L.6. da verilmiştir. Tablo L.6. Döşenen İçme suyu Hatları Uzunlukları İmalatın Cinsi 95 ve öncesi Topla m Şebeke ,6 343,5 Pınar Kaynakları Ana İletim 0 0 7,7 392, 3 3,8 226, 5 6,5 219, 2 7,5 217, 5 1,5 178, 6 1,5 168, 8 0,9 123, , 3 7,4 2493, 6 36,8 7 6,4 13,8 18,9 15 2,3 18 2,9 5,3 4,7 5,7 100 Toplam , , 4 Kaynak: BUSKİ Genel Müdürlüğü L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi : 1992 yılında yaptırılan Bursa Su ve Çevre sağlığı Projesinin fizibilite çalışmaları sırasında Nilüfer Çayını kirleten en önemli etkenin deri, boya, metal gibi sanayilerden çıkan endüstriyel atıksular olduğu görülmüştür. Sanayi tesislerinden çıkan atıksuların, istenen parametrelere göre kanalizasyona deşarjını sağlamak için BUSKİ tarafından "Atıksu Deşarj Yönetmeliği" çıkarılmıştır. 303

305 Nilüfer Çayındaki mevcut kirlilik dikkate alındığında uzun vadedeki su kalitesi olarak sulama amaçlı kullanılacak hafif kirlenmiş su (sınıf II) hedeflenmiş; proje hedef yılı olarak da 2020 alınmıştır. 1. Kademe : Fiziksel arıtma + Anaerobik stabilizasyon prosesleri kullanılarak kaba kirliliğin uzaklaştırılıp, ham atıksudaki BOİ5 miktarının % 50 azaltılması hedeflenmiştir. 2. Kademe : Aktif çamur yöntemiyle arıtılmış su deşarj değerlerinin BOİ5 için 20 mg/lt, AKM için 30 mg/lt seviyelerine getirilmesi, alıcı ortam su kalitesinin ise sınıf III durumuna yükseltilmesi planlanmıştır. 3. Kademe : İleri arıtma proseslerinin ilavesi ile Nilüfer Çayı su kalitesini sulama amaçlı kullanılabilecek sınıf II ye yükseltilmesi planlanmıştır. Bu amaçla 1. Kademe Atıksu Arıtma Tesisleri 1998 yılında hizmete girmiş olup Anaerobik stabilizasyon sistemiyle arıtma yapılmaktadır. Kentsel atıksu arıtma tesisleri fizibilite raporunda, Ülkemizin Avrupa Birliğine girme sürecinde olduğu göz önünde bulundurularak daha önce 3. kademede yapılması planlanmış ileri arıtma ünitelerinin de, 2. kademede inşa edilmesi uygun görülmüştür. I. kademesi % 50 arıtım hedefiyle işletmeye alınan kentsel atıksu arıtma tesislerinin, 2030 yılı ihtiyaçlarına göre Avrupa Topluluğu Konseyinin kabul ettiği arıtılmış su standartlarını sağlayacak ve çamurun susuzlaştırılıp çamur kekinin katı atık depolama sahasında bertarafını içerecek şekilde projelendirilip, ilk etapta 2017 yılı ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde inşa ettirilip işletilmesi planlanmıştır. 3. kademe ise tesis ünitelerinde 2030 yılı ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde kapasite artırımına gidilecektir. Bununla birlikte çamurun farklı alanlarda kullanımı (tarımda kullanım, çimento fabrikalarında kullanımı v.b.) veya termal kurutma gibi ileri arıtma yöntemleriyle bertarafı alternatifleri üzerinde çalışmalar yapılarak en uygun yöntemin arıtma tesislerine ilavesinin gerekli olacağı kabul edilmiştir. Nilüfer Çayının Temizlenmesi İçin Yapılan Çalışmalar 1993 yılında günümüze kadar geçen süre içerisinde BUSKİ tarafından yapılan çalışmalarda; a) Kanalizasyon ve yağmursuyu rehabilitasyon inşaatları ihaleleri yapılarak ana toplayıcı hatların tamamlanması ve mevcut birleşik sistemde çalışan şebekelerinin ayrık sisteme dönüştürülmesine başlanmıştır. b) Anaerobik stabilizasyon prensibiyle projelendirilen ve inşa edilen 1. Kademe arıtma tesisleri işletmeye alınmış ve arıtma tesislerine gelen ham atıksuyun analizleri yapılarak karakteri belirlenmiş bu analiz sonuçlarına göre de 2. kademe arıtma tesislerinin projelendirilmesi gerçekleştirilmiştir. c ) Hazırlanan "Atıksu Deşarj Yönetmeliğinin" onaylanmasıyla endüstriyel atıksu kaynakları kontrol altına alınacaktır. Yapılan kontrollerde istenilen atıksu parametrelerini sağlayamayan tesislere ön arıtma tesisini kurması için kanuni zorlamalara geçilecektir. Böylece kentsel arıtma tesislerimizin en uygun şekilde işletilebilmesi için gerekli olan 304

306 parametrelerin üstünde kirliliğe sahip atıksuların kanalizasyon şebekesine deşarjına izin verilmeyecektir. d) Panayır Mahallesi ve çevresinden toplanan atıksuları toplayıp arıtma tesisine taşıyacak kollektör ve pompa istasyonu işletmeye alınmıştır. Büyükşehir Belediyesi tarafından Bursa Büyükşehir sınırları içerisinde kalan tabakaneler için şehir dışında bir yeni sanayi bölgesi belirlenmiştir. Projeleri tamamlanıp ortak arıtmasının yapılması ile beraber inşaatına başlanacak olan yeni sanayi bölgesinde taşınma sürecine başlanmıştır. Boyahaneler içinde sanayi bölgeleri belirlenmiş olup bunlar içinde çalışmalar yapılmaktadır. Bursa sınırları içerisinde bulunup Nilüfer Çayının kolu olan Ayvalı Deresine yaptıkları deşarj ile kirletici Sanayi Bölgelerinden biri olan Pilot Organize Sanayi Bölgesi için BTSO tarafından yaptırılan arıtma tesisi tamamlanmış olup işletmeye alınmıştır. Demirtaş Organize Sanayi Bölgesi için ortak arıtma tesisi inşaat çalışmaları devam etmektedir. Kestel ve Gürsu ilçesi evsel atıksuları ile Kestel, Gürsu ve Barakfakih bölgelerindeki sanayi kuruluşlarından kaynaklanan atıksuların arıtılması kapsamında S.S. Yeşil Çevre Arıtma Tesisi Kooperatifi tarafından işletilmesi planlanan ortak atıksu arıtma tesisi inşaat çalışmaları devam etmektedir. Bu projelerin tamamlanması ile Nilüfer Çayı na arıtılmamış atıksu deşarj edilmeyecektir. Doğu ve Batı Atıksu Arıtma Tesisleri Dünya Bankası kredisi kapsamında şehrin doğusunda (eski Demirtaş çöplüğü rehabilitasyon alanının yanında) ve batısında (Özlüce Köyü yakınında) inşaa edilen 2 adet atıksu arıtma tesisinde, Bursa şehrinden ana toplayıcı kollektörlerle toplanan atıksular arıtılıp Nilüfer Çayına deşarj edilmektedir. I. Kademe Arıtma Tesisleri 1998 yılı Mayıs ayında tamamlanmış olup, BUSKİ personelince işletilmektedir. I. Kademe Arıtma Tesisleri sözleşmesi kapsamında; Fiziksel arıtma üniteleri, anaerobik stabilizasyon havuzları, deşarj tesisleri, hizmet binaları ve çevre düzenleme işleri yapılmıştır. I. kademe kapsamında yapılmış olan fiziksel arıtma üniteleri hem I. kademede hem de II. kademede kullanılacaktır. Anaerobik havuz sistemi ise I.kademe proje debilerine göre projelendirilmiş olup, II.kademeye geçildiğinde gerektiği taktirde çamur depolama sahası olarak kullanılabilecektir. BUSKİ Batı Atıksu Arıtma Tesisinin II. Kademe inşaatı tamamlanarak tesise su alınması sağlanmıştır. Sözkonusu arıtma tesisinde 1 yıl süre ile performans testleri yapılacaktır. BUSKİ Doğu Arıtma Tesisi II. Kademe inşaatı % 96 seviyede tamamlanmış olup Mart sonu itibariyle tesise su alma işlemleri ve testler başlayacaktır. Hamitler Katı Atık Süzüntü Suyu Arıtma Tesisi ise hizmete girmiştir. 305

307 Tablo L.7. Doğu Atıksu Arıtma Tesisi-Pissu Akım Projeksiyonları 1990 YILI YILI YILI YILI ,0 80,0 90,0 95,0 98,00 115,00 138,00 158,00 80,0 485,0 80,0 956,0 80, ,0 80, ,0 1,50 1,50 1,50 1,50 735, , , ,0 148,10 237,30 353,00 400,90 70,0 80,0 90,0 100,0 80,0 % 80,0 80,0 80,0 83,0 151,8 254,2 320,1 2,50 2,50 2,50 2,50 207,4 379,6 635,4 801,7 130,80 226,30 319,40 344,00 40,0 90,0 100,0 100,0 90,0 90,0 90,0 90,0 47,1 183,3 287,5 309,6 1,25 1,25 1,25 1,25 58,9 229,1 359,3 387,8 123,0 258,0 442,0 624, ENDÜSTRİYEL SIZINTI EVSEL NÜFUS (kişi) BAĞLANAN % SU TÜKETİMİ (l/kg/gün) KANALİZAS. GERİ DÖNEN AKIM PİSSU AKIMI (l/sn) PİK FAKTÖR % PİK AKIMI (l/sn) SU TÜKETİMİ (l/kg/gün) BAĞLANAN % RES KANALİZAS. GERİ DÖNEN AKIM Mİ % TİCA PİSSU AKIMI Rİ (l/sn) PİK FAKTÖR % PİK AKIMI (l/sn) SU TÜKETİMİ (l/kg/gün) BAĞLANAN YÜZDE % KANALİZAS. GERİ DÖNEN AKIM % PİSSU AKIMI (l/sn) PİK FAKTÖR % PİK AKIMI (l/sn) KANALİZASYON SİS. SIZAN AKIM (l/sn) KURU HAVA AKIMI % 306

308 PİK AKIM % Kaynak: BUSKİ Bölge Müdürlüğü Tablo L.8. Batı Atıksu Arıtma Tesisi-Pissu Akım Projeksiyonları 1990 YILI YILI YILI YILI ,0 80,0 90,0 95,0 98,00 118,00 138,00 158,00 80,0 80,0 80,0 80,0 35,0 163,0 364,0 625,0 2,40 1,90 1,70 1,60 85,0 303,0 608,0 979,0 37,50 57,60 78,00 204,90 90,0 95,0 95,0 100,0 80,0 80,0 80,0 80,0 27,0 43,8 59,3 163,9 2,50 67,5 2,50 109,5 2,50 148,2 2,50 409,7 193,00 265,00 433,10 717,90 90,0 100,0 100,0 100,0 90,0 90,0 90,0 90,0 156,3 238,5 389,8 646,1 1,25 195,4 1,25 289,1 1,25 487,2 1,25 807,6 44,0 89,0 163,0 287, ENDÜSTRİYEL SIZINTI EVSEL NÜFUS (kişi) BAĞLANAN % SU TÜKETİMİ (l/kg/gün) KANALİZAS. GERİ DÖNEN AKIM % PİSSU AKIMI (l/sn) PİK FAKTÖR % PİK AKIMI (l/sn) SU TÜKETİMİ (l/kg/gün) BAĞLANAN % RES KANALİZAS. GERİ DÖNEN AKIM Mİ % TİCA PİSSU AKIMI Rİ (l/sn) PİK FAKTÖR PİK AKIMI (l/sn) SU TÜKETİMİ (l/kg/gün) BAĞLANAN % KANALİZAS. GERİ DÖNEN AKIM % PİSSU AKIMI (l/sn) PİK FAKTÖR PİK AKIMI (l/sn) KANALİZASYON SİS. SIZAN AKIM (l/sn) KURU HAVA AKIMI (l/sn) 307

309 PİK AKIM (l/sn) Kaynak: BUSKİ Bölge Müdürlüğü Tablo L.9. Kanalizasyon İmalat Tablosu Toplam Boyut (m) Yılı İlçe/Belde Nilüfer Osmangazi Yıldırım Nilüfer Osmangazi Yıldırım Nilüfer Osmangazi Yıldırım Nilüfer Osmangazi Yıldırım Nilüfer Osmangazi Yıldırım Nilüfer Osmangazi Yıldırım Nilüfer Osmangazi Yıldırım Nilüfer Osmangazi Yıldırım Nilüfer Osmangazi Yıldırım Nilüfer Osmangazi Yıldırım Nilüfer Osmangazi Yıldırım Nilüfer Osmangazi Yıldırım Nilüfer Osmangazi Yıldırım Nilüfer Osmangazi Yıldırım Nilüfer Osmangazi Tür YS PS Genel Toplam

310 Yıldırım Nilüfer Osmangazi Yıldırım Gemlik Gürsu Güzelyalı Karıncalı Nilüfer Osmangazi Yıldırım Genel Toplam Kaynak: BUSKİ Bölge Müdürlüğü Bursa ilinde bazı ilçe ve beldelerin kanalizasyon sistemleri: NİLÜFER: Hasanağa; Kanalizasyon sistemi olup, arıtması yoktur. Atıklar Hasanağa Deresi ne deşarj edilmektedir. Görükle; Kanalizasyon sistemi olup, arıtması yoktur. Kayapa; Kanalizasyon sistemi olup, arıtması yoktur. Çalı; Kanalizasyon sistemi olup, arıtma mevcuttur. Akçalar; Kanalizasyon sistemi olup, atıksular Uluabat Gölüne deşarj edilmektedir. Gölyazı; Kanalizasyon sistemi olmayıp fosseptik kullanılmaktadır. GÜRSU: Atıksular, İmar Planı içinde kapalı kanalizasyon şebekesi ile, İmar Planı dışında yedi noktadan Cenüp kanalına deşarj edilmektedir. İnşaatı devam eden S.S Yeşil Çevre Ortak Atıksu Arıtma Tesisi faaliyete geçtikten sonra ilçenin atıksuları arıtılacaktır. KESTEL : Atıksular Kanalizasyon sistemi vasıtasıyla alıcı ortama deşarj edilmekte olup inşaatı devam eden S.S Yeşil Çevre Ortak Atıksu Arıtma Tesisi faaliyete geçtikten sonra ilçenin atıksuları arıtılacaktır. Barakfakıh : Atıksular kanalizasyon sistemi vasıtasıyla Cenup kanalına deşarj edilmektedir. OSMANGAZİ: O v a a k ç a ; kanalizasyon sisteminde toplanan atıksular Dürdane Deresine boşaltılmakta olup, arıtma tesisi bulunmamaktadır. Kirazlı; Kanalizasyon sistemi mevcut olup atıksular Madendere ye deşarj edilmektedir. Demirtaş; Sınırlar içinde atıksu arıtma tesisi bulunmamakta olup, muhtelif çaplarda beton büz olarak çalışan kanalizasyon sistemi kurutma kanalına deşarj edilmektedir. 309

311 Emek; Kanalizasyon şebekesi Organize Sanayi Bölgesinin şebekesine bağlıdır. GEMLİK: Kanalizasyon deşarj tesisi mevcut olup, iki noktadan denize deşarj yapılmaktadır. Umurbey; kanalizasyon sistemi mevcut değildir. Mevcut şebeke 20 ve 30 luk künklerle birbirine bağlanan kapalı sistemle yerleşim biriminin sona erdiği yere kadar daha sonra açık kanal halinde Karsak deresine akıtılmaktadır. Küçük Kumla; Köy içi hariç kanalizasyon şebekesi mevcuttur. Atıksular kum tutucu ve mekanik arıtma tesislerinde toplandıktan sonra Marmara Denizi ne verilmektedir. Kurşunlu; kanalizasyon sistemi mevcut olup pis sular Cumhuriyet ve Şükrükaya mahallerinde olmak üzere iki deşarj ünitesinden pompayla denize 300m uzaklığa deşarj edilmektedir. İNEGÖL: İnegöl ilçesinin ve Organize Sanayi Bölgesinin kanalizasyon şebekesi mevcut olup, Organize Sanayi Bölgesi Biyolojik Arıtma Tesisine bağlıdır. Biyolojik arıtma işlemine tabi tutulan atıklar Kalburt Deresine deşarj edilmektedir. Alanyurt; Beldenin kanalizasyon şebekesi mevcut olup atıksuyun bir kısmı (Toplam debinin %20 si) Organize Sanayi Bölgesi Biyolojik Arıtma Tesisine bağlıdır. Diğer kısım atıksular ise kolektöre direkt olarak Kalburt deresine deşarj edilmektedir. Yenice; Beldenin kanalizasyon şebekesinin mevcut olup, şebeke Yenice Belediyesine ait Harmanlar mevkiindeki Biyolojik Arıtma Tesisine bağlıdır. Arıtmadan sonra deşarj Yenice Deresine yapılmaktadır. Cerrah; kanalizasyon şebekesi mevcut olup, deşarj direk olarak Kalburt Deresi ne yapılmaktadır. Tahtaköprü; kanalizasyon şebekesi mevcut olup, deşarj direkt Tahtaköprü Deresi ne yapılmaktadır. Kurşunlu; kanalizasyon şebekesi mevcut olup atıksular araziye deşarj edilmektedir. KELES: İlçede kanalizasyon sistemi mevcut olup atıksular Keles Deresi ne deşarj edilmektedir. ORHANELİ: Kanalizasyon sistemi mevcut olup atıksular ilçenin güneyinden geçen Kuruçay deresine ve kuzeyinden geçen Kocasu Çayına deşarj edilmektedir. Göynükbelen; Kanalizasyon sistemi mevcut olup atıksular bahçeyokuşu deresine deşarj edilmektedir. Karıncalı; Kanalizasyon sistemi mevcut olup atıksular Yayladeresine deşarj edilmektedir. YILDIRIM: Evsel ve endüstriyel atıksu deşarjları kanalizasyon sistemi vasıtasıyla Doğu Atıksu Arıtma tesisine iletilmektedir. 310

312 MUSTAFAKEMALPAŞA: Kanalizasyon sistemi mevcut olup atıksular Kirmasti Çayına deşarj edilmektedir. Tatkavaklı; Yerleşim alanında yağmur suyu, evsel su giderleri için döşenmiş şebeke bulunmaktadır. Şebekede toplanan sular yerleşim alanının 1500 m dışından geçen kanala dökülmektedir. Konut içi pis su giderleri ise fosseptik çukurları ile giderilmektedir. Ovaazatlı; kanalizasyon sistemi ve atıksu arıtma tesisi bulunmamaktadır. Çeltikçi; Yağmur suyu ve pis su giderleri için kanalizasyon sistemi mevcut olup, diğer atık sular fosseptik çukurlarında toplanmaktadır. Atıksular yerleşim alanı dışında kalan kanallar vasıtasıyla nehire akıtılmaktadır. Tepecik; kanalizasyon sistemi ve atıksu arıtma tesisi bulunmamaktadır. Yeşilova; kanalizasyon sistemi ve atıksu arıtma tesisi bulunmamakta olup, biriken yağmur suları açık su kanalları ve büzler vasıtasıyla toprak sulama kanalına akıtılmaktadır. Yalıntaş; Beldede kanalizasyon sistemi mevcut olup atıksular M.Kemalpaşa çayına deşarj edilmektedir. KARACABEY: Kanalizasyon sistemi ve evsel nitelikli atıksuların arıtıldığı arıtma tesisi mevcut olup atıksular Kocasu Deresine deşarj edilmektedir. ORHANGAZİ: Kanalizasyon şebekesi mevcut olup, şebekeyi toplayan 6,5km %700 lük, 3km %1000 lik kollektör hattı bulunmaktadır. Atıksu arıtma tesisi projesi hazırlanmıştır. Atıksular Gölyağı Deresi vasıtasıyla Karsak deresine deşarj edilmektedir. Yeniköy; Kanalizasyon sistemi mevcut olup yeni imara açılan bölgelere kanalizasyon ilavesi yapılmakta olup beldenin güneyinde imar planı sınırında deşarj yapılmaktadır. Kanalizasyon deşarjı noktasında atıksu arıtma tesisi yoktur. Narlıca; Kanalizasyon sistemi mevcuttur. Yenisölöz; Atıksu arıtma tesisi bulunmamaktadır. Sölöz; Kanalizasyon şebekesi bulunmaktadır. Çakırlı; Kanalizasyon sistemi mevcuttur. Kanalizasyon ve atıksular çökertme havuzuna akmaktadır. Buradan çıkan atıksular Belde ortasından geçen dere vasıtasıyla 3 km sonra İznik Gölü ne karışmaktadır. YENİŞEHİR: İlçede mevcut kanalizasyon sistemi bulunmamakta olup fosseptik mevcuttur. Belediye tarafından döşenen yağmur suyu hatlarına zamanla fosseptiklerden üstten bağlantılar yapılmıştır. Mevcut yağmur suyu hattının deşarjı DSİ Taşkın kanalına ve Göksu deresine verilmektedir. İZNİK: İznik kenti tamamı arkeolojik sit alanında olduğu için kanalizasyon sistemi kurulamamış olup fosseptik bulunmaktadır. Elbeyli; Kanalizasyon sistemi mevcut olup atıksular Koyundere ye deşarj edilmektedir. 311

313 MUDANYA: Mevcut atıksular, her biri ortalama 100 metre uzunluğunda 8 ayrı noktadan denize deşarj edilmektedir. Atıksular kanalizasyon sistemi vasıtasıyla 3 ayrı noktadan denize Güzelyalı : verilmektedir. Zeytinbağı : Kanalizasyon sistemi mevcut olup atıksular Marmara Denizine deşarj edilmektedir. HARMANCIK: İlçe merkezi kanalizasyonu mevcut olup, atıksu arıtma tesisi mevcut değildir. Kanalizasyon atıksuları ilçe dışından geçen Harmancık deresine deşarj edilmektedir. BÜYÜKORHAN: İlçede kanalizasyon şebekesi Kocadere ye deşarj edilmektedir. bulunmakta olup atıksular Kınık ; İlçede kanalizasyon şebekesi bulunmakta olup atıksular Kovalıdere ye deşarj edilmektedir. L.1.3. Yeşil Alanlar : Yeşil alanlar kentin nefes almasını sağlayan, iklimi dengeleyen, hava kirliliğini azaltan, gürültüye perde oluşturan ve en önemlisi insanları psikolojik olarak rahatlatan önemli bir faktördür. Ancak Bursa da hızla artan konut gereksinmesine, planlı bir kentleşme hareketi kapsamında yanıt verilmemesi, kaçak yapılaşmaya yol açmıştır. Bu olgu kentin yeşil alanlarının yok edilerek, konut yerleşimine dönüşmesine yol açmıştır. Ayrıca sanayi tesislerinin yer seçim kararlarının, çevresel etkenler dikkate alınmadan verilişi, yeşil alanların bu yolla yok edilişinde etken olmuştur. Bursa Büyükşehir sınırları içerisindeki toplam yeşil alan miktarı m2 ve kişi başına düşen yeşil alan miktarı ise yaklaşık 4,5 m2 dir. Ayrıca 2005 yılı içerisinde şehir içi tüm çiçek parterlerine adet yazlık, adet kışlık, adet lale soğanı olmak üzere toplam adet mevsimlik çiçek dikimi yapılmıştır. L.1.4. Elektrik İletim Hatları : Yüksek gerilim hattı (380 kv ve 154 kv); üretim merkezlerindeki elektrik enerjisini tüketim merkezlerindeki ana trafo merkezlerine taşırlar. İlde mevcut 154 kv ve 380 kv hatların güzergahı ile uzunlukları Tablo 10. da belirtilmiştir. Tablo L.10. Bursa Bölgesi Enerji İletim Hatları Karakteristikleri SIR A NO ENH HATTI GERİLİ FİZİKİ M UZUNLUK KV BALIKESİR-B.SANAYİ B.SANAYİ-TUNÇBİLEK BDKÇS- GEBZE (TEPEÖREN) BDKÇŞ - İÇDAŞ KARABİGA BDKÇS - ADAPAZARI BURSA SANAYİ - BDKÇS BURSA SANAYİ - BURSA DİREK ADEDİ BURSA

314 8 BURSA SANAYİ - GÖRÜKLE 9 GÖRÜKLE - AKÇALAR 10 AKÇALAR - GÖBEL 11 AKÇALAR GÖBEL (Brş.N.KARACABEY) 12 BURSA 1 BURSA 3 13 BURSA 3 - OTOSANSİT 14 OTOSANSİT - PAŞALAR 15 OTOSANSİT PAŞALAR (Brş.N.KESTEL) 16 KESTEL - İNEGÖL 17 BURSA SANAYİ BDKÇS (ESKİ GEMLİK) BURSA SANAYİ BDKÇS (ESKİ 18 ASİLÇELİK) GEMLİK ASİLÇELİK HATLARININ 19 BDKÇS İRTİBATI (SANAYİDEN GELEN) GEMLİK ASİLÇELİK HATLARININ BDKÇS İRTİBATI (GEMLİK20 ASİLÇELİKTEN GELEN) 21 BDKÇS - GEMLİK 22 BDKÇS - ASİLÇELİK 23 ASİLÇELİK - ORHANGAZİ 24 BURSA SANAYİ - ORHANGAZİ BURSA SANAYİ 25 ORHANGAZİ(Brş.N.DEMİRTAŞ) BURSA SANAYİ ORHANGAZİ(Brş.N.BDKÇS) DEMİRTAŞ - ENTEK 28 ORHANGAZİ - PAŞALAR 29 GEMLİK - KARAMÜRSEL GEMLİK KARAMÜRSEL 30 (Brş.N.ORHANGAZİ) GEMLİK KARAMÜRSEL 31 (Brş.N.YALOVA) 32 ORHANELİ - GÖBEL 33 ORHANELİ GÖBEL (Brş.N.KEMALPAŞA) 34 ORHANELİ BURSA SANAYİ ORHANELİ BURSA SANAYİ 35 (Brş.N.BEŞEVLER) 36 ORHANELİ KELES 37 KELES İNEGÖL 38 OTOSANSİT - BDKÇS 380 kv TOPLAM 154 kv TOPLAM GENEL TOPLAM Kaynak: TEİAŞ

315 L.1.5. Doğalgaz Boru Hatları : Bursa içi genelinde 83 adet bölge regülatörü mevcuttur. Boru hatlarının basınca göre uzunlukları ve kesitleri Tablo L.11. de verilmiştir. Tablo L.11. Doğalgaz Boru Hatları TAŞIMA HATTI ( 40 BAR- metre) 8" 12" 16" " 742 6" 2" 34,8 4" ,83 6" ,01 4" 128 6" " 24" TAŞIMA HATTI ( 20 BAR- metre) 8" 12" 16" , , ,39 30" TOPLAM " 28" DAĞITIM HATTI(4 BAR-metre) O O40 O63 O , , ,16 568,20 BR-Mİ VE SERVİS KUTULARI (adet) BR Mİ DOĞALGAZ TÜKETİM DEĞERLERİ (2005) TOPLAM SERVİS KUTUSU KONUT (M3 ) SANAYİ (M ) TOPLAM (M ) ABONE-SÖZLEŞME-GAZ KULLANAN VE AKTİF SAYAÇ SAYILARI (2005) TOPLAM ABONE SAYISI TOPLAM SÖZLEŞME SAYISI TOPLAM GAZ KULLANAN SAYISI TOPLAM AKTİF SAYAÇ SAYISI Kaynak: Bursagaz A.Ş 314 TOPLAM ,17 O110 TOPLAM , ,84 O ,19

316 L.2. Ulaşım L.2.1. Karayolları L Karayolları Genel : Toplumsal gelişme ile artmaya başlayan ulaştırma gereksinimi, iktisadi, askeri, siyasi ve sosyolojik yapılanmanın bir aracıdır. Ulaştırma dar anlamda, zamanı ekonomik kullanarak mekanları birbirine yaklaştırmak olarak tanımlanabilir. Bu nedenle, ulaştırmanın haberleşmeden ayrı düşünülmesi mümkün değildir. Son zamanlarda, büyük bir hızla gelişen bilgi- işlem teknolojisi ile haberleşme sektöründeki uzaklık ortadan kalkmıştır. Ancak, malların ve insanların ulaştırılması söz konusu olduğunda, ulaşım araçları, alt yapısı, yatırım maliyeti ve kazanılan yararlar büyük önem kazanmaktadır. İlimiz gerek iç, gerekse şehirlerarası trafik yönünden yoğun bir karayolu trafiğine sahiptir. Bursa ilinde 1238 km. uzunluğunda karayolu ağı mevcuttur. Bunun 527 km. si Devlet yolu, 653 km. si il yolu, 58 km si ise otoyoldur. Bursa ili, Sakarya havzasından gelerek İnegöl ve Bursa ovalarını geçer ve bir yanda Susurluk bölgesine öte yanda Marmara Denizi kıyılarına ulaşan yollar üzerindedir. İl Merkezi bu yolların önemli bir kesişme noktasıdır. İç ve Batı Anadolu daki merkezleri Marmara kıyılarına bağlayan yollar, Bursa dan geçer. Ayrıca il içi yerleşmeleri birbirine bağlayan yaygın ve düzgün bir yol ağı vardır. Bursa yı bölgeye ve ülkenin diğer kesimlerine bağlayan yolların en önemlisi İstanbul-Bursa karayolunun 65 km lik bölümünü oluşturan Bursa-Yalova karayoludur. Şehir içi günlük trafik değerlerine baktığımızda, Bursa-Ankara yolunda günlük akan araç sayısı yaklaşık 45 bin, Bursa İzmir arasında 23 bindir. Bu açılan çevre yolu, Ankara dan gelen araçların yüzde 53 ünü, İzmir den gelen trafiğin yüzde 60 ını alarak, şehir içini büyük ölçüde rahatlatmaktadır yılında inşa edilmeye başlanan çevre yolu 58 kilometre uzunluğunda üçer şeritli ana gövde, 17 kilometresi de iki şeritli bağlantı yolu olarak inşa edildi. 18 kilometre ise kavşak bağlantıları yapıldı. Bağlantı yolları bittiğinde 91.7 kilometre uzunluğuna ulaşacak. Bursa-Ankara yolunun Turanköy kavşağından başlayıp Samanlı Dağları nın eteğinden devam ederek, Ovaakça üzerinden İzmir yolunda Başköy e çıkan çevre yolunun hizmete girmesiyle, Bursa da transit araç trafiği ortadan kalkması planlanmaktadır. Devlet karayolu statüsünde hizmet verecek olan çevre yolu, bağlantı yolları için istimlakler tamamlanarak otoyola dönüşecek. İzmir-Balıkesir İstanbul ile Ankara-Eskişehir-Balıkesir geçişlerinde araçların Bursa trafiğine girmeden devam edecektir. Bursa Çevre Otoyolu; sanayileşme ve kentleşmenin en yoğun olduğu Marmara Bölgesinde yer alan ve sosyoekonomik açıdan en çok gelişen Bursa yı batıya ve güneye bağlayan ana arterler üzerinde bulunmakta olup yoğun bir trafik yükü altındadır. Bursa nın komşu illere, ilçelere ve önemli ticaret merkezlerine olan uzaklıkları Tablo L.12. de Bursa İli yol dağılımı da Tablo L.13. de verilmiştir. Tablo L.12. Bursa nın İlçelere ve Komşu İllere ve Ayrıca Önemli Ticaret Merkezlerine Olan Uzaklıkları 315

317 İlçeler Bursa Orhangazi Bursa-Gemlik Bursa-İznik Bursa-Yenişehir Bursa-İnegöl Bursa-Mudanya Bursa-Karacabey Bursa-Mustafakemalpaşa Bursa-Orhaneli Bursa-Keles Bursa-Büyükorhan Bursa-Harmancık Bursa-Gürsu Bursa-Kestel Kaynak: Karayolları 14. Bölge Müdürlüğü Mesafe 47 km. 30 km. 83 km. 53 km. 45 km. 28 km. 69 km. 83 km. 58 km. 61 km. 87 km. 96 km. 13 km. 13 km. İller ve Ticaret Merkezleri Bursa-Balıkesir Bursa-Kütahya Bursa-Sakarya Bursa-Kocaeli Bursa-İstanbul Bursa-Bilecik Bursa-Eskişehir Bursa-Ankara Bursa-Adana Bursa-İzmir Bursa-Çanakkale Mesafe 151 km. 180 km. 158 km. 132 km. 243 km. 94 km. 149 km. 382 km. 833 km. 323 km. 268 km. Harita L.1 Bursa Karayolu Haritası Tablo L.13. Bursa İli Yol Dağılımı YOL KM. YÜZDE Karayolu Devlet Yolu İl Yolu Otoyol 58 Köy Yolu Asfalt Stabilize Tesviye Hamyol 1542 TOPLAM 6510 Kaynak: Karayolları 14. Bölge Müdürlüğü YARARLANAN KÖYLER YÜZDE L Ulaşım Planlaması : Bursa ilinde ulaşım Bursa-Ray, belediye otobüsleri, halk otobüsleri, minibüsler, taksi dolmuşlar ve özel otolarla sağlanmaktadır. İlimizde trafik yoğunluğunun en fazla olduğu yollar Yalova-Orhangazi, Gemlik-Bursa-Karacabey-M.Kemalpaşa devlet yoludur. 316

318 Ülkesel ve bölgesel ölçekte önemli olan İstanbul-İzmir / Bursa-Ankara devlet yollarının kent içinden şehir dışına otoyol olarak kaydırılmaları ve öncelikle Bursa kentinden geçen çevre yolu kısmının inşaatının yapılması için gerekli çalışmalara başlanmıştır. L Toplu Taşıma Sistemleri : Kentte yolcuların taşınmasında başlıca minibüs, taksi, taksi dolmuş, belediye otobüsleri ve raylı sistem kullanılmaktadır. Şehir içi trafik yoğunluğunu azaltmak için ulaşımın özel otolardan çok toplu taşıma araçlarıyla sağlanması gerekmektedir. L Kent İçi Yollar : Bursa ili şehir içi trafiğinde, Kestel-Görükle ve Ovaakça-Santral Garaj güzergahları büyük bir trafik yükü yaratmaktadır. Ankara-Bursa ve İstanbul-İzmir devlet karayolları günümüzde yerleşik doku içinde kalmıştır. Bu nedenle ulaşım aksları kent içi trafiğine sahip olmaktadır. Bu yol üzerinde oluşabilecek herhangi bir olumsuzluk veya istenmeyen gelişmelerde Bursa trafiği felç olmaktadır. Çevre yolunun faaliyete geçmesiyle kent içi trafiğinde belirli bir oranda azalma olmuştur.bursa ili metropoliten alan içerisindeki ana ulaşım aksları; Bursa-Ovaakça, Bursa-Mudanya, Bursa-Gürsu-Kestel, Bursa-Görükle dir. L Araç Sayıları : Bursa ili 2005 yılı tescilli araç cinsi ve sayısı Tablo L.14. te verilmiştir. TOPLAM Özel Amaçlı Araç Arazi Taşıtı Tanker Kamyon Kamyonet Çekici Otobüs Minibüs 7472 Traktör Otomobil M.Siklet Adet Araç Cins i Tablo L.14. Bursa İli 2005 yılı Tescilli Araç Sayısı Kaynak: Trafik Denetleme Şube Müdürlüğü L.2.2. Demiryolları L Kullanılan Raylı Sistemler : Son yıllarda Bursa nın nüfusu olağanüstü hızlı oranlarda, Türkiye deki diğer 4 büyük nüfus merkezinin üstünde bir artış göstererek büyümüştür. Günümüzde Bursa Büyükşehir Belediye Alanı içinde 1.1 milyon nüfus yerleştiği tahmin edilmektedir. Büyümeye neden kentin otomotiv ve tekstil sanayilerinde ve azalan ölçülerde de bölgesel tarım üzerinde odaklaşmasıdır. Nüfus ve ulaşım talebi büyümesi kontrolsüz olarak bırakılamayacağı için yeni bir ulaşım stratejisinin belirlenmesi gereği doğmuştur. Bu yeni sistem Bursa da kentin 317

319 büyümesine imkan tanıyacak ve iyi işleyen ulaşım düzenlemeleri getirecektir. Gelecekte kentte ağırlığın kamu ulaşımına verilmesini öngören otobüs hatları ile bağlantılı Bursa Ray projesi öngörülmüştür. Artan seyahat talebini karşılamak amacıyla ana hatlar oluşturulmuş ve belirlenen bu hatların aşamalar halinde uygulamaya konulması, bu aşamaların bir sonrakine ekonomik getiri sağlaması düşünülmüştür. Bursa ili gerek coğrafi, gerekse tarihsel kazanımlar ile İstanbul dan sonra Marmara nın ikinci büyük şehridir. Doğal ve kültürel zenginliklerinin yardımı ile bir yandan doğu-batı ekseninde İç Anadolu yu Ege ve İzmir e, diğer yandan da kuzey-güney ekseninde ( karadeniz yolu ile ) Marmara yı İstanbul ve giderek Trakya ve Avrupa ya bağlayan bir transit merkez olmuştur. Bursa kenti güneyde Uludağ ve kuzeyde verimli tarım alanları ile sınırlandığından büyüme doğu-batı ekseni boyunca oluşmakta ve yeni kentsel alan 40 Km kadar uzunlukta bir eksen etrafında yayılmaktadır. Dolayısıyla, istenen tüm önemli merkezleri bağlayan yüksek kalitede bir ulaşım hizmetinin sağlanmasıdır. Bütün bunların sonucu, Bursa da orta ve uzun vade ihtiyaçlara cevap verebilecek yeterli bir Kent- içi ve Yakın Çevre Toplu Taşım Sistemi için bir ulaşım planlaması yapılması zorunlu hale gelmiştir. Coğrafi konumu, ulaşılabilirliği, hızlı sanayileşme süreci ile Bursa nüfusu 1960 lardan sonra hızla artmıştır. Kısaca 30 yıl içerisine artan sanayileşmenin, kent nüfusuna yansıması da nüfus yoğunluğu tarzında olmuştur. Nüfusu 1,5 milyona ulaşan Bursa da önemli bir sorun haline gelen kentiçi ulaşımının çözümlenmesi ve düzenlenmesi için Toplu Taşım Sistemlerine ağırlık veren ve otobüs hatları ile bağlantılı "Hafif raylı sistem (HRS) projesi" gündeme gelmiştir. HRS, kentteki yoğun yerleşimlerin merkez ve sanayi ilişkilerinin sağlanmasında etkin olurken, daha esnek olan mevcut ulaşım sistemi ise,az yoğunluklu bölgelerin ulaşım taleplerini karşılamada kullanılmaktadır. HRS, kentteki yoğun yerleşimlerin, merkez ve sanayi ilişkilerinin sağlanmasında etkin olurken, daha esnek olan mevcut ulaşım sistemi ise, az yoğunluklu bölgelerin ulaşım taleplerini karşılamada kullanılmaktadır. Bursa nın nüfusu, bazı bölgelerindeki ulaşım talebinin büyüklüğü, yaşanan ulaşım sorunları, çevre sorunları ( hava kirliliği,gürültü vb..) düşünüldüğünde Raylı Sistemin gerekliliği ortaya çıkmıştır. Bursa kentiçi ulaşım sorunu nedeniyle gündeme gelen ve gerçekten de önemli bir yatırım olan Bursa Ray, sadece teknik ve mali kriterlerle değerlendirilmemelidir. Bu tür projelerin uygulanması ile toplumun elde edeceği faydaları da gözardı etmemek gerekir. Böyle yatırımlar yapılırken aslında temel amaç; toplu taşımın sağlayacağı kamu kazançlarının iyileştirilmesi ve yaşam kalitesinin artmasıyla daha sağlıklı ortamlarda yaşanmasının sağlanmasıdır. Bursa kent içi ulaşımında Bursa Ray ın kullanılmasıyla Bursa Kentlisi'ne sağlanacak yararlar küçümsenmeyecek kadar fazladır. 318

320 Motorlu araç sayısının önemli boyutlara vardığı Bursa da; Bursa Ray ın kullanılmasıyla, motorlu araç yoğunluğunun, daha yüksek güvenliği olan Hafif Raylı Sisteme aktarılması sağlanacaktır. Böylece azalan trafik yükü ile kentteki kazaların azalması sağlanıp trafik güvenliği arttırılacaktır. Kent içindeki yüksek trafik hacminden ve zaman zaman duran trafikten çok etkilenmeyecek olan Bursa Ray ile daha dakik, sık, hızlı ve düzenli hizmet sağlanarak seyahat konforu artacaktır. Bunların yanında, yoğun trafik yükünün sebep olduğu trafik sıkışıklıkları ve buna bağlı olarak da zaman kayıplarında önemli azalmalar olacaktır. Dolayısıyla Bursa Ray ın kullanımıyla seyahat sürelerinin azalması sonunda % 40 lık zaman tasarrufu elde edilmektedir. Trafik yükünün artışının neden olduğu kirlilik ( hava, gürültü ), Bursa da 1960 lardan itibaren etkili olmuştur. Bursa HRS ile genel trafik sisteminden kaynaklanan gürültü kirliliği ve egsoz gazlarının yarattığı hava kirliliği önemli ölçülerde azalacaktır ( % 30 luk azalma ). Böylece gürültü ve eksoz gazlarının önlenmesiyle çevrenin korunmasına katkı ve çevreye verilen yükün hafifletilmesi sağlanmaktadır. Kentsel büyümenin doğu-batı ekseninde gerçekleştiği Bursa da; BursaRay, ikincil bölgesel merkezlerin geliştirilme fırsatını da vermektedir. Özetle, merkezlerin ve gelişecek bölgelerin oluşturulması bakımından kent planlaması hedeflerine de katkı sağlayacaktır. Bursa Ray sisteminin ilk aşaması 17 km olan ve Mudanya yolunda Organize Sanayi Bölgesinden başlayıp İzmir Mudanya Yolu kavşağında İzmir yolunda Çalı kavşağından başlayan güzergahla birleşen ve sonra Acemler, Sırameşeler, Merinos Kavşağı, Şehreküstü İstasyonunda biten bir güzergahtan oluşmaktadır. İlk sistemde 17 istasyon mevcuttur ve bunun 4 ü yeraltı istasyonu diğerleri hemzemindir. İki hatlı güzergahın toplam uzunluğu 17 km olup bunun 3.4 kilometresi yeraltında kalanı da çoğu caddenin ortasında olmak üzere hemzemindir. Sistemde hiçbir hemzemin geçiş yoktur ve böylece araçların çalışabileceği ayrıcalıklı bir yol temin edilmiştir. İzmir hattı üzerinde, K.Sanayi, Ataevler, Beşevler, F.S.Mehmet ve Nilüfer de 5 istasyon mevcuttur. Mudanya hattı üzerinde de Organize Sanayi, Hamitler-Fethiye, Esentepe, İhsaniye ve Karaman olmak üzere 5 istasyon vardır. İki hat birleştikten sonra Ankara yolu güzergahında ise; Acemler, Paşa Çiftliği, Sırameşeler, Kültürpark, Merinos, Osmangazi ve Şehreküstü istasyonları bulunmaktadır. Hat Merinos istasyonundan Osmangazi İstasyonuna yönelir ve yeraltından Fevzi Çakmak caddesinin altından Şehreküstüne kadar gider. Kuzey Hattı; yaklaşık olarak 4,8 km uzunluğunda 5 adet istasyon, 2 adet aç-kapa tünel geçişli kavşak, 3 adet rampa, 1 adet köprülü üst geçitten oluşmaktadır. Batı Hattı; yaklaşık 5,32 km. uzunluğunda 5 adet istasyon, 2 adet aç-kapa tünel geçişli kavşak, 2 adet rampa, 1 adet köprülü üst geçitten oluşmaktadır. Doğu hattı; yaklaşık 6,64 km. uzunluğunda 7 adet istasyon, 4 adet aç-kapa tüneli, 3 adet rampa, 1 adet aç-kapa tünel geçişli kavşak, 1 adet köprüden oluşmaktadır. 319

321 Bursa Ray birinci aşama sisteminde istasyonlar arasındaki mesafe yaklaşık olarak 1 km dir. İstasyonların yerleri çevrelerindeki kullanım alanlarına, cadde yapısına ve kullanılabilir mevcut arazilere göre tespit edilmiştir. Sistem gelecekte uzatımlarla dördüncü aşamada, 56 km uzunluğa erişecek olup, Yalova, Mudanya, İzmir ve Ankara istikametlerinde uzatılarak bu bölgelerdeki yolculuk taleplerine cevap verebilecektir. Harita L.2. Bursa-Ray Güzergahı L Taşımacılıkta Demiryolları : Demiryolları ile (Bursa-Ray) ilimizde yaklaşık kişi/gün taşınmakta olup bu sayının otobüs ve dolmuşlarla taşınan yaklaşık kişi/ay değerinden bariz bir şekilde fazla olduğu görülmektedir. Ayrıca Bursa-Ray ile yapılan taşıma işleminde sadece elektrik enerjisi kullanıldığı için atmosfere zararlı emisyonlar yayılmamakta ve diğer kara taşıtlarına göre çok daha gürültüsüz, güvenli ve hızlı bir ulaşım sağlanmaktadır. İlimizdeki raylı sistemin tek mahsuru mevcut hattın kısa ve yetersiz olmasıdır, ancak L Kullanılan Raylı Sistemler bölümünde bahsedildiği gibi mevcut hattın Yalova, Mudanya, İzmir ve Ankara istikametlerinde uzatılması gerçekleştirildiğinde kent içi trafikte büyük bir rahatlama sağlanacağı ve toplu taşıma araçlarından (otobüs, minibüs v.s.) kaynaklanan emisyonlarda ciddi bir düşüş sağlanması beklenmektedir. L.2.3. Deniz, Göl ve Nehir Taşımacılığı L Limanlar : Bursa ilinin Marmara denizinin güney kıyılarındaki Gemlik ve Mudanya da iki limanı bulunmaktadır. Her iki liman da Bursa ya yaklaşık 30 km. uzaklıktadır ve Bursa sanayisi için önemli dış alım ve dış satım iskeleleridir. Mevcut limanlarımızdan Mudanya ve Gemlik limanlarının genişleme olanakları bulunmaktadır. Gemlik te en önemli ve gelecekte önemi artacak olan liman Özel sektöre ait olan GEMPORT limanıdır. Bu limanın sadece açık ambarlama tesisleri mevcuttur. İleride özellikle depolama hizmetleri açısından sorun yaşanmaması için bölgede depolama 320

322 alanlarının oluşturulması gerekmektedir. İlimizde bulunan limanların özellikleri Tablo 16. da verilmiştir. Tablo L.15. Limanlar Rıhtım Limanın Adı Su Gemi Yükleme Kabul Boşaltma Uzunluk Derinlik Kapasite Kapasite (m) (m) si si Gemlik Belediyesi İskelesi Gemlik Balıkçı Barınağı BP İskelesi 55-5 (X1 ) Tügsaş Gübre Fabrikası (X2 ) Gemport Limanı Borusan Limanı M.K.S. (Denizden 84-2 Boru Sistemi) (X3 ) Mudanya İskelesi Mudanya İskelesi Kaynak: Liman Başkanlıkları Ambarlar Stoklama Sahası Toplam Toplam Alan Alan Kapasit Kapasit (m2 ) (m2 ) e e TANKLAR X1 = m Ton Akaryakıt X2 = m Ton Amonyak X3 = m Ton Metanol L Taşımacılık : Limanlara gelen gemi sayısı, yükleme-boşaltma miktarları ve yolcu sayıları Tablo L.16. ve Tablo L.17. de verilmiştir. Tablo L.16. Limanlara Gelen Gemi Sayısı ve Yükleme-Boşaltma Miktarları Gelen Gemi Yerli Gemi (Adet) Yabancı Gemi (Adet) Yükleme (Ton) Boşaltma (Ton) Mudanya Limanı Kaynak: Liman Başkanlıkları 321 Gemlik Limanı

323 Tablo L.17. Limanlara Gelen-Giden Yolcu Sayısı Liman Gelen-Giden Yolcu Sayısı Mudanya Gemlik Kaynak: Liman Başkanlıkları İlimiz limanlarının bulunduğu yerlerde her ne kadar depo ve antrepo işletmeciliği gelişmemiş ise de ilimizde soğuk hava işletmeciliğinde bir hayli tesis kazanılmıştır. L.2.4. Havayolları : tarihleri arasında Bursa-Yenişehir Havaalanının hava trafik bilgileri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo L.18. Yenişehir Havaalanı Hava Trafik Bilgileri AYLAR TÜR YABAN ASKE K CI Rİ OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK TOPLAM İÇ DIŞ İÇ DIŞ İÇ İÇ HAT YOLCU DIŞ - GELEN DIŞ HAT YOLCU GİDEN GELEN Kaynak: D.H.M.İ Yenişehir Havaalanı L.3. Haberleşme : İlimizde lokal şebeke mevcut olup, hat uzunluğu ortalama 4 km olarak ele alınırsa yaklaşık km. uzunluğunda hat mevcuttur. Bunun %60 ı yeraltı ve %40 ı yerüstü hatlarıdır. 300 e yakın telefon santralı mevcuttur.700 köye hizmet gitmektedir. Telefon abone sayısı e ulaşmıştır. İlimizde cep telefonu hizmeti veren üç adet şirket bulunmaktadır. 322 GİDEN

324 L.4. İlin Plan Durumu : Tablo L.19. İlimizdeki Onaylı Çevre Düzeni Planları S.N O ÇEVRE DÜZENİ PLANININ ADI Bursa 2020 Yılı 1/ Ölçekli Çevre Düzeni Planı 1/ Ölçekli Bursa Batı Planlama Bölgesi Çevre Düzeni Planı 1/ Ölçekli Yenişehir Planlama Bölgesi Çevre Düzeni Planı 1/ Ölçekli Uludağ Çevre Düzeni Planı 1/ Ölçekli Bursa Kıyı Kesimi Çevre Düzeni Planı 1/ Ölçekli İznik Gölü Çevre Düzeni Planı 1/ Ölçekli İnegöl Planlama Bölgesi 1/ Ölçekli Karacabey Çevre Düzeni Planı TEKLİF EDEN KAPSAMA ALANI ONAYLAYAN KURUM KURUM/KURULUŞ Bursa Valiliği Bursa İl Sınırı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bursa Büyükşehir Belediye Başkanlığı Bursa ili batısı Çevre Bakanlığı Yenişehir Belediye Başkanlığı Yenişehir Çevre Bakanlığı Bursa Valiliği Uludağ Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bursa Valiliği Marmara Kıyısı Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bursa Valiliği İznik gölü ve çevresi Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bursa Valiliği İnegöl Belediyesi Çevresi Bayındırlık ve İskan Bakanlığı Bursa Valiliği Karacabey Çevre ve Orman Bakanlığı Kaynak: İl Çevre ve Orman Müdürlüğü Bursa 2020 yılı 1/ ölçekli Çevre Düzeni Planı 2020 yılını hedef alarak Bursa ilinde sürdürülebilir, yaşanabilir çevre yaratılmasını; tarımsal, turistik ve tarihsel kimliğinin korunmasını ve Türkiye nin kalkınma politikası kapsamında sektörel gelişme hedeflerine uygun olarak belirlenen planlama ilkeleri doğrultusunda sağlıklı gelişmeyi ve büyüme hedeflerini sağlamayı amaçlamaktadır. Çevre Düzeni Planı kapsamında koruma ilkeleri başlıca şöyledir; - Bitkisel üretimde önemli paya sahip Yenişehir, İnegöl; Mustafakemalpaşa, Karacabey ve Bursa Ovaları korunacaktır. - Toprak sınıfına bakılmaksızın ilgili kurum ve kuruluşlarca yatırım yapılarak, fiilen sulanan ve toplulaştırma yapılan alanların korunması esastır. - İlgili kuruluşların yatırım programında yer alan sulama alanları korunacaktır. - Üzerinde yetişen özel ürünler açısından özel önem taşıyan mahsul alanları (zeytin, kestane, incir vb.) korunacaktır. - Alt ve üst yapı maliyetleri dikkate alınarak %20 den fazla eğilimli alanların gelişmeye açılmaması esastır. - İçme suyu ve tarımda sulama amacıyla kullanılan ve kullanılacak olan barajların su kaynakları ve çevresindeki su toplama havzaları ile rezerv alanları korunacaktır sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu uyarınca belirlenen sit alanlarının korunması hedeflenmektedir. 323

325 yılında Bursa ili genelinde tahmini toplam nüfus ; 2020 yılında kişi, tahmini toplam kentsel nüfus ise 2005 yılı için ; 2020 yılı için olarak belirlenmiştir. Hedef nüfusların, bölgelerin gelişme potansiyelleri dikkate alınarak dengeli dağılımı sağlanacaktır. - Yüksek yoğunluklu kentsel alanlarda nüfus ve iş alanlarının desantralizasyonunun sağlanması amacıyla alt kademe merkezlerinin gelişmesini destekleyecek kararlar üretilecektir. - Yer seçimi yapılmış organize sanayi bölgelerinde hangi tesislerin kesinlikle yer almayacağı 1/ ölçekli çevre düzeni planının hazırlanması aşamasında belirlenecektir. - Metropoliten alanda hizmet sektörüne yönelik kullanımlar ile turizm desteklenecek, tarihsel yerleşimlerin kimlikleri korunacaktır. - Mustafakemalpaşa ve İnegöl de yer seçimi yapılan organize sanayi bölgeleri plan verisi olarak kabul edilmiş ve Bursa merkezinde sıkışan sanayinin bu ilçelere yönlendirilerek desantralize edilebileceği belirlenmiş, ancak her iki ilçenin tarımsal niteliği yüksek tarım topraklarına sahip olması nedeniyle bu organize sanayi bölgelerinde kirletici sanayinin yer almaması öngörülmüştür. - Karacabey ve Yenişehir de sadece tarımsal sanayi ağırlıklı sanayi alanları oluşturulacak ve bu ilçelerin tarımsal kimlikleri desteklenerek korunması için tedbirler alınacaktır. - Bursa ilinin giriş kapısı konumunda bulunan Orhangazi çerçevesinde özel mahsul alanlarının bulunması nedeniyle bu bölgede yeni sanayi bölgesi oluşturulmayacaktır. Ancak, mevcut sanayilerin dışında sadece ileri teknoloji üreten merkezlerin oluşmasına izin verilecektir. - İznik yerleşiminin mevcut tarihi ve turistik kimliği geliştirilecek ve bunu koruyabilmek için hiçbir türde ve ölçekte sanayinin oluşmasına izin verilmeyecektir. - Orhaneli, Keles, Harmancık, Büyükorhan ilçelerinde tarım ve hayvancılık faaliyetlerini geliştirmeye yönelik tesisler oluşturabilecek, bunun dışında yayla turizmi teşvik edilecektir. 1/ ölçekli Çevre Düzeni Planının alt basamağı olan 1/ ölçekli planlar Merkez Planlama Bölgesi Doğu Planlama Bölgesi, Batı Planlama Bölgesi, Uludağ Alaçam Planlama Bölgesi, Kuzey Planlama Bölgesi, Gemlik Planlama Bölgesi, Mudanya Planlama Bölgesi olarak ( 6 planlama bölgesi) ele alınmıştır. Bölgelerin birbiriyle bütünlükleri dikkate alınarak tespit, değerlendirme ve plan kararları oluşturulmuştur. Ayrıca Büyükşehir Belediye Başkanlığınca, Bursa 2020 yılı 1/ ölçekli Çevre Düzeni Planı hedef alınarak, Büyükşehir Belediye ve Mücavir alan sınırları içerisindeki 7 Planlama bölgesinde(merkez, Batı. Mudanya, Kuzey, Gemlik, Doğu, Alaçam) 1/ ölçekli Nazım İmar Planı çalışmaları sürdürülmektedir. L.5. İldeki Baz İstasyonları 12 Temmuz 2001 tarih sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren " 1 0 k H z -60 GHz Frekans Bandında Çalışan Sabit Telekomünikasyon Cihazlarından Kaynaklanan Elektromagnetik Alan Şiddeti Limit Değerlerinin Belirlenmesi, Ölçüm Yöntemleri ve Denetlenmesi Hakkındaki Yönetmelik" doğrultusunda Telekomünikasyon Kurumu İstanbul Bölge Müdürlüğü nce düzenlenip, aynı yönetmeliğin 5. maddesi ile Çevre Bakanlığı ve Telekomünikasyon kurumu arasında imzalanan protokol gereği hazırlanan tarih ve sayılı genelge uyarınca görüşülmek üzere İl Mahalli Çevre Kurulunca 2005 yılında 119 adet baz istasyonunun, 5 adet televizyon verici sistemi ve 6 adet radyo verici sisteminin kurulmasına karar verilmiştir. 324

326 KAYNAKLAR : 1- İl Emniyet Müdürlüğü (Trafik Denetleme Şube Müdürlüğü), 3- Gümrük Müdürlüğü, 4- Karayolları 14. Bölge Müdürlüğü, 5- B.B. Çevre Koruma Daire Başkanlığı 7- BUSKİ, 8- DSİ 1. Bölge Müdürlüğü 9- TEİAŞ Müdürlüğü 10- Bursagaz 11- Bursaray 11- Bursa İl Telekom Müdürlüğü 12- Gemlik ve Mudanya Liman Başkanlıkları 13-DHMİ Yenişehir Havaalanı 14-Büyükşehir Belediye Başkanlığı Park ve Bahçeler Müdürlüğü 15- İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 325

327 M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS M.1. Kentsel ve Kırsal Planlama M.1.1. Kentsel Alanlar M Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri : Bursa İli nin yüzey şekilleri, birbirlerinden eşiklerle ayrılmış çöküntü alanlarıyla, dağlar halindedir. Çöküntü alanlarını İznik (298 km2 ) ve Uluabat (1134 km2 ) gölleriyle, Bursa (365 km2 ), Karacabey (537 km2 ), Mustafakemalpaşa (193 km2 ), Yenişehir (152 km2 ), İnegöl (150 km2 ), Orhangazi (97 km2 ) ve İznik (76 km2 ) ovaları oluşturmaktadır. Bursa kentinde yaşanan çarpık kentleşme ova alanlarında yoğunlaşmıştır. Şehir, güneyde Uludağ yamaçları, kuzeyde Bursa Ovası ve tarım alanları ile sınırlanmış, doğu-batı boyunca da lineer bir gelişim göstermiştir. Fakat özellikle son yıllarda görülen hızlı göç nedeniyle mevcut ve planlı konut, sanayi ve kentsel kullanım alanları talepleri karşılanamamış, özellikle ucuz araziler üzerinde kaçak yapılaşma gelişmiştir. Kentsel gelişme açısından, Bursa Büyükşehir Belediye sınırları içinde köyler mahalle statüsüne dönüşmüştür. M Kentsel Büyüme Deseni : Bir yerleşim yerinin kentsel özellik kazanabilmesi, o yerleşim yerinin, ekonomik yapısında tarımsal olmayan üretim biçimlerinin ağırlık kazanması ile olanaklıdır. Nitekim, bir yerleşim yerinde, tarımsal olmayan üretim biçimlerinin ağırlıklı hale gelmesi, o yerleşim yerinde nüfus birikim sürecini hızlandırmakta ve yoğunlaşmayı artırmaktadır. Böylece, bir yerleşim yerinde sanayileşme ve toplumsal değişmeye koşut olacak hızlı bir kentleşme süreci başlamaktadır. Bursa nın ekonomik yapısının belirlenmesinde ve bu bağlamda da mekansal yapısının şekillenmesinde, ipek üretiminin etken bir rol oynadığı, gerileme gösterse de kentin ekonomik yapısındaki önemini koruduğu görülmektedir. Bursa ipekçiliğinin tarihi Bizans devrine kadar inmektedir. Anavatanı Çin olan ipekböcekçiliği ve ipekçilik, 522'de Bizans'a Çin'den gizlice getirilen ipekböceği kozaları ile başlar. İpekböceğinin yetişmesi için uygun bir iklime sahip olan Marmara kıyıları ve Bursa civarında ipekçilik gelişir. Osmanlı devrinde ipekçiliğin geliştiği ve İpek Yolu'nun Bursa'ya kadar uzandığı belgelerden anlaşılmaktadır. Bursa'da ipekçilik ve dokumacılık XV ve XVI. yüzyılda en yüksek düzeye ulaşmıştır. Seraser, Bursa Çatması, Bursa Kadifesi, Atlas, Kutnu, Futa Bürümcük v e Abani gibi Bursa dokuma ve ipeklileri Osmanlı döneminde çok itibar görmüştür. Bursa ipeklilerinin en önemli müşterisi Osmanlı Sarayı idi. Cenovalılar, Floransalılar ve Venedikliler Bursa ipeklerinin en büyük alıcısıydılar. Bursa'nın en büyük hanı ipekçiliğinin ticari merkezi tarihi Koza Han'dı. Osmanlı döneminin ünlü ipekli üreticisi Bursa, XVIII. yy'dan sonra bir hammadde satıcısı durumuna gelmiştir. Bursa tekstil sanayinin günümüzdeki gelişimi böyle bir temel üzerine yükselmiştir. Bursa bugün dünya ve Türkiye pazarı için ipekliler üretmeye devam etmektedir. Cumhuriyet döneminin ilk yıllarında uygulamaya konulan, Sanayi Planı kararları doğrultusunda, sanayiinin İstanbul dışına yaygınlaştırılması düşünülmüştür. Bu nedenle, bu dönemde izlenen politikalar Bursa da sanayiinin gelişimini teşvik edici olmuştur. Böylece de 1938 yılında Merinos Fabrikası işletmeye açılmıştır yılından 1950 yılına kadar Bursa da 13 adet fabrika kurulmuştur. Bu fabrikalardan 7 tanesi tekstil işletmesi olup bunların 4 tanesi ipek fabrikasıdır. 2 fabrika gıda ve diğerleri de deri ile ilgili fabrikalardır. 326

328 Türkiye de 1950 li yıllarda belirginleşen siyasal değişim ile birlikte ortaya çıkan sanayileşme ve kentleşme biçimindeki sosyo-ekonomik yapı değişimi Bursa ya açık bir biçimde yansımıştır den sonra Bursa da işletme sayısındaki artışın yanı sıra sektörel çeşitlenme de ortaya çıkmıştır. Ancak yine de tekstil Bursa ekonomisi içindeki yerini korumuştur lı yıllarda ise iki önemli gelişme Bursa daki ekonomik yapı değişimini ve sanayileşme sürecini etkilemiştir. Bunlardan birincisi, Türkiye'de ilk organize sanayi bölgesinin, Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planındaki "Güney Doğu Marmara Kalkınma Projesi" kapsamında Bursa da kurulan Bursa Organize Sanayi Bölgesi dir. Bursa, bu konuda ülke genelinde organize sanayi bölgesinin kurulmasına öncülük etme özelliğine sahiptir yılında kuruluş çalışmaları başlayan Bursa Organize Sanayi Bölgesi, 1966 yılında işletmeye açılmıştır. İlk yıllarda ilgi görmeyen O.S.B. inde sadece 1 firma faaliyete geçmiştir li yıllarda Bursa Organize Sanayi Bölgesi nde faaliyet gösteren firma sayısında artışlar başlamış, 1968 yılında 11 olan firma sayısı, 1972 de 30 a, 1980 de 69 a, 1990 da 120 ye, 1994 de 150 ye, 1997 de 163 e 2001 de 180 e ve 2003 de 222 ye yükselmiştir. Firma sayısındaki artışa paralel olarak Organize Sanayi Bölgesi nde istihdam edilen işçi sayısı da 1972 de iken, 1992 de e ve 2003 yılında ise e yükselmiştir yılında 98 milyon $ olan ihracat geliri 1995 de 325 milyon $ a, 2003 yılında ise 1,418 milyar $ a yükselmiştir. Bursa nın ekonomik yapı değişiminde 1960 lı yılların sonlarında ve 1970 lerin başlarında yaşanan önemli bir gelişme de, 1968 yılında Tofaş, 1970 yılında ise Renault otomobil fabrikalarının kurulmasıdır. Böylece kentte otomotiv sanayi gelişmeye başlamıştır. Otomotiv sektörü açısından Türkiye'nin Detroit'i görünümüde olan Bursa ilinde 2 binek otomobil ve 1 minibüs fabrikası vardır. Bursa, 2003 yılı rakamlarıyla Türkiye'nin toplam binek otomobil üretiminin yüzde 69'unu, minibüs- midibüs üretiminin yüzde 45'ini, kamyonet üretiminin yüzde 31'ini karşılamıştır. Özetle; Bursa da 1960 lı yıllarda Organize Sanayi Bölgesi nin açılması ve takiben iki otomobil fabrikasının kurulması kentin ekonomik yapısını değiştirmiştir. Bursa tarımsal kimliğinden sıyrılıp, sanayi kenti kimliğine bürünmüştür. Bir kentteki ekonomik yapı niteliğinin temel göstergelerinden birisi de kentteki istihdamın sektörel dağılımıdır. Bursa da sanayileşmenin hız kazandığı 1970 li yıllardan sonra tarım sektörünün istihdam içindeki payı azalırken, hizmet sektörünün payı artmaktadır. Sanayi sektörünün payı ise önce azalma göstermiş iken daha sonra hızlı bir artış göstermiştir. Bursa da 1970 li yıllardan itibaren gerçekleşen ekonomik yapı değişimi aynı zamanda kentin mekansal yapısını da değiştirmiştir li yıllarda Bursa Organize Sanayi Bölgesi ndeki firma sayısındaki artış, sanayi kuruluşlarını ucuz arsa ve gelişmiş altyapı olanakları arayışına yöneltmiştir. Mudanya, İzmir, Ankara ve Yalova ya giden karayollarının yeniden düzenlenerek standartlarının arttırılması sanayiinin kent dışına yönelişi başlamıştır. Özellikle 1968 yılında Tofaş ın kurulması ile birlikte Yalova yolu üzerinde yoğunlaşma oluşmuştur. Bu bölgede Demirtaş adıyla ikinci bir sanayi bölgesi kurulmuştur. Sanayiinin belirtilen ana ulaşım aksları boyunca yayılması, önceleri Uludağ ın kuzey eteği ile Bursa Ovası nın güney kenarlarında yer alan Bursa kentinin ovanın kuzey-güney doğrultusunda plansız bir biçimde yayılmasına yol açmıştır. Ayrıca bu yayılan Bursa ovasında hisseli parselasyon üzerinde kaçak bir yapılaşmaya yol açarken, kent merkezinde de tarihi doku üzerindeki baskıyı arttırmıştır. 327

329 Sanayiinin ve eğitim gibi diğer faaliyetlerin belediye sınırları içerisinde y e r seçmemesi nedeniyle, kentin yakın çevresindeki köy, kasaba ve ilçelerde de gelişme hızlanmıştır. Hızlı bir sanayileşme ve nüfus artışının etkisi altında gerçekleşen kentleşme, düzensiz bir gelişim göstermiştir. Türkiye de ülkesel fiziki planlama olmadığından Bursa daki sanayi gelişme de kentleşme ve bölgesel kalkınma ile birlikte ele alınmıştır. M Planlı Kentsel Gelişme Alanları : 2000 yılı nüfus verilerine göre Türkiye nüfusunun yüzde 3,83 kadarının yaşadığı Bursa, en fazla nüfus artışı olan illerden biridir. Nüfus artış hızı Bursa ilinde %0 27,74 dir. İl nüfusunun %76,7 bölümü kentlerde, % 23,3 bölümü ise köylerde yaşayan nüfusu oluşturmaktadır.bursa ili, Türkiye ortalamasının üzerinde bir nüfus artışı ile en hızlı gelişen kentlerimizden biridir. Bu hızlı nüfus artışının en önemli etkeni devamlı olarak göç almasıdır. İlin göç almasındaki en önemli neden ise, Bursa'nın ekonomik açıdan, ticaret ve sanayi açısından çok gelişmiş olmasıdır. Öyle ki; Bursa, ülke ekonomisine sağladığı katma değer açısından İstanbul, Kocaeli ve İzmir'den sonra 4. sırada yer almaktadır. Bursa'da 1960 lı yıllarda başlayan hızlı sanayileşme ve kentleşme hareketleri ile beraberinde gelen hızlı göç, kontrolü zor bir büyüme ile plansız bir gelişmeye neden olmuştur. Bu olumsuzlukları gidermek için yapılan çalışmalar yeterli olmamıştır. Bu bağlamda, Türkiye'de ilk defa Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü, Bursa Valiliği ve Bursa Büyükşehir Belediye Başkanlığı arasında yapılan bir protokol ile belediye sınırları yok sayılarak, Bursa İl bütününde bir planlama çalışması başlatılmıştır. Planın hazırlanması aşamasında ODTÜ, Uludağ Üniversitesi'ne mensup bilim adamları, meslek odaları, merkezi ve yerel yöneticiler, iş dünyası ile Bursa Büyükşehir Belediyesi Şehir Danışma ve Dayanışma Konseyi bu çalışmada fikirleri ile yer almışlardır. Bayındırlık ve İskan Bakanlığınca, yılında onaylanan Bursa 2020 Yılı 1/ ölçekli Çevre Düzeni Planı, Bursa'nın kalkınma planı olarak değerlendirilmelidir. Plan, hızlı nüfus artışı ve sanayileşme sonucunda meydana gelen plansız kent gelişimine engel olmak, sürdürülebilir gelişmeyi sağlamak ve yaşanabilir mekanlar yaratmak hedefiyle hazırlanmıştır. Planlama, yaşayan bir olgudur ve sürekli güncelleştirme çalışmalarının yapılması gerekmektedir. Bu bağlamda, Nisan 2000 yılında Bursa Valiliği, Bursa Büyükşehir Belediyesi, Bursa Sanayi ve Ticaret Odası, Bursa Sanayici ve İş Adamları Derneği ile Uludağ Üniversitesi'nin katkılarıyla, Bursa 2020 yılı 1/ ölçekli Çevre Düzeni Planının güncelleştirme çalışmaları başlatılmış ve gelinen noktalar gözden geçirilip değerlendirilerek, hedefler güncelleştirilmiştir Çevre Düzeni Strateji Planıyla, 2020 yılının sağlıklı Bursa kenti hedeflenmektedir. hazırlanan 1/ ölçekli plan ile tariflenen planlama bölgelerinin, 1/ ölçekli planlarının hazırlanması, plan kararları gereği bir zorunluluktur. 1/ ölçekli planlar hazırlanmadan, alt ölçekli plan kararlarının üretilmemesi gerekmektedir. Hızlı bir nüfus artışına ve hareketine sahne olan Bursa'da, kaçak ve plansız yapılaşma kentsel mekanda önemli değişikliklere yol açmakta, kentlerin planlı alanlarının dışında spontane bir şekilde gelişen ve kontrol edilemeyen plansız yerleşmelerin oluşmasına neden olmaktadır. Bunun dışında; toplu konut üretimi için kentle bütünleşen, Ertuğrul, Fethiyeİhsaniye, Beşevler mahalleleri, Bursa Büyükşehir Belediyesi'nce belirlenmiştir. Kent makroformu, doğu-batı aksında yağ lekesi şeklinde konut ve sanayi alanları odaklanmış ve hızlı kentleşmenin ortaya çıkardığı sorunlar, kenti de olumsuz yönde etkilemiştir. 328

330 Bursa'da, günümüze kadar gerçekleşen kentleşme sürecinin temelinde, yatan nedenler ve gelişimi şu şekilde belirlenmiştir: 1. Yeni gelişme alanları için yeterli kamu arazisi ve gelişmeye açılacak alanların yetersizliği, kaçak yapı önleme bölgelerinin oluşturulabilmesi için yeterli arsa stokunun bulunamaması, 2. Plansız gelişen yerleşimlerin değerli tarım alanlarını yok etmesi, 3. Sanayileşmenin ortaya çıkardığı çevre sorunları, özellikle de noktasal olarak yer seçimi yapan sanayi birimlerinin değerli tarım alanlarını tercih etmesi, arıtma tesislerinin kurulamaması ve bunun ortaya çıkardığı çevre sorunları, 4. Hisseli parselasyonun artması kaçak yapılaşmayı teşvik etmiştir. 5. Kent içinden geçen şehirlerarası trafik, 6. İdari yapılanma, M Kentsel Alanlarda Yoğunluk : İlimizin, 2000 yılı genel nüfus sayımına göre nüfusu , yıllık nüfus artış hızı %o 28,62'dir. Bu artış hızı ile, Bursa nüfusunun 2010 yılında, olacağı tahmin edilmektedir. Nüfusun u şehirde (il ve ilçe merkezlerinde), 'ü köylerde yaşamaktadır yılından itibaren şehir nüfusu köy nüfusunun önünde gitmektedir. Tablo M.1. Bursa Şehir ve Köy Nüfusunun Yıllara Göre Dağılımı Yıllar Top. Nüfus Şehir Nüfusu Payı (%) Köy Nüfusu , , , , , , , , , , , , , , Kaynak: 2002 Türkiye İstatistik Yıllığı, TC. Başbakanlık DİE, Ankara, 2003 Payı (%) 71,40 68,80 69,42 68,54 67,21 64,03 62,19 55,65 50,86 47,27 44,54 36,55 27,78 23,25 Bursa nüfusunun artışındaki en büyük neden göçtür. Cumhuriyet döneminin en önemli ve en yoğun göç hareketi 1922 yılında imzalanan Lozan Anlaşması hükümleri uyarınca gerçekleştirilen Türk-Yunan halkları değişimidir. Bu değişim sonucu 100 bin Türkiyeli Rum Yunanistan'a gitmiş, yaklaşık 100 bin aileye mensup 400 bin Türk'te Anadolu'ya göç etmiştir. Bunların bir kısmı Bursa'ya yerleşmiştir. Cumhuriyetin kurulmasını izleyen yıllarda Anadolu'ya ikinci büyük göç dalgası Bulgaristan'dan gelmiştir. Bulgaristan'dan göçler aralıklarla 1989 yılına kadar sürmüştür. 329

331 döneminde Türkiye'ye Bulgaristan'dan göç eden çiftçi ailesinden aile ile zanaatkar aile Bursa'ya yerleştirilmiş, 1989 yılında Bulgaristan'dan gelen göçmenlerin aileleriyle birleştirilmeleri ve akraba, komşuların yoğun olduğu yerlere yerleştirilmeleri, beraberinde 1970li yılların ardından da diğer illerden gelen insanlarla birlikte Bursa nüfusu hızla artmıştır. Özellikle 1980 den beri yoğun göçmen akımına uğrayan Bursa'da yurt dışından gelenler içinde öncelikli sırayı Bulgaristan'dan gelenler oluşturmaktadır ( kişi). İkinci sırayı Yunanistan dan gelenler almaktadır ( kişi). Doğum yerine göre nüfusu incelediğimizde toplam nüfusun %57,50 sini Bursa ilinde doğanlar oluştururken, %42,50 sini diğer illerden gelenler ve yurt dışında doğanlar oluşturmaktadır. Bursa ilinde yaşayıp doğum yeri başka il olanların illere göre dağılımında ilk sırayı Erzurum almaktadır. Bu doğrultuda en fazla Karadeniz bölgesinden göç aldığı söylenebilir. Tablo M.2. Bursa İline Yurtiçi Göç Edenlerin İllere göre Dağılımı İller Aldığı göç Erzurum Artvin Samsun Trabzon Muş Balıkesir İstanbul M Kentsel Yenileme Alanları : Büyükşehir Belediye sınırları içinde yapılan çalışmalar sonucunda, konut alanlarının fiziksel yapıları değerlendirilmiştir. Bunun sonucunda ise, konut alanlarının doku çalışması 4 ana grup altında incelenmiştir. Bunlar; Tarihi Doku Bölgeleri, Bitişik Nizam Yapılanma Bölgeleri, Ayrık Nizam Yapılanma Bölgeleri ve Bitişik Nizama Geçişin Yaşandığı Konut Bölgeleri olarak saptanmıştır. Kaçak yapılaşma ile ortaya çıkan bölgelerin sağlıklaştırılabilmesi için, kentsel yenileme ve dönüşüm projelerinin öncelikli olarak hazırlanması gerekmektedir. Tablo M.3. Büyükşehir Sınırları Mevcut Doku Analizi 330

332 Tablo M.4. Merkez Planlama Alanı Doku Analizi M Endüstri Alanları Yer Seçimi : (K). Sanayi ve Teknoloji bölümünde ayrıntılı olarak bilgi verilmiştir. M Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar : Bursa'daki anıtlar sınıflanacak olursa, çoğunun dinsel yapılar olduğu görülür. İbadet yapılarından Bursa merkezde 77 cami ve mescit kalmıştır. Mezar yapılarından olan türbeler ise 29 kadardır. Bu yapıları da zaviye ve tekkeler izler. Bu yapıtlara, Bursa'da oldukça fazlaca olan kilise ve manastırları da eklemek gerekir. Eğitim yapılarından medrese ve mektepler en önemli yeri tutar. Yıkılanlarla beraber sayıları yaklaşık 45'tir. Dinsel mimari örneklerinden sonra, sivil mimari örneklerin ikinci sırayı aldığı görülür. Bunlar aşevi, imaret, darüşşifa (hastane) gibi yapılarla sosyal yardım kurumlarını kapsar. Ticaret yapılarından han, bedesten ve çarşı gibi yapıları saymak gerekir. Ayrıca, sıcak sularıyla ünlü Bursa'nın hamam ve kaplıca yapıları önemli anıtlar olarak sıralanabilir. Askeri mimari örnekleri ise, Bursa'da fazla çeşitlilik göstermez. Bizans döneminden kalma Hisar, bu türün önemli yapıtıdır. Ayrıca köprüler ile Bursa evleri de, önemli sivil mimari örnekleridir. Tüm bu anıtların dışında, Bursa'nın özelliği gereği iki önemli anıtın da yoğunluğunu görmekteyiz. Osman Bey zamanında 11, Orhan Bey zamanında 130, I. Murat döneminde 66 ve Yıldırım Bayezit döneminde 111 anıt yapıt yapılmıştır. Yapılan bu anıtların da 140'ı cami veya mescit, 30'u medrese, 7'si okul, 5'i han, 2'si kervansaray, 45'i hamam, 27'si türbe, 3'ü köprü, 5'i kale, 17'si imaret, 6'sı saray, 24'ü zaviyedir yılına gelindiğinde Bursa'da; ev, 165 cami ve mescit, 27 medrese, 36 tekke ve zaviye, 6 kilise, 3 havra, 49 han, 3 tiyatro binası bulunmaktadır. a) Kaleler: Orhan Bey'in yaşadığı dönemde Bursa'ya gelen Arap gezgini İbn- i Batuta, Orhan Bey'in yaklaşık 100 kalesi olduğunu yazıyor. Yine aynı dönemde bölgeye gelen El Ömeri de, Orhan Bey'in 50 kadar şehri ve bir o kadar da kalesi bulunduğunu yazıyor. Günümüzde ise bu kalelerden çok azının izleri kalmıştır. Bursa Kalesi: Bithynialılar zamanında yapılmaya başlanan kale daha sonra ihtiyaç duyuldukça Roma, Bizans ve Osmanlı İmparatorluğunca çeşitli onarımlara tabi tutulmuştur. Surlarda görülen kiklopien taşların önemli kısmı Roma devrine ait sütunlar, lahit parçaları, adak mezar steli, heykel kaideleri, şeref kitabeleridir. Bunlar Hisar kapının doğusunda yoğunluk kazanmaktadır. Surların sadece güney kısmındakiler çift duvarlı ve beş köşeli burçlarla sağlamlaştırılmıştır yılında Bizanslılardan alınan Bursa'nın surları Orhan Gazi tarafından üç köşeli burçlarla takviye edilmiştir. Çakır Ağa Hamamı ile Tophane arasında biri silindir gövdeli, 331

333 ikisi üç köşeli büyük burç kalıntıları vardır. Bunların arasında yer alan Hisar Kapı 1855 yılındaki depremde yıkılmıştır. Buradan doğuya dönen surlar, evin bahçe duvarlarına temel vazifesi yapmıştır Yıldız Kahve'den güneye uzanan surlarda yuvarlak kemerlerle mazgal delikleri görülmektedir. Kahvenin önünde Kaplıca Kapı yer almaktadır. Yıkık duvarlar halinde devam eden surlar, Zindan Kapıya bağlanmaktadır. Zindan Kapı yanındaki köşeli burç Çelebi Sultan Mehmet tarafından 1418 yılında yaptırılmıştır. Zindan Kapıdan Üftade'ye kadar nispeten sağlam devam eden surlar, Pınarbaşı Kapısı'na oradan da Üftade yanındaki Yer Kapı'ya ve tekrar Çakır Ağa Hamamı karşısında bağlanmaktadır. Pınarbaşı Kapı ile Zindan Kapı arasında birbirine paralel uzanan surların kesme taşlı bölümleri yerlerinden sökülmüş olduğundan şimdi sadece moloz taştan kireç kum harcı ile örülmüş kısımları ayaktadır. Pınarbaşı Kapı ile Zindan Kapı arasındaki ön surlar, evler arasında kaybolmuştur. b) Cami ve Mescitler: Bursa'da yapılan anıtlar içinde cami ve mescitler en büyük payı oluşturur. Bursa'daki cami ve mescitlerin bir kısmı sultanlar tarafından yaptırılmışken, bir kısmı da Osmanlı yöneticileri, din adamları, dede veya şeyhler ile kentteki tüccarlar tarafından yaptırılmıştır. II. Murat da dahil olmak üzere ilk Osmanlı Sultanlarının eserleri Bursa'da yapılmıştır. Bu nedenle Osmanlıların ilk devirlerine özgü mescit ve camii yapımı Bursa'da gelişmiştir. Kanatlı veya "Ters T" planlı camiler olarak adlandırılan bu yapılar adeta Bursa'ya özgüdür. Orhan Camii, Yeşil ve Yıldırım Cami gibi Bursa'nın ünlü camileri bu tiptedir. Bu camilerin girişinde bulunan kanatlarının, o dönemin sosyal yapısının bir gereği oluştuğu savunulur. Birçok araştırmacı, Bursa'daki bu cami kanatlarının, kuruluş ve fetih döneminin misyonerleri olan dervişlerin barınağı olduğunu savunur. "Zaviye Tipi Camiler" olarak da adlandırılan bu camilerin kanatlı yapılmasının, bu dervişlerin barınması için bir ihtiyaçtan kaynaklandığı, aslında mimari bir gerekliliğin söz konusu olmadığı savunulur. Bu tür yapıların çoğunun sultanlar tarafından yapıldığı bilinmektedir. Ters T Planlı camilerden biri olan Yıldırım Camii, şehrin doğusunda, Yıldırım semtindeki tepe üzerine inşa edilmiştir. Yıldırım Bayezıd tarafından XIV. yüzyılın sonlarında yaptırılmıştır. Genellikle tarihi eserler hakkında kesin bilgileri ulaştıran kitabelerdir. Fakat bu caminin kitabesi zamanımıza ulaşmamıştır. Taş işçiliği, devrinin en güzel örneğini bu camide göstermektedir. Caminin ön cephesinde yer alan ayaklar ve bunları bağlayan kemerler kurşuni renkli mermerden yığma olarak yapılmıştır. Revak beş kubbe ile örtülüdür. Merkez kubbesi yüksektir ve iç mekana ferahlık verir. Duvarlar kesme taşlarla kaplıdır. Yandaki eyvanlar zeminden yükselmektedir. Bunlar da sivri tonozların oluşturduğu sekiz köşeye oturan kubbeyle örtülmüştür. Mihrap kubbesi kare plan üzerine oturmaktadır. Mihrap sekiz sıra stalaktitli yaşmak ile örtülüdür. Köşelerinde cilâlı yeşilimtrak mermer sütunlar vardır. Doğu ve batıdaki odalar alçıdan ufak, büyük hücreli ve maşalıklıdır. Stalaktit saçaklı, geniş ajurlu, oniki yıldızlı ve yeşil çini parça kakmalı, süslü nesih ve kufı hatla yazılı hadis ve dualarla bezenmiştir. Odalar çapraz tonozla kaplıdır. Kuzey doğu ve kuzey batıdaki odalara cami içinden geçilmektedir. Bunlar da çapraz tonozla kaplıdır. Caminin iki minaresi de lodos ve deprem yüzünden yıkılmış, yakın tarihte betondan yeni bir minare yapılmıştır. I. Murat'ın yaptırdığı Hüdâvendigâr Camii ise, çok amaçlı camiler içinde en ilginç olanıdır. Alt katı bir zaviye planında, üst katı ise medrese odalarından oluşan bu cami, türünün tek örneğidir. Çekirge'de Bursa ovasına bakan tepenin üzerinde I. Murat 332

334 Hüdavendigâr tarafından yıllarında yaptırılmıştır. Yapı iki katlıdır. Altta cami, üstte medrese yer almaktadır. Önde son cemaat yeri beş kubbeyi taşıyan kemerle birbirine bağlı altı yığma ayaktan meydana gelmiştir. Alt kata basık tonozla örtülü kısımdan girilir. Holün iki yanından üst kata çıkışı sağlayan merdivenler vardır. Salon Kubbeli ve tonozlu uzun bir eyvandan ibarettir. Orta sahanın sağında ve solunda birer eyvan ile köşelerden tonozla örtülü dört odadan meydana gelmektedir. Mihrap duvardan içeriye girmiş ufak eyvan şeklindedir. Merdivenlerden üst katın revakına çıkılır. Revak önden altı yığma ayak ve aralarında beş adet sütun ile ayrılmış sivri ikiz kemerle yaptırılmıştır. Revaktan birer dehlizle koridora gelinir. Koridora açılan on iki adet hücresi yer almaktadır. Hücreler tonozludur, yanlarda tonozla örtülü dershane olarak kullanılan dört oda daha vardır. Tek minaresi tuğladan örülmüştür. Çift zincir, tek zincir, kuş gagası, balık sırtı motifi altı sıra stalaktitle şerefeye geçilir. Takke külahlıdır. Üst kat eyvanının kemer alınlıklarında köşe tromplarında süsleme unsurları görülmektedir. Mermer sütunlar ve başlıklar Bizans yapılarından alınarak burada kullanılmıştır. Çok işlevli camilerin, XV. yüzyıldan sonra ise giderek azaldığı görülür. XVI. Yüzyılın ikinci yarısından sonra tamamen ortadan kalkar. Bursa'da çok kubbeli cami tipi fazla yoktur, ancak çok kubbeli yapıların en büyüğü olan Ulucamii burada yapılmıştır. Bursa'nın en heybetli ve en çok cemaat alan camiidir. Sultan Yıldırım Bayezıd Niğbolu savaşını kazandıktan sonra yıllarında inşa ettirmiştir. Cami kalın duvarlara ve 12 büyük yığma ayaklara bağlanan kemerlere ve pandantiflere oturan 20 kubbe ile örtülüdür. Orta kısmındaki kubbenin üstü camlıdır. Altında 16 köşeli mermer şadırvan vardır. Caminin inşa edileceği yerdeki yapıların istimlakı sırasında bir kadın evini satmak istemeyince zorla alınır. Gönül rızası olmadan alınan yerde namaz kılınmaz gerekçesiyle evin yerine gelen kısımda şadırvan yaptırıldığı rivayet edilmektedir. Minberi ağaç işçiliğinin bir şaheseridir. Oyma kabartma, geometrik, yıldız, çivi başları ve gülçelerle s ü s l ü d ü r. Taç kapısı başlı başına sanat abidesidir yıllarında tamamlanmıştır. Sanatkarı Mehmed bin Abdülaziz Dakıva'dır. Zarif sekiz ceviz sütun üzerine oturan müezzin mahfili 1549 yılında yapılmıştır. Mihrabı sekiz sıra stalaktitlidir. Kum saatinin etrafındaki Ayet'el-kürsi sülüsle yazılmıştır. Ayrıca İhlas Suresi yazılıdır. Mihrap 1571 yılında tamamlanmıştır. Camideki diğer yazılar ve yaldız boyalar 1904 yılında Mehmed Usta tarafından yapılmıştır. Caminin ilk yapıldığı zaman üç tane olan kapısına 1740 yılında Hünkâr Mahfili kapısı eklenmiştir. Kapıların ikisi yenidir. Altıngenlerin oluşturduğu, yıldızların dekore ettiği tablalardan meydana gelen doğudaki ceviz kapı, cami ile aynı yaştadır. Tek sütun üzerine oturan yuvarlak mermerden kürsü 1815 yılında yapılmıştır. Cepheler sağır kemerler içinde, altta ve üstte ikişer pencereden oluşmaktadır. Cephelerin tümü kesme taştan yapılmıştır. Caminin kuzey cephesinin köşelerinde, kaidesi mermerden gövdeleri tuğladan örülmüş birer minaresi vardır. Cami, Moğol Şeyhi Emir Bedrüddin tarafından 1403 yılında ve Karamanoğlu Mehmed Bey'in 1413 yılındaki Bursa muharasası sırasında yaktırılmıştır. 1 Mart 1855 tarihlerindeki büyük depremde ve 1889 yangınında hasar görmüştür. Kayhan ve Mollaarap Camii de Bursa'da çok kubbeli yapılardandır. Sultanların yaptıkları büyük camilerin dışında, çeşitli devlet adamları ile tüccarların yaptırdıkları mahalle mescitlerinin planları daha basittir. Bu camiler, kare veya dikdörtgen bir ibadet yeri ile, girişte bulunan son cemaat yerinden oluşur. Bu mescit ve camilerin de çoğunun üzeri büyük bir kubbe veya çatı ile örtülüdür. Bir de Bursa'daki büyük hanların içinde, şadırvanların üzerinde yapılmış ilginç ve özgün mescitler bulunur. Camilerin içinde yapılan çeşitli süslemeler ile, mihrap, minber, kapı ve pencerelerin ahşapları, bu yapıların değerlerini artıran en önemli özellikleri oluştururlar. 333

335 Evliya Çelebi, Bursa'da bin kırk adet caminin bulunduğunu yazıyorsa da bu abartıdır. Çelebi bunların ancak 350 tanesinin devlet büyükleri tarafından yapılan önemli yapılar olduğunu yazıyor ki, bu da abartıdır. Evliya Çelebi ile aynı tarihlerde Bursa'ya gelen Jeon Thevenot, Bursa'da iki yüzden fazla güzel caminin bulunduğunu yazar. XX. yüzyılın başında ise Mehmet Şemseddin Bey, Bursa'da 202 cami ve mescidin bulunduğunu yazıyor yılında yayınlanan bir coğrafya kitabında da bu rakam verilir, ancak bu sayıya tekkeler de dahil edilmiştir. Günümüzde, tarihsel anıt niteliği taşıyan 126 cami ve mescit bulunmaktadır. c) Kilise ve Tapınaklar: Bursa'da, Türklerden önce var olan bazı anıtlar da günümüze gelebilmiştir. Bunlardan en önemlisi kuşkusuz kilise ve havralardır. Bu kiliseler çoğunlukla İznik, Gölyazı, Zeytinbağı (Tirilye) ve Bursa'da yoğunlaşmıştır. Bursa'da yapılan kiliseler çoğunlukla bazilika planlıdır. Bursa'da yapılan kiliselerin büyük bölümü XIX. yüzyılda yapılmıştır yılında Bursa merkezde 6 kilise ile 3 havra bulunuyordu. Günümüzde ise sadece bir havra faaliyetini sürdürmektedir. Bursa'da bulunan kiliseler iki döneme aittir. Biri, Türklerin bölgeye gelmesinden önce yapılmış olan Bizans kiliseleridir. Bu kiliseler çok eski ve değerlidir. Diğerleri ise, 1922 yılına kadar Bursa'da yaşayan Hiristiyanların yaptığı ve çoğu yüzyılda yapılmış kiliselerdir. Ayrıca şehir dışında bir külliye biçiminde yapılmış manastırlar vardır. d) Türbeler: Bursa'daki görkemli yapıtlardan bazıları türbelerdir. Mehmet Şemseddin, 1900'lü yıllardaki Bursa'da; demir parmaklıkla çevrili olanlar dahil olmak üzere 253 türbe belirlemiştir. Bugün Bursa merkezinde 45'i yapısı olan, 19'ü yapısı yıkılmış toplam 64 türbe ayakta kalmıştır. Bursa türbelerinde, Anadolu Selçuklu dönemi türbelerinin izleri görülür. Dikdörtgen veya çoğunlukla altıgen, sekizgen bir mekân olan türbelerin üzeri kubbe ile örtülmüştür. Bursa'da kübik gövdeli türbeler de yapılmıştır. Bu türden olan Muradiye'deki Gülşah Hatun, Mükrime Hatun ve Gülruh Hatun türbeleri, son yıllardaki onarımlarla bu özelliklerini yitirmişlerdir. XIV.yüzyılda yapılan Gülçiçek Hatun Türbesi, kare planlı türbeye geçişin ilk örnek yapısıdır. Bursa'daki türbelerin çoğu Muradiye Camii bahçesinde yer alır. Diğer türbelerin de çoğu Osmanlı sultanları ve ailelerine ait türbelerdir. Yıldırım Türbesi, Yıldırım Medresesi'nin doğusundadır yılında oğlu Süleyman Han tarafından yaptırılmıştır. Türbe 10.5 x10.5 m. ölçülerinde kare planlıdır. Uç ufak kubbenin örttüğü revaklı bir girişi vardır. Türbenin kubbesi sekizgen bir kasnağa oturur. Yuvarlak bir mihrabı vardır. Türbede ortada Yıldırım Bayezıd'ın sağında oğlu İsa Çelebi'nin, solunda eşi ve ayak ucunda kim oldukları bilinmeyen iki hanımın sandukası vardır. Emir Sultan Türbesinin ilk yapıldığı zamandan günümüze bir şey kalmamıştır. Şimdiki Türbe Sultan Abdülaziz tarafından 1868 yılında yaptırılmıştır. Sekizgen planlıdır. Doğudaki kapıdan girilmektedir. Türbe zemini avlu seviyesinden aşağıdadır. Yeşil Türbe, Yıldırım Bayezıd'ın oğlu Çelebi Sultan Mehmed tarafından 1421 yılında yaptırılmıştır. Türbe kentin doğusunda Yeşil semtinde, Yeşil Camii'nin karşısındaki tepe üzerindedir. Mimarı Hacı İvaz Paşa'dır. Nakkaşları Ali bin İlyas Ali, Mehmed el Mecnun'dur. En dar yüzü 8,45 m, en geniş yüzü 8,87 m olan sekizgen prizma bedene sahiptir. Beden yüzleri beyaz mermerden yapılmış, çerçeve ve ayaklar 3,5 m açıklığı bulunan üzengileri boşta duran sivri kemeleri taşımaktadır. Güney ve Kuzey cepheler haricindekilerde dikdörtgen büyük pencereler ile sivri kemerli alçı pencereler vardır. Günümüze çok az değişikliklerle gelen cephe, girişin doğusundaki ilk yüzdür. Mermer çerçevelerin, sağır kemerlerin v e pencerelerin etrafı geçme rumi motifli bir bordürle kaplıdır. Diğer kısımlar turkuaz renkli 334

336 çinilerle kaplanmıştır. Pencere alınlıkları koyu lacivert, zemin üzerine ince çizgilerle üç yatay bölüme ayrılmıştır.bu bölümlerde, ayet ve hadisler yazılıdır. Türbe'ye Yeşile bakan çinilerle kaplı olmasından dolayı Yeşil Türbe ismi halk tarafından verilmiştir depreminde büyük hasar görmüş, 1864'de horasanla sıvanarak bugünkü görünümüne sokulmuştur. Sağlı sollu mihrapçıklar, ayakkabılıklar, türbenin kitabesi ve 13 dilimli yarım kubbe, çeşitli renk ve motiflerle kabartma renkli sır tekniğinde işlenmiştir. Rumiler, palmetler ve rozet motifleri ile oya gibi işlenen kapının kanatları günümüzde tüm çarpıcılığı ile ortadadır. Bir sanat şaheseri olan kapıyı Tebrizli Ahmed oğlu Ali yapmıştır. Sekizgen bedeni, sıvalı yüksek kasnağa oturan kurşunla örtülü büyük bir kubbe örtmektedir. Türbenin içine geçildiğinde iç mekân sanki çini cennetine girildiği hissini verir. Duvarlar 2,94m yüksekliğe kadar iki bordürle çevrili, altıgen turkuaz çinilerle kaplıdır. Bunların aralarında iri madalyonlar yer almaktadır. Türbe günümüze ulaşan en muhteşem çinili mihraba sahiptir. Renkli süsleme sanatının bir şaheseridir. Yivli süs sütunları, üç sıra mukarnası, rumi palmetleri, kıvrık dal motif leri, kalın yazı dizileri ve tepeliği ile Yeşil Camii mihrabını andırmaktadır. Sekizgen platformun ortasında Çelebi Sultan Mehmet'in kendisine has vakarı ile duran tamamen çini dekorasyona sahip sandukası yer almaktadır. Üzerinde kabartma sülüs celisi ile yazılı kitabesi vardır. Güneyinde oğulları Mustafa ve Mahmud'a ait sandukalar yer almaktadır. Kuzeyindeki ise oğlu Yusuf a aittir. Platformun arkasındakiler, kuzeyden itibaren Çelebi Mehmet'in kızı Selçuk Hatun'un kabartma kitabeli sandukası, kızı Sitti Hatun (Safiye)'un beyaz zemine lacivert motifli, altıgen ve üçgen çinilerle kaplı sandukası, Ayşe Hatun ve dadısı Daya Hatun'un sandukalarıdır. 328 metrekarelik alana oturan türbenin oktogonal prizma gövdesi, zeminden aşağıda da devam ederek mezar dairesini oluşturur. Beşik tonozla kaplı mezar dairesi örme duvarlarla beş ayrı bölüme ayrılmıştır. Girişi doğudaki yüksek sette görülen mezarlarla kamufle edilmiş gizli kapıdandır. Günümüz Tophane Parkı'nın girişinde solda kalan Osman Gazi Türbesi Mesihilerin şapeline aitti. Bursa fethedildikten sonra, şapel mescide çevrildi ve Osman Gazi buraya defnedildi. Saint Elias(Elia-İlyas) Manastırı'nın bölümüne ait olan şapelin içi 8,3 m. genişliğindeki duvarlara bitişik çift sütüncuklarla ayrılmış, yarım yuvarlak nişli, sekizgen plana sahipti. XI. yüzyılda yapıldığı bilinen bu şapel'in şekli, Roma İmparatorluk devrinden itibaren uygulamaya başlanan örneklerle büyük benzerlik göstermektedir. Şapel'in narteks kısmının olduğu yere gömülen mezarlar, günümüzde açıkta kalmıştır depreminde yıkılan türbe 1863'te Sultan Abdülaziz tarafından eski plana sadık kalınarak yapılmıştır. Türbe kubbe ile örtülü sekizgen plana sahiptir. Türbe'ye kuzeydeki ahşap antreden geçilerek girilir. Ortada sedef kakmalı muhteşem ahşap sanduka Osman Gazi'ye ( ) aittir. Solunda oğlu Alaaddin Bey, bunun yanında Hüdavendigâr oğlu Savcı Bey sağında, Aspurça Hatun'un oğlu ibrahim Bey ile adları bilinmeyen on iki sanduka vardır. Türbe'de Konya Sultanı Alaaddin tarafından Osman Bey'e gönderilen çok büyük bir davul ve tesbih sergilendiğinden, halk arasında Davullu (Davud) manastırı denmesine neden olmuştur. Bunlar bir yangın sırasında yanarak kül olmuştur. Türbe, konak salonları dekorasyonu şeklinde bezenmiş, pencerelere kumaş perdeler takılmıştır. Fransız mimari stilinde yapılan bu kısımda ufak bir mihrap görülmektedir. Pencere parmaklıkları dökme demirdendir. Orhan Gazi Türbesi Tophane parkının girişinde sağdadır. Bursa'nın fethinden önce şehrin metropolit manastırı olan Saint Elias manastırı XI. yüzyılda yaptırılmıştır. Kilise bir orta nef ile iki yan neften oluşmaktadır. Ortada gri mermerden dört sütunun taşıdığı kubbe vardır. İçi gri mermer levhalarla kaplanmıştır. Apsis kısmında gri mermerden sütunların ayırdığı üç pencere vardır. Bu kısmın önünde dört basamak bulunmaktaydı. Giriş kısmında altı adet yeşil somaki mermer sütun yükselmekteydi. Zemin bugün de izleri görülen mozaik döşemeye alternatif olarak porfir, diğer renklerde küçük mozaiklerden meydana gelmiş tezyinat, yuvarlak antraklar ve düz mermer levhalardan oluşmaktadır. Orhan Gazi'nin 335

337 defnedildiği bu bina 1801 kasım ayında büyük bir yangında hasar görür ve onarılır yılındaki depremde ise önemli kısmı yıkılır yılında Sultan Abdülaziz tarafından eskisine sadık kalınarak yaptırılır. Türbe kare planlıdır. Her cephesinde üçer pencere vardır. Güney cephesindeki orta pencere kapı şekline çevrilmiştir. Daha önce giriş kapısının önünde bir sundurma vardı. Orta kısmında dört sütunla ayrılmış ve birbirine kemerlerle bağlanmış, üstüne kubbe oturtulmuştur. Yan kısımlar beşik tonozla örtülüdür. İç duvarlar beyaz kireç badanadır. Pencere üstlerinde alınlık şeklinde sade süslemeler görülmektedir. Ortadaki sanduka Orhan Gazi'ye aittir. Etrafı dökme pirinç parmaklıklıdır. Kuzeyinde Cem Sultan'ın oğlu Abdullah, sağında Şehzade Korkud, hanımı Nilüfer Hatun, oğlu Kasım, kızı Fatma ve Yıldırım Bayezıd'in oğlu Musa Çelebi ile isimleri tespit edilemeyen on dört sanduka vardır. Murat Hüdavendigâr Türbesi,Hüdavendigâr Camiinin karşısındadır yılında I. Kosova savaşında şehit olan 3. Osmanlı Padişahı I.Murat Hüdavendigâr'a aittir. Türbeyi Yıldırım Bayezıd yaptırmıştır. Sonraki yıllarda geniş tamirler görmüş eski temelleri üzerine ikinci kez inşa edilmiştir. Kare planlıdır. Ortada sekiz sütunun taşıdığı kemerlere oturan sekizgen kasnak üzerine kubbe oturtulmuştur. Kubbenin etrafında türbeyi örten tonozlar kurşunla kaplıdır.kuzey cephe temelleri dıştan üç payanda ile desteklenmiştir. Merkezde, pirinç parmaklıklı I. Murad'ın sandukasının bir tarafında torunu Süleyman Çelebi, diğer tarafında Yıldırım'ın oğlu Musa Çelebi, pencere yanında Hüdavendigâr'ın oğlu Yakup Çelebi, Süleyman Çelebi'nin oğlu Orhan, II.Sultan Bayezıd'ın oğlu Şehzade Mehmed gömülüdür. Diğer iki sandukanın kime ait olduğu bilinmemektedir. e) Zaviye ve Tekkeler: Dinsel yapılardan olan zaviye ve tekkeler, tarikatların eğitim ve ibadet yaptıkları mekânlar olarak yapılmıştır. Cumhuriyet öncesinde sadece Bursa merkezde 40 kadar tarikatın faaliyette olduğu düşünülürse, bu yapıların önemi de kendiliğinden ortaya çıkar. Tarikatlar, kendi ibadetlerini gerçekleştirebilecek özel donanımlı mekânlar yaptırmışlardır. Tekkelerde; semahane, çilehane, misafirhane ve konutlar gibi bölümler bulunur. Ayrıca tekkenin mescidi, çeşmesi ve hamamı da bulunabilir. Tekkeler içinde en sağlam olarak günümüze gelebilen Çiçek Tekke, Karabahşi ve İsmail Hakkı Tekkesi'dir. f) Medreseler: Birer eğitim kurumu olan medreselerin, çok azı günümüze gelebilmiştir. Mefail Hızlı' nın; "XIV-XVI.Yüzyıllarda Bursa Medreseleri" adlı kitabına göre Bursa'da 50 medresenin varlığı belirlenmiştir. Mehmet Şemseddin ise, Bursa'da 84 medresenin varlığını belirlemiştir. Ancak günümüzde 10 medrese yapısı ayakta kalabilmiştir. Osmanlı Devleti'nin ilk medresesi, İznik'teki Orhangazi Medresesi'dir. Orhan Gazi' nin Tophane'de yaptırdığı Manastır Medresesi de, ilk medreselerden biridir. Bursa medreselerinin planları birbirlerine çok benzemekle beraber az çok değişiklikler de bulunur. Rumeli Beylerbeyi olan Lala Şahin Paşa' nın Kaleiçi'ndeki medresesi de Bursa'daki ilk medrese yapılarından olup halen ayaktadır. Girişin iki yanında yer alan revaklı odaların bulunduğu medreselerde genellikle, tam karşıda kubbeli birer dershane bulunur. Medrese odalarının üzeri tonoz veya kubbe ile örtülü iken, odaların önünde mutlaka revaklar yer alır. Bazı medreselerin ortasında yer alan avluda havuz da bulunur. Medreselerin köşelerinde yer alan odalarda, genellikle tuvalet veya depo vardır. Bazı medreselerin tıpkı hanlar gibi üç veya dört taraflı odaları bulunur. Medrese odalarında, genellikle bir ocak ile içe ve dışa bakan birer pencere bulunur. Yıldırım Medresesi, Yıldırım Camii'nin kuzey batısında 1399 yılında Bayezıd tarafından yaptırılmıştır. Kapıdan, ortası kubbeli üçlü revağa geçilir. Oradan da taş ve tuğla ile örülü ayakların taşıdığı ve uzunlamasına tonozla örtülü yan revaklara geçilmektedir. Revaklara açılan sağlı sollu tonozla örtülü sekizer hücre mevcuttur. Girişin iki yanında tonozla örtülü hocalara ait odalar vardır. Yan revaklar açık eyvanlı 336

338 dershaneye bağlanmaktadır. Dershane sekizgen kasnak üzerine oturtulmuş ve kurşun kaplı kubbe ile örtülmüştür. Revak ve odalar kurşunla örtülü çatıya sahiptir. Dersanede yıldız ve düz tuğlalarla yapılan tezyinatı çok güzeldir. Restorasyon sonunda medrese dispanser olarak hizmete sokulmuştur. Yeşil Medrese, Yeşil hamamını geçtikten sonra sağda Çanlı deresinin yanındadır. Bugün Türk İslam Eserleri Müzesi olarak kullanılmaktadır. Sultaniye Medresesi olarak da bilinen Yeşil Medrese'nin yapımını Çelebi Sultan Mehmed diğer külliye yapıları ile birlikte 1419 yılında başlatmıştır. Medrese Sultan'ın ani ölümü nedeniyle yarım kalmıştır. Giriş, kuzeydeki çapraz tonozla örtülü eyvandandır. Ortasında geniş bir avlusu, Avlunun merkezinde mermerden bir havuzu vardır. Güneyde yüksek açık eyvanlı bir dershane iki yanda birer ufak eyvan ile on üç hücre yer almaktadır. Geniş eyvan sekizgen kasnak üzerine oturtulmuş, kurşunla kaplı kubbe ile örtülmüştür. Diğer eyvan ve hücreler kiremit damla örtülü ve kirpi saçaklıdır. Yanlardaki 1,2m genişliğinde iki merdiven ve yarım bırakılan kısımlar bu medresenin başlangıçta iki katlı yapılmak isteğinden doğmuştur. Bahçedeki revakta onsekiz adet başka yapılardan getirilme mermer ve granit sütunlar vardır. Odaların tavanları çapraz tonozludur. Batısı firüüze ve beyaz çinilerle kaplıdır. Tavanı beyaz, lacivert ve sarı renklerle yapılmış geometrik örgü motifi ile bezenmiştir. Pencere aynaları çinilerle dama motifi şekilde süslüdür. Yeşil Medrese 1975 yılından beri Türk İslam Eserleri Müzesi olarak hizmet vermektedir. Müze'de XIII. yüzyıldan XX. yüzyıla kadar uzanan Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı dönemlerine ait çini ve seramik eserler ile Selçuklu ve Osmanlı sikkeleri, geleneksel Türk el işleri ve giysiler teşhir edilmektedir. Muradiye Medresesi bugün Verem Savaş Derneği nce dispanser olarak kullanılmaktadır. XV. yüzyıl başlarında II. Murad tarafından yaptırılmıştır. Ortada 17x17 m'lik avluya kuzeydeki eyvandan girilir. Avlu etrafındaki 12 adet revak ayaklarından ikisi mermer sütun, diğeri tuğladan örülmüştür. Güneydeki yüksek eyvan sekizgen kasnağın taşıdığı kurşun kaplı kubbe ile örtülüdür. Avlu etrafında onaltı hücre sıralanmaktadır. Hücreler çapraz tonozla örtülü hücrelerde birer ocak ve pencere vardır. Dershane olarak kullanılan büyük eyvanın duvarları 2,6 metreye kadar firuze ve lacivert çinilerle süslenmiştir. Duvarlar moloztaş ve tuğla ile örülmüştür ve kirpi saçaklıdır. Burada çalışan tuğla ustaları bütün hünerlerini göstermişlerdir. Bu işçilik, yapıta Bursa'nın en güzel medresesi ünvanını kazandırmıştır. g) Han ve Bedestenler: Anadolu'da ticaret yolları üzerinde bulunan ve kervansaraylarla ticaret yapan tacirlerin gece konaklamaları ve dinlenmeleri için yapılan binalara han, daha büyük olanlarına kervansaray denilirdi. Osmanlılarda, Bursa'nın fethiyle siyasi olduğu gibi ticari hayatta da hızla bir büyüme başlamış ve Bursa, Anadolu ile Rumeli arasında bir ticaret merkezi durumuna gelmiştir. Bu nedenle Bursa'da bir çok han yapılmıştır. Bugün bir kısmı yıkılmış ve kaybolmuş olan Bursa hanları, daha ziyade ticaret için kullanılan hanlardır. Bu bölge sadece Bursa'nın değil yıllarca bütün imparatorluğun ticaret merkezi olmuştur. Tarih boyunca Bursa önemli bir ticaret kenti idi. Han ve bedestenler de birer ticaret borsası, birer fabrikaydı aslında. Bu nedenle Bursa'da çok sayıda han yapılmıştır. Bursa'da 25 kadar han yapılmışken bunlardan sadece 13 tanesi ayakta kalmıştır. Bursa hanları çoğunlukla dikdörtgen bir plan üzerine birer kale gibi yapılmıştır.üç veya dört tarafından revaklı odalar ile çevrili bulunan hanlar, çoğunlukla iki katlıdır. Üç katlı hanların en ünlüsü Kırkmerdivenler'in hemen yanında bulunan Balibey Hanı'dır. Ayrıca Bursa'daki hanlar, belli tip malların belli merkezlerde toplanarak örgütsel bir kuruluş içersinde alınıp satıldıkları yerlerdir. Bu nedenle hanlar İpek, Koza,Yoğurt, Bezir, Nalbur, Katır Han gibi adlar almışlardır. Ayrıca Sipahi Çarşısı, Gelincik Çarşısı gibi birçok ticari anıtları 337

339 bulunan Bursa'da, Irgandı Köprüsü gibi, üzerinde otuz dükkânın bulunduğu dünyanın en ilginç yapıları da vardır. Koza Han, Ulucami ile Orhan Cami arasındaki geniş sahadadır yılında II. Bayezıd İstanbul'daki cami ve medresesine gelir temin etmek için yaptırmıştır. Hanın mimari Abdül-ula bin Pulad Şah'dır. İki katlıdır. Üst katta 50, alt katta 45 olmak üzere 95 odası vardır. Kuzeydeki taç kapı büyük taştan kabartma süslerle yapılmış olup muhteşem görünüşe sahiptir. Üst katta güneye açılan bir kapısı, avludan ilave kapılara açılan geniş kapı ve buradan da Orhan Cami tarafına açılan bir kapısı vardır. Hanın iç kısmındaki geniş avlunun merkezinde mescid yer almaktadır. Mescid sekiz cephelidir, köşelerdeki ve ortadaki bir ayak üzerine oturmaktadır. Alt kısmı şadırvan şeklindedir. Günümüzde ünlü Bursa ipekçiliğinin merkezi durumundadır. Fidan Hanı, Bursa'nın önemli hanlarından biridir. Sadrazam Mehmed Ağa'nın oğlu İbrahim Paşa tarafından XV.yüzyılda yaptırılmıştır. Eskiden Mahmut Paşa Hanı olarak bilinmekteydi. Koza Han'ın kuzey doğusundaki han iki avluludur. Ahırların ve diğer yardımcı tesislerin bulunduğu kısım şimdi yeni yapılan dükkanlarla dolmuştur. Ortada bir havuz ve üzerinde mescid yer almaktadır.iki katlı revakın ayakları ve kemer yüzleri tuğla ve moloz taş ile örülmüştür. Üç sıra kirpi saçaklıdır. Birinci avlu üzerindeki esas hanın altta 48, üstte 50 olmak üzere 98 odası vardır. Alt kattaki odalar dairevi tonozlu, revakları ise devamlı tonozludur. Üst kattaki revaklar kubbeli, odalar ise tonozla örtülüdür. Pirinç Hanı, II.Bayezıd tarafından İstanbul'daki cami ve İmaretine gelir temin etmek maksadı ile 1508 yılında yaptırılmıştır. Mimari Yakup Şah bin Sultan Şah ve Ali bin Abdullah'tır. Bina emini Ecebey bin Abdullah ve Nazır Muhiddin'dir. Hanın üst katı önemli şekilde tahribata uğramıştır. Doğuya açılan kabartma motiflerle dekore edilmiş muhteşem kapısı vardır. Yıkılmadan önce alt katta 38, üst katta 40 olmak üzere toplam 78 odalıydı. Avlunun ortasında bir mescid bulunmaktaydı. Han sadece ticaret gayesi ile inşa edilmiştir. Odalar tonozludur. Damdaki kurşun kaplamalar XVII. asırda sökülüp yerine kiremit konulmuştur. Hanın restorasyonu devam etmektedir. İpek Hanı, Bursa'daki en büyük handır. Son yıllarda restorasyonu yapılmış olan hanın sadece batı kısmı ayaktaydı. Zemin katta 39, üstte 42 olmak üzere toplam odası 81'dir. Yontma taş ve tek sıra tuğla ile işlenmiş duvarları ve yuvarlak kemerleri vardır. Girişi yeniden yapılmış olup orjinal değildir. Çelebi Sültan Mehmed tarafından Mimar Hacı İvaz Paşa'ya Yeşil Külliyesi'ne gelir temin etmek maksadı ile yaptırılmıştır. Emir Hanı Orhan Bey tarafından yaptırılmıştır yılına kadar Eski Bezazistan olarak bilinen han daha sonra Emir (Bey)Han'ı ismini almıştır. Bu han şehir içi ticaretin bütün şartlarına uygun olarak inşa edilmiştir. Alt katlar revaklı, penceresiz eşya depoları olarak, üst kattaki odalar ise pencereli ve ocaklıdır. İkametgâh ve büro olarak kullanılmıştır. Bina kesme taş ve tuğla ile örülmüştür. Fil ayaklara oturan, tonozla örtülü iki katlı revak ve revaklara açılan tonozlu odalardan meydana gelmektedir. Hanın alt bölümünde 36, üstte 37 olmak üzere 73 odası vardır. Geyve Hanı XV. yüzyılda Hacı İvaz Paşa tarafından Yeşil Cami'ye gelir temini için yaptırılıp Çelebi Sultan Mehmed'e hediye edilmiştir. Demirkapı çarşısındadır. Eskiden Lonca Hanı da denilmekteydi. Han tuğla ve moloz taş ile inşa edilmiş olup kirpi saçaklıdır. Ayakları ve kemerleri tuğladan yapılmıştır. Odalar dairevi tonozla kaplıdır. İki katlı olan hanın altında 26, üstünde 30 odası vardır. Dört cephesinde iki giriş kapısı mevcuttur. Batıdaki giriş kapısı iki tarafı kemerli beşik tonozludur. 338

340 h) Hamam ve Kaplıcalar: Bursa, Roma döneminden beri şifalı sularında sağlık arayan insanların ilgisini çekmiştir. Roma imparatorları Trajanus (98-117) ve Hadrianus ( ) dönemlerinde Bursa'da çeşitli yapıların yapıldığı ve Justinianus ( ) zamanında Çekirge'de hamamlar yapıldığı bilinmektedir. Bizans döneminde hamam ve şifa kaynağı ılıcaların yapımına devam edilmiştir. Bursa'nın kaplıca suları şehrin batısındaki Bademli Bahçe ve Çekirge yörelerinden çıkmaktadır. Her iki bölgeden çıkan suların kimyasal analizleri farklı sonuçlar verir. Osmanlı döneminde Bizans devrinden kalan hamamların tamiri yapılmış ve yeni kaplıcalar inşa edilmiştir. Bu kaplıcaların en tanınmışları Kükürtlü, Eski Kaplıca, Yeni Kaplıca ve Koca Mustafa Paşa Kaplıcalarıdır. Genellikle dikdörtgen bir plan üzerine üç bölümden oluşan Bursa hamamlarının girişinde "soğukluk" denilen bir bölüm bulunur. Genişçe olan bu bölümün üzeri tuğla kubbe ile örtülü bulunup burada soyunma odaları yer alır. Buradan ılıklığa geçilir. Ilıklık, çoğunlukla dar ve küçük bir alandır. Asıl yıkanılan mekân olan sıcaklığın üzeri de tuğla kubbe ile örtülüdür. Sıcaklık bölümünün ortasında çoğu yerde "göbektaşı" denilen bir seki bulunur. Bu göbek taşının çevresinde de eyvan şeklinde veya oda şeklinde halvet odaları yer alır. Yapının dışında ise su depoları ile kazan yeri bulunur. Duvarların içinden de cehennem boruları denilen ve içlerinde sıcak hava geçen borular yer alır. Bursa'daki hamamların birçoğu çift hamamdır. Yani hem erkeklere, hem de kadınlara ait hamam yan yana yapılmıştır. Çekirgede yapılan kaplıca planları da, diğer hamamlardan farklı değildir. Sadece kaplıcaların çoğunda, sıcak suyu bulunan havuzları vardır. Yıldırım Hamamı, Yıldırım Camii'nin batısında meyilli sahadadır. Ufak ve tek olan hamamın soğukluk kısmı, üzeri kubbe ile örtülü kare şeklindedir. Soğukluktan, kubbeli ılıklığa girilir. Göbek taşı kubbe ve eyvan ile örtülüdür. Buradan da kubbe ile örtülü iki halvete geçilmektedir. Moloz taşla inşa edilmiştir. Oylat Kaplıcaları İnegöl'ün 27 kilometre güneyinde Uludağ eteklerindeki Oylat çam ağaçları arasında şifa kaynağı bir kaplıca ve mesire yeridir. Günübirlik olarak da büyük ilgi çeken bir tabiat köşesidir. Oylat Kaplıcaları özellikle Ağrılı sinir hastalıkları için bir şifa kaynağıdır. Kaplıca civarında Otel ve Motel gibi konaklama tesisleri bulunmaktadır. Yeni Kaplıca, Çelik Palas'ın önünden sağa dönen yol bu kaplıcanın yanından geçmektedir. Kaplıca Kanuni Sultan Süleyman'ın veziri Rüstem Paşa tarafından 1552 yılında yaptırılmıştır. Bina emini Kerim Bey'dir. Yapı malzemesi Demirtaş Hamamından satın alınmıştır. Soğuk kısmı geniş ve iki büyük kubbe ile örtülüdür. Buradan tek kubbe ile örtülü ılıklık kısmına geçilir sıcaklık kısmı ortasındaki büyük havuz ile görülmeye değer. Bu havuzda yüzmek mümkündür. Kaynak su aslan ağızından ufak bir havuza oradan da büyük havuza akmaktadır. Sıcaklığa girişte sağlı sollu ufak kubbelerle örtülü odalardan sağdakine halk arasında "Eşek Terleten" denilmektedir. Buradaki havuza bırakılan bir yumurta hemen pişmektedir. Kaplıcanın duvarlarında ve yerlerdeki mozaikler ile çiniler devrin en güzel örnekleridir. Kükürtlü Kaplıcaları, Çekirge yolu üzerinde Kükürtlü Bahçesi'nin arkasında kalmaktadır. Kaplıcanın erkekler kısmını I.Murad Hüdavendigâr, kadınlar kısmını II.Bayezıd yaptırmıştır. İlk yapılan bölümlerden birinde çapraz, diğerinde düz tonozla örtülü iki eyvan vardır. Ufak bir halveti ve helası mevcuttur. II. Bayezıd'in yaptırdığı kısım daha büyük 339

341 boyutlardadır. Üstü kiremitlerle örtülüdür. Bu kısmın duvarları ve kubbe kasnağı kesme taşla yapılmıştır. Uludağ Üniversitesi birimlerine geçen kaplıca aslına uygun şekilde geniş çaplı onarıma tabi tutulmuştur. Eski Kaplıca, Çekirge meydanında, cadde seviyesinden aşağıda Kervansaray'ın bünyesinde Bursa'nın en büyük ve en eski kaplıcasıdır. Yerinde Bizanslılara ait bir hamam kalıntısının bulunmasından dolayı Eski Kaplıca ismi verilmiştir. Kaplıca I.Sultan Murad tarafından çift hamam olarak yapılmıştır tarihinde de II.Bayezıd soğukluğu ilave ettirmiştir. Soğukluk kısmı iki kubbe ile örtülüdür. Ortadakinde ufak bir havuz vardır. Bunun iki yanına yarım kubbeler kullanılmıştır. llıklık kısmında sekiz sütun üzerine bindirilmiş yuvarlak kemerler kubbeyi taşımaktadır. Merkezinde ufak şadırvanı, sağında ufak bir odası mevcuttur. Sıcaklık kısmında mermer aslan ağızından boşalan sıcak su ufak havuza ordan da yedi metre çapındaki havuza akmaktadır. Aslan ağızının bağlandığı yerde, 1675 yılına ait kitabeli bir ayna taşı vardır. Havuzun etrafında yer alan sekiz sütun ve başlıkları Bizans devrine aittir. Hamamın yapımını hızlandırmak için başka yerden getirilip burada kullanılmıştır. Çatı ilk yapıldığında kurşunla kaplı iken 1612 yılında kurşunlar sökülerek kiremitle kaplanmıştır. i) Sivil Mimari: aa-bursa Evleri: Eski Bursa evleri de, Bursa'nın önemli anıtları olarak sayılabilir. Kendine özgü tekniği ve mimari yapısıyla dikkat çeken Bursa evleri ne yazık ki, tüm önlemlere karşın yok olmaktadır. Genellikle iki katlı ve dağın eğimine göre özel planlı olarak yapılan Bursa evlerinin en önemli özellikleri, geniş ve yemyeşil bahçeleri ile şakır şakır akan çeşmeleridir. bb-çeşmeler: Evliya Çelebi, ünlü Seyahatnamesi'nde; "Velhasıl Bursa, sudan ibarettir" diyerek Bursa'da suyun önemini belirtir. Gerçekten de Bursa yı gezen tüm gezginler, Bursa'nın yeşili olduğu kadar her köşede şırıldayan çeşmelerinden söz ederler. Bursa'nın her köşesine yapılan mahalle çeşmelerinin yanı sıra, sebiller, selsebiller ve evlerin bahçelerinde fıskiyeli havuzlar bulunurdu. Bugün Bursa çeşmelerinin yüzde sekseni yok olmuştur. Türkiye'nin en eski maden suları da Bursa'dan çıkarıldı. İnegöl'e 10 km uzaklıktaki Çitli köyündeki "Çitli Maden Suları" ülkemizin en eski su işletmelerindendir. Sultan I. Abdülhamit, Bursa'daki Ahmet Vefik Paşa'ya, yaptırdığı Devlet Hastanesi'ne gelir getirmesi için bu suyu tahsis etmiştir yılında İstanbullu tüccar Anghelos Ridiger ilk kez işletmeyi kiralamıştır yılında işletme, eczacı Dellasuda' ya geçmiştir. Bu kişi, suyun tüm dünyada tanıtımını sağlamıştır. Çitli Suyu, 1855 yılından sonra girdiği dokuz uluslararası yarışmada madalyalar kazanmıştır. cc-köprüler: Bursa kenti ve ovasından çok sayıda dere geçtiği için, bu dereler üzerine çokça güzel köprüler yapılmıştır. İlk Osmanlı köprüsü sayabileceğimiz Nilüfer Köprüsü'nden başlayan bu güzel gelenek, Türkiye'de örneği olmayan Irgandı Köprüsü'yle sürmüştür. Bursa'daki tarihi köprülerimiz ne yazık ki gereken ilgiyi görmemiştir. Çok sayıda köprümüz yıkılmasına karşın yine de Bursa'da azımsanmayacak ölçüde tarihi köprü kalmıştır. Bugün; Abdal, Nilüfer, Mihraplı, Setbaşı, Irgandı, Tatarlar köprüleri gibi çok eski köprüler ilgi beklemektedir. j)doğal Anıtlar:Bursa'da, çok eski bir mesire kültürü vardır. Bursa mesireleri sıradan doğal bahçeler değil, her zaman bakımlı, gönül açıcı yerlerdi. Bursalıların yorgunluklarını gideren mekânlardı. Mesire yerleri özellikle cuma, cumartesi ve pazar günü gibi dinsel tatil günleri ile, bayram günlerinde yoğunlukla kullanılırdı.ayrıca her semtin mesiresi ayrı olduğu gibi, her din mensubunun ayrı mesiresi vardı. Bursa'nın diğer özelliği de kuşkusuz yeşilliğidir. İşte bu yeşilliği sağlayan en önemli faktör kent içindeki asırlık çınar ağaçlarıdır. V. N. Tör, 1948 yılında "Çınar Hazretleri" adıyla 340

342 kaleme aldığı bir yazısında; "Çınarsız bir Bursa, Yeşil Türbe' siz bir Bursa kadar özelliğini kaybeder." demektedir. Mesire yerlerinden bir kısmının Bursa'da olduğu gibi kent içinde olduğu dikkate alındığında, buraların bir meydan işlevi gördüğü de söylenebilir. Bu tür alanların başında Atıcılar ile Pınarbaşı gelmektedir. Bursa'daki her mahallenin ortasında ufak bir alan bulunurdu. Bu alanları belirleyen en önemli unsur ise çınar ağacıdır. Her alanda mutlaka birkaç çınar ağacı bulunmakta, bu ağaçlık doğal olarak burada bir alan oluşmasını sağlamaktadır. Bursa'nın kuzeyindeki Kovukçınar Mahallesi'ne adını veren çınar ağacı 18,2 metre gövde genişliği ile Türkiye'nin en büyük ağacıdır. Bahçelievler' deki Doğu Çınarı, Pirinçhanı, Halkalı ve Dudaklı Çınarı ile, her yıl içinde leyleklerin yuva yaptığı Kiremitçi Çınarı Osmanlı ile yaşıt çınarlardır. M.1.2. Kırsal Alanlar M Kırsal Yerleşme Deseni : Bursa İli, yerleşim alanı içerisinde mevcut durum itibariyle, 17 İlçe ve bu ilçelere bağlı köy, yerleşim deseni temel yapısını oluşturmaktadır. Kırsal alanlardaki yerleşim yoğunluğu, yörenin tarım, hayvancılık, balıkçılık, ormancılık, el sanatları, madencilik gibi farklı sanayi kuruluşlarının etkisi altında kaldığından, farklı yoğunluklar göstermektedir. İlimize ait bazı bilgiler aşağıda tabloda verilmiştir. Tablo M.5. İlimiz Hakkında Genel Bilgiler İlin Yüzölçümü (km2 ) İlçe Sayısı 17 İl Genelinde Belediyelik Yerleşim Yeri Sayısı 55 İlçe Belediye Sayısı 17 Belde Belediye Sayısı 37 Toplam Köy Sayısı 685 Toplam Hane Halkı Sayısı M Arazi Mülkiyeti : Bu konuyla ilgili ayrıntılı bilgiler (E). Toprak ve Arazi Kullanımı başlığı altında incelenmiştir. M.2. Altyapı : Bu konuyla ilgili ayrıntılı bilgiler (L). Altyapı, Ulaşım ve Haberleşme başlığı altında incelenmiştir. M.3. Binalar ve Yapı Çeşitleri M.3.1. Kamu Binaları Kent Merkezi içerisinde yer alan kamu kurum ve kuruluşlarına ait binalar, kent merkezi imar planının, mevcut eski yapı planı içerisinde toplu olmayıp merkezi yerleşimin değişik semtlerine dağılmış durumdadır. Merkezi hükümet konağı, iki katlı tarihi Osmanlı341

343 Türk kültürü Mimari örneği görüntüsü sergilemektedir. Ayrıca, yeni yapılan Valilik binası da 2001 yılında faaliyete geçmiştir. Kentimizin 2. önemli binası da, Osmanlı- Türk Kültürü Mimari örneği görüntüsü sergileyen tarihi Belediye binası olup, protokol görüşmeleri bu binada yapılmaktadır. Kent içi kurum ve kuruluş binaları, mevcut yapılaşma içerisinde betonarme yapı sınıflarında, yerel uyum konumundadır. M.3.2. Okullar : İlimizde bulunan okullar ve sayıları aşağıda belirtilmiştir: Tablo M.6. İlimizde Okul Durumu 342

344 Tablo M. 7. İlimizde Pansiyonlu Okul Durumu 343

345 Tablo M.8. İlimizde Yurt Durumu İlimizin, yüksek öğretim kurumu olan Uludağ Üniversitesi, 1975 yılında kurulmuş olup, halen Bursa-İzmir karayolu üzerinde, şehir merkezine 20 km uzaklıkta eğitim ve öğretimini sürdürmektedir. Aklın ve bilimin öncülük ettiği, özgür düşünceli ve kişisel sorumluluk duyguları gelişmiş ulusal değerlere saygılı olarak kültürel ve tarihi değerleri benimsemiş, çağdaş görünüşlü gençler yetiştirmeyi amaç edinen Uludağ Üniversitesi ne bağlı olarak, 8 Fakülte, 2 kurulma aşamasında fakülte, 2 yüksekokul, 10 meslek yuksekokulu, 3 yeni açılacak meslek yüksekokulu, 1 Konservatuvar, 3 Enstitü, 13 Araştırma ve Uygulama Merkezi ve Rektörlüğe bağlı olarak kurulan 6 bölüm bulunmaktadır yılında kurulan Bursa Tıp Fakültesi (İstanbul Üniversitesine bağlı olarak) ile 1974 yılında kurulan Bursa İktisadi ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Uludağ Üniversitesi nin temelini oluşturmaktadır yılında yasal kuruluşunu gerçekleştirerek Bursa Üniversitesi adı altında EğitimÖğretim hizmetine başlayan Uludağ Üniversitesi 20 Temmuz 1982 tarihinde Yükseköğretim Kurumları Teşkilatı hakkında 41 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile adı "Uludağ Üniversitesi" olarak değiştirilmiştir yılında Balıkesir'deki tüm yükseköğretim kurumları da Uludağ Üniversitesi'ne bağlanmış, ancak 1993 yılında Balıkesir Üniversitesinin kurulması ile Üniversite bünyesinden ayrılmışlardır. Üniversite bünyesinde yer alan fakültelerin kuruluş tarihleri aşağıda yer almaktadır Bursa Tıp Fakültesi (İstanbul Üniversitesine bağlı olarak) kuruldu Bursa İktisadi ve Sosyal Bilimler Fakültesi Bursa Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi 1978-Veteriner Fakültesi Ziraat Fakültesi Fen Bilimleri Enstitüsü Sosyal Bilimler Enstitüsü Sağlık Bilimleri Enstitüsü Eğitim Fakültesi (Milli Eğitim Bakanlığına bağlı Bursa Yüksek Öğretmen Okulu ile Yabancı Diller Yüksekokulu birleştirilerek) İlahiyat Fakültesi Fen-Edebiyat Fakültesi Hukuk, Güzel Sanatlar ve Diş Hekimliği Fakülteleri ( gün ve 95/7044 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile Üniversitemiz bünyesinde kurulması uygun görülmüş, henüz faaliyete başlanılmamıştır.) Sanayi ve hizmet sektörüne nitelikli ara insan gücü yetiştirmek amacıyla; 344

346 1985- Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu, Bursa Meslek Yüksekokulu adı ile kurulan Yüksekokul Teknik Bilimler Meslek Yüksek Okulu Sosyal Bilimler Meslek Yüksek Okulu olarak ikiye ayrılmıştır İlahiyat Meslek Yüksek Okulu ( İlahiyat Fakültesine bağlı olarak kurulmuştur.) Mustafakemalpaşa Meslek Yüksek Okulu Karacabey Meslek Yüksek Okulu İnegöl Meslek Yüksek Okulu İznik Meslek Yüksek Okulu Yalova Meslek Yüksek Okulu Sağlık Yüksekokulu (4 yıllık) Yenişehir İbrahim Orhan Meslek Yüksek Okulu Orhangazi Meslek Yüksek Okulu Mennan Pasinli Meslek Yüksek Okulu U.Ü.Devlet Konservatuvarı kurulmuştur. (Yarı zamanlı statüde) U.Ü.Dev.Konser.Müz.ve Bale İlköğretim Okulu kurulmuştur. (Tam Zamanlı Statü) Uludağ Üniversitesi nde akademik yılında, Lisans, Önlisans, 1808 Yüksek lisans, 657 Doktora öğrencisi olmak üzere toplam öğrenci öğrenim görmüştür. Eylül 2003 tarihi itibariyle Uludağ Üniversitesi nde toplam 332 Profesör, 136 Doçent, 259 Yardımcı Doçent, 269 Öğretim Görevlisi, 132 Okutman, 859 Araştırma Görevlisi, 84 Uzman olmak üzere toplam öğretim elemanı bulunmaktadır. M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri : Koruyucu hekimlik, insan sağlığının korunmasını, sürdürülmesini ve daha iyiye gitmesini amaçlar. Sağlık, bünyesel ve çevresel nedenlerle bozulabilir. Sağlığın korunması için, bir yandan kişiye yönelik koruyucu hekimlik yöntemlerini uygularken, bir yandan da çevreye yönelik koruyucu uygulamalar gerçekleştirilmelidir. Zira, çevrede sağlığı doğrudan yada dolaylı olarak etkileyen faktörler bulunmaktadır. Çevre; hastalıklar için zemin hazırlayan, doğrudan hastalık nedeni olabilen, bazı hastalıkların gidişini ve sonucunu etkileyen, bazı hastalıkların da yayılmasını kolaylaştıran bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. İlimizde sağlık kuruluşları, sağlık personeli sayısı ve diğer sağlık hizmetleriyle ilgili tablolar aşağıda verilmiştir. Tablo M. 9. İlimizde Sağlık Kurumu Durumu 345

347 Tablo M.10. İlimizdeki Özel Sağlık Kuruluşları Tablo M.11. İlimizde Sağlığa İlişkin Temel Bilgiler KONU Nüfusa Düşen Yatak Sayısı 18,68 18,74 21,55 20,19 20,91 AÇS/AP Merkezi Sayısı Dispanser Sayısı Diş Hekimi Sayısı Ebe Sayısı Eczacı Sayısı Eczane Sayısı Hastane Sayısı Hekim Sayısı Hemşire Sayısı Sağlık Evi Sayısı Sağlık Merkezi Sayısı Sağlık Ocağı Sayısı Toplam Yatak Sayısı (Fiili) Yatak İşgal Oranı (%) 62,36 70,56 58,47 45,48 68,07 Tablo M.12. Sağlık Ocaklarının İlçelere Göre Dağılımı İLÇESİ FAAL SAĞLIK OCAĞI SAYISI SAĞLIK EVİ SAĞLIK OCAĞI SAYISI (Kendi BAŞINA DÜŞEN Binasında NÜFUS Olan) Osmangazi ,374 Nilüfer ,156 Yıldırım ,918 Büyükorhan ,738 Gemlik ,043 Gürsü ,037 Harmancık 1 6 8,219 Inegöl ,848 İznik ,

348 Karacabey ,047 Keles 4 9 4,112 Kestel 5 8 8, ,239 Mustafakemalpaşa 12 Mudanya ,335 Orhaneli 6 7 4,356 Orhangazi ,576 Yenişehir ,302 TOPLAM ,573 M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler : Öyküsü insanlık tarihi kadar eski olan Bursa, yüzyıllardır farklı inanç ve kültürlerin beşiği olmuştur. Osmanlı'nın ilk başkenti olan Bursa, sahip olduğu köklü kültürel mirasını günümüze kadar korumuştur. Coğrafi konumunun ulaşım ağı üzerinde olması, pek çok önemli yolların üzerinde bulunması Bursa'nın her dönemde ticari bir merkez olmasını sağlamıştır. İpekböceği üretimi ile bir dönem dünyanın en çok aranılan atlas ve ipekli kumaşlarının üretildiği Bursa günümüzde, tarihten gelen yapılarını büyük ölçüde korumuştur. Osmanlı mirası olan camiiler, hanlar, hamamlar, köprüler ve Osmanlı ile yaşıt çınarları, Bursa'da görsel bir uyum içinde görkemli bir tarihi yaşatmaktadır. İlimizde yer alan bazı kültürel değerler aşağıdaki tabloda verilmiştir. 347

349 Tablo M.13. İlimizde Vakıf Eski Eserleri Bursa genelinde çeşitli uygarlıklara ve kültürlere ait 46 tescilli arkeolojik sit alanı, 17 adet tescilli kentsel sit alanı, 15 adet tescilli doğal sit alanı, tescilli kentsel arkeolojik sit alanı, 608 tescilli doğal anıt bulunmaktadır. Bu Sit alanlarının bir kısmı Bursa'nın merkezinde, bir kısmı da ilçelerindedir. Ortaya çıkarılan kültür ürünlerinin sergilendiği yedi tanesi kent merkezinde, dört tanesi ilçelerde olmak üzere on bir tane müze vardır yılında Kültürpark içindeki binasında açılan Bursa Arkeoloji Müzesi, Bithynia ve Mysia bölgesinde bulunmuş, MÖ yılından Bizans devri sonuna kadar ele geçen buluntuları sergilemektedir. 1. Salonda Altınoluk (Antandros) antik kenti nekropolünden ele geçen çeşitli formdaki kaplar, figürinler ve bronz eserler ile Eski Tunç Çağına ait eserler sergilenmektedir. 2. Salonda Hellenistik ve Roma devri taş eserleri sergilenmektedir. Kybele heykelleri ile bronz Apollon heykeli ve Athena büstü nadir güzelliktedir. 3. Salonda MÖ. VII. yüzyıldan Bizans devri sonuna kadar geçen zamana ait eserler sergilenmektedir. Cam eserler, altın takılar, çeşitli kaplar ve üst katta Roma devrine ait bronz eserler ile Bizans eserleri görülebilecek yapıtlardır. 4. Salonda tümülüs mezar odası, savaş arabası canlandırılmıştır. Müze bahçesinde çeşitli mimari parçalar, lahitler ve mezar stelleri yer alır. Türk İslam Eserleri Müzesi, Yeşil semtinde Yeşil Medrese içerisindedir. Medrese binası 1975 yılından beri Türk İslam Eserleri Müzesi olarak hizmet vermektedir. Müzede XIII. yüzyıldan XX. yüzyıla kadar uzanan Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı dönemlerine ait çini ve seramik eserler ile Selçuklu ve Osmanlı sikkeleri, geleneksel Türk el işleri ve giysiler sergilenmektedir. 348

350 Çekirge semtinde bulunan Atatürk Müzesi, XIX. Yüzyıl mimarisi ile yapılmış iki katlı ahşap konak olup Atatürk'ün Bursa'ya ikinci gelişlerinde Bursa Belediyesince sahibinden satın alınarak Atatürk'e hediye edilmiştir. Bursa'ya 13 kez gelen Atatürk çoğu kez bu köşkte kalmıştır yılında restore edilerek Atatürk Evi Müzesi olarak ziyarete açılmıştır. Köşkün eşyalarının çoğu Atatürk'ün kullandığı orijinal eşyalardır. Üç katlı köşkün iki katı ziyarete açıktır. Bursa'daki sivil mimari örneklerinin en önemlilerinden biridir. Muradiye külliyesinin karşısında bulunan Osmanlı Evi Müzesi XVII. yüzyılda yapılmıştır. Türk Kurtuluş Savaşı'nın zaferle noktalandığını teyid eden antlaşma 11 Ekim 1922'de Mudanya Mütareke Evi Müzesi nde imzalanmıştır. Bursa'nın Mudanya ilçesinde bulunan, XIX. yüzyıl sonunda yapılmış bir Osmanlı evidir. İki katı ziyarete açıktır. İlk katta mütarekenin imzalandığı salon ve çalışma odaları, üst katta İsmet İnönü ile Asım Gündüz Paşa'nın yatak odaları bulunmaktadır. Yenişehir'de bulunan Şemaki Evi Müzesi, İran'ın Şemaki kasabasından Anadolu'ya gelerek Yenişehir'e yerleşen Şemaki ailesi tarafından XVIII. yüzyılda yaptırılmıştır. Konak olarak adlandırılabilecek ev iki katlıdır. Zemin katta taşlık ve sağ tarafında mutfak ve kiler, sol tarafında iki oda yer alır. Mutfak duvarına bitişik ahşap merdivenle üst kata çıkılır. Burada eyvanlı bir sofa, sofaya açılan bir "başoda" ile biri küçük diğeri büyük iki oda daha yer alır. Bu odalarda görülen zengin kalem işi süslemeler XIX. yüzyılda yapılmıştır. Osmanlı sivil mimarisinin bu eşsiz örneği müze olarak halkın ziyaretine açılmıştır. Hünkar Köşkü XIX. yüzyılda Sultan Abdülmecit tarafından Yaptırılmıştır. Köşkün bahçesinde dört metre yüksekliğinde çeşmesi vardır. Bursa'nın İznik ilçesinde bulunan İznik Arkeoloji Müzesi l. Murat'ın emriyle annesi Nilüfer Hatun adına 1388'de inşa edilmiştir yılından itibaren, Yunan, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı dönemi eserlerinin sergilendiği bir müzeye dönüştürülmüştür. Celal Bayar Müzesi, Gemlik'in kuzeyindeki Umurbey Kasabası nda Türkiye Cumhuriyeti'nin üçüncü Cumhurbaşkanı Celal Bayar'ın doğduğu yerdir. Müze ve Kütüphane Celal Bayar'ın kendi imkanlarıyla, 26 Ağustos 1970 yılında hizmete açılmıştır. Modern bir yapı içinde bulunan müzede, cumhuriyetimizin kurucusu, Atatürk'ün aziz hatırasını yaşatan bir köşe ayrılmıştır. Celal Bayar'ın Kuvayı Milliye yılları ve unutulmaz Galip Hoca dönemi fotoğraf ve anılarının bulunduğu bir köşe; hemen alt salonda, İktisat Vekilliği, İmar ve İskan Bakanlığı, İş Bankası'ndaki çalışma yılları, Atatürk'ün Başvekilliğini yaptığı ( ) yıllarına ait fotoğraflar, anı eşyalar, tablolar yer almaktadır. Öteki iki salonda Bayar'ın Cumhurbaşkanı olduğu dönemde, çeşitli ülkelere ve kuruluşlara yaptığı ziyaretlerde, kendisine takdim edilen nişanlar, madalyalar, yazmalar, silahlar, giysiler, şilt ve plaketler, mobilyalar, aile yadigarları ve imzalı resimleri sergilenmektedir. Celal Bayar Müzesi ve Kütüphanesi pazartesi günü öğleden sonra, salı günü tam gün kapalıdır. Haftanın öteki günlerinde ve hafta sonlarında mesai saatlerinde ziyarete açıktır. Ormancılık Müzesi, Türkiye'nin ilk ve tek ormancılık müzesidir. Saatçi Köşkü olarak bilinen yapıda 1989 yılında, hayvan ve bitki fosilleri, haberleşme ve orman mühendisliği aygıtları, ormancılık tarihi ile ilgili belgeler sergilenmektedir. Osmanlı Devleti'ne başkentlik yapan Bursa, bu dönemde yazılan ve basılan kitap ve dokümanları kütüphanelerde koruyarak günümüze kadar getirmiştir. Bursa Atatürk İl Halk Kütüphanesi Müdürlüğü'ne ait merkez kütüphane binası 22 Haziran 1981 yılında Atatürk'ün doğumunun 100. yılında hizmete açılmıştır. Bina 1131 m2 bahçe içerisinde 415 m2 bir alan üzerinde inşa edilmiştir. Dört salon ve onbir odası vardır. Kütüphane içerisinde ayrıca okul öncesi çocuklar için bir bölüm oluşturulmuş, burada belirli gün ve haftalarda çocuklara 349

351 yönelik çeşitli etkinlikler düzenlenmektedir. İl Halk Kütüphanesi'nde kitap ile okuyucuya hizmet vermektedir. Tablo M.14. Merkez ve Şube Kütüphaneler KÜTÜPHANENİN ADI KİTAP SAYISI OKUYUCU SAYISI İl Halk Kütüphanesi Müdürlüğü Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesi Hüsniye Bilsen Halk Kütüphanesi Mehmet Ali Deniz Halk Kütüphanesi Nilüfer Hatun Halk Kütüphanesi Ömer Mercan Halk Kütüphanesi Tophane Çocuk Kütüphanesi TOPLAM KÜTÜPHANENİN ADI KİTAP SAYISI OKUYUCU SAYISI Gemlik İlçe Halk Kütüphanesi Gürsu İlçe Halk Kütüphanesi İnegöl İlçe Halk Kütüphanesi İnegöl İlçe Çocuk Kütüphanesi İznik İlçe Halk Kütüphanesi Karacabey İlçe Halk Kütüphanesi Keles İlçe Halk Kütüphanesi Mudanya İlçe Halk Kütüphanesi Mustafakemalpaşa İlçe Halk Kütüphanesi Nilüfer İlçe Halk Kütüphanesi Orhaneli İlçe Halk Kütüphanesi Orhangazi İlçe Halk Kütüphanesi Yenişehir İlçe Halk Kütüphanesi Yeniceköy Halk Kütüphanesi TOPLAM Tablo M.15. İlçe Halk Kütüphaneleri Uludağ Üniversitesi'ne bağlı kütüphanede, süreli yayınlar yanında öğrencilerine ait lisans, yüksek lisans ve doktora tezlerine de ulaşılabilmektedir. 350

352 Büyükşehir Belediyesine bağlı Belediye Kütüphanesi, bünyesinde oluşturduğu Bursa belgeliğinde, Bursa ile ilgili yayımlar, kitaplar, dergiler süreli yayınlar, Osmanlı dönemine ait belgeler, makaleler bulunmaktadır. Bursa belgeliği, bulunan bazı belgelerin orijinal olması nedeniyle büyük önem taşımaktadır. Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesi: Kültür Bakanlığı Kütüphaneler Genel Müdürlüğü bünyesinde Bursa İl Halk Kütüphanesi Müdürlüğüne bağlı birim olarak hizmet veren Osmanlı dönemine ait Osmanlıca eserlerin korunduğu İnebey Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesinde adet kitap bulunmaktadır yılında Kütüphaneden okuyucu yararlanmıştır. Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesi XIV. yüzyıl özgün taş yapısı olan, tarihi İnebey Medresesi'nde hizmet vermektedir. Geleneksel Türk Tiyatrosunda önemli bir yeri olan gölge oyunlarının kahramanlarından Karagöz ile Hacivat'ın Bursa'da yaşamış olmaları, Bursa'da, köklü Geleneksel Türk Tiyatrosu kültürü olduğunu göstermektedir. Karagöz ile Hacivat'ın yaşamlarıyla ilgili tam bir açıklama yoktur. Efsaneye göre, Orhan Gazi döneminde yaptırılan bir camii inşaatında çalışan Karagöz ile Hacivat, anlattıkları hikaye ve gösterileriyle işleri aksattığı gerekçesiyle idam ettirilmiştir. Bu duruma üzülen Orhan Gazi, Hacivat ile Karagöz'ü yakından tanıyan ve onların nüktelerini bilen Şeyh Küşteri'ye bir perde kurdurtarak, deriden yapılmış tasvirlerin perdenin arkasından oynatılmasını istemiş. Böylece Karagöz oyunu ortaya çıkmıştır yılında yaptırılmış olan Karagöz Mezarının tam karşısında, son yıllarda yapılmış olan Karagöz Sanat Evi'nde de geleneksel Karagöz gösterileri yapılmaktadır. Burada bir de müze bulunmaktadır. Düzenlenen kurslarla Bursa'da yeni Karagöz ustaları yetiştirilmektedir. Bursa'da ilk Türk Tiyatrosu 1879 yılında Ahmet Vefik Paşa tarafından kurulmuştur. İlk bina bugün Heykel'de Ziraat Bankası Merkez Şubesi olan binanın yerinde olup, ilk eserde Ahmet Vefik Paşa'nın hayranlık duyduğu MOLIERE'den yaptığı bir adaptasyon olan MERAKLI'dır. Bu oyun Bursa seyircisi tarafından beğeni ile karşılanınca Paşa adaptasyonlarına devam etmiştir. İkinci bir tiyatro ise 1927'de yerleşik olarak oyunların sunulduğu ŞAFAK TIYATROSU'dur. Geçirdiği büyük yangın sonrası bugünkü Setbaşı Köprüsü üzerinde uzun yıllar yanık harabe görünümünde kalan ve yakın zamanda restore edilerek sinema olarak hizmete giren Eski Saray Sineması binasında faaliyet göstermiştir yılında Vali Şefik Soyer tarafından halkevi olarak yaptırılmış bina, 'de Dr. Edip Rüştü Akyürek tarafından genişletilerek bugünkü şeklini almış ve o dönemde sinema olarak kullanılmıştır. 1957'de Vali İhsan Sabri Çağlayangil'in çabaları ile Tiyatro salonu haline getirilerek, tarih ve 5441 Sayılı Kanun'la kurulmuş olan Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğü'ne devredilmiştir. Bursa'da Osmanlı'dan günümüze kadar gelen geleneksel müzik kültürü ile halk müziği, klasik batı müziği ve pop müziği kültürü bir arada yaşatılmaktadır. Kültür ve Turizm Bakanlığına direkt bağlı olarak çalışan Devlet Bölge Senfoni Orkestrasında 47 sanatçı kadrolu olarak çalışmalarını sürdürmektedir. Senfoni Orkestrası her yıl 30 konser haftası düzenlemekte ve bu programları 18 bin kişi izlemektedir. Tayyare Kültür Merkezi'nde düzenlenen konserleri yerel televizyonlar canlı olarak yayımlamaktadır. Bursa merkezinde halen 7 sinema bulunmaktadır. Üç veya dört salondan oluşan bu sinemalarda aynı anda birkaç film gösterimi mümkün olmaktadır. Sinema salonlarının konforlu ve rahat olması, sinema izleyicisinin sayısını arttırmıştır. Bursa'nın en eski sinemalarından biri, Atatürk Caddesi üzerinde bulunan Tayyare Sineması idi. Günümüzde 351

353 sinema salonu olarak kullanılmasının yanında uygun akustiği ve koltuk kapasitesi yanında sergi salonları ile kültür merkezi olarak kullanılmaktadır. Bursa da ilk kez 1965 yılında düzenlenen ve her yıl 7-31 Temmuz tarihleri arasında açık kalan Bursa Milli Fuarı yaklaşık m2 alan üzerinde düzenlenmekte olup, Bursa nın ekonomik hayatına faydalar sağlamakta ve turizme canlılık getirmektedir. Milli fuar dışında Gıda ve Tarım Fuarı, Giyim ve Tekstil Fuarı ile Mobilya ve Dekorasyon Fuarı düzenlenmektedir. Tablo M.16. Özel Kutlama Günleri Kutlamanın Adı Yapıldığı Yer Kutlama Tarihi Bursa nın Fethi Bursa 6 Nisan Uluabatlı Hasan ı Anma Töreni Karacabey 29 Mayıs Kocayayla Şöleni Keles Haziran ın 3 Pazar Günü Göynükbelen Çilek,Kiraz Şenliği Orhaneli Haziran Celal Bayar ın Ölüm Yıldönümü Gemlik-Umurbey 22 Ağustos İnegöl ün Kurtuluşu İnegöl 6 Eylül Yenişehir in Kurtuluşu Yenişehir 6 Eylül Süleyman Çelebi yi Anma Bursa Eylül Biber Şenliği Yenişehir 6 Eylül Gemlik in Kurtuluşu Gemlik 10 Eylül Orhangazi nin Kurtuluşu Orhangazi 10 Eylül Bursa nın Kurtuluşu Bursa 11 Eylül Orhaneli nin Kurtuluşu Orhaneli 11 Eylül Mudanya nın Kurtuluşu Mudanya 12 Eylül Mustafakemalpaşa nın Kurtuluşu Mustafakemalpaşa 13 Eylül Karacabey in Kurtuluşu Karacabey 13 Eylül İlkbahar Panayırı Mustafakemalpaşa Mayıs Bursa Giyim ve Tekstil Fuarı Bursa 1-15 Haziran Uluslararası Bursa Festivali Bursa 12 Haziran-12 Temmuz Bursa Milli Fuarı Bursa 7-31 Temmuz Bursa Mobilya Dekorasyon ve Halı Fuarı Bursa 5-14 Ağustos Sonbahar Panayırı Mustafakemalpaşa 1-3 Eylül Bursa Gıda ve Tarım Fuarı Bursa Eylül Hayvan ve Emtia Pazarı İznik 5-8 Ekim Zeytin Festivali Orhangazi Kasım Mütareke Şenlikleri Mudanya 3-11 Eylül 352

354 M.3.5. Endüstriyel Yapılar : Bu konuyla ilgili ayrıntılı bilgiler, (K). Sanayi ve Teknoloji başlığı altında incelenmiştir. M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar : Konu başlığı altında il içerisinde yerleşim bulunmamaktadır. M.3.7. Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar : Bursa İli doğal güzellikleri açısından zengin olduğu için, turizm bakımından önemli bir yeri vardır. Sıcak su kaynaklarının bolluğu, kış sporlarına elverişli Uludağ ın varlığı, Marmara denizi kıyısındaki plajları, yörenin turist çeken bir merkez olmasını sağlamıştır. Fiziki Özellikler Bursa İli turistik nitelikteki doğal kaynaklar bakımından oldukça zengindir. Bunları kaplıca türü jeotermal şifalı su kaynakları ve doğal güzelliği olan gezi ve mesire yerleri, deniz kıyısındaki plajları inceleyebiliriz. A. Kaplıca Türü Jeotermal Şifalı Su Kaynakları İçmeler ve kaplıcalar bakımından zengin olan Bursa nın yararlı sıcak suları Uludağ ın kuzey eteklerinden çıkar. Bursa merkezinde çekirge bölgesindeki kaplıcalar ile Gemlik, İnegöl, Orhaneli, Orhangazi ve Mustafakemalpaşa ilçesindeki ılıca ve kaplıca kaynakları iç turizmin hareketli kaynaklarıdır. Merkez de Çekirge de çıkan kaynakların en önemlileri şunlardır; a) Çekirge Kaplıcaları Vakıfbahçe Kaynağı na bağlı olan kaplıcalar Bursa merkezde Çekirge semtindedir. Çekirge deki tüm oteller, Çelik Palas ve Askeri Hastane bu kaplıcalara bağlıdır. Toprak kalevi acı bikarbonatlı olan bu kaplıcanın suları banyo olarak romatizmal sendromlar, hareket sistemin ağrılı hastalıkları, damar tıkanıklıkları, diyabet, gut ve metabolizma bozuklukları, içme olarak karaciğer ve safra yolları hastalıklarına iyi gelmektedir. b)kükürtlü Kaplıcaları Bademli Bahçe Kaynağı na bağlı olan bu kaplıcalar, Bursa merkezi ile Çekirge arasındadır.7 kaynağı vardır. Kükürtlü Oteli, Yeni Kaplıca, Kaynarca ve Karamustafapaşa hamamları bu kaynağa bağlıdır. Kükürtlü ve radyoaktif olan bu sular, banyo ve içme olarak Vakıfbahçe Kaynağı ile aynı özelliklere sahiptir. Ayrıca kükürtlü suları periferik damar hastalıklarına ve kronik iltihaplı hastalıklara iyi gelmektedir. c) Oylat Kaplıcaları İnegöl ün 27 km. güneyindedir. 3 kaynağı vardır. Burada 2 otel, 4 motel ve 2 kapalı yüzme havuzu bulunur. Toprak kalevi acı bikarbonatlı olan bu sular Bursa kaplıca sularının etkili oldukları hastalıklar dışında sedatif hastalıklara, içme olarak da blürez hastalıklara iyi gelmekte ve zayıflamaya yardımcı olmaktadır. d) Dümbüldek Kaplıcası Mustafakemalpaşa ya 19 km. uzaklıkta Akarca köyündedir. Belediye tarafından işletilen otel ve hamamlar vardır. Banyo olarak ağrılı sendromlar, periferik sirkülasyon düzenleyici, içindeki demir nedeniyle cilt üzerinde astrojen olarak ve deri üzerindeki kırışıklıkları giderici, içme olarak da karaciğer mide, bağırsak, pankreas ve safra kesesi rahatsızlıklarını giderici özellikleri bulunmaktadır. 353

355 e) Gemlik (Terme) Kaplıcası Gemlik ilçe merkezinin güneyinde Umurbey köyü yolu üzerindedir. 68 yataklı bir otel, lokanta ve bir havuz bulunmaktadır. Kaynağın suyu romatizma, nevralji, zihinsel yorgunluk, nevrasteni ve kalp hastalıklarına iyi gelmektedir. f) Ağaçhisar Kaplıcası Orhaneli ne bağlı Ağaçhisar köyündedir. Hafif kükürt kokulu olan kaynak suları banyo olarak ağrılı hastalıklara, çamur uygulamalarında da uyuz ve deri hastalıklarına iyi gelmektedir. g) Sadağ Kaplıcası Orhaneli ne bağlı Sadağ köyündedir. Banyo uygulaması ile ağrılı hastalıklara iyi gelmektedir. h) Çitli Madensuyu İnegöl ilçesinin 11 km. güneydoğusunda Çitli köyündedir. Yanyana üç çeşmeden akan kaynaklardan biri madensuyu olarak şişelenmekte, serbest karbondioksitli olan diğeri madensuyu sodası yapımında kullanılmaktadır. Üçüncü ise içimi zor, gazsız ve acı bir sudur. Bikarbonatlı olan bu kaynak suları içme şeklinde sindirim sistemi, karaciğer ve pankreas rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılır. Demir de içeren bu sular kansızlık ve deri üzerindeki kırışıklıkları gidermeye yaramaktadır. ı) Mustafakemalpaşa Maden Suları Yörede iki madensuyu kaynağı vardır. - Mineviz Madensuyu İlçe merkezine 2 km. uzaklıkta Mineviz köyündedir. Suyun sıcaklığı 19 0 C dir. - Akarca Madensuyu İlçe merkezine 2 km. uzaklıkta Akarca köyündedir. Suyun sıcaklığı 17 0 C dir. Her iki madensuyu da içme olarak mide, bağırsak, karaciğer, safra kesesi ve pankreas rahatsızlıklarında etkilidir. j) Ilıca Termal Kaynakları Harmancık ilçe merkezine 5 km. uzaklıkta bulunmaktadır. Altyapısı yetersizdir. Diğer önemli kaplıca ve hamamlar M h bölümünde ayrıntılı olarak açıklanmıştır. M.3.8. Bürolar ve Dükkanlar : Kent içerisinde yer alan büro ve dükkanlar, İlimizde mevcut bulunan iş merkezlerinde, Plazalarda, Alışveriş Merkezlerinde, pasaj ve iş hanlarında yoğun bir yerleşim içindedir. Dükkan konumunda olan binalarda toplum ihtiyacına dönük her nevi mal ve malzeme satılmasının yanı sıra, kuyumculuk uğraşı veren dükkanlar tarihi Kapalıçarşı da faaliyet göstermektedir. M.3.9. Kırsal Alanda Yapılaşma : Kırsal alanlarda tarım ve hayvancılıkla uğraşılması nedeniyle çiftlik türü yapılaşmalar görülmektedir. 354

356 M Yerel Mimari Özellikler : İlimiz içerisinde yer alan eski binalar, Osmanlı-Türk kültürü mimari özellik içerisinde iki- üç katlı olarak eski konumlarını koruyarak yerli mahalleler içerisinde günümüze kadar ulaşmalarına rağmen, harap ve kullanılmaz durumda olanlar restore edilerek eski konumlarına getirilmekle beraber sayıları çok azdır. Eski Bursa evleri de, Bursa'nın önemli anıtları olarak sayılabilir. Kendine özgü tekniği ve mimari yapısıyla dikkat çeken Bursa evleri ne yazık ki, tüm önlemlere karşın yok olmaktadır. Genellikle iki katlı ve dağın eğimine göre özel planlı olarak yapılan Bursa evlerinin en önemli özellikleri, geniş ve yemyeşil bahçeleri ile şakır şakır akan çeşmeleridir. Bursa Kadı Sicilleri'ndeki tereke (veraset) kayıtlarında, Bursa evlerinin tüm özellikleri ayrıntılı olarak yazılmıştır. Bu kayıtlara göre Bursa evlerinin hemen hemen tümünün iki katlı ve bahçeli olduğu anlaşılmaktadır. Bu evlerin yapıları incelendiğinde Bursa'da çeşitli sosyal gurupların yaşadıkları evlerin farklı olduğu anlaşılır. Ancak çoğunlukla Bursa evlerinde; üstte üç oda, altta bir oda, bir sofa, bir fırın vardır. Bursa evlerinin hemen tümünün bahçeli, ev içinde akar çeşme bulunduğu anlaşılmaktadır. Bazı evlerde ise; iki alt oda, iki sofa, bir bodrum, bir üst oda bulunur. M Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller : Bina yapımında; kum, çakıl, taş, mıcır, tuğla, kiremit, çimento, kireç, v.b. gibi materyaller kullanılmaktadır. M.4. Sosyo-Ekonomik Yapı : M.4.1 İş Alanları ve İşsizlik: İlimiz İş Kurumu kayıtlarına göre işsizlerin vasıfları ve sayıları aşağıda tabloda verilmiştir. Tablo M.17. İlimizde işsizlerin vasıf ve sayıları (Eylül-2004) Vasıf Öteki Makine Motor ve Tamirci II Öteki Metal tezgah Ayarcı ve Operatör II Öteki Prof. Teknik ve Ily. Per.II Öteki Sabit Motor ve Ilg. Tec. Op. I Öteki Taşıma Araç. Sürücü Ilg. El. II Öteki Boyacılar Öteki Elektrik, Elektronik İşçileri Öteki Hizmet İşçileri Öteki İmalat İşçileri ve İlgili İşçiler Öteki İnşaat ve İlgili İşçiler Öteki Makine Mont. ve Tam. Mak. Öteki Metal Tezgah Ayarcı Op. Öteki Profesyonel Teknik İlgili Per. Öteki Sabit Motor ve İlgili Tec. Op. Öteki Taşıma Araç Sürücü ve İlg. El. Satış İşçileri Sıhhi Tesisatçılar ve Boru Tes. Sıvacılar Soğuk Demirci Erkek 458 Kadın 0 Toplam

357 Tahmil-Tahliye İşçi. Malz.Taş.Op. II Tahmil-Tahliye İşçi. Malz.Taş.Op. Tarım-Orman İşçisi, Balıkçı, Avcı Taş Kesiciler ve Oyma İşçileri Teknisyenler Teknik Ressamlar Terziler, Kürk ve Şapka İşçileri Topograflar ve Teknisyenler Torna Tezgahı Operatörü (Metal) Tütün ve Sigara İmali İşçileri Üretim Nezaretçileri ve Ustabaşılar Vinç ve Ceraskal Operatörleri Yayın Ses Cihazları Operatörleri Yöneticiler Ağaç Hazırlama İşçileri Ağır Vasıta Şoförü Aşçılar Ateşçi (Buhar Kazanı) Ayakkabı ve Deri Eşya İmali İşçileri Beden İşçisi Beton Kalıpçısı Bilgisayar Operatörleri Büro Nezaretçileri ve Büro Elemanları Çatı ve Mozaik İşçileri Daktilo ve Bilgisayar Operatörü Debağlar ve Deri İşçileri Değirmen, Fırın, İşçi Besin İşçileri Demirci (Genel) Dokumacı, Örgücü ve İlgili İşçiler Duvarcı (Tuğla, taş) Eczacı, Eczacı Yardımcısı, Beslenme Uzmanı Elektrik Tesisatçıları Elektrik ve Elektronik Monitörleri Elyaf Hazırlayıcı İplikçi ve Sarıcı Freze Tezgahı Operatörü (Metal) Garsonlar ve Barmenler Hekimler, Veterinerler ve İlgili Personel Hemşire, Ebe, Tıp Teknisyenleri İnşaat, Beton Demiri İşçisi İnşaat Boyacıları İnşaat Makinaları ve Operatörleri Kağıt Hamuru ve Kağıt İmali İşçileri Kağıt, karton ve Kağıt Eşya İmali İşçileri Kasarlayıcı, Boyacı ve Öteki Dok. Kauçuk, Plastik Ürün ve Taşıt Las. İml. Ü. Kaynakçılar ve Pürmüzcüler Kesici, Dikişçi ve Döşemeciler Kimyager ve Fizikçi Kimyasal İşlemciler ve İlgili İşçiler Madenciler-Taş Ocakçılar Marangozlar ve Doğramacılar Matkap Tezgahı Operatörü (Metal) Mermer ve Karo-Fayans Döşeyici Metal İşlemcileri Metal Levha ve Metal İnşaat Haz.ve Mont

358 Mimar, Mühendis Mobilya İlgili Ağaç İşleri Motorlu Araç Tamirci Makinist Muhasebeci ve Kasadar Mücevher, Cam, Kil ve Porselen İşçileri Mürettip, Matbaa İşçileri Nakliye ve Haberleşme Elemanları Öteki Hizmet İşçileri I M Göçler : Doğal kaynakları çok zengin olan Bursa ilinde bir yandan otomotiv, öte yandan tekstil sanayiinin yerleşmesi sonucu, Bursa'ya gerek yurt içi gerekse yurt dışından göç hızlanmıştır. Bursa ili istatistiklerine göre nüfus artışı yönünden en çok %5'lere kadar ulaşmıştır. Bursa il nüfusu ise Doğu Marmara Bölge nüfusunun % 12,6'sını oluşturmaktadır ve nüfus bakımından Türkiye'nin 4. büyük ili konumundadır. Bursa ilinde 2000 yılı nüfus bilgilerine bakıldığında 204 kişi/km2 yaşamaktadır. İl genelinde hane halkı büyüklüğü ise gittikçe düşme eğilimi göstermektedir yılında 5 kişi iken 2000 yılında 3,9 kişi olmuştur. Bursa ilinde yıllık nüfus artış hızının en yüksek olduğu dönem %o 33,33 ile yılları arasında olmuştur döneminde ise yıllık nüfus artış hızı %o 28,6'dır yılında Bursa ilinde yaşayan kentli nüfus oranı % 28,6 iken 1960 yılından sonra kentli nüfusunda hızlı bir artış yaşanmış ve 2000 yılında kent de yaşayanların oranı % 76,8'e yükselmiştir. M.4.3 Göçebe İşçiler (Mevsimlik) : Bölge içerisinde göçebe olarak mevsimlik çalışan işçilerin istihdam edildikleri iş kolları genel olarak inşaat, tarım, sanayi ve kamu kurumlarında yer almaktadır. Tarım, sanayi, ve kamu kuruluşlarında mevsimlik çalışan işçilerin yoğunluğunu genel olarak yörenin yerli halkı oluşturmaktadır. Bu itibarla göçebe niteliğindeki mevsimlik işçiler bölge içerisinde yoğun bir çalışma gösteren yazlık ve kışlık konut inşaatlarında beton, demir, sıva, boya, kalıp ve iskele yapımlarında usta ve işçi olarak çalışmaktadır. Göçebe işçi yoğunluğu Anadolu nun Doğu, Güneydoğu ve Karadeniz Bölgeleri halkından oluşmakta olup, bu bölgelerdeki işsizlik sonucunda sosyo-ekonomik yapıların olumsuz etkilenmesinden kaynaklanmaktadır. M.4.4 Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı : Bursa ilinin toplam yüzölçümü hektar olup, bunun % 40'ı tarım arazileri, % 45'i orman ve fundalıklar, % 4,5'i çayır mera ve % 10,5'i tarım dışı araziden oluşmaktadır. Türkiye genelinde ise bu durum, tarım arazileri için %34, orman ve fundalıklar %26, çayır mera arazileri %26 ve tarım dışı araziler % 13 oranındadır. İlimizde kent toprağı kamu malı, hazine malı, belediye malı ve özel mülk olarak mülkiyet dağılımındadır. M.4.5 Konut Yapım Süreçleri : Kent içerisinde ve ilçemizde yapılaşmakta olan yazlık ve kışlık konut yapımları betonarme tip yapılar olup, bu yapılar serbest inşaat sektörü ile, toplu konut içerikli kooperatiflerle inşa edilmektedir. İnşaat faaliyetleri, yılın 12 ayını kapsayacak şekilde sürdürülmesine karşın, betonarme karkas yapım faaliyetleri genellikle Nisan ayından 357

359 başlayarak Kasım aylarına kadar sürdürülmekte olup, kış aylarını kapsayan süreç içerisinde bina içi (tesisat, doğrama ve iç kaplama) yapım çalışmaları yapılmaktadır. M.4.6. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleri : Kentlerde yaşayan sanayi ve hizmet sektöründe çalışan nüfusun artmasıyla ve göç ile birlikte, ailelerin küçülmesi, genç nüfusun ve Uludağ Üniversitesi'nin etkisi ile konut ihtiyacındaki artış, konut talebini arttırmaktadır. Ayrıca ülkemizde konutun sosyal güvence olarak görülmesi, her ailenin gelecekteki yaşantısını rahatlatmak amacıyla ev sahibi olma isteği, Bursa'da özellikle sahil kesimlerde yazlık turizmi ve Uludağ eteklerinde yayla turizmi ile gerçekleşen konut talebini arttırmıştır. Balkan Ülkelerinden, Anadolu nun Doğu, Güneydoğu ve Karadeniz Bölgeleri halkından ilimize olan göçler sonucunda, insanların barınma ihtiyaçlarını sağlaması amacıyla kent merkezinin bazı bölgelerinde kaçak gecekondular bulunmaktadır. Gecekondu yapıları yasal olmayıp, bu konuda Belediyelerimizin kaçak yapılaşmayı önlemek amacıyla çalışmaları devam etmektedir. Bu çerçevede toplu konut içerikli kooperatif inşaatlarına halkımız yönlendirilmektedir. Bursa ilinde Türkkent Kooperatifler Birliği bünyesinde çalışan ve faaliyet gösteren tek kuruluş Emirkoop.'dur. Emirkoop. 95 konut kooperatifinin üyesi olduğu bir birliktir. İlk kez 1985 yılında kurulan birlik, Değirmenlikızık I. ve II. Etap Toplu Konut Alanı, Ataevler Toplu Konut Alanı ve en son olarak da Ertuğrulkent yeni yerleşim alanı adı altında toplu konut uygulama projelerine imza atmıştır. Değirmenlikızık, Ataevler bölgelerinde uygulamalar tamamlanmış ve kişi anahtar teslimiyle konutlarına kavuşturulmuştur. Emirkoop. tarafından 1985 yılında başlatılan kentin doğusundaki Değirmenlikızık toplu konut uygulamaları alt ve orta gelir grubuna hitap edecek şekilde planlanmış ve o yıllarda yapılan konutlar bu amaca hizmet etmiştir. Kentin batısında yer alan Ataevler toplu konut alanının ise adeti yine düşük gelirli kesime, (75100 mı arası) 3344 adeti ise orta gelirli kesime hitap etmiştir. Ancak 1990 lı yıllardan sonra gerek konut, maliyetlerinin artması, gerek de konut standartlarındaki taleplerin artması nedeniyle Ertuğrulkent'te başlatılan çalışmalarla toplam 108 adet bireysel yapı kooperatiflerinin organizasyonuyla orta ve üst gelir grubuna hitap eden toplam 7000 konut inşaata başlamıştır.arsa alt yapı bedeli için toplanılan paralarla imar planı, şuyulandırma, elektrik trafoları, zemin etüt ve yollar yapılmıştır adet konut 2003 yılı itibarıyla bitmiştir. Ancak, Ertuğrulkent'te yapılaşmalar devam etmesine rağmen su, elektrik, doğalgaz gibi alt yapı sistemlerinin henüz tamamlanmamış olması sebebiyle konutları biten mülk sahiplerine anahtar teslimi yapılamamaktadır. M.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel Etkileri İl merkezi yerleşim alanı içerisinde çevresel etkilerde görüntü, gürültü ve hava kirliliği gibi konulara ek olarak yapılaşma alanlarının temel altyapı hizmetlerinin planlı ve amaca uygun olarak zamanında yapılmaması ele alınacak hususlar içerisindedir. Bu çevresel etkiler içerisinde, görüntü olumsuzluğu olarak söylenebilecek temel esas yeni yapılaşma içerisindeki binaların dış mimari görünümlerinin hane halkının rahat kullanımına yönelik tarzda yönlendirilmeleri ile, dış cephe kaplamalarındaki renk ve desen uyumsuzluğunun olmasıdır. Gürültü olumsuzluğu içinde ifade edilebilecek en büyük etken ana caddelerimizde yapılaşmış konutların, doğal olarak yoğun araç trafiğine maruz kalmaları nedeniyle bina duvar ve pencerelerinde trafik gürültüsünü önleyecek tarzda ses yalıtımında gerekli önlemlerin alınmayışıdır. 358

360 M.5.1. Görüntü Kirliliği: M.5.2. Binalarda Ses İzolasyonu : İlimiz kent merkezi yerleşiminde yer alan binaların ses izolasyonlarının yaptırımına dönük yerel yönetim hüküm ve kararları bulunmakla beraber, trafik gürültüsüne maruz ana caddeler üzerinde bulunan (ekonomik gücü yüksek mal sahiplerince) bazı binalarda özel olarak çift cam ve duvar izolasyonu işlemleri münferit olarak yaptırılmaktadır. M.5.3. Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları : Bu konuyla ilgili ayrıntılı bilgiler (O). Gürültü ve Titreşim b a ş l ı ğ ı altında incelenmiştir. M.5.4. Ticari ve Endüstriyel Gürültü : Bu konuyla ilgili ayrıntılı bilgiler (O). Gürültü ve Titreşim başlığı altında incelenmiştir. M.5.5. Kentsel Atıklar : Bu konuyla ilgili ayrıntılı bilgiler (N). Atıklar başlığı altında incelenmiştir. M.5.6. Binalarda Isı Yalıtımı : Ülkemizde ısınmada kullanılan yakıt tüketiminin artması ve hatalı kullanılan ısıtma tesislerinin büyük boyutlarda hava kirliliğine yol açması sonucu ortaya çıkan sorunları bir ölçüde gidermek, yakıt tüketimini azaltmak amacıyla hazırlanan Isı Yalıtım Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiş bulunmaktadır. Bu itibarla, 3030 sayılı Büyükşehir belediyelerinin yönetimi hakkında kanuna tabi Belediyeler de dahil olmak üzere tüm Belediyelerin Belediye ve mücavir alanlarında yapılacak resmi ve özel yapıların, ısı kayıpları açısından çevre şart ve gereklerine uygun düzeyde yalıtılması ve hususun düzenlenecek bir yalıtım projesi ile gösterilmesi gerekmekte olup, proje yapımlarında ülke geneli üç bölgeye ayrılarak her bölgeye ait ısı yalıtım değerleri ayrı ayrı belirtilmiştir. M.6. Nüfus M.6.1. Nüfusun Yıllara Göre Değişimi : İlimizde geçmiş yıllara ait nüfus tablosu aşağıda verilmiştir. YIL TOPLAM İL NÜFUSU (ŞEHİR+KÖY)

361 YILLARI ARASI NÜFUS DURUMU NÜFUS Nüfus YILLAR Bursa İli İlçe nüfusları aşağıdaki tabloda verilmiştir. Tablo M Yılları Nüfus Sayımı Sonuçlarına Göre İlçe Nüfusları 1990 Genel Nüfus Sayımı 2000 Genel Nüfus Sayımı İlçe Adı Toplam Şehir Köy Toplam Şehir Köy Nilüfer Osmangazi Yıldırım Büyükorhan Gemlik Gürsu Harmancık İnegöl İznik Karacabey Keles Kestel Mudanya Mustafakemalpaşa Orhaneli Orhangazi Yenişehir Toplam

362 NÜFUS SAYIMINA GÖRE İLÇE NÜFUSLARI KARŞILAŞTIRMASI NÜFUS Yenişehir Orhangazi Orhaneli Mustafakemalpaşa Mudanya Kestel Keles Karacabey İznik İnegöl Harmancık Gürsu Gemlik Büyükorhan Yıldırım Osmangazi Nilüfer 0 YILLAR M.6.2. Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı : İlimiz 1985, 1990 ve 2000 yılları yaş ve cinsiyet gruplarına göre dağılımı Tablo M.15. de verilmiştir. Tablo M.19. Bursa İli Nüfusunun Yaş Grubu ve Cinsiyete Göre Dağılımı, (1985 ve 2000) YIL I TOPLAM T E K YILI E K YAŞ GRUBU E K E K YAŞ GRUBU E K E K E K E K E K E K E K E K E K YAŞ GRUBU Bilinmeyen E K E K E K E K E K E K E K YILI

363 YILLARI NÜFUS SAYIMI SONUÇLARINA GÖRE KADIN-ERKEK DURUMU SAYISI Erkek Kadın YILLAR Tablo M Yılı Nüfus Sayımı Sonuçlarına Göre Yaş Grubu Dağılımı Sayısı Oran (%) Yaş Grubu Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın ,19 51,62 48, ,56 51,36 48, ,87 51,6 48, ,86 51,35 48, ,07 46,59 53, ,16 50,42 49, ,19 51,08 48, ,84 50,58 49, ,90 51,11 48, ,76 51,28 48, ,59 50,35 49, ,50 49,66 50, ,02 47,36 52, ,73 47,09 52, ,93 42,97 57, ,07 43,66 56, ,42 39,59 60, ,32 37,04 62,96 Bilinmeyen ,03 48,06 51,94 Toplam ,00 50,09 49,91 362

364 2000 YILI NÜFUS SAYIMI SONUÇLARINA GÖRE YAŞ GRUBU DAĞILIMI SAYISI Erkek Kadın Bilinmeyen YAŞ GRUPLARI Bilinmeyen ,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0, ORAN (%) 2000 YILI NÜFUS SAYIMI SONUÇLARINA GÖRE YAŞ GRUBLARININ NÜFUSA GÖRE OARANLARI YAŞ GRUPLARI M.6.3. İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları : Nüfus yoğunluğu; km2 alan başına düşen kişi sayısını göstermektedir. İlimiz merkez ilçe ve diğer ilçelerin nüfus yoğunlukları aşağıdaki tabloda verilmiştir. 363

365 Tablo M.21. İlçelerin Yüzölçümleri ve 2000 Yılı Nüfus Sayımına Göre Nüfus Yoğunlukları Yüzölçümü (km2) Nüfus Yoğunluğu Nilüfer Osmangazi Yıldırım Büyükorhan Gemlik Gürsu Harmancık İnegöl İznik Karacabey Keles Kestel Mudanya Mustafakemalpaşa Orhaneli Orhangazi Yenişehir İlçe Adı GENEL M.6.4. Nüfus Değişim Oranı : İlimizde geçmiş yıllara ait nüfus değişim oranı tablosu aşağıda verilmiştir. Tablo M Yılları Arası Nüfus Artış Hızları Yıllar Nüfus Artış Hızı (%o) 20,84 18,62 29,45 17,01 23,07 25,18 35,51 28,44 38,26 28,62 364

366 Nüfus Artış Hızı (%o) NÜFUS ARTIŞ HIZI (Binde) YILLARI ARASI NÜFUS ARTIŞ HIZLARI YILLAR Tablo M ve 2000 Yılları Nüfus Sayımı Sonuçlarına Göre İlçelerin Nüfus Artış Hızları 1990 Genel Nüfus Sayımı 2000 Genel Nüfus Sayımı İlçe Adı Toplam Şehir Yıllık nüfus artış hızı Köy Toplam Şehir Köy Toplam Şehir Köy Nilüfer ,87 130,65 38,24 Osmangazi ,89 20,17 51,93 Yıldırım ,99 39,02 26,27 Büyükorhan ,77-11,69-16,87 Gemlik ,35 23,75 12,10 Gürsu ,77 52,48 Harmancık ,91 10,35-33,36 İnegöl ,07 39,86 38,03 İznik ,52 15,73-0,44 Karacabey ,65 24,91-10,49 Keles ,23 8,25-20,18 Kestel ,98 59,00 Mudanya ,35 53,35 22, ,11 20,84-13,10 M.Kemalpaşa ,88 0,82 Orhaneli ,44 22,66-5,23 Orhangazi ,97 33,15-0,25 Yenişehir ,94 20,62-9,10 Toplam ,62 34,67 10,90 365

367 Yer değiştirme olayları sanayi faaliyetleri ile nüfus arasındaki ilişkiyi en belirgin şekilde ortaya koyar nüfus sayımında merkez ilçe dışında 10 ilçeden oluşan Bursa İli nin % 36,5 ini ( ) kırsal nüfus oluşturmakta iken, 1990 yılında kırsal nüfus kişi ile toplam nüfusun % 27,8 ine gerilemiştir. Kırsal nüfusun toplam nüfus içerisindeki payının azalması, bir önceki bölümde de belirtildiği gibi, il ekonomisinde tarım sektörünün payındaki gerilemenin yanında, sanayi ve hizmetler sektöründeki gelişmelerden dolayı ilin gerek kendi içinde ve gerekse diğer illerin kentsel ve kırsal kesiminden aldığı göç nedeniyledir. Nitekim, 1990 nüfus sayımı sonuçlarına göre, yılları arasında Bursa İli içinde kişi (1985 nüfusuna göre % 4) yer değiştirmiştir. İl içindeki net göç sayısı kişi olup göç tamamen (% 99,6) köylerden il merkezine doğru gerçekleştirmiştir. (Tablo N.7.) Buna karşılık Bursa İli dışına ilişkin nüfus hareketlerine bakıldığında, Bursa İli nin son iki sayım arasında toplam kişi göç aldığı, kişi göç verdiği sonuçta kişi net göç aldığı görülmektedir. (Tablo N.7 ve N.8). Bursa İli sayısal olarak net göç alan iller arasında, İstanbul ( kişi) ve İzmir ( kişi) den sonra üçüncü sırada, net göç hızına göre % 62 ile altıncı sırada yer almaktadır. Bursa İli ne dışarıdan gelen nüfusun profiline bakarsak, net göçün % 65 ini şehir merkezlerine, kalan % 35 ini ise köylere yerleşenler oluşturmaktadır. Ayrıca 1952 ve 1973 Bursa için en önemli olgu, Bulgaristan dan gelen çok sayıda göçmenin Bursa-Mudanya yolu üzerinde kurulan bir mahalleye yerleştirilmesidir yıllarında gerçekleşen zorunlu göç sonucunda Türkiye ye gelen yaklaşık soydaşın çok büyük bir kısmının (70 bin kişi) Bursa ya yerleştiği görülmektedir. Bulgaristan dan Bursa ya gelenler kesin olarak bilinmemekle birlikte, bu sayının olduğu tahmin edilmektedir. Diğer yandan çeşitli Avrupa ülkelerinde uygun bir yatırım kenti olarak Bursa yı seçtikleri görülmektedir. Bursa imalat sanayi (BİMSA) nde çalışan civarındaki işçiden ünün örnekleme olarak alınarak yapılan araştırma sonuçlarına göre BİMSA da çalışanların % 73 ünün doğum yeri Bursa merkezi dışı, doğum yeri Bursa merkezi olanlar sadece % 26,6 olduğu görülmüştür. Bu da Bursa nın önemli oranda göç alan kent olduğunu göstermektedir. Bu durum, Bursa nın il olarak, hem sosyal, hem kültürel ve hem de ekonomik yönden cazip olduğunu kanıtlamaktadır. Tablo M.24. Bursa İli İç Göç Matrisi ( ) Göç Verenler İl Merkezi İl Merkezi İlçe Merkezi Köy Toplam Net Fark E K T E K T E K T E K T E K T Göç Alan Yerleşim Yerleri İlçe Merkezi E=Erkek; K=Kadın; T=Toplam 366 TOPLAM Köy

368 Tablo M.25. Bursa İli Dış Göç Matrisi ( ) Göç Alan Yerleşim Yerleri Göç Verenler E K T Bursa Köyler E K T Bursa Toplam E K T Bursa Dışı Şehir E K T Bursa Dışı Köy E K T Bursa Dışı Toplam E K T Şehir Merkezleri Köyler Toplam Bursa Şehirleri Göç alan Yerleşim Yerleri Bursa Dışı Şehir Mrk Bursa Dışı Köyler Bursa Dışı Toplam E=Erkek; K=Kadın; T=Toplam İlimizde bulunan turistik yerler şu şekilde ifade edilebilir: -Uludağ Milli Parkı: Uludağ da 2000m.den 2453 m. yüksekliğe kadar olan h lık alan 1961 de Milli Park yapılmıştır. %80 i ormanlıktır. Kayak alanı, oteller ve moteller vardır. Milli Parkın içinde karaca, geyik, kurt, çakal gibi yabani hayvanlar vardır. Kadıyayla, Sarıalan, Kirazlıyayla ve diğer dağ alanları dinlenme tesisleri bulunan yerlerdir. Buralara teleferikle gidilebildiği gibi oto ve otobüslerle de gidilebilir. -Oylat: İnegöl ilçesine 28.km. uzaklıkta bulunan çamlık içerisinde tesislerin yapılı olduğu iyi bir dinlenme yeridir. -Palamutluk: Bursa-Orhaneli karayolu üzerindedir. Meşe ormanlarıyla kaplı bir alandır. -Kocayayla : Keles ilçesine 5 km. yakınlıkta Çam ormanlarının içerisinde bulunan bir dinlenme yeridir. Suyu fazla olan Kocayayla da dinlenme tesisleri mevcuttur. -Kazancı Bayırı: Bursa-İnegöl karayolu üzerinde 28 km. uzaklıkta çok güzel suyu bulunan, her türlü dinlenme tesisi olan bir yerdir. -Karacabey Boğazı: Karacabey İlçesine 33 km. uzaklıkta Marmara Denizi kıyısındadır. İçme suyu ve piknik tesisleri mevcuttur. -Gölbaşı: Bursa-Ankara karayolu üzerindedir. Göl kıyısındadır. -Gümüştepe: Bursa-Orhaneli yolu üzerinde, her türlü dinlenme tesisi olan bir yerdir. -Seyitabat: Bursa-Kestel Derekızık köyü üzerindedir. Ayrıca, İlimiz merkezinde bulunan Kültürpark günün yorgunluğunun giderilebileceği en yakın dinlenme alanıdır. Kültürpark ta küçük bir göl ile sandal sefası yapılabilir. Ayrıca ağaçlar arasında piknik masaları ve çeşmeler vardır. Bursa fuarı da Kültürpark içerisindedir. 367

369 KAYNAKLAR : 1) Bursa Valiliği İl Planlama Müdürlüğü 2) Bursa Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğü, Brifing Raporu 3) Bursa Ticaret ve Sanayi Odası 4) T.M.M.O.B. Bursa Şubesi Brifing Raporu 5) Bursa Büyükşehir Belediye Başkanlığı 6) 1/ ölçekli Bursa 2020 Çevre Düzeni Strateji Plan Raporu 7) DİE Bursa Bölge Müdürlüğü 8) İl Sağlık Müdürlüğü 9) İl Milli Eğitim Müdürlüğü 10) Uludağ Üniversitesi 368

370 N. ATIKLAR Bursa da hızla artan nüfus, büyüyen sanayileşme ve yükselen refah düzeyine paralel olarak miktarı artan ve bileşimi değişen atıklar nedeniyle atık problemleri de büyümekte ve beraberinde önemli bir çevre sorunu meydana getirmektedir. Kentte, 5216 Sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu ve 5393 Sayılı Belediye Kanunları'na göre, katı atıkların toplanması, taşınması ve zararsız hale getirilmesiyle ilgili olarak Büyükşehir Belediyesi, İlçe ve İlk Kademe Belediyeleri, sorumlulukları doğrultusunda üzerlerine düşen görevi yerine getirmektedir. Kentte atık yönetimi için iki ana aşama söz konusudur: 1. Kaynakta Ayırım -Toplama -Taşıma, 2. Değerlendirme - Bertaraf. Kentte atıklar, tıbbi atıklar ve proses atıkları hariç, İlçe ve İlk Kademe Belediyeler ya da söz konusu Belediyelerin kontrolünde özel sektör tarafından toplanmaktadır. Proses atıkları, sanayiciler tarafından toplanıp, taşınmaktadır. Tıbbi atıklarsa; Büyükşehir Belediyesi tarafından toplanıp, taşınmaktadır. Atıkların bertarafı Büyükşehir Belediyesince gerçekleştirilmektedir. Kentte Tehlikeli Atıkların bertarafı için tesis mevcut değildir. Bu tür atıklar, lisanslı işletmelere gönderilmektedir. Kentte hafriyat atıkları için özel depolama alanları mevcuttur. Hafriyat atığı üreticileri atıklarını bu alanlara göndermektedirler. N. 1. Evsel Katı Atıklar Çevre kirliliğine neden olan önemli bir unsur katı atık sorunudur. Katı atıkların çeşit ve bileşimi ülkelerin ekonomik gelişme düzeylerine göre farklılık göstermektedir. Yapılan araştırmalara göre, gelişmiş ülkelerin kentsel atıklarının içinde kağıt, metal, plastik ve diğer sentetik maddeler daha çok bulunmaktadır. Buna karşın gelişmekte olan ülkelerde organik madde büyük bir oranı oluşturmaktadır. Kentte katı atıkların miktarları, özellikleri ve bileşenleri, mevsimsel ve mahalle bazında farklılıklar göstermektedir. Kentte oluşan atık miktarına ilişkin bilgilerse yılları için Tablo N.1'de yer almaktadır. 369

371 Tablo N Yılları Depolama Sahasında Bertaraf Edilen Atık Miktarları (TON) İlçe Belediyeler Toplamı Güzelyalı Belediyesi Demirtaş Belediyesi Görükle Belediyesi Emek Belediyesi Çalı Belediyesi Ovaakça Belediyesi Zeytinbağı Belediyesi Kayapa Belediyesi Kirazlı Belediyesi Akçalar Belediyesi Kurşunlu Belediyesi İlk Kademe Belediyeler Toplamı Büyükşehir Belediyesi Sınırları Dahilde Toplanan Evsel Atık Miktarı Yalova Belediyesi Karacabey Belediyesi Ticarethane ve sanayi evsel atık miktarı Park bahçe atığı (Büy.Bel.) Kurumlardan Gelen Atık Miktarı Toplam Evsel Atık Miktarı Tehlikeli Olmayan Proses Atıkları Tabakhane Atıkları Arıtma Çamuru Toplam Sanayi Atık Miktarı TIBBİ ATIK MİKTARI GENEL TOPLAM GELDİĞİ YER Osmangazi Belediyesi Yıldırım Belediyesi Nilüfer Belediyesi Mudanya Belediyesi Gürsu Belediyesi Kestel Belediyesi Gemlik Belediyesi TOPLAM

372 N. 2. Tehlikeli Atıklar Bursa kenti için önemli sorunlardan birisi de tehlikeli ve zararlı atıklardır. Bu tür atıklar, suda çözünerek veya gazlaşarak taşınan, kısa sürede solunum, sindirim veya deri absorbsiyonu ile zehirlilik yaratan veya uzun süreli kronik toksisiteye yol açan, kanserojen etki yapan, biyolojik canlı faaliyetini inhibe eden, çevrede tehlike yaratan atık maddeler olarak tanımlanmıştır. Benzer atıklar sanayide üretim yan ürünü, atık giderme tesis aksamı ve donanımı ile tüketicilerin atıkları, eski sanayi ürünleri ile ambalajları ve tarım koruma ilaçları ve boşalmış kutuları olabilmektedir. Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği nin devreye girmesiyle birlikte tehlikeli atıkların bertaraf sorumluluğu tamamıyla atık üreticisine ait olmuştur. Yönetmelikte tehlikeli atık kapsamındaki atıklar ayrıntılı olarak belirtilmiştir. Bursa da atıkların tehlikeli veya tehlikeli olmadıklarının sağlıklı olarak saptanabilmesi için fabrikalar İl Çevre ve Orman Müdürlüğü ile Büyükşehir Belediyesi tarafından denetlenmektedir. Denetimlerde ağırlıklı olarak otomobil, oto yan sanayi ve makine metal sektörü ele alınmıştır. Denetimlerde fabrikalardan Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Ek 11.A doğrultusunda atık analizi istenmekte ve analizlerin akredite laboratuvarlarda yaptırılması şeklinde yol gösterilmektedir. Tehlikeli olduğu saptanan atıklar, Kent Katı Atık Depolama Alanına alınmamakta, İZAYDAŞ (İzmit) Atık ve Artıkları Arıtma Yakma ve Değerlendirme Tesisi ne gönderilmesi sağlanmaktadır. Ayrıca, sanayicilerin yönetmelikte belirtilen atık beyan formunu doldurmaları ve atık analiz raporlarını yaptırmaları istenmiştir. Kent Katı Atık Depolama Alanı'na yılları arasında ton tehlikeli olmayan katı sanayi atığı depolanmıştır. Tehlikeli Atıklar için Bursa da Bertaraf Sahası mevcut değildir. Bursa dan İzaydaş a Giden Atıkların Dağılımı: 2005 yılı Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim TOPLAM Tehlikeli atık Yakma Tes. Evsel Atık İnert Atık Özel İşlem

373 BURSADAN İZAYDAŞ'A GİDEN ATIKLAR 2% 3% 0% 22% Tehlikeli atık Yakma Tes. Evsel Atık İnert Atık Özel İşlem 73% N. 3. Özel Atıklar N Tıbbi Atıklar Kentimizde hastanelerden kaynaklanan enfekte atıkların ayrı toplanması amacıyla Büyükşehir Belediyesi tarafından Dünya Bankası kredisi ile özel soğutucu sistemi ve kasasında 6 adet 0,75 m 3 hacme sahip sızdırmaz konteynerleri olan kapalı kasalı bir araç 1995 yılı Mayıs ayında satın alınmıştır. Aracın kasasındaki sıcaklık C dir. Araç Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği nde belirtildiği gibi rengi turuncuya boyanmış ve üzerinde klinik atık amblemi taşımakta olup, araçta çalışan personel turuncu renkli iş tulumu giymekte ve eldiven, maske, gözlük kullanmaktadır yılı Ocak ayından itibaren programa bir bölüm sağlık ocakları da dahil edilmiştir. Giderek artan atık miktarı nedeniyle Temmuz 1997 de bir araç daha satın alınmıştır yılında Büyükşehir Belediye sınırlarının genişlemesi göz önüne alınarak, tıbbi atıkları toplayan yükleniciden 1 araç daha istenmiştir. Böylece tıbbi atık toplama işinde kullanılan araç sayısı 3 e çıkmıştır. Tıbbi atıklar, Büyükşehir Belediyesi tarafından oluşturulan program dahilinde hastaneler, tıp merkezleri, poliklinikler ve sağlık ocaklarından toplanmaktadır. Tıbbi atıklar, araçlardaki konteynerlerle toplanmaktadır. Aynı konteynerlerden hastanelerde de mevcut olup, toplama sırasında dolu olan konteyner alınıp, boşu bırakılarak toplama yapılmaktadır. Sağlık ocakları ve kliniklerde atık miktarı az olduğundan atıklar, Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği'nde belirtildiği şekilde delinme ve taşınmaya dayanıklı 150 mikron kalınlığındaki kırmızı plastik torbalara konulmaktadır. Atığı toplanan hastane sayısı 25, sağlık ocağı ve poliklinik sayısı ise 200 dür Tıbbi atık bedelleri İl Mahalli Çevre Kurulu tarafından belirlenen 2005 yılı fiyat tarifesi doğrultusunda 372

374 dörder aylık dönemler halinde tahsil edilmektedir yılında ton tıbbi atık toplanarak bertaraf edilmiştir. Toplanan tıbbi atık miktarları Tablo N.2 d e verilmiştir. Tüm hastane ve büyük tıp merkezleri ile poliklinikler durum tespiti açısından periyodik olarak denetlenmekte ve denetim sonuçları rapor halinde İl Çevre ve Orman Müdürlüğü ne gönderilmektedir. Tıbbi Atık Toplama Ekibi Tablo N Yılları Arası Toplanan Atık Miktarları YILLAR MİKTAR (TON) 277,27 485,15 610,42 738,14 809,99 902,74 944, , , , yılında aylık bazda toplanan tıbbi atık miktarları ise Tablo N.3 de verilmiştir. Tablo N.3. Aylık Bazda Toplanan Tıbbi Atık Miktarları (2005) AYLAR MİKTAR (TON) 101,95 101,15 116,22 115,58 110,90 127,96 118,57 115,66 116,26 120,20 116,48 134, ,47 OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM ARALIK TOPLAM 373

375 Tıbbi atıklar Kent Katı Atık Depolama Alanı'nda çöp dökümü yapılan yerlerde evsel atıklar içerisine açılan çukurlarda kireçlendikten sonra gömülerek bertaraf edilmektedir. Bu atıkların üzeri hemen evsel atıkla örtülmektedir. Kentte tıbbi atıkların gelişen teknoloji ile uyumlu olarak ve Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği ne göre bertaraf edilmesi için çalışmalar devam etmektedir. N Atık Yağlar Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yayınlanan Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği hükümleri çerçevesinde atık motor yağlarının toplanması, taşınması, geri kazanımı ve bertarafı konusunda sistem oluşturulması amacıyla Belediyemiz tarafından koordinasyon çalışmaları yapılmış ve atık motor yağı üreten kamu kurum ve kuruluşlarında sistemin uygulanması ile ilgili olarak bilgilendirme toplantıları düzenlenmiştir. Yönetmelik hükümleri doğrultusunda atık motor yağlarının uygun bertarafının sağlanabilmesi için Büyükşehir Belediyemiz ile merkez ilçe belediyelerimizin atölyelerinden kaynaklanan atık motor yağları, Çevre ve Orman Bakanlığı ndan lisans almış Petrol Sanayicileri Derneği ne tarihinde düzenlenen tören ile verilmeye başlanmıştır. Çevre kirliliği oluşturma riski taşıyan ve PETDER tarafından toplanan atık motor yağları Çevre ve Orman Bakanlığı ndan lisans alan işletmelerde enerjisinden faydalanılmak suretiyle değerlendirilmektedir. Törenden Bir Görüntü N Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yayınlanan Bitkisel Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği hükümleri çerçevesinde yemeklik atık yağların lokantalar, sanayi mutfakları, oteller, motel ve yemekhaneler, hazır yemek yapan firmalar ile diğer yerlerden ayrı toplanabilmesi konusunda bu işletmelere yönelik olarak bilgilendirme toplantıları düzenlenmiş olup, işletmelerin lisanslı firmalarla irtibata geçmeleri istenmiştir. Sistemin kurulması ile ilgili çalışmalar devam etmektedir. 374

376 Bilgilendirme Toplantısından Bir Görüntü N Pil ve Aküler Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yayınlanan Atık Pil ve Akümülatörlerin Kontrolü Yönetmeliği hükümleri çerçevesinde kullanılmış pillerin ayrı toplanması için çalışmalar başlatılmıştır. Bu çalışmanın yapılabilmesi için daha önce okullara, resmi kurum, kuruluş ve bazı işletmelere verilmiş olan kullanılmış pil konteynerlerine ilave olarak, tüm kentte uygulama yapılabilmesi için Bakanlık tarafından yetkilendirilmiş kuruluş olan Pil İthalatçıları Derneği ile görüşmeler yapılmış, derneğin toplama ve eğitim programına Bursa İlinin de dahil edilmesi istenmiştir. Ayrıca Yerel Gündem 21 çalışma grupları ile ortak proje çalışmaları yürütülmektedir yılında tüm kentte pil atıklarının ayrı toplanması için ilgili taraflarca gerekli hazırlıklar yapılmıştır. Kullanılmış pil kutusu N Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller İlimiz sınırları dahilinde cips ve diğer yakma fırınlarından kaynaklanan küllerin geri kazanımına yönelik bir tesis bulunmamaktadır. N Tarama Çamurları İlimiz sınırları dahilinde tarama çamurlarının geri kazanımına yönelik bir tesis bulunmamaktadır. N Elektrik ve Elektronik Atıklar İlimiz sınırları dahilinde elektrik ve elektronik atıkların geri kazanımına yönelik bir tesis bulunmamaktadır. Atık üreticileri Lisanslı Tesislere yönlendirilmektedir. 375

377 N Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar İlimiz sınırları dahilinde kullanım ömrü bitmiş olan araçların geri kazanımına yönelik bir tesis bulunmamaktadır. N. 4. Diğer Atıklar N Ambalaj Atıkları Bu konuda ayrıntılı bilgiye N.9. bölümünde ulaşılabilir. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirilmesi N Hayvan Kadavraları İlimiz dahilinde hayvan kadavralarının geri kazanılmasına yönelik bir tesis bulunmamaktadır. N Mezbaha Atıkları İlimiz genelinde oluşan mezbahana atıkları için düzenli depolama işlemi uygulanmaktadır. N. 5. Atık Yönetimi Kentimizde, atıklar, atık cinslerine göre ayrılıp, toplanmakta ve bertaraf edilmektedir. Atık yönetimi için; 1. Kaynakta Ayırım -Toplama -Taşıma, 2. Değerlendirme - Bertaraf. iki ana aşama esas olarak alınmıştır. Bu doğrultuda atıklar türlerine göre ayrılıp toplanmakta ve bertaraf edilmektedir. Kentimizde oluşan atıkları ise 5 ana grup halinde toplayabiliriz. Bu gruplar; 1. Evsel Atıklar, 2. Tıbbi Atıklar, 3. Endüstriyel Atıklar. 3.1.Tehlikeli olmayan proses atıkları 3.2.Tehlikeli atıklar 4. Özel Atıklar 5. Gemi Atıkları şeklindedir. Kentimizde atıklar, bu çerçevede yönetmeliklere uygun olarak bertaraf edilmek üzere ayrılmakta, toplanıp taşınmaktadır. Atıkların yönetimi konusunda her atık türü ile ilgili bilgiler ilgili bölümünde verilmiştir. 376

378 Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği çerçevesinde atık miktarı aylık 1000 kg. ı geçen firmalar tehlikeli atık sahası oluşturarak, Müdürlüğümüze başvuruda bulunmaktadır Yılı içerisinde Tehlikeli Atık Taşıma Lisansı talep eden 5 firmaya ve 6 aracına Lisans verilmiştir. Tehlikeli Atıkların Bertarafı için firmalar, konusunda Türkiye de tek lisanslı bertaraf tesisi olan İZAYDAŞ a yönlendirilmektedir. Firmalar Atık Beyan formlarını ve Ulusal Atık Taşıma Formlarını düzenli bir şekilde İl Müdürlüğümüze göndermektedirler. N. 6. Katı Atıkların Miktar ve Kompozisyonu Kent Katı Atık Depolama Alanı na kabul edilen atık miktarları aylık olarak aşağıda Tablo N.4 teverilmiştir. Tablo N. 4. Kent Katı Atık Depolama Alanı na Kabul Edilen Atık Miktarları (2005 YılıAylık ve Günlük Ortalamalar) GELDİĞİ YER TOPLAM AYLIK ORT. GÜN. ORT. BİRİM OSMANGAZİ BELEDİYESİ YILDIRIM BELEDİYESİ NİLÜFER BELEDİYESİ MUDANYA BELEDİYESİ GÜRSU BELEDİYESİ KESTEL BELEDİYESİ İLÇE BELEDİYELER TOPLAMI GÜZELYALI BELEDİYESİ DEMİRTAŞ BELEDİYESİ GÖRÜKLE BELEDİYESİ EMEK BELEDİYESİ ÇALI BELEDİYESİ OVAAKÇA BELEDİYESİ ZEYTİNBAĞI BELEDİYESİ KAYAPA BELEDİYESİ KİRAZLI BELEDİYESİ AKÇALAR BELEDİYESİ İLK KADEME BELEDİYELER TOPLAMI TON TON/AY TON/GÜN , , , BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ SINIRLARI DAHİLİNDE TOPLANAN EVSEL ATIK MİKTARI Ticarethane ve sanayi evsel atık miktarı Park bahçe atığı (B. Bel.) KURUMLARDAN GELEN ATIK MİKTARI KARACABEY BELEDİYESİ YALOVA BELEDİYESİ TOPLAM EVSEL ATIK MİKTARI Tehlikeli Olmayan Proses Atıkları Tabakhane Atıkları Arıtma Çamuru TOPLAM SANAYİ ATIK MİKTARI TIBBİ ATIK MİKTARI GENEL TOPLAM ORAN % 39,04 28,02 9,18 1,43 2,27 1,85 81,81 1,07 0,74 0,88 1,89 0,43 0,39 0,17 0,00 0,00 0,00 5, , , , ,38 3 0, , , ,13 2 0,14 5 0, ,62 4 0, ,00

379 Kent Katı Atık Depolama Alanı nda kentteki atık kompozisyonlarının belirlenmesine yönelik olarak zaman zaman çalışma da yapılmaktadır yılında yapılan analiz sonuçlarına ilişkin ortalama değerler de aşağıda Grafik N.1 ve Grafik N.2 de verilmiştir: Grafik N.1. Atık Kompozisyonu (Yüksek Gelir) KENT KATI ATIK SIHHİ DEPOLAMA SAHASI MADDE GRUBU ANALİZİ SONUÇLARI (YÜKSEK GELİR - YÜZDE OLARAK) Tekstil 5% Plastik 10% Diğer 4% Metal 3% Cam 4% Organik Madde 52% Kağıt 22% Grafik N.2. Atık Kompozisyonu (Düşük Gelir) KENT KATI ATIK SIHHİ DEPOLAMA SAHASI MADDE GRUBU ANALİZİ SONUÇLARI (DÜŞÜK GELİR - YÜZDE OLARAK) Diğer 16,5 Tekstil 6% Plastik 11% Metal 9% Organik Madde 42% Cam 2% Kağıt 13% N. 7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Aktarma Merkezleri Kentte, 5216 Sayılı Büyükşehir Belediyesi Kanunu ve 5393 Sayılı Belediye Kanunları'na göre, katı atıkların toplanması, taşınması ve zararsız hale getirilmesiyle ilgili olarak 378

380 Büyükşehir Belediyesi, İlçe ve İlk Kademe Belediyeleri, sorumlulukları doğrultusunda üzerlerine düşen görevi yerine getirmektedir. Bu bağlamda, kentte katı atıkların toplanması ve taşınması İlçe ve İlk Kademe Belediyeleri tarafından gerçekleştirilmektedir. Büyükşehir Belediyesi, tıbbi atıkları toplamaktadır. Ayrıca, atıkların bertarafını Büyükşehir Belediyesi gerçekleştirmektedir. Kentte evsel atıkların yönetimine ilişkin olarak, geri dönüşebilen (Osmangazi ve Yıldırım belediyeleri sınırlarında Büyükşehir Belediyesi kontrolünde özel sektör tarafından) ve geri dönüşemeyen atıkların toplanması ve taşınması ilçe belediyelerin kontrolünde özel sektör tarafından gerçekleştirilmektedir. Kentte atıkların toplanması için ilçe belediyelerce poşetli ve konteynerli sistem kullanılmakta, ana arterlerden her gün, mahallelerden ise haftada 3 gün atık toplanmaktadır. Kentte toplanan atıklar, Büyükşehir Belediyesi'nce Kent Katı Atık Depolama Alanı'nda depolanarak bertaraf edilmektedir. Geri dönüşebilen atıklar ise Ayırma Tesisi'nde ayrılarak değerlendirilmektedir. N. 8. Atıkların Bertaraf Yöntemleri N Katı Atıkların Depolanması Kentte, Katı atıkların bertarafı konusundaki çalışmalar,1992 yılında hazırlatılan fizibilite raporu doğrultusunda ve 3566 TU nolu Dünya Bankası kredisi ile yapılmıştır. Bu doğrultuda, gerek kredi kapsamı ve gerek kredi kapsamı dışında Belediye özkaynakları ile gerçekleştirilen çalışmalar aşağıda verilmiştir. Demirtaş Eski Çöp Döküm Alanı Rehabilitasyonu Kentteki katı atıklar, 1965 li yıllardan sonra Demirtaş taki eski çöp döküm alanına depolanmıştır. Bu alanın çevreye verdiği zararlar ve alanda yer sıkıntısının başlamasıyla birlikte 1980 li yılların sonlarına doğru rehabilite edilmesine karar verilmiştir. Alanının Rehabilitasyonuna 26/09/1994 tarihinde başlanmış, rehabilitasyon tarihinde tamamlanmıştır. Rehabilitasyonla, sahanın çevreye olan olumsuz etkiler (yangınlar, kötü koku, duman... v.b.) minimuma indirilmiştir. Rehabilitasyon kapsamında, Ö Sahanın çevresine 1/2,5-1/3 lük eğimler verilerek şevlerin stabilitesi ile saha yüzeyine gelen yüzeysel suların akışı sağlanmıştır. Ö Sahanın gövdesine %2-3 lük eğimler verilerek yüzeydeki suyun çöp kütlesi içerisine girmesi önlenmiş, suyun şevlere yönlenmesi sağlanmıştır. Ö Sahada 51 adet gaz kuyusu rotary ve darbeli yöntemle açılmış, içine 140 mm lik HDPE boru ve 16/32 mm lik drenaj malzemesiyle gaz bacaları oluşturulmuştur. Ö Şev eteklerine 2000 m lik süzüntü suyu toplama kanalı ve boruları imal edilmiştir. Ö 8 hektarı gövdede,8 hektarı şevde olmak üzere toplam 16 ha alanda şevlerin ve gövdenin üzeri çöp kütlesinden itibaren sırasıyla 30 cm. drenaj malzemesi (16/32), 40 cm. geçirimsiz kil tabakası,40 cm. bitkisel toprakla kapatılmıştır. Böylece sahadan kaynaklanan kötü koku önlenmiş, yangınlar durdurulmuş, gaz çıkışı kontrol altına alınmıştır. 379

381 o Düzenlenen şevlerde toprak kaymasını önlemek amacıyla metre erozyon önleme çitleri yapılıp, 5500 adet fidan dikilmiştir. Dikilen fidanların sulanması amacıyla damlama sulama sistemi yapılmıştır. o Saha etrafına, şev diplerine,gövdeden sızamayarak akışa geçen yağış sularının şevde toplanması amacıyla, kuşaklama kanalına suyun aktarılacağı yağmur suyu geçişleri yapılmıştır. o Sahaya giriş-çıkış yolu ve bağlı bulunduğu cadde üzerinde bordür ve tretuvar düzenlemesi yapılmıştır. Deponi Gazından Elektrik Enerjisi Eldesi Depolama sahasında açılan 51 adet gaz kuyusundan çekilen gazdan elektrik enerjisi üretilmektedir. Sahadan çıkan yaklaşık % arasında bulunan metandan 1.4 MW/h kapasitesinde elektrik enerjisi üretmekte ve TEDAŞ 'a satışı gerçekleştirilmektedir. Böylece yaklaşık ailenin ihtiyacını karşılayacak kapasitede elektrik üretimi gerçekleştirilmektedir. Sonuç olarak; Ö Demirtaş Eski Çöp Döküm Sahası'nın yangın, süzüntü suyu, kötü koku oluşumu önlenmiş, Ö Deponi gazı kontrol altına alınmıştır. Ö Deponi gazlarının atmosferi kirletmesi önlenmiştir. Ö Ülke ekonomisi ve enerji üretimine az da olsa katkıda bulunmuştur. Kent Katı Atık Depolama Alanı İnşaatı 1992 yılında hazırlanan evsel ve endüstriyel katı atık yönetimi hazırlık etüdü kapsamında Demirtaş Eski Çöp Döküm Alanının kapatılması kararı ile kentte yeni bir çöp döküm alanı yapılması gündeme gelmiş olup, aynı fizibilite ile Hamitler mevkiinde bulunan alan yeni çöp döküm alanı yeri olarak seçilmiştir. Seçilen bu Depolama Alanı 4 yan vadi (X, Y, Z, T) ve bir ana vadiden oluşmaktadır. Alanın I. Aşama (X ve T vadilerinin tamamı) II. Aşama (Ana vadinin bir bölümü) ve III. Aşama (Ana vadinin bir bölümü) inşaatları tamamlanmıştır. Tesis yeri Merkeze uzaklık Toplam Proje Alanı I. AŞAMA (X ve T vadileri) II. AŞAMA (Ana vadi) III. AŞAMA (Ana vadi) IV. AŞAMA (Y ve Z vadileri) Toplam Çöp Depolama Alanı Toplam Depolama Hacmi Saha Ömrü :Hamitler mevkii :17 km. :175 ha :12,5 ha. :18 ha. :12,5 ha. :37,7 ha. :80,7ha : m3 :2025 Yılı 380

382 Kent Katı Atık Depolama Alanı İşletimi Kentimizde yerleşim alanları ile işletmelerden oluşan yaklaşık 1500 ton katı atık Osmangazi, Yıldırım, Nilüfer, Mudanya, Gürsu, Kestel, Güzelyalı, Demirtaş, Görükle, Emek, Çalı, Ovaakça Zeytinbağı, Kayapa Belediyeleri tarafından toplanarak Hamitler mevkiinde bulunan düzenli depolama alanına getirilmektedir. Depolama alanı 4 yan vadi (X, Y, Z, T) ve bir ana vadiden oluşmakta olup, etaplar halinde inşaa edilmektedir. Alanın I. Aşama (X ve T vadilerinin tamamı), II. Aşama (Ana vadinin bir bölümü) ve III. Aşama (Ana vadinin bir bölümü) inşaatları tamamlanmıştır. Depolama alanı 80,7 ha. ı çöp döküm alanı olmak üzere 175 ha. araziden oluşmaktadır. Atık depolama işlemi II. ve III. Aşamada yapılan ana vadide ekim 2000 tarihinden beri devam etmektedir. Evsel atıklar, tıbbi atıklar ile tehlikeli olmayan sanayi atıklarının kabulü kontrollü bir şekilde yapılmakta ve zemin geçirimsizliği sağlanmış alanda bu atıkların iş makinaları vasıtasıyla serilip sıkıştırılıp, üzerleri toprakla örtülerek bertaraf edilmesi sağlanmakta, gaz bacaları teşkil edilmektedir. Evsel atıklar hariç sahaya kabul edilen atıkların bedeli tartım neticesinde gelir tarifesi doğrultusunda günlük veya aylık olarak tahsil edilmektedir yılında ton atık bertaraf edilmiştir. İşletim işi yıllık olarak yapılan hizmet işi ihalesi ile yükleniciye yaptırılmaktadır. Depolama Alanlarından Bir Görüntü Depolama Maliyeti X VADİSİ T VADİSİ II. AŞAMA ANA VADİ III. AŞAMA ANA VADİ : ~ 6 $ / Ton : TON : TON : TON : TON Kent Katı Atık Depolama Alanında işletme binası bünyesinde çevre kirliliğinin tespitine yönelik olarak her türlü analizi yapabilecek düzeyde çalışan bir laboratuvar bulunmaktadır. 381

383 Laboratuardan Bir Görüntü Laboratuvarda çöp süzüntü suyu, yeraltı suyu analizleri ile katı atık analizleri yapılarak kirlilik seviyesi kontrol edilmekte ve değerlendirilmektedir. Sahaya gelen endüstriyel atıklar, laboratuarda kontrol edilerek ve/veya analizi yapılarak kabul edilmektedir. Eğer atık tehlikeli atıksa sahaya kabul edilmemekte, İZAYDAŞ'a gönderilmesi sağlanmaktadır. Depolama alanından kaynaklanan süzüntü sularının da BUSKİ ile imzalanan protokol doğrultusunda BUSKİ tarafından arıtılması ve Kent Atıksu Arıtma Tesisi ne gönderilmesi sağlanmaktadır. Yaz aylarında saha, Büyükşehir Belediyesi'nin jit alanlarının ilaçlandırılması kapsamında ilaçlanmaktadır. Ayrıca sahaya terk eden araçlar, tekerlek yıkama havuzundan geçirilerek yaz aylarında kasaları ilaçlanarak sinek-sivrisinek üremesine engel olunmaktadır. N Atıkların Yakılması İlimiz genelinde yakma tesisi bulunmamaktadır. N Kompost İlimiz genelinde kompost tesisi bulunmamaktadır N. 9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirilmesi Proje Yönetimi ve Eğitim Çalışmaları Atıklar içerisinde bulunan cam, metal, plastik ve kağıt-karton gibi değerlendirilebilir atıklar çeşitli fiziksel ve kimyasal işlemlerden geçirilerek yeni bir hammaddeye veya ürüne dönüştürülebilirler. Atıkların bu işlemlerden geçirildikten sonra ikinci defa hammadde olarak üretim sürecine sokulmalarına geri dönüşüm denir. Ambalaj atıkları kaynağında yani çöpten ayrı olarak toplanarak ekonomiye kazandırılmakla beraber, aynı zamanda doğal kaynakları korumak, depolama sahamızın ömrünü uzatmak ve çevre kirliliğini önlemek gibi görünmeyen kazançlar da sağlanabilmektedir. 382

384 Bu bilinçle kaynakta ayırım ve geri kazanım projesi kentimizde 1995 yılından günümüze kadar gönüllülük esasıyla Büyükşehir Belediyemiz ve İlçe Belediyelerimizin çevreci yaklaşımları ve konuya gösterdikleri hassasiyet ile projenin tüm ekonomik götürüleri belediyelerimiz tarafından karşılanmak üzere hizmet amacıyla gerçekleştirilmiştir. Projelerde, bugüne kadar Büyükşehir Belediyemiz tesis işletimi, koordinatörlük, İlçe Belediyelerimiz ambalaj atıklarının toplanması ve taşınması, ÇEVKO Vakfı eğitim ve teknik destek rollerini üstlenmişlerdir yılında Büyükşehir Belediyemiz tarafından Ambalaj Atıkları Ayırma Tesisimiz in inşaatı ve 1999 yılında işletmeye alınması ile birlikte Ayırma Tesisimizin işletimi de Belediyemizin üstlendiği görevler arasında yer almıştır. Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yayımlanan Ambalaj ve Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği hükümleri çerçevesinde ambalaj atıklarının toplanması, taşınması ve değerlendirilmesi konusunda sistem oluşturulması amacıyla Belediyemiz tarafından koordinasyon çalışmaları yapılmış ve belediyemiz, ilçe belediyeler (Osmangazi, Yıldırım), ilk kademe belediyesi (Emek) ve yüklenici ile protokol imzalanmıştır. Protokole göre, ambalaj atıklarının toplanması, taşınması ve Ayırma Tesisinin işletimi tarihi itibariyle yüklenici tarafından yapılmaktadır. Proje halen Osmangazi Belediyesi nde 92 mahalle ve 50 okulda özel sektör marifetiyle 3 araçla, Yıldırım Belediyesi nde 26 okul 6 mahalle, ve bu mahallelerin haricindeki belirli güzergahlarda belediye tarafından 2 araçla, Nilüfer Belediyesi nde 30 okul, 10 mahalle ve akaryakıt istasyonlarında özel sektör marifetiyle 2 araçla olmak üzere toplam 108 mahallede 106 okulda uygulanmaktadır yılında ton ambalaj atığı toplanarak değerlendirilmesi sağlanmaktadır. Toplama Araçlarından Bir Görüntü Ayırma Tesisinden Bir Görüntü Proje kapsamında yılları arasında toplanan geri dönüşebilen atık miktarlarına ilişkin bilgiler Grafik N.3 te yer almaktadır. 383

385 Grafik N.3. Proje Kapsamında Toplanan Geri Dönüşebilen Atık Miktarları YILLARI TOPLANAN GERİ DÖNÜŞEBİLEN ATIK MİKTARLARININ YILLARA GÖRE DEĞİŞİMİ ATIK MİKTARI (TON/YIL) Kapıdan kapıya poşetle toplama sistemi uygulanan Kentimizde sistemi desteklemek üzere 2005 yılında muhtelif yerlere yaklaşık 100 adet bırakma merkezi yerleştirilmiştir. 0 Bırakma Merkezlerinden Bir Görüntü Eğitim ve Bilinçlendirme Çalışmaları: Her eğitim öğretim döneminde okullarda çevre duyarlılığını ve projeye katılımları artırabilmek amacıyla öğrencilere çevre eğitimleri verilmektedir. Her yıl olduğu gibi yılı eğitim öğretim döneminde de 100 okula gidilerek görsel olarak video kaset izletmek, powerpoint sunusu yapmak suretiyle eğitim seminerleri düzenlenmiştir. Okul Eğitim Çalışmalarından Görüntü 384

386 Yine her yıl olduğu gibi 2005 yılı eğitim- öğretim döneminde de Valilik, İl Milli Eğitim Müdürlüğü ve Bursa Büyükşehir Belediyesi ortaklığı ile yürütülen Uygulamalı Çevre Eğitimi Projesi kapsamında çeşitli etkinlikler düzenlenmiştir. Eğitim Çalışmalarından Bir Görüntü tarihinde satış noktaları kapsamına giren büyük alışveriş merkezlerine yönelik olarak Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği bilgilendirme toplantısı düzenlenmiştir. Bilgilendirme Toplantısından Bir Görüntü N. 10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri Bursa katı atıkları, 1996 yılı Mayıs ayına kadar bu tarihten yıl öncesine kadar Demirtaş mevcut çöp döküm sahasına kabul edilmekteydi. İnşa edilen Kent Katı Atık Depolama Sahası'nın hizmete girmesiyle, atıklar, 07/08/1995 tarihinden itibaren önce sınırlı olarak artırılarak bu alana kabul edilmeye başlanmış ve 1996 yılı Mayıs ayından itibaren tüm Bursa nın katı atıkları söz konusu alana kabul edilmiştir li yılların sonlarında, Demirtaş Eski Çöp Döküm Sahası, kenti çirkinleştirmesinin yanı sıra, hoş olmayan kokular yayarak, yangınlardan çıkan dumanlarla hava kalitesini bozmakta, ayrıca süzüntü suyu ile kaçak sulanan sebze ve meyve bahçeleri insan ve canlı sağlığını olumsuz etkilemekteydi. Bursa için uzun yıllardır önemli bir çevresel sorun oluşturan bu 385

387 düzensiz çöp sahasının, Eylül 1994'te başlanan rehabilitasyon inşaatı 1996 yılı sonunda tamamlanmasıyla alanın yarattığı olumsuz etkiler ortadan kaldırılmıştır. Rehabilitasyonun devamı olarak, toplanan gazlardan elektrik enerjisi üretimine başlanmış, böylece hem gazlar kontrol altına alınmış, hem de gazların çevreye olan olumsuz etkileri önlenmiş oldu. Ayrıca, ülkede enerji eldesi için küçük bir katkıda bulunularak, ailenin ihtiyacını karşılayan elektrik üretimi yapılmaktadır. Çöplüğün üzerinin örtülmesiyle de kötü koku ve yangın oluşumunun önüne geçildiği gibi yağış sularının çöp kütlesi içerisine girmesi önlenerek, çöp suyu oluşumu minimuma indirilmiştir. Toplanan sular, şehir atık su arıtma tesisine verilmektedir. Dikilen fidanlarla da Bursa ya güzel bir görüntü sağlanmış, kente 16 ha yeşil alan kazandırılmıştır. Kent Katı Atık Depolama Alanından kaynaklanan süzüntü sularının BUSKİ ile imzalanan protokol doğrultusunda BUSKİ tarafından arıtılması ve Kent Atıksu Arıtma Tesisi ne gönderilmesi sağlanmaktadır. 500 m3 /gün kapasiteli tesisin işletimine başlanmıştır. Kent Katı Atık Depolama Alanında Çöpler halen üzeri örtülerek depolandığından koku oluşumu ve çöplerin uçuşması minimuma indirilmiştir. Gazlar portatif gaz bacasıyla elektrik üretecek kapasiteye gelinceye kadar yakılacaktır. Bu sahanın da bitkilendirilmesi düşünülmektedir. Üzeri kapatılan alanlardan bir sonraki aşamada üzerine çöp depolanmayacak olan bölümleri ağaçlandırılmaktadır. KAYNAKLAR : 1-Bursa Büyükşehir Belediyesi, Çevre Koruma Dairesi Başkanlığı, Katı Atık Yönetim Şube Müdürlüğü, Bursa İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 386

388 O. GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM O.1. Gürültü Elastik bir ortamda işitme duyusunun algılayabildiği küçük basınç dalgalanmalarının ya da değişimlerinin oluşturduğu duyuma ses denir. İnsan çevresini ciddi bir şekilde tehdit eden önemli bir problem de gürültü dür. Gürültü gelişigüzel yapılı ve birbiri ile uyumlu bir tonal özellik göstermeyen karmaşık ses düzenidir. Bir diğer ifade tarzıyla istenmeyen ya da etkilenene bir anlam ifade etmeyen sesler gürültü olarak nitelendirilir. Ses basınç düzeylerinin birimi desibel (dba) dir. Basınç dalgalarının büyüklüğü genlik olarak ifade edilir. Ses dalgasının kendisini yenilemesi için geçen süre periyot (zaman saniye-), basınç dalgalarının birim zamanda uğradıkları değişim ya da devir sayısı ise frekans (Hertz - Hz)olarak tanımlanmaktadır. İnsan işitme duyusunun algılayabildiği basınç dalgalanmalarının frekansları işitme aralığı olarak tanımlanan Hz. Arasında bulunmaktadır. Bu alt ve üst frekans sınır değerleri ortalama değerler olup işitme yetenekleri bu sınırları her iki yönden de aşan kişiler bulunduğu gibi ilerlemiş yaşları, fiziksel özürleri ve etkisinde kaldıkları gürültünün oluşturduğu kalıcı hasarlar nedeniyle işitme aralığı belirlenenden daha dar olan kişiler mevcuttur. Ses, titreşim yapan bir kaynak aracılığı ile hava basıncındaki değişmelerin oluşturduğu ve insanda işitme duyusunu uyaran fiziksel bir olaydır. Basınç değişikliklerinin kulaktaki iletişim mekanizması ile beyne aktarılması sonucunda ses algılanır. Ses dalgalarının doğuşu, iletimi, işitme ve algılama insanlar üzerindeki etkileri, ultrasonik dalgalar, müzik ve müzik araçları kısaca ses olayı ile ilgili bütün konular akustik=ses bilim ve tekniği kapsamında incelenmektedir. Son zamanlarda iş yerlerindeki makineleşme, otoyolların yaygınlaşması ve trafik yükünün artması hava yolu taşımacılığının yaygınlaştırılması gürültüyü, çevre kirlenmesi ve korunması ile ilgili önemli bir problem haline getirmiştir. Bunun içinde toplumda gürültü seviyesini belirli seviyelerde tutmak, gürültüyü kaynağında azaltmak üzere kanuni ve idari düzenlemelere gidilmiştir. Gürültü kirliliği; kişinin işitme sağlığını ve algılamasını olumsuz yönde etkileyen, fizyolojik ve psikolojik dengelerini bozabilen, iş performansını azaltan, çevrenin hoşluğunu ve sakinliğini yok ederek niteliğini değiştiren önemli bir çevre kirliliği olarak tanımlanmaktadır. Ses basıncı ve ağırlıklanmış ses düzeylerinin ölçümünü yapan cihazlara ses düzeyi ölçer denir. Sonometre veya desibelmetre gibi adlarla da anılan bu cihazlar, temelde ses dalgalarını algılayarak elektrik sinyaline dönüştüren bir mikrofon, mikrofondan gelen 387

389 sinyalleri güçlendiren yükseltgeç (amfi) donanımı, elektronik olarak ağırlıklama işleminin yapılmasına olanak sağlayan devreler ve ölçülen değerlerin okunduğu gösterge ile ilgili donanımlardan oluşmaktadır. Ses düzeyi ölçerler genelde ses basınç düzeyini ölçme olanaklarının yanında en az bir ağırlanmış ses düzeyini ölçme yeteneği ile donatılırlar. Uygulamada en çok A ağırlıklı ses düzeyleri kullanıldığı için ses düzeyi ölçerlerin hepsinde A ağırlıklama olanağı bulunmaktadır. Bilindiği üzere Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiş ve tarih ve sayılı Gürültü Kontrol Yönetmeliği yürürlükten kaldırılmıştır. Yeni Yönetmelik ile Bakanlığımızın, İl Müdürlüğümüzün, Mahalli İdarelerin, ilgili kamu kurum-kuruluşlarının ve faaliyet sahiplerinin yükümlülükleri ayrıntılı olarak açıklanmıştır. Bu kapsamda en önemli değişikliklerden birkaç örnek aşağıda listeler halinde verilmiştir. Bakanlık; Yönetmelikte belirtilen ölçümleri yapacak, rapor, harita ve eylem planlarını hazırlayacak kurum ve kuruluşların yetkilendirme esaslarını belirlemek, bu amaçla yapılacak başvuruları değerlendirmek ve uygun bulunması durumunda Yeterlik Belgesi vermek, Yeterlik Belgesi verilen kurum ve kuruluşları denetlemek, bu Yönetmeliğe ve yetkilendirme esaslarına aykırılık halinde gerekli yaptırımın uygulanmasını sağlamak ve gerekirse yetkiyi iptal etmekle, Yönetmeliğin Ek-VII liste A sında yer alan işletmelere Gürültü Kontrol İzin Belgesi vermek, Gürültü Kontrol İzin Belgesini yenilemek, bu çerçevede işletmeleri denetlemek, bu Yönetmelikte belirtilen esaslara aykırılık halinde gerekli yaptırımın uygulanmasını sağlamak ve gerekirse, Gürültü Kontrol İzin Belgesini iptal etmekle, Stratejik Gürültü Haritaları ve Eylem Planlarının; Bakanlık, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, Ulaştırma Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Devlet Planlama Teşkilatı, Hazine Müsteşarlığı, Valilik, Büyükşehir belediyesi ve/veya il/ilçe/ilk kademe belediyesi, il özel idaresi, araştırma kurumları, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ve sivil toplum örgütleri temsilcilerinden oluşan komisyonca değerlendirilerek onaylanmasını sağlamakla yetkili ve sorumludur. Mülki amir; İl sınırları içinde faaliyette bulunan ve bu Yönetmeliğin Ek-VII Liste A sında verilen işletmeleri tespit ederek, Bakanlığa bildirmekle, Belediye ve mücavir alan sınırları dışında; bu Yönetmeliğin Ek-VII Liste B sinde yer alan işletmeler için Gürültü Kontrol İzin Belgesini vermek, Gürültü Kontrol İzin Belgesini yenilemek, bu çerçevede işletmeleri denetlemek, bu Yönetmelikte belirtilen esaslara aykırılık halinde gerekli yaptırımın uygulanmasını sağlamak ve gerekirse, Gürültü Kontrol İzin Belgesini iptal etmekle, Belediye ve mücavir alan sınırları dışında; Yönetmelik uygulamalarında Polis ve jandarmanın desteğini sağlayarak denetimini yapmakla, 388

390 Belediye ve mücavir alan sınırları dışında; gürültü kontrolü amaçlı denetim programlarını hazırlamak ve denetimleri yapmak, denetim ve şikayetlerin değerlendirilmesi sırasında tespit edilen hususları sorumlu kurum veya kuruluşlara bildirmekle, Belediye ve mücavir alan sınırları dışında; sahil güvenlik ekiplerinin de desteği alınarak denizlerimizde, koylarda ve sahillerde çevresel gürültü sınır değerinin sağlanıp sağlanmadığının tespit edilmesine ilişkin periyodik denetimlerin yapılması ve sahilden işitilecek biçimde yükseltilmiş müzik yayını ile tekne içinde bulunan kişilerin eğlenmesi sonucu oluşan gürültünün önlenmesinde sorumluların gerekli kontrol tedbirlerini almasının sağlanmasıyla, Görev alanına giren yerlerde; Ses yükselticisi gibi (anons sistemleri) araçlar kullanılarak ve darbeli düzenli veya düzensiz sesler çıkararak propaganda, reklam, duyuru, tanıtım ve satış yapılması, Patlayıcı, maytap ve benzeri şeyleri kullanma, ateşleme ve benzeri faaliyetler, Konser, gösteri, miting, tören, festival, düğün ve benzeri açık hava aktivitelerinden, çevreye yayılan gürültü düzeyinin kontrol altına alınması için uygun alanların ve sürelerin belirlenmesiyle, Belediye ve mücavir alan sınırları dışında gerekli görüldüğü takdirde hava alanları, demir yolları, kara yolları, turizm alanları, sanayi bölgeleri, eğlence merkezleri ve yerleşim alanlarında çevresel gürültünün sürekli veya periyodik olarak ölçülmesine ve iletişim sistemleri yardımı ile verilerin merkeze aktarılmasına yönelik sistemin kurdurulmasıyla ilgili hususlarda gerekli tedbirleri alır. Mahalli İdareler; İl özel idareleri; Belediye ve mücavir alan sınırları dışında Gayri Sıhhi Müesseseler Yönetmeliği veya diğer mevzuat kapsamında verilecek açılma ve çalışma ruhsatlarında Gürültü Kontrol İzin Belgesini arar. Belediyeler, Stratejik gürültü haritalarını ve buna bağlı olarak eylem planlarının hazırlanmasıyla, Stratejik gürültü haritası hazırlanması zorunlu olan kara yolu, demir yolu, hava-alanı ve yerleşim alanları listesinin Bakanlığa iletilmesiyle, Stratejik gürültü haritaları ve buna bağlı olarak hazırlanan eylem planlarının kamuoyu görüşüne açılmasıyla, Stratejik gürültü haritası hazırlanması zorunlu olmayan gürültü kaynakları için performans raporlarının hazırlanmasını ve Bakanlığa sunulmasıyla, Bu Yönetmeliğin Ek-VII Liste B sinde yer alan işletmeler için Gürültü Kontrol İzin Belgesinin verilmesini, Gürültü Kontrol İzin Belgesinin yenilenmesini, bu çerçevede işletmelerin denetlenmesi ve bu Yönetmelikte belirtilen esaslara aykırılık halinde gerekli yaptırımın uygulanmasının sağlanmasını ve gerekirse, Gürültü Kontrol İzin Belgesinin iptal edilmesiyle, Gayri Sıhhi Müesseseler Yönetmeliği veya diğer mevzuat kapsamında verilecek açılma ve çalışma ruhsatlarında Gürültü Kontrol İzin Belgesinin aranmasıyla ilgili hususlarda gerekli tedbirleri alır. 389

391 Bununla birlikte Sanayi ve Ticaret Bakanlığı, Ulaştırma Bakanlığı, Denizcilik Müsteşarlığı gibi kurumlar da görev alanı ile ilgili konularda yetkilendirilmiş, Ayrıca,Faaliyet sahipleri tarafından yapılması gerekenler de yönetmeliğin 10. maddesinde açıkça tanımlanmıştır. Yönetmeliğin Ek VII listesinde Gürültü Kontrol İzin Belgesine Tabi lerin Listeleri Liste A ve Liste B şeklinde verilmiştir. Liste A da yer alan tesisler Bakanlıktan yeterlik almış ölçüm yerleri tarafından ölçümler yapılmak suretiyle hazırlayacakları akustik raporları bakanlığa sunmak ve gürültü kontrol izin belgesini almakla, Liste B yer alan tesisler ise aynı prosedürü izleyerek Valilikten gürültü kontrol izin belgesini almakla yükümlüdür. İl Müdürlüğümüz hizmetin kullanılmakta olan bir adet ses düzeyi ölçer bulunmaktadır. Bu cihaz İngiliz menşeyli olup CEL 440 marka Tip 1 model olup harici kalibratörü ve sair ekipmanları bulunmaktadır. Tüm uygulamalarımız bu cihaz marifetiyle yapılmaktadır. Gürültü konusunda İl Müdürlüğü olarak; kurumumuza ulaşan şikayetler değerlendirilmekte, her sektörden işyerlerinin gürültü ölçüm talepleri değerlendirilmekte, trafik kaynaklı gürültü ölçümleri yapılmakta ve gürültü haritaları çıkartılmaktadır. O.1.1 Gürültü Kaynakları O Trafik Gürültüsü Toplumdaki gürültü kaynaklarından en önemlilerinden biri de trafik gürültüsüdür. Karayolu taşımacılığının günden güne artması, çeşitli kara nakil vasıtalarının büyük ölçüde kullanılması, trafik gürültüsünün şiddetini arttırmıştır. Tek taşıt ve hareketlerinden doğan temel gürültü bileşenleri; Motor gürültüsü (hava girişi, silindir bloğu, fan, dişli kutusu, egzoz gürültüsü), Aerodinamik gürültü, Yol yüzeyi sürtünmesi (lastik sesi) Fren ve klakson sesleri olarak sıralanabilir. Üretilen gürültü düzeyleri; taşıtın cinsine (ağır veya hafif taşıt), modeli ve motor tipine, yaşına ve bakım durumuna, hızına ve ivmesine (devir sayısı) bağlı olarak değişmektedir. Hareket halinde toplam gürültü, alçak frekanslara hakimdir. Gürültü üretiminde, alçak hızlarla motor gürültüsü, yüksek hızlarda lastik yol yüzeyi sürtünme sesi, orta hızlarda ise aerodinamik gürültü önem taşır. Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği ile; a) Susturucu veya ses giderici diğer parçaları olmadan bir motorlu kara taşıtının çalıştırılması veya çalışmasına sebep olunması, bakım onarım veya diğer değiştirme amacı dışında bir motorlu araç veya motosiklet üzerindeki susturucu veya ses giderici parçanın çıkarılması, çalışamaz hale getirilmesi, 390

392 b) Bir motorlu araç üzerinde veya içinde; korna veya ses çıkaran başka bir cihazın zorunlu haller dışında gürültü rahatsızlığına neden olacak şekilde çalınması, c) Yönetmeliğin 31 inci maddesine ekli Tablo-12 de yer alan gürültüye duyarlı yapıların bulunduğu alanlarda; yüksek sesle konuşmak, bağırmak, ses yükselticisi gibi (anons sistemleri) araçlar kullanılarak ve darbeli düzenli veya düzensiz sesler çıkararak propaganda, reklam, duyuru, tanıtım ve satış yapılması, d) Oturma alanları ve yakın çevresi ile gürültüye duyarlı alanlarda deniz motoru, motosiklet veya herhangi bir motorlu araçta deneme çalışmaları yapılması yasaklanmıştır. Bununla birlikte Yönetmeliğin 11. maddesi ile Motorlu kara yolu araçlarının uymakla yükümlü olduğu hususlar, 12. maddesi ile Demir yolu ulaşım araçlarında uyulması gereken şartlar belirlenmiştir. Kara yolundan kaynaklanan çevresel gürültü düzeyi ve gürültünün önlenmesine ilişkin kriterler Yönetmeliğin 21. maddesi ile belirtilmiştir. Buna göre Stratejik gürültü haritası hazırlanması zorunlu olan kara yollarının geçtiği alana ve zaman dilimine bağlı olarak kara yolu çevresel gürültü düzeyi Lgündüz ve Lgece cinsinden Tablo O-1 de verilen sınır değerleri aşamaz. Tablo O.1. Kara Yolu Çevresel Gürültü Sınır Değerleri Alanlar Yenilenmiş/Onarılmış Mevcut yollar yollar Lgündüz Lgündüz (dba) Lgece (dba) Lgece (dba) (dba) Kırsal alanlar Gürültüye duyarlı alanlar (eğitim, kültür ve sağlık alanları), yazlık yerleşim alanları ve kamp yerleri Yerleşim alanları İş alanları ve yerleşim alanları Endüstriyel alanlar Raylı sistemlerden kaynaklanan çevresel gürültü düzeyi ve gürültünün önlenmesine ilişkin kriterler Yönetmeliğin 22. maddesi ile belirlenmiştir. Buna göre; a) Stratejik gürültü haritası hazırlanması zorunlu olan demir yollarının geçtiği yerleşim yerlerinde ve doğal yaşamın koruma altında bulunduğu alanlardaki uzun mesafeli demir yolu hatlarında zaman dilimine bağlı olarak bu Yönetmeliğin 20 nci maddesinin (a) bendi çerçevesinde yapılan değerlendirme sonuçlarına göre, çevresel gürültü düzeyleri Lgündüz 65 dba ve Lgece 55 dba sınır değerlerini aşamaz. b) Metro istasyonlarında metronun geçtiği hatlarda; bekleme, iniş ve biniş platformlarında ve istasyonlarda, havalandırma kanallarında zaman dilimine bağlı olarak oluşabilecek çevresel gürültü sınır değerleri Tablo O-2 de verilen değerleri aşamaz. 391

393 Tablo O.2. Metrolar İçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri Yer altı İstasyonları Lgündüz Yerüstü İstasyonları (dba) Gişeler, merdivenler, koridorlar 55 Platformlar (platform kenarında 1.8 m de) Platformlar (platform kenarından 1.8 m. 80 Duran- Kalkan trenler de) Duran ve kalkan trenler için 85 Çalışır Durumda Bekleyen trenler Geçen trenler için 85 Çalışır durumda bekleyen trenler için 65 İstasyon içinde Havalandırma sistemi 55 Caddelerde havalandırma kanalları ( m de) İstasyon içinde kapalı hacimlerde 80 bulunan acil havalandırma fanları (22.5 m. de) O Lgündüz (dba) Endüstri Gürültüsü Hammaddeleri işlenmiş hale sokarak değerlendirmeye yarayan işlem ve araçların tümü şeklinde tanımlanan endüstriye ait tesisler, kentlerde veya sakin kırsal alanlarda gürültü kirliliğinin bir parçasını oluşturur. Bilimsel teknolojik ve ekonomik gelişmeler neticesinde yaygınlaşan bu tesisler veya işyerleri düzensiz kentleşme ile konut bölgelerinin içlerine kadar girmiştir. Ayrıca küçük imalat sanayi kentlerin içinde çoğu zaman gelişigüzel dağılmıştır. Yayılan gürültü düzeyleri ve gürültünün akustik niteliği; cihazın yapısı, yapılan işlemler (darbeler, mekanik olaylar, akışkan akımları, yanmalar, elektromanyetik kuvvetler gibi), işlem süresi ve aralıkları, işlemlerin yapıldığı alanlar veya yapıların konumu, biçim ve konstrüksiyonları, duvarda bulunan açıklık ve yarıklar, kanal açılışları, makina ve aracın hacim içindeki konumu ve montaj özellikleri gibi çeşitli faktörlere göre değişmektedir. İl Müdürlüğümüz elemanları tarafından yapılan denetimlerde, sanayi tesislerinde gürültü ölçümleri yapılmaktadır. Endüstri den oluşan gürültü, daha çok o işyerinde çalışan personelini rahatsız etmektedir. İşyerinde oluşan gürültünün düzeyi kadar gürültüye maruz kalma süresi de önemlidir. Endüstriyel tesislerden kaynaklanan çevresel gürültü düzeyi ve gürültünün önlenmesine ilişkin kriterler Yönetmeliğin 25. maddesinde belirtilmiştir. Buna göre; a) Endüstri tesislerinin bulunduğu alana ve tanımlanan zaman dilimine bağlı olarak yapılan değerlendirme sonuçlarına göre, endüstriyel tesisler için çevresel gürültü düzeyleri Lgündüz ve Lgece cinsinden Tablo O-3 deki sınır değerleri aşamaz. Bu değerler Ek-VII Liste A ve B sinde sıralanan eğlence yerleri dışındaki tüm tesisler için uygulanır. 392

394 b) Bu Yönetmeliğin Ek-VII Liste A ve B sinde verilen endüstri tesisleri için TabloO-3 de verilen çevresel gürültü sınır değerlerinin aşılması halinde; her bir makine ve ekipman ile gürültüye maruz kalan işçiler bazında sorumlu kurum veya kuruluşlarca hazırlanan ilgili mevzuat çerçevesinde getirilen esasları sağlanmaya yönelik tedbirlerle birlikte etkin v e uygulanabilir çevresel kontrol tedbirleri alınır. Tablo O.3. Endüstriyel Tesisler İçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri Lgündüz (dba) Endüstriyel alanlar (sanayi bölgeleri) 70 Endüstriyel ve yerleşimin birlikte olduğu alanlar (ağırlıklı endüstriyel) 68 Endüstriyel ve yerleşimin birlikte olduğu alanlar (ağırlıklı yerleşim) 65 Kırsal alanlar ve yerleşim alanları 60 Alanlar O Lgece (dba) İnşaat Gürültüsü Çeşitli ağır makina ve araçlar yardımıyla gerçekleştirilen bina, yol, kanal, tünel, köprü vs. gibi mühendislik yapılarının yapım işleri, değişik süreler içinde (genellikle yaz aylarında) kentler içinde büyük rahatsızlık veren yaygın gürültü kaynağı olmaktadır. Yapım gürültüsü iki kısımda incelenir: a) Yapımda kullanılan araç ve makinaların yaydığı gürültüler; makinaların tipleri (içten yanmalılar, darbeli ve basınçlılar), büyüklükleri, motor tipleri, egzozları, vantilatörleri, işledikleri malzemeler ve operasyon tekniğine bağlı olarak çeşitlilik gösteren gürültü düzeyleri ölçümlerle tespit edilebilir. b) Yapım alanından şantiyeden yayılan gürültüler; şantiyede çeşitli amaçlarla belirli sürelerde kullanılan yapım araçları, belirli bir işleme modu içinde çalışırlarken çevreye yayılan gürültünün düzeyleri aşağıdaki faktörlere bağlı olarak değişir. Şantiyede çalışan tüm araçların tür ve sayıları, Araçların işlemsel modu ve çalışma süresi, Araç ve makinaların şantiye sınırlarından uzaklıkları, Şantiye içinde yeralan büyük yansıtıcı yüzeyler, Toprak cinsi Şantiye içinde engelleme yapan elemanlar Şantiye çevresinde yerleşmenin fiziksel durumu İlimizde yerleşim birimlerine yakın bulunan inşaatlardan ve inşaat makinalarından kaynaklanan gürültünün önlenebilmesi ve yönetmelikte belirtilen çalışma saatlerine uyulması ve gürültünün en asgari seviyeye indirilmesi için inşaat sahiplerine gerekli uyarılar yapılmaktadır. Bununla birlikte şantiye alanlarından kaynaklanan çevresel gürültü düzeyi ve gürültünün önlenmesine ilişkin kriterler Yönetmeliğin 26. maddesinde belirtilmiştir. Buna göre; 393

395 Şantiye alanındaki faaliyet türlerine ve zaman dilimine bağlı olarak yapılan değerlendirme sonuçlarına göre, şantiye alanı çevresel gürültü düzeyleri Lgündüz cinsinden Tablo O-4 deki sınır değerleri aşamaz. Tablo O.4. Şantiye Alanı İçin Çevresel Gürültü Sınır Değerleri Faaliyet türü (yapım, yıkım ve onarım) Lgündüz (dba) Bina Yol Diğer kaynaklar O Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler İnsanları olumsuz etkileyen gürültü kaynaklarından bazıları yaşadıkları veya çalıştıkları yapıların içinde yer almaktadır. Bunlar: Yüksek düzeyli konuşma sesleri Adım sesleri ve diğer darbe gürültüleri Elektronik olarak yükseltilmiş müzik, radyo ve TV sesleri Her türlü ev aletlerinin sesleri Sıhhi tesisat ve havalandırma tesisatı gürültüsü Çöp bacaları gürültüsü Garaj ve otoparklar Çarpan kapı sesleri Bina ve konut ile ilişkili ticarethane büro vs. Tesisat dairesi (brülör, hidrofor, vs.) Ortak servis alanları(merdiven, asansör vs.) Gürültü kaynaklarının çeşitliliği, her gürültünün kaynak ölçeğinde ayrı, ayrı incelenmesini, yapı içinde ne şekilde yayıldığının araştırılmasını gerekli kılmaktadır. Kapalı mekanlar içinde ses yayılmasında iç akustik koşullarının da etkisi bulunur. Kuşkusuz yapı elemanlarının mevcut ses geçirimsizlik özellikleri ve bu özelliklerin artırılması önemlidir. Yerleşim alanlarındaki çevresel gürültü esasları ile yerleşim alanı içerisinde bulunan yapılardaki yalıtım kriterleri Yönetmeliğin 28. maddesinde belirtilmiştir. Buna göre; a) Bu Yönetmeliğin ilgili maddelerinde belirtilmeyen zaman dilimleri için günün saatlerine bağlı olarak Tablo O-5 deki düzeltmeler yapılır. Tablo O.5. Günün Saatlerine Göre Gerekli Düzeltmeler Günün Saatleri Gündüz saatleri Akşam Saatleri Gece Saatleri 394 Düzeltme (dba)

396 b) Tablo-8 de verilen iç mekan gürültü düzeyi sınır değerleri pencerenin kapalılık durumunu yansıtmakta olup, pencerenin açık durumuna göre iç mekan gürültü düzeylerinin belirlenmesinde Tablo O-6 da verilen düzeltmeler yapılır. Tablo O.6. Pencere Durumuna Göre İçerdeki Düzeltme Pencere durumu Pencere açık Pencere kapalı Düzeltme (dba) c) Yerleşim alanı içinde bulunan yapı tiplerine göre iç mekanlarda, iç mekan gürültü düzeyi Leq dba cinsinden Tablo O-7 de verilen sınır değerleri aşamaz. 395

397 Tablo O.7. İç Mekan Gürültü Düzeyi Sınır Değerleri Kullanım Alanı Kültürel Tesis Alanları Leq (dba) Tiyatro salonları Sinema salonları Konser salonları Konferans salonları Yataklı tedavi kurum ve kurumları, dispanser, poliklinik, bakım ve huzur evleri ve benzeri. Dinlenme ve tedavi odaları Okullarda derslikler, okul öncesi binaların içi, laboratuarlar, özel eğitim tesisleri, özürlüler tesisler ve benzeri. Spor salonu, yemekhane Okul öncesi yatak odaları Otel, motel, tatil köyü, pansiyon ve benzeri yatak odası Konaklama tesislerindeki restoran Arkeolojik, doğal, kentsel, tarihi ve benzeri. Büyük ofis Toplantı salonları 35 Büyük daktilo veya bilgisayar odaları 60 Oyun odaları Özel büro (uygulamalı) Genel büro (hesap, yazı bölmeleri) 60 İş merkezleri, dükkanlar ve benzeri. 60 Ticari depolama 45 Lokantalar 45 Ofisler 45 Laboratuarlar 45 Toplantı salonları 35 Bilgisayar odaları 45 Spor Alanları Spor salonları ve yüzme havuzları 55 Konut Alanları Yatak odaları (şehir içinde) Yatak odaları (şehir dışında) Oturma odaları (şehir içinde) Oturma odaları (şehir dışı) 40 Oturma odaları (şehir kenarı) 45 Servis bölümleri (mutfak) (şehir içi, dışı ve şehir kenarı) 60 Sağlık Tesis Alanları Eğitim Tesisleri Alanları Turizm Yerleşme Alanları Sit Alanları Ticari Yapılar Kamu Kurum Kuruluşları Zaman Dilimi (h) Sürekli Sürekli Sürekli Sürekli Sürekli Sürekli Ders sırasında Faaliyet süresince Uyku sırasında Uyku sırasında Yemek süresince Sürekli Çalışma sırasında Çalışma sırasında Çalışma sırasında Oyun süresince Çalışma süresince Çalışma süresince Çalışma süresince Faaliyet süresince Çalışma süresince Çalışma süresince Çalışma süresince Çalışma süresince Çalışma süresince Faaliyet süresince Gece süresince Gece süresince Gündüz-akşam süresince Gündüz-akşam süresince Gündüz-akşam süresince Faaliyet süresince

398 O Havaalanları Yakınında Oluşan Gürültü Günümüzün büyük kentlerinde havalanları gerek kendi servisleri içinde, gerekse yakın çevrelerindeki yerleşmelerde önemli ses kirliliği yaratmaktadır. Sivil ve askeri havacılığın gelişmesi, daha süratli, daha büyük, ancak daha gürültülü hava taşıtlarının ortaya çıkması, gürültü sorununu ağırlaştırmıştır. Kara ulaşımından farklı olarak uçak hareketleri belirli bir düzlem üzerinde sınırlandırılmadığı için gürültü çok geniş bir alana yayılmaktadır. Uçakların gerek iniş ve kalkışları ve gerekse düzgün uçuşları sırasında; Hava emiş gürültüsü (vantilatör, kompresör) Motor gürültüsü (yanma olayı ve gövde titreşimi) Egzoz gürültüsü (aerodinamik jet gürültüsü) olmak üzere yayılan gürültülerin akustik özellikleri; Uçağın türü Çalıştırılma tekniği Uçuş profilleri (kalkış ve iniş açısı) gibi özelliklere bağlı olarak değişmektedir. Uçak gürültüsü düzeyleri; bulunulan noktanın uçak aksına göre görüş açılarına (135 ve 225 derecelerde en yüksek), uçağın bulunulan noktaya yaklaşması veya uzaklaşmasına, yerden yüksekliğine göre azalır veya çoğalır ve ses spektrumunda hakim frekans bleşenleri değişir. Jet gürültüsü, kalkışta en yüksek düzeydedir, uçak yükseldikçe azalır. İnişte motor sesi azalmakla birlikte, yüksek frekanslı gürültü bileşenleri hakim olur. Uçak bir noktaya yaklaşırken, yüksek frekanslı motora hava giriş gürültüleri, uzaklaşırken jet egzozunun etkisiyle alçak frekanslı motora hava giriş gürültüleri, uzaklaşırken jet egzozunun etkisiyle alçak frekans bileşenleri duyulmaktadır. Askeri uçaklar ve Concorde tipi bazı yolcu uçakları ses üstü hıza ulaşabilmektedirler. Bu durumda (süpersonik uçuşlar), şok dalgaları ve sonik patlamalar ve sonuçta yerde belirli bir alanda kuvvetli bir mekanik titreşim ortaya çıkabilmektedir. Havaalnında bazen aynı anda da olabilen tüm uçuşların toplam gürültü düzeyleri ve alan işlemleri sırasında ortaya çıkan gürültüler olmak üzere iki grupta incelenir. Havaalanlarında; Günlük uçuş sayıları ve mevsimlere göre değişim, Kalkan ve inen uçakların değişik tiplerinin yüzdeleri, Taksi yolu ve pist sayısı, Pistlerin konumu Uçuş izleri önemli paremetrelerdir. 397

399 Hava alanlarından kaynaklanan çevresel gürültü düzeyi ve gürültünün önlenmesine ilişkin kriterler Yönetmeliğin 23. maddesinde belirtilmiştir. Buna göre stratejik gürültü haritası hazırlanması zorunlu olan h ava alanının bulunduğu alan ve zaman dilimine bağlı olarak hava alanı çevresel gürültü düzeyleri Lgündüz ve Lgece cinsinden Tablo O-8 de verilen sınır değerleri aşamaz. Ayrıca helikopter iniş pistlerinde çevresel gürültü düzeyleri Lgündüz 65 dba ve Lgece 55 dba sınır değerlerini aşamaz. Tablo O.8. Hava Alanı Çevresel Gürültü Sınır Değerleri Küçük hava alanları (yılda elli binin altında iniş/ kalkışın olduğu hava alanları) Lgündüz Lgece (dba) (dba) Alanlar Gürültüye duyarlı alanlar (eğitim, kültür ve sağlık alanları ), yazlık yerleşim alanları ve kamp yerleri Otel, motel, yazlık yerleşim yerleri ve kamp yerleri Yerleşim alanları Karışık (yerleşim alanları, işyerleri, endüstri ve benzeri.) Endüstriyel alanlar O.1.2. Büyük hava alanları (yılda elli bin ve üstü iniş/ kalkışın olduğu hava alanları) veya askeri havaalanları Lgündüz (dba) Lgece (dba) Gürültü İle Mücadele Gürültüden Korunma yöntemleri olarak nitelendirilebilen gürültü denetimi ya da gürültü kontrolü etkisinde kalınan gürültünün zararlı etkilerinden korunmak için alınabilecek tüm etkileri içerir. Bu önlemler teknik ve yönetsel içerikli olabilir. Bir taşıttan yayılan gürültüyü denetlemek için uygun susturucunun tasarımı ve imalatı, yapıların ses yalıtımının geliştirilmesi v.b. gibi teknik önlemlerin yanı sıra trafik gürültüsünü denetlemek amacıyla hız kontrolü ve sinyalizasyon sistemlerinin düzenlenmesi v.b. gibi yönetsel önlemler bu tür önlemlere örnek olarak gösterilebilir. Gürültü önleyici tedbirler üç ana başlıkta incelenmektedir. Bunlar; a) Gürültünün Kaynakta denetimi b) Kaynak ile alıcı (etkilenen kişi) arasında kalan yolda denetimi c) Alıcıda denetimi şeklindedir. Bir endüstriyel işyerinde gürültü denetim çalışmalarında en uygun ve en etkin önlemi belirlemek için aşağıdaki konuların dikkate alınması gereklidir. Gürültü düzeyleri gürültü enerjisinin frekanslarına göre değişimini gösteren gürültü spektrumu ve çalışanları gürültüden etkilenimi ile ilgili değerlendirmeler Gürültü yayan ses kaynaklarının sayısı ve önem sıralaması Gürültü kaynaklarının gürültü yayma biçimleri ya da mekanizmaları Üretim süreçlerinin ve makinalarının çalışma özellikleri ve karesteristikleri İşyerinin kapalı mekan akustiği ile ilgili özellikleri İşyerinin yürütülen üretim işlevi açısından özellikleri Önlemlerin getireceği mali yük olarak tanımlanabilen gürültü denetim ekonomisi. 398

400 Makine ya da süreç tasarımı ile doğrudan ilişkisi olan gürültünün kaynakta denetimi tüm endüstriyel gürültü denetimi yöntemlerinin en etkili olanıdır. Burada güdülen temel amaç ses kaynağından yayılan ses gücünün mühendislik uygulamaları ile düşürülmesidir. Eğer makinaların ya da süreçlerin tasarımı aşamasında gürültü için herhangi bir önlem alınmamış ve gürültünün kaynakta denetimi seçeneği seçilmiş ise öncelikli makine üzerindeki ya da süreç ile ilintili gürültü kaynakları, bu kaynakların toplam gürültüye katkıları ve gürültü çıkarma düzenekleri araştırılmalıdır. Günün teknolojik koşullarında gerçekleştirilebilecek tasarım değişiklikleri ve bunların birlikte getireceği gürültü düzeyindeki azalmalar önceden hesaplanarak desibel olarak saptanmalıdır. Ayrıca maliyet ile birlikte beklenen gürültü azalması birlikte düşünülmelidir. Gürültünün alıcı ile kaynak arasında kalan yolda denetlenmesi tam ya da yerel odacıklar (hücre, kabin), ses engelleyici perdeler (bariyerler) susturucular, ya da işyeri ortamının akustik özelliklerinde (ses yutma kapasitesinde) değişiklikler aracılığıyla gerçekleştirilebilir. Ayrıca çalışanlar (işçiler) ile gürültü kaynağı arasındaki uzaklığın artırılması da denetim yöntemlerinden birisidir. Bu yöntemlere üretim makinalarının üzerinde tasarım değişikliği istenmediğinde veya gürültünün kaynakta denetiminin zor olduğu koşullarda başvurulabilir. Ortam akustiğinde yapılacak değişikliklerin (duvarların ve tavanın ses yutucu malzeme ile kaplanması gibi) gürültülü makine başında çalışan ve makinadan doğrudan gelen seslerin etkisinde olan çalışanlara (işçilere) çok sınırlı ölçüde yararı olacağı bilinmelidir. Daha büyük yarar gürültülü makinadan uzakta çalışan ve işyeri yüzeylerinden yansıyan seslerin baskın olarak etkisinde kalan kişiler üzerinde duyulacaktır. Gürültünün alıcıda denetlenmesi yönteminin diğer önlemlerin yeterli olmadığı ya da uygulanamadığı durumlarda, ya da hızlı ve acil çözüm gerektiğinde tek çıkar yol olarak kullanılması önerilmektedir. Gürültünün etkisinde kalan çalışanlara kulaklık, manşon ve kulak tıkacı v.b. kişisel koruyucular kullandırmak en yaygın denetim şeklidir. Ancak etkisinde kalınan gürültüye uygun en etkili kişisel koruyucunun belirlenmesi teknik uzmanlık gerektirir. Bunun için işyerinde çalışanların etkisinde kaldıkları gürültünün izgesel çözümlenmesi (spektral analizi) ve kişisel koruyucuların ses azaltma özelliğinin frekansa göre değişimi bilinmelidir. Diğer bir denetim şekli ise çalışanların makinaların başında bulunmalarının gerekli olmadığı durumlarda uygulanabilir. İşyeri içinde gürültülü bölgelerde yapılacak bir gürültü yalıtım odası ya da kabin içerisinde çalışanlar daha az gürültü dozunun etkisinde kalarak içeriye yerleştirilecek göstergelerden üretimi rahatça denetleyebilirler. O.1.3. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri O Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri Bugün için çok doğal ve sıradan olaylar ileride olağan dışı olabilir. Şehir merkezlerinde yaşayan insanlar sabah kalktıkları zaman sakin ve huzurlu bir güne başlamaları gerekirken günümüzde hava ve gürültü kirliliği ile karşılaşmaktadır. Zaman içinde ilçeler ve köyler aynı olumsuz durumla karşı karşıya kalacaktır. Bu gibi durumlarla karşılaşmamak için Yönetmelikte belirtilen kriterlere ve imar mevzuatına uyulması gerekmektedir. O Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri Gürültülü ve sakin hastanelerde yapılan araştırmalarda, gerek dahili gerekse dışarıdan gürültüye maruz kalan hastanelerde, hastaların tedavi için daha uzun süre yatmaları 399

401 gerektiğini ortaya koymuştur. Bu açıkça ekonomik olarak gürültünün maliyetini ortaya koymaktadır. Bununla beraber, alınan uyku bozukluğunu gidermek amacıyla alınan uyku hapları sanayiden kaynaklanan gürültü neticesinde kaybedilen zaman, apartmanlar için gerekli olan gürültü izolasyonlarına yapılan harcamaların değerlendirilmesi oldukça zordur. O.1.4. Gürültünün İnsanlar Üzerine Olan Etkileri O Fiziksel Etkileri Gürültünün işitme duygusunun kaybına sebep olduğu 1830 lardan beri üzerinde durulan bir olaydır. Sabit ve kararlı gürültüler ile işitme duygusunun kaybolma riski arasında kuvvetli bir bağıntı bulunduğundan, bu kriter milletler arası düzeyde büyük ölçüde kullanılmaktadır. Yüksek düzeyli gürültülere, belirli bir süre maruz kalma sonucunda işitme hasarları ortaya çıkar. İşitme hasarları orta ve iç kulakta işitme sinirlerinin bağlı olduğu işitme hücrelerinde çeşitli bozulma ve kırılmaları belirtir. Geçici ve sürekli işitme eşiği kaymaları ve akustik travma olarak üç gruba ayrılır. Öncelikle 200 Hz. in üzerinde daha sonra 500, 1000, ve 2000 Hz. de işitme eşiğinin yükselmesi (normal kulağa göre aynı sesi duyabilmek için daha yüksek düzeylere gereksinim duyulması), sonuncusu ise ani bir gürültüden veya patlama sesinden (örneğin atış alanında) sonra ansızın ortaya çıkmaktadır. Gürültü düzeyi; örneğin 99 db den 119 db e çıktığında işitme kaybı gürültünün her desibeli için 1.5 db artmaktadır. İşitme kaybı, yalnızca bir iş hastalığı veya kazası değil aynı zamanda kişinin sosyal ilişkilerini gerginleştiren, öğrenmesini güçleştiren, bazı davranış bozukluklarına ve kişiyi toplum içinde yalnızlığa iten sosyal bir olaydır. Akut şekilde tesirler ise; kulak zarına çok yüksek ve ani gürültüler neticesinde meydana gelir. Akustik travma, çok yüksek düzeyde bir veya daha fazla akustik enerjinin sonucu kulağın işitsel duyarlılığındaki ani organik, ağrı bozunumudur. İnsanların fiziksel ve ruhsal sağlığı için uykunun bozulmaması çok önemlidir. Kronik uyku rahatsızlıkları çeşitli hastalıkların kaynağı olabilmektedir. Gürültü nedeniyle uykunun kalite ve kantite yönünden bozulması durumu uzun yıllardan beri araştırılmaktadır. Bu araştırmalarda gürültü etkileri, uyku öncesi, uyku sırasında ve uyku sonrasında ayrı ayrı incelenmektedir. Uyku öncesi etkilerden en önemlisi; uykuya dalma süresinin uzunluğudur. Bu konuda Fransa da yapılan araştırmada, gürültü nedenli uyumama ve uyku ilacı tüketimi arasında doğrudan bir ilişki bulunmuştur. Uyku sırasında ise değişik etkilenmeler uyku laboratuarlarında incelenmiştir. Örneğin EEG deki değişimler, çeşitli uyku kademelerinde ki bozukluklar (REM uykusunun bozulması), vücut hareketlerinin artışı, negatif reaksiyonların değişimi gibi. Kalp atışındaki artışlar uykuda daha belirgindir. 400

402 Uyku sırasında gürültü nedeni ani uyanmalar ortaya çıkabilir. İnsanlar ani ve erken uyanmalardan, uykunun gecikmesine göre daha fazla şikayet ederler ve gürültünün; gecenin başlangıcına göre sabaha karşı daha çok rahatsız ettiği bilinmektedir. Uyku sonrası gürültü etkileri ise, uyanma sırasındaki ruhsal durum değişimi, dinlenememiş olma duygusu, yorgunluk başağrıları ve genel olarak insan performansının düşmesi şeklinde görülebilir. Uyku üzerinde etkili ses faktörleri, çok yüksek veya alçak frekaslı olması, gürültü düzeyi, gürültü olayı sayısı olarak sıralanabilir.son araştırmalarda; 35 dba lık hafif bir sesin bile uyanmaya neden olduğu ortaya konulmuştur. Binaların dışında 60 dba düzeyindeki gürültünün gecede 10 kez olması uykunun kalitesini etkileyen bir eşik olarak belirlenmiştir. O Fizyolojik Etkileri İnsan vücudu, ani ve yüksek seslere karşı otomatik ve biliçsiz olarak tepki göstermektedir. Sürekli fizyolojik paremetreleri (frekans kardiyak) ve elektroansefalogramları kayıt edilen kişilerde yapılan bilimsel değerlendirmeler, gürültü kaynaklı fizyolojik etkilenmeleri açıkça göstermektedir. Gürültünün; Yüksek kan basıncına (hipertansiyon) Hızlı kalp atışına Kolesterol artışına Adrenalin yükselmesine Solunum hızlanmasına Adele gerilmesine İrkilmelere neden olduğu kanıtlanmıştır. Hamilelikte gürültünün etkileri konusunda Japonya da yapılan çalışmalarda düşük ağırlıklı bebek doğumları ile gürültü ilişkisi bulunmuştur. Doğmamış bebekler gürültüden korunmamışlardır ve annenin tepkisi onlara da geçmektedir. İnsanların gürültüye alışabildikleri düşüncesi, aslında doğru değildir. Alışıldığı düşünülse bile biyolojik değişiklikler önlenememektedir. Gürültünün yığışımlı etkileri önemlidir. Otomatik tepkiler üst üste bindiğinde, stres, ülser, astım, tansiyon, baş ağrıları ve kolitlerin ortaya çıktığı saptanmıştır. Gürültü, insanların enfeksiyonlara karşı direncini azaltan bir risk faktörüdür. Gürültü stresin birçok çevresel nedenlerinden biridir. Tüm bunlara karşın, gürültü; fiziksel ve zihinsel hastalık kaynağı olarak uzman olmayanların dışındakiler tarafından kolay kolay tanımlanamaz. O Psikolojik Etkileri Bilimsel araştırmalarda gürültüye maruz kalmış kişilerin hemen tümünde çeşitli psikolojik rahatsızlıklar bulunmuştur. Gürültülü yerlerde yaşamının en belirgin karşılığı annoyance olarak tanımlanan rahatsızlık, sıkıntı ve gerilim duygusudur. Çevresel gürültüden olan etkilenmelerin araştırıldığı alan çalışmalarında yapılan anketler ile, rahatsızlık duygusunun belirli bir ölçeye göre derecelenmesi yapılmakta, örneğin 5 dereceli ölçek 401

403 kullanıldığında, bir çevrede medyan değeri 3 ve 3 ün üzerinde söz konusu gürültüye ciddi önlem alınması gereği ortaya çıkmış demektir. Gürültü yeteri kadar yüksekse ve kaynağı belirsiz ise veya neden olduğu gerilim yeteri kadar fazla ise aşağıdaki davranış bozuklukları görülmektedir. Rahatsız, aşırı tepkilere ve davranışlara dönüşebilir: Ani parlamalar, öfkeye hakim olamama ve kendini kaybetme gibi., Kızgınlık ve öfkenin içe yöneltilmesi:kendini suçlama ve aşırı sessizlik ve içe kapanma. Sakinleştirici kullanımı:uyku hapı tüketiminin artması. Hoşgörünün azalması Yardım isteğinin azalması Diğer tepkiler:doktorunu ziyaret etme, penceresini kapatma, uykuyu taksitlere ayırma, dışarıda az zaman geçirme şeklinde sıralanabilir. O Performans Üzerine Etkileri İnsanların evlerinde, işyerlerinde ve çeşitli aktiviteleri sırasında maruz kaldıkları gürültünün performanslarını (verimini) ne yönde etkilediği araştırılmıştır. En önemli performans etkileri şunlardır: a) Karşılıklı konuşmanın etkilenmesi: Gürültü spektrumu içindeki alçak frekanslı seslerin konuşma sesinin yüksek frekans bileşenlerini maskelemesi sonucunda; Dinleme ve anlama güçlüğü ortaya çıkar: Konuşmanın tam olarak anlaşılması engellenir, Konuşma kesintiye uğrar: Özellikle yüksek düzeyli ve tekrarlanan kesikli gürültülerde konuşma kesintili olarak gerçekleşir ki bu durum çok rahatsız edicidir, Yüksek sesle konuşma gerekir: Yüksek düzeyli sürekli gürültüler, konuşma sinyali/gürültü oranına göre, kişinin daha fazla enerji harcayarak daha yüksek sesle konuşmasını gerektirdiklerinden aşırı yorar, İnsan iletişimi bozulur: İnsanların gürültülü yerlerde az konuştukları, ancak çok önemli konuları gereği kadar konuştukları ve hatta kendi kendilerine konuştukları görülmektedir. Telefon konuşmaları etkilenir. Radyo, TV ve müzik dinleme etkilenir: Dinlenmek istenen müziğin gerçek niteliğini anlayarak zevk alınması engellenir. b) Okuma ve öğrenmenin olumsuz etkilenmesi: Dikkat gerektirici, hafıza ve sözcüklere ilgili çalışma ve öğrenimler gürültü ile olumsuz etkilenir. Arka plandaki bir sözü müzik, kelime hafızasını bozucu etki yapar. Okul çağında çocuğun öğrenme sağlığı ve düşünsel aktiviteleri ile çakışmayacak bir çevre gerekir. Konsantrasyonun etkilenmesi: Gürültü olayı sırasında dersin kesilmesi, öğrencinin ilgisini odaklaştırıp uzaklaşmaktadır. Bu konu; çocukların dil gelişimi, okuma kabiliyeti ve genel olarak zihinsel gelişmeleri açısından çok önemlidir. Araştırmalar; karayolları, demiryolları ve havaalanları yakınındaki okullarda öğrencilerin okuma, anlama ve öğrenme seviyelerinin düştüğü kanıtlanmıştır. 402

404 Öğretmenlerin etkilenmesi: Gürültüyü maskelemek için yüksek sesle konuşma gereksinimi aşırı enerji harcamayı gerektirmektedir. Bu nedenle öğretmenlerde, aşırı yorgunluk, stres ve strese bağlı rahatsızlıklarını ortaya çıktığı görülmektedir. c) İş performansının etkilenmesi: Çalışma hayatında yüksek düzeyli ve ani veya kesikli gürültüler iş verimini çeşitli biçimlerde etkileyebilir. İşin zamanında yapılmaması: Dikkat gerektiren işlerde dikkatin dağılması ve algılama zamanının uzaması, tekrar konsantrasyon için daha büyük bir gayretin gösterilmesi ve sonuçta işin yapılma süresinin uzaması ve insanın yorulması, İşin doğru olarak yapılması: İşin doğruluğunun etkilenmesi ve gözlemlerde hataların artması, İş kazaları: İki türlü ortaya çıkabilir: 1) Ani gürültülerde irkilmeler iş kazalarına neden olabilir. 2)Yüksek düzeyli gürültülerde sesli ikaz işaretlarinin duyulmaması, dolayısı ile işçilerin yaklaşan tehlikeyi anlatmamaları sonucunda iş kazaları olabilir. O.2 Titreşim Genellikle katı ortamlarda yayılan ve dokunma duygusu ile hissedilen alçak frekanslı ve yüksek genlikli titreşimlere vibrasyon denmektedir. Titreşim denetimi yöntemlerinin uygulanmasıyla makine elemanlarının titreşim özyapısında oluşturulan değişiklikler ilgili elemandan yayılan ses gücü düzeyini genelde düşürürler. Bu yöntemler; Titreşimim kaynağında Titreşimin iletim köprüsünde Gürültüye neden olan yüzeylerde olmak üzere üç değişik yerde uygulanabilir. Titreşim kaynağında alınacak önlemler dengeleme bozukluğu, darbe, sürtünme, akışkan türbülansı gibi nedenlerden doğan kuvvetlerin genliklerinin düşürülmesine ya da baskın frekansların mühendislik tasarımı yöntemleri kullanarak değiştirilmesine yöneliktir. Titreşim iletim köprüsünde üzerinden enerji iletimini azaltmak için uygun direnginlik (elastikiyet) özelliklerini taşıyan bağlayıcı elemanlar kullanmak ve köprüye sönümleyici malzeme eklemek alınması olası mühendislik önlemleridir. Gürültüye neden olan yüzeylerde titreşim denetimi, kütle artırımı, yüzeye tabaka şeklinde sönümleyici malzeme uygulanması, yüzeyin direngenliğinin değiştirilmesi gibi önlemlerle gerçekleştirilebilir. Sönümleyici malzemelerin etkinliği, yüzeylerin doğal frekanslarında (rezonanslarında) titreşimleri ile etkileyen kuvvetlerin darbe, geçişli ya da rasgele (enerjisi çok geniş frekans aralığına dağılmış) özelliğini taşımaları durumlarında oldukça artar. Makinaların üzerine oturdukları yüzey ile aralarına yerleştirilen yay ve sönümleyici özellikleri taşıyan bağlantı elemanları, makinalarda üretilen titreşim kuvvetlerinin oturdukları yüzeye iletiminin sınırlandırılmasına olanak sağlar. Titreşimin yalıtımı adı verilen çalışmalar kapsamında tasarımı yapılan ya da seçilen uygun bağlantı elemanları (pabuç) yardımıyla yüzeye iletilen kuvvetlerin olabildiğince azaltılması mümkündür. Titreşim yalıtımı özellikle düşük frekanslarda gürültü azalmasına neden olarak gürültü denetimine katkıda bulunur. Çeşitli titreşim kaynaklarının neden olacağı çevresel titreşimin kontrol altına alınmasına ilişkin esaslar Yönetmeliğin 29. maddesinde belirtilmiştir: Buna göre; 403

405 a) Maden ve taş ocakları ile benzeri faaliyette bulunulan alanlardaki patlamaların çevredeki yapılara zarar vermemesi için, en yakındaki yapının dışında, zeminde ölçülecek titreşim düzeyi Tablo O-9 da verilen değerleri geçemez. Ölçümler üç yönde yapılır ve bunlardan en yüksek olanı alınır. Titreşimler 1/3 oktav bantlarında tepe değeri olarak ölçülür. Tablo O.9. M a den ve Taş Ocakları ile Benzeri Alanlarda Patlama Nedeniyle Oluşacak Titreşimlerin En Yakın Yapının Dışında Yaratacağı Zemin Titreşimlerinin İzin Verilen En Yüksek Değerleri Titreşim Frekansı (Hz) İzin Verilen En Yüksek Titreşim Hızı (Tepe Değeri-mm/s) (1 Hz- 4 Hz arasında 5 mm/s den 19 mm/s ye; 10 Hz- 30 Hz arasında 19 mm/s den 50 mm/s ye, logaritmik çizilen grafikte doğrusal olarak yükselmektedir) b) İnşaatlarda kazık çakma ve benzeri titreşim yaratacak operasyonlar ile ağır inşaat makinelerinin neden olacağı titreşimlerin çevrelerindeki yapılara zarar vermemesi için, en yakındaki yapının dışında, zeminde ölçülecek titreşim düzeyi Tablo O-10 da verilen değerleri geçmez. Ölçümler, üç yönde yapılır ve bunların en yüksek olanı alınır. Titreşimler 1/3 oktav bantlarında tepe değeri olarak ölçülür. Tablo O.10. İnşaatlarda Kazık Çakma ve Benzeri Titreşim Yaratan Operasyonların ve İnşaat Makinelerinin En Yakın Yapının Dışında Yaratacağı Zemin Titreşimlerinin İzin Verilen En Yüksek Değerleri (1 Hz- 80 Hz arasındaki frekans bantlarında ) İzin Verilen En Yüksek Titreşim Hızı (Tepe Değeri-mm/s) Sürekli Titreşim Kesikli Titreşim Yerleşim Bölgelerinde Sanayi ve Ticari Bölgelerde c) Konut ve ofis olarak kullanılan binalarda, makine ve teçhizatın (elektrik motoru, pompa, fan ve benzeri.) neden olacağı titreşimler Tablo O-11 de verilen sınır değerlerini geçemez. Bu değerlerin üzerinde titreşim yaratan makine ve teçhizat için, başta titreşim yalıtımı olmak üzere gerekli teknik önlemler alınarak, binada ölçülen titreşimlerin sınır değerlerin altına indirilir. Titreşim ölçümü titreşimin en fazla olduğu odada ve noktada üç yönde yapılır ve en yüksek değer esas alınır. (Binaların yakınından geçen demir yolu ve kara yolu ulaşım araçları ile, yerleşim bölgesi yakınındaki sanayi tesislerinin binalarda yaratacağı titreşimler için de bu sınır değerleri kullanılır.) Titreşimler 1/3 oktav bantlarında rms değeri olarak ölçülür. Tablo O.11. Binalarda, Bina İçindeki Makine ve Teçhizatın Yaratacağı Titreşimlerin Sınır Değerleri Titreşim Frekansı (Hz) İzin Verilen En Yüksek Titreşim Hızı (rms değer-mm/s) Konutlarda 1* Ofislerde 1** * 1Hz-8 Hz arasında, 1.5 mm/s den 0.3 mm/s ye logaritmik çizilen grafikte doğrusal olarak azalmaktadır. 404

406 ** 1 H z -8 Hz arasında 3.5 mm/s den 0.6 mm/ s ye logaritmik çizilen grafikte doğrusal olarak azalmaktadır İlimizde titreşim ölçümü ve değerlendirilmesi çalışması yapılmamıştır. KAYNAKLAR : 1. Çevre Yüksek Mühendisi KARADAYI, S. Bursa İlinin Trafik Kaynaklı Gürültü Haritasının Hazırlanması Yüksek Lisans Bitirme Tezi., Sakarya Mayıs T.C. Çevre Bakanlığı,Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği 3. T.C. Çevre Bakanlığı, Çevre Gürültüsü ve Kontrolü El Kitabı 4. T.C. Çevre Bakanlığı, Çevre Notları, Çevre Gürültüsü ve Kontrol Kitabı, Prof. Dr. Selma KURRA, İ.T.Ü. Çevre ve Şehircilik Uygulama ve Araştırma Merkezi, İstanbul Büyükşehir Belediye Başkanlığı 7. Çevre Kirlenmesi ve Kontrolu, Prof. Dr. Mehmet KARPUZCU, Boğaziçi Üniversitesi Çevre Bilimleri Enstitüsü, İstanbul Prof. Dr. ÇALIŞKAN M. O.D.T.Ü. Öğretim üyesi - çeşitli yayınları 405

407 P. AFETLER P.1. Doğal Afetler P.1.1. Depremler : Bursa I. Derece deprem kuşağı içerisinde kalmaktadır. Türkiye nin belli başlı fay zonlarından biri olan sağ yönlü doğrultulu atımlı Kuzey Anadolu Fayı nın Batı Anadolu ya doğru uzandığı kollarından birisinin üzerindedir. Ayrıca bu bölge Batı Anadolu Genişleme Tektoniği olarak adlandırılan tektonik rejimin etkisiyle kuzey- güney yönlü açılma ve grabenleşme tektoniğinin de etkisindedir. Önemli hasar yapan Bursa depremi, bugünkü ölçülere göre 7,0 7,5 büyüklüğünde olup, çok sayıda ön ve artıcı sarsıntısı olmuştur. 16 Şubat 1855 deki deprem camiler, çarşılar, hanlar gibi çok sayıda binaların harap olmasına neden olmuştur. Yıkıntılardan çıkan yangınların, ahşap binaları ve 3000 kadar evi yaktığı, zarar ziyanın kese altın olduğu tahmin edilmektedir. Harabeler altında, 2000 den fazla insan hayatlarını kaybetmiştir. Tablo P.1. Bursa İli nde Meydana Gelen Başlıca Afetler Hasar Gören Konutlar Ölü Ağır Hasar Gören Yıkılan Konut Konut konut 3600 yanmış ev yanmış konut yanmış İlçenin Adı Yılı Türü Bursa-Merkez 1850 Deprem Bursa-Merkez Orhaneli-Sağırlar Orhangazi-Yenisölöz Yenişehir-Merkez Yenişehir-Merkez Yenişehir-Çelebi M.Kemalpaşa-Merkez M.Kemalpaşa-Kavaklı M.Kemalpaşa-Kayabaşı M.Kemalpaşa-Güllüce M.Kemalpaşa-Çöydük M.KemalpaşaKömürcükadı M.Kemalpaşa-Sünlük M.Kemalpaşa-Orhaniye M.Kemalpaşa-Yalıntaş M.KemalpaşaYumucaklı M.Kemalpaşa-Taşköprü M.Kemalpaşa-Ocaklı M.Kemalpaşa-Kosova M.KemalpaşaKoşuboğazı Deprem Yangın Heyelan Deprem Su Baskını Su Baskını Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem

408 Tablo P.1. in devamı İlçenin Adı Yılı M.Kemalpaşa-Durumtay M.Kemalpaşa-Derecik M.Kemalpaşa-Boğazköy M.Kemalpaşa-Adaköy M.Kemalpaşa-Çeltikçi Karacabey-Uluabat Karacabey-Yolağzı Karacabey-Cebnü Karacabey-Karaağaç Karacabey-Sarıbey Karacabey-O.Sarıbey Karacabey-E.Sarıbey Karacabey-Sazlıca Karacabey-Akhisar Karacabey-İsmetpaşa Karacabey-Hamidiye Karacabey-Beylik Karacabey-Ovaesemen Karacabey-Dağkadı Mudanya-M.Oba Türü Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Deprem Ölü Hasar Gören Konutlar Ağır Hasar Gören Yıkılan Konut Konut P.1.2. Heyelan ve Çığlar: Bursa İli nde gerçekleşen heyelanların yarattığı hasarlarla ilgili bilgiler Tablo P.1 de verilmiştir. P.1.3. Seller : Bursa da meydana gelen sel felaketleri ile ilgili ayrıntılı bilgiler, Tablo P.1 de ve C Seller başlığı altında yer alan Tablo C.10. Bursa İli Sel Felaketleri nde verilmiştir. P.1.4. Orman, Otlak ve Sazlık Yangınları: Bugün dünyada, Orman Yangını ibaresi kullanılmamaktadır. Bunun yerine Kırsal Alan Yangınları ibaresi kullanılmaktadır. Bu yangınlar içerisinde, Orman, Mera ve Tarım alanlarındaki yangınların tümü bulunmaktadır. Ülkemizde, yalnızca ormanlık alanlarda çıkan yangınlar ayrı bir sınıflandırmaya tabi tutulmakta ve istatistikî olarak değerlendirilmektedir. Bu değerlendirme Çevre ve Orman Bakanlığınca yapılmaktadır. Ülkemizdeki Orman Yangınlarının nedenlerini 5 ana sınıfta toplayabiliriz. Bunlar; 1- İhmal ve dikkatsizlik, 2- Kaza, 3- Kasıt, 4- Nedeni bilinmeyen, 5- Yıldırım. 407

409 Yıldırım yangınları çıkan yangınların sadece % 3 ünü oluşturmakta olup % 97 si ise insanlar tarafından çıkarılmaktadır. Tablo P.2. Bursa İli Orman Yangınları ve Yanan Sahalar YILI Toplam YANGIN ADEDİ YANAN SAHA MİKTARI (HA.) 152,9 347,7 339,1 60,5 699,6 461,3 935,0 258,4 77,5 40,0 38,6 181,9 637,1 653,7 186,3 634,6 1038,4 526,8 104,2 729,4 703,5 870,0 106,0 58,0 29,1 69,56 85, ,42 Yanan yerler, bakanlık emri doğrultusunda mutlak surette senesi içinde gerek tabii gerekse suni yollarla yeniden orman haline getirilmektedir. Tablo P.3. de ağaçlandırma çalışmaları verilmiştir. 408

410 Tablo P.3. Bursa İli Ağaçlandırma Çalışmaları Yılı Orman İçi Ha Toplam Suni Orman Dışı Gençleştirme Ha. Ha Erozyon Kontrolü Özel Ağaç Ha Toplam P.1.5. Ormanlar Üzerinde Biyotik ve Abiyotik Faktörlerin Etkileri: Konu ile ilgili bilgi bulunamamıştır. P.1.6. Fırtınalar: Elimizde konu ile ilgili yeterli bilgi bulunmamaktadır. Kış aylarında lodoslu havalarda zaman zaman gaz zehirlenmesinden ölümle sonuçlanan vakalara rastlanmıştır. 409

411 P.2. Diğer Afetler P.2.1. Radyoaktif Maddeler: İlimizde bu sebepten oluşan bir zarar görülmemiştir. P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar: Su kirliliğinde en fazla Gemlik Körfezi ile Karacabey İlçesi nde Karadere nin Marmara denizine ulaştığı boğaz bölgesi etkilenmektedir. Gemlik körfezine, körfez sahillerinde bulunan çeşitli kamu ve özel sektöre ait fabrikaların kirli atık suları, ilçe merkeziyle çevrede bulunan yazlık sitelerin evsel atıkları deşarj edilmektedir. Ayrıca, gemilerin boşalttığı balast suları ve sintinelerde önemli kirliliğe neden olmaktadır. Kapalı bir havza konumunda olan körfez bu nedenle büyük bir kirliliğe maruz kalmaktadır. Kirlilik nedeni ile deniz dibi florası etkilenmekte zaman zaman deniz bu bölgelerde çeşitli renklerde görünüm almaktadır. P.2.3.Tehlikeli Maddeler: Tehlikeli ve zehirli maddelerin depolanması, taşınması, kullanımı sırasında oluşan kitle sağlığına zarar verecek derecedeki bir olaya rastlanmamıştır. P.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri: P.3.1. Sivil Savunma Birimleri: İlimizde veya komşu il ve ilçelerimizde meydana gelecek afetlerde, can kurtarmak, ilk yardım ve sosyal yardım yapmak, bozulan altyapıyı onarmak amacı ile; ildeki kamu kurum ve kuruluşlarının güç ve kaynaklarının kullanılması amacı ile görevli personel tespit edilip gerekli eğitimler zaman zaman verilir. Ekip personelinin göreve çağrılmaları bağlı bulunduğu kuruluşlar tarafından yapılır. Bölgemizde oluşacak tabii afete karşı yapılandırılan kiriz afet merkezi 1 Müdür, 2 Memur (Bilgisayar Operatörü-VHKİ) ve 70 Teknisyenden oluşan idari ve teknik kadrodur. Ayrıca çeşitli model ve markalara haiz 19 araçla oluşan bir merkez konuşlandırılmıştır. Tablo P.4. İlimizdeki Sivil Savunma Birimlerinin Mevcut Malzeme Listesi Sıra No NİTELİĞİ ÖZELLİĞİ Enkazda ve Kurtarma Malzemesi Enkazda ve Kurtarma Malzemesi Suda ve Kurtarma Malzemesi Suda ve Kurtarma Malzemesi Dağda ve Çığda ve Kurtarma Malzemesi Dağda ve Çığda ve Kurtarma Malzemesi NBC Tespit, Kurtarma ve Dekontaminasyon Cihazları NBC Tespit, Kurtarma ve Dekontaminasyon Cihazları NBC Tespit, Kurtarma ve Dekontaminasyon Cihazları Sosyal Yardım Malzemesi Sosyal Yardım Malzemesi Sosyal Yardım Malzemesi Haberleşme Malzemesi 14 Haberleşme Malzemesi 15 Aydınlatma TOPLAM 410 Malzemesi Kurtarma Malzemesi Su Üstü Kurtarma Malzemesi Su Altı Kurtarma Malzemesi Dağda Kurtarma Malzemesi Çığda Kurtarma Malzemesi Tespit Cihazları Kurtarma Malzemesi Dekontaminasyon Malzemesi Barınma Malzemesi İaşe Malzemesi Hijyen Malzemesi Telefon ve Telsiz Bilgisayar-Çekim ve Görüntü Ses Araç ve Seyyar Jeneratör ADETİ

412 P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri: Bursa İli nde ormanların yanma tehlikesine karşı Orman Bölge Müdürlüğü nce alınan yangın kontrol ve önleme tedbirleri bulunmaktadır. Orman yangınları sezonu süresince, ormanlık alanlar telsiz donanımlı toplam 44 adet yangın gözetleme kulesi ile gözetlenmektedir. Ayrıca yangınlara karşı ilk müdahaleyi yapmak amacıyla 30 noktada 15 kişiden oluşan personel ekibi mevcuttur. Bu ekipler yangınlara müdahale için dozerlerle, arasöz, su tankı ve su pompası gibi araçlardan oluşan makine parkuruna sahiptirler yılında yangınlara havadan müdahale amacıyla helikopter kullanılmaktadır. Ayrıca ormanların yangınlara karşı korunmasını sağlamak amacıyla Bölge Müdürlüğü mıntıkasında 1996 yılı sonu itibarıyla (1160+8) km. yangın emniyet yolu, (100+0) km. yangın emniyet şeridi inşa edilmiştir. P.3.3. İlkyardım Servisleri : A Tipi İstasyon : 24 saat kesintisiz sadece ambulans hizmeti verilen, ihtiyaca göre birden fazla ekip ve ambulans bulundurulan, idari ve özlük hakları bakımından başhekimliğe bağlı ve kadrolu personeli olan istasyon, B Tipi İstasyon : Hastane acil servisleri ve 24 saat hizmet veren birinci basamak sağlık kuruluşları ile bütünleşmiş kesintisiz ambulans ve acil servis hizmeti verilen, kadrosu ve özlük hakları bakımından bünyesinde bulunduğu kuruma, ambulans hizmeti bakımından merkeze bağlı olan istasyon, C Tipi İstasyon : İhtiyaca göre günün belirlenen saatlerinde sadece ambulans hizmeti verilen idari ve özlük hakları bakımından başhekimliğe bağlı ve kadrolu personeli olan istasyon. İlkyardım servisi, acil yardım ve kurtarma ekipleri sivil savunma servislerinden biri olup, Bursa İli içerisinde resmi ve özel kurum kuruluşlardan tespit edilen personelden oluşturulmuştur. Tablo P.5. İl Merkezinde Bulunan İstasyonlar İSTASYON ADI Merkez 1 Nolu A.S.H.İ. Merkez 2 Nolu A.S.H.İ. Merkez 3 Nolu A.S.H.İ. Merkez 4 Nolu A.S.H.İ. Merkez 5 Nolu A.S.H.İ. Merkez 6 Nolu A.S.H.İ. Merkez 7 Nolu A.S.H.İ. Merkez 8 Nolu A.S.H.İ Merkez 9 Nolu A.S.H.İ. Merkez 10 Nolu A.S.H.İ. Kestel 1 Nolu A.S.H.İ. Gürsu 1 Nolu A.S.H.İ. Mudanya 1 Nolu A.S.H.İ. Gemlik 1 Nolu A.S.H.İ. YENİ KONUŞLANDIĞI YER Devlet Hastanesi Hürriyet Sağlık Ocağı Buttim İş Merkezi Y.İhtisas Hastanesi Çocuk Hastanesi A.O.S.Onkoloji Ek Binası Küçük Sanayi Sitesi Zübeydehanım Doğum Evi Göğüs Hastalıkları Hastanesi Demirtaş Sağlık Ocağı Kestel 1 No'lu Sağlık Ocağı Gürsu 1 No'lu Sağlık Ocağı Mudanya Devlet Hastanesi Gemlik Devlet Hastanesi 411 İSTASYON TİPİ B A A B B B A B B B B B B B

413 Tablo P.6 İlçelerde ve Şehirlerarası Yol Güzergâhında Bulunan Noktalar İSTASYON ADI Karacabey 1 Nolu A.S.H.İ. Orhangazi 1 Nolu A.S.H.İ. M.K. Paşa 1 Nolu A.S.H.İ. İnegöl 1 Nolu A.S.H.İ. Gemlik 1 Nolu A.S.H.İ. Yenişehir 1 Nolu A.S.H.İ. Orhaneli 1 Nolu A.S.H.İ. İznik 1 Nolu A.S.H.İ. Keles 1 Nolu A.S.H.İ. İSTASYON TİPİ B B B B B B B B B YENİ KONUŞLANDIĞI YER Karacabey Devlet Hastanesi Orhangazi Devlet Hastanesi M.K. Paşa Devlet Hastanesi İnegöl Devlet Hastanesi Gemlik Devlet Hastanesi Yenişehir Devlet Hastanesi Orhaneli Devlet Hastanesi İznik Devlet Hastanesi Keles Sağlık Ocağı Tablo P.7 Son 7 Yılın Toplam ve Aylık Ort. Vaka Sayıları YILLARA GÖRE TOPLAM VE AYLIK VAKALAR TOPLAM VAKA YILLAR AYLIK ORTALAMA 19 AYLIK ORTALAM A TOPLA M VAKA YILLA R

414 AYLARA GÖRE VAKA DAĞILIMI: ARALI K OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASIM P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı: İlimizde, afetzedeler ve mültecilerin yeniden iskanı ile ilgili yapılmış bir çalışma bulunmamaktadır. P.3.5. Tehlikeli Maddelerin Yurtiçi ve Sınırlararası Taşınımı İçin Alınan Tedbirler: Bu konuyla ilgili yeterli bilgi bulunamamıştır. P.3.6. Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar: Afetler ve büyük endüstriyel kazaların meydana gelmesi durumunda, bunların yaratacağı tehlikelerin önlenmesi için alınan tedbirlerle ilgili olarak Valilikçe hazırlanmış bir Acil Durum Planı bulunmamakta, sadece bazı büyük firmaların kendi bünyelerinde oluşturdukları Acil Eylem Planları mevcut olmaktadır. KAYNAKLAR 1) 2) 3) 4) 5) : İl Sağlık Müdürlüğü Web Sitesi. T.C. Bursa Valiliği, İl Planlama Müdürlüğü, Bursa İli Kurtarma Birliği Müdürlüğü, Bursa İli Orman Bölge Müdürlüğü, B.Ü. Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü Ulusal Deprem İzleme Merkezi Web Sitesi. 413