Özlem KARABULUTLU** G R fi

Transkript

1 Özlem KARABULUTLU** 218.Ü.F.N. Hem. Derg (2009) Cilt 17 - Say 3: ISSN Derleme Yaz s Kemoterapi Alan Hastalarda Semptom Yönetimi ve Yaflam Kalitesinin Sürdürülmesi (*) Symptom Management and Continuation of Life Quality in the Patients Receiving Chemotherapy letiflim / Correspondence: Özlem Karabulutlu Adres / Adress: Atatürk Üniversitesi Sa l k Bilimleri Fakültesi, / ERZURUM Tel: Fax: simalcasper@hotmail.com ÖZ Kanser, dünyada hala önemli bir sa l k sorunudur ve kemoterapi, kullan lan bir tedavi seçene idir. Kanser tedavisinde kullan lan kemoterapinin amac, hastay tedavi etmek, yaflam uzatmak ve semptomlar azaltarak yaflam kalitesini yükseltmektir. Ancak uygulanan tedavi birçok yan etkiye neden olmaktad r. Hastalar n yaflam kaliteleri üzerinde önemli bir etkiye sahip olan kemoterapi tedavisine ba l olarak geliflebilecek semptomlar n belirlenmesi, bireye özgü hemflirelik bak - m uygulanarak semptomlar n kontrol alt na al nmas önemlidir. Bu makalenin amac, kemoterapinin neden oldu u semptomlar n kontrolüne, yaflam kalitesinin yükseltilmesine ve hastalar n daha nitelikli yaflamas na yönelik yap lan güncel araflt rma sonuçlar n sunmakt r. Anahtar Kelimeler: Kemoterapi, semptom yönetimi, yaflam kalitesi ABSTRACT Cancer is still significant health problem, and chemotherapy is a treatment option for cancer. The aim of chemotherapy used for cancer treatment is to care the patient and prolong his/her life, and to raise life quality by reducing its symptoms. But, the treatment applied to may lead to a lot of adverse effects. The determination of the symptoms which may develop depending on chemotherapy having a significant impact on life quality of the patients and taking symptoms under control by applying nursing care for individual is essential. The aim of the article is to present the results of actual researches carried out as to more quality life of the patients and about raising of life qualities of the patients and controlling of the symptoms to which chemotherapy caused. Key Words: Chemotherapy, symptom management, quality of life G R fi Günümüzün en önemli sa l k sorunlar ndan biri olan kanser, insan yaflam n biyolojik, psikolojik, sosyal ve ekonomik boyutlar ile tehdit eden bir hastal kt r. Her y l, yar s geliflmekte olan ülkelerde olmak üzere toplam yedi milyon hastaya kanser tan s konulmakta ve her y l befl milyon insan kanserden ölmektedir (fielimen, Turhal ve Karamano lu 2003). Kanserde tedavi yöntemi olarak kullan lan kemoterapi ilaçlar, kan dolafl m ile vücuda yay - larak tümör hücrelerinin kontrolsüz ço almas n engeller. Amaç, hastay tedavi etmek, yaflam ve hastal ks z dönemi uzatmak, semptomlar azaltmak ve böylece yaflam kalitesini yükseltmektir (Durna ve Ayd ner 2003). Günümüzde kemoterapi uygulamas, hastane koflullar n gerektiren yüksek doz tedavi protokolleri d fl nda, genel olarak poliklinik ve gündüz tedavi ünitelerinde yap lmaktad r. Buralarda tedavilerini al p eve giden hastalar ve aileleri, kemoterapinin yan etkileri ile kendi bilgi ve becerilerini kullanarak bafl etmek durumunda kalmaktad r, bu durum yetersiz ve yanl fl uygulamalar yap lmas na neden olmaktad r. * Kad n Do um K fl Kongresi (Palandöken, Mart 2008) nde poster bildirisi olarak sunulmufltur, ** Arafl.Gör. Atatürk Üniversitesi Sa l k Bilimleri Fakültesi Yaz n n gönderilme tarihi: Yaz n n bas m için kabul tarihi:

2 Kemoterapi Alan Hastalarda Semptom Yönetimi ve Yaflam Kalitesinin Sürdürülmesi Kemoterapi alan hastada görülen yan etkileri, ilac n özelliklerine ba l olarak de iflmekle birlikte; bulant, kusma, ifltahs zl k, kemik ili i bask lanmas na ba l anemi, lökopeni, trombositopeni, saç dökülmesi, mukozit, cilt problemleri, uykusuzluk, nörolojik problemler, a r, göz problemleri, halsizlik, yorgunluk ve cinsel problemler fleklinde belirtilebilir (Baysal ve Criss 2004; Dinçel 1998; Yakso 1994). Ço u geçici olan bu yan etkiler uygun tedavi ve bak mla önlenebilmekte ya da olumsuz etkileri en aza indirilebilmektedir. Tedavinin yan etkileri ile birlikte, kanserin de neden oldu u rahats zl klar sonucu hastalar; anksiyete, depresyon, a r, seksüel fonksiyon bozuklu u, yorgunluk, benlik kavram nda de iflme gibi semptomlar yaflarlar, ola an uyum mekanizmalar sars l r, gelece e yönelik beklenti ve planlar bozulur. Yan etkilerin kontrol alt na al namamas hastalar n tedaviyi terk etmesine, tedavi dozunun azalt lmas - na veya tedavinin sonland r lmas na neden olabilir (Donehower 1996). Bu nedenle kanser hastalar n n tedaviye uyumlar, yaflam kalitelerinin artt r lmas, duygusal s k nt lar n azalt lmas ve prognozlar n n iyi olmas için psikososyal destek oldukça önemlidir (Bahar 2007). Kemoterapinin Yan Etkileri Kemoterapi yaflam n fiziksel, psikolojik, sosyal ve manevi boyutunu etkileyecek sorunlara neden olmaktad r. Literatürde kemoterapinin neden oldu u baz yan etkilerin zaman geçtikçe ortaya ç kabilece i ve yan etkilerin görülmesinde bireysel farkl l klar oldu u belirtilmektedir. Kemoterapi alopesi, deri bütünlü ünde bozulma, yorgunluk, anemi, nötropeni, trombositopeni, stomatit, diyare, konstipasyon, bulant -kusma, ifltahs zl k, a r, anksiyete ve depresyon gibi yaflam kalitesini olumsuz yönde etkileyen sorunlara neden olur (Akdemir ve Birol 2003; Topuz ve Ayd ner 1997). 1-Fiziksel sorunlar Kemoterapi alan hastalarda en s k görülen yan etkileri Aslan (2003), halsizlik, yorgunluk, enfeksiyon, Craddock (1999), yorgunluk, saç dökülmesi, tat/koku de ifliklikleri, Kav (2003), saç dökülmesi, halsizlik/yorgunluk, bulant, Özlen (2007) alopesi, halsizlik, bulant -kusma, konstipasyon, fi ra (2007) halsizlik, yorgunluk ve tedavi sonras bulant fleklinde belirlemifllerdir. Yeflilbakan, Akyol, Çetinkaya, Alt n ve Ünlü (2005) nün yapt bir çal flmada, hastalar n tedavi süresi dönemlerinde %39.8 inin biraz ifltahs zl k, %39.8 inin biraz yorgunluk hissetti- ini, Genç (2005) fiziksel semptomlardan yorgunluk ve a r n n, Collins, Devine, Dick ve Johnson (2002) yayg n olarak a r, halsizlik ve uykusuzluk gibi sorunlar n yafland n saptam fllard r. Steginga ve Dunn (1997) hastalar n bulant, kusma, ishal, a r, kilo kayb, ciltte kuruma, vajinal problemler gibi fizik yan etkiler; menapozal semptomlar, infertilite, seksüel fonksiyon bozuklu u, seksüel yak nl ktan kaç nma gibi sorunlar yaflad klar n belirtmifltir. Velji ve Fitch (2001), hastalar n tedavi öncesi, yorgunluk, bulant, kusma, ishal, uyku bozuklu- u, ifltahs zl k, a r, vajinal iritasyon ve ak nt gibi yan etkiler yaflad klar n belirtmifltir. Yap - lan di er bir çal flmada ise; tedavi öncesi ve tedavi sonras fiziksel semptomlar karfl laflt r ld - nda; yorgunluk, bulant, anoreksiya, kusma, kab zl k tedavi sonras daha fazla görülmektedir. Ayn zamanda di er çal flmalardan farkl olarak, hastalarda yorgunluk kemoterapi sonras 7-10 gün aras nda görülmüfltür (Can, Durna ve Ayd ner 2004). Kemoterapi, vakalar n % ünde yorgunlu a neden olmaktad r (Can ve Durna 2003). Azak ve Ç nar (2005), lenfomal olgularda yorgunluk düzeyi ve günlük faaliyetlerin yorgunluktan etkilenme düzeyinin orta derecede oldu unu bildirmifltir. Greimel, Thiel, Peintinger, Cegnar ve Pongratz (2002) n n çal flmalar nda hastalar n üçte ikisinde tedaviden sonra fiziksel ve rol fonksiyonlar nda azalma oldu u gözlenmifltir. Bulant - kusma kanser hastalar nda yayg n flekilde görülmektedir. Yap lan bir çal flmada bu- 219

3 Özlem KARABULUTLU lant kusman n günlük yaflam aktivitelerini etkiledi i ortaya ç km flt r. Bunlar yetersiz g da al - m, kilo kayb ve düzensiz uyku fleklindedir (Bergkvist ve Wengström 2005). Afflar (2002), metastaz olan bireylerde sürekli, metastazlar olmayanlar n ise aral kl a r lar beklenenin üzerinde oldu unu saptam flt r. 2-Psikososyal Sorunlar Ço u kifli hala kanseri ölüm, ac çekme ya da flekil bozuklu u ile birlefltirmektedir. Baz kanserli hastalar toplum taraf ndan d fllanmak, farkl davran lmak ya da yanl fl anlafl lmaktan korkarlar. Sonuçta hastal klar n baflkalar ndan bir s r olarak saklaman n psikolojik yükünü tafl rlar. Uzun ve zor bir tedavi ya da hastal n ilerlemesiyle beraber görülen hareket k s tl l, flekil bozuklu u ve enerji kayb, hastan n sosyal izolasyonuna neden olabilir. Hasta ve ailenin fiziksel ve duygusal olarak zorlanmas, evlilik, psikolojik ya da aile sorunlar olarak kendini gösterebilir. Kemoterapinin kayg, korku, depresyon, anksiyete gibi istenmeyen yan etkileri de vard r ve bu sorunlar hastalar n günlük yaflam fonksiyonlar n olumsuz yönde etkilemektedir (Can ve ark. 2004; Fad lo lu 2003; Uçan, Ovayolu, Torun ve Karadafl 2006). Ayr ca hastal a ba l olarak ortaya ç kan semptomlar n verdi i rahats zl k, iyileflme umudunun zamanla kaybolmas, hastane ortam nda bulunmak, tedavi uygulanmas s ras nda ve sonras nda ortaya ç kabilecek komplikasyonlar psikolojik semptomlar n oluflumuna neden olabilmektedir (Arslan, Ak n ve Koço lu 2008). Arslan ve ark. (2008), hastalar n tedavi süresince k zg nl k (% 35.0), endifleli olma (% 37.9), sinirlilik (% 39.8) gibi psikolojik semptomlar çok fazla yaflad klar n bildirmifltir. Genç (2005) hastalarda tedavi sonras psikolojik semptomlardan somatizasyon ve anksiyetenin en fazla ortaya ç kt n saptam flt r. Greimel ve ark. (2002) çal flmalar nda tedavi sonras nda hastalar n üçte ikisinde emosyonel problemlerin oldu- unu gözlemlemifltir. Yap lan bir çal flmaya göre; tedavi öncesi ve tedavi sonras psikolojik semptomlar karfl laflt r ld - nda; anoreksiya, depresyon ve gelecek hakk nda umutsuzluk tedavi sonras daha fazla görülmektedir (Can ve ark 2004). Di er bir çal flmada kognitif ve sosyal fonksiyonlar, ayr ca yaflam kalitesi, yorgunluk, anoreksiya ve uykusuzluk daha da kötüleflmifltir (Zee, Warr ve Pater 1997). Steginga ve Dunn (1997) hastalar n ölüm, a r, depresyon, anksiyete, öfke gibi psikososyal güçlükler yaflad klar n belirtmifltir. Velji ve Fitch (2001), hastalar n tedavi öncesi anksiyetelerinin yüksek oldu unu, yorgunluk, uyku bozuklu u, ifltahs zl k gibi yan etkiler yaflad klar - n belirtmifltir. Baflka bir çal flmada tedaviye bafllad ktan sonra hastalar n yar s n n cinsel yaflam n sonland rd ve depresyon düzeyi artt kça cinsel aktivite düzeylerinin olumsuz yönde etkilendi i belirlenmifltir (Can ve Durna 2003). Kanser tedavilerinin, cinsel yaflam üzerinde yaratt olumsuz etkileri gidermek için sistematik bir yöntemi benimseme, daha sa l kl ve doyumlu cinsel iliflkinin geliflmesine yard mc olacakt r (Reis 2003). Yaflam Kalitesinin Sürdürülmesi Yaflam kalitesi kavram, bireyin kendi yaflam - n n de erlendirilifline dayanan öznel alg, duygu ve bilifl süreçlerinin bir bütünü olarak tan mlan rken, bireysel iyilik durumunun bir anlat m d r ve yaflam n çeflitli yönlerine iliflkin öznel doyum ifadelerini kapsar. Kanser tedavisi uzun süreli bir tedavi oldu u için hastan n, fiziksel iyilik haline, psikolojik durumuna ve sosyal yönüne zarar verir. Wenzel, Vergote ve Cella (2003) çal flmalar nda, tedavinin yan etkilerine ba l olarak yaflan - lan a r, bulant kusma, anemi, yorgunluk, periferal nöropati, emosyonel distres ve seksüel disfonksiyonun yaflam kalitesini önemli düzeyde azaltt n saptam fllard r. K z lc (1997) n n ve Gürel (2007) in çal flmas nda kemoterapi süresi uzad kça yaflam kalitesinin düfltü ü görülmüfltür. Gürel (2007), K z lc (1997) ve Arslan 220

4 Kemoterapi Alan Hastalarda Semptom Yönetimi ve Yaflam Kalitesinin Sürdürülmesi (2000) n çal flmalar nda ise hastalar n e itim düzeyi yükseldikçe yaflam kalitesinin de artt belirlenmifltir. Yap lan di er bir çal flmada da kanser tan s alan ve tedaviye bafllayan hastalar n; fiziksel, emosyonel, sosyal ve ekonomik dengelerinin bozuldu u ve yaflam kalitelerinin düfltü ü saptanm flt r (Bektafl ve Akdemir 2006). P nar, Alg er, Çolak ve Ayhan (2008) hastalar n en fazla duygusal ve sosyal alanlarda yaflam kalitelerinin düfltü ünü belirlemifltir. Lampic, Peterson, Larsson, Sjöden ve Essen (2003) n n yapt çal flmada, kanser tan s alan hastalar n hastal a ve tedavi sürecine uyum sorunlar yaflad klar ve sosyal gereksinimlerini yeterince karfl layamad klar belirtilmifltir. Ayn çal flmada hastalar n duygusal sorunlardan ruhsal s k nt, ümitsizlik, etkisiz bireysel bafl etme, rol performans nda de iflim, depresif duygulan m, sosyal sorunlardan; günlük iflleri sürdürmede yetersizlik, sosyal izolasyon yaflad klar saptanm flt r. Tahmasebi ve ark. (2007), tedavi sürecinde, semptom kontrolü sayesinde, hastalar n yaflam kalitelerinin tedavi öncesine göre daha iyi olabilece ini ve tedavi sürecine uyum sa layabileceklerini belirtmifllerdir. Yaflam Kalitesinin Yükseltilmesi ve Semptom Yönetimi Semptom yönetimi; onkoloji hastalar n n bak m n temel amaçlar ndan birini oluflturmas n n yan nda, tedaviye ba l geliflen semptomlar n oluflmas n engellemek veya ortaya ç kanlar kontrol alt na almakt r. Semptom yönetimi, ancak semptomlar n de erlendirilmesi ile geliflebilir (Brown ve ark 2001). Her türlü semptomun ayr nt l olarak de erlendirilmesi gereklidir. Bir semptomun birden fazla nedeni olabilece i ak ldan ç kar lmamal d r. Baz semptomlar birden fazla etkene ba l olabilece inden bu etkenlerin tan mlanmas gereklidir (Dinçol ve Ero lu 1998). Semptomlar alg lamay kültür, kiflilik ve sosyoekonomik durum gibi birçok faktör etkileyebilmektedir (Akdemir ve Birol 2003). Befler ve Öz (2003) e göre; kemoterapi sonras yaflanan anksiyete ve depresyon hastan n yaflad semptomlar daha çok artt rmakta ve yaflam kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Ruhsal bozukluk ve sosyal destek önemli bir etkileflim içindedir. Sosyal destek az veya orta ise; yüksek düzeydeki ruhsal bozukluk, yüksek düzeyde semptomlar n yaflanmas na yol açar (Lee, Chung, Park ve Chun 2004). Kanserli hastalarda semptom kontrolü yaln zca ilaçla s n rl kalmamal d r. Örne in; baz g dalar n görüntüsü ya da kokusu hastada bulant ya yol açabilmektedir. Böyle durumlarda hastan n hofluna gidecek, ayn zamanda beslenme rejimine zarar vermeyecek flekilde düzenlenmifl besinler seçilmesi ve verilmesi yerinde olacakt r (Dinçol ve Ero lu 1998). Literatürde evli olmayanlar n fiziksel semptomlar daha fazla yaflamalar n n aile desteklerinin yetersiz olmas ndan dolay, semptom kontrolü konusunda yetersiz kalmalar ndan kaynakland bildirilmifltir (Blazer 1995). Lu (2005) e göre; akupunktur kanser hastalar nda kemoterapi ve radyoterapinin yan etkilerini önlemede etkin bir yöntemdir. Ayr ca akupunktur, bak m n kaliteli olmas için destek tedavisinin içinde olmas gereken önemli bir bölümdür. Eisemann ve Lalos (1999), çocuk sahibi olman n çok önemli oldu unu ve psikolojik iyilik durumunu belirlemede önemli bir faktör oluflturdu unu saptam flt r. Kuo ve Ma (2002) çal flmas nda hastalar n daha çok fiziksel semptomlarla bafla ç kmada problem odakl, Daigle ve Stewart (1997) problem odakl bafla ç kma tarzlar ndan sosyal destek aramay, Kim, Yeom, Seo, Kim ve Yoo (2002) ise duygusal odakl bafla ç kma tarzlar n kulland klar n bulmufllard r. Genç (2005) in çal flmas nda da hastalar n en fazla duygu odakl bafla ç kma tarzlar ndan olan boyun e ici yaklafl m ve kendine güvensiz yaklafl m kulland klar saptanm flt r. Yaflam Kalitesinin Yükseltilmesi ve Semptom Yönetiminde Hemflirenin Rolü Sa l k ekibinin üyesi olan hemflireler, bireyle- 221

5 Özlem KARABULUTLU rin sa l klar n yeniden kazanmalar ve korumalar için sa l k bak m na yönelik uygulamalar ö renmelerine yard m etmektedir. Hemflireler, di er sa l k personeline göre hastalar ve aileleriyle daha s k ve sürekli iletiflim kurduklar ndan hasta bak m nda anahtar bir role sahiptirler. Hemflirelik alan nda yap lan yaflam kalitesi çal flmalar, yaflam n biyolojik, psikososyal ve sosyokültürel yönünü içeren esenlik durumunu yükseltmeye yönelik olmufl ve hemflirelerin bu alanda kendilerini gelifltirmelerini sa lam flt r. Onkoloji, Hematoloji bölümünde çal flan hemflireler, di er hemflirelik fonksiyonlar n n yan s - ra onkoloji hastalar nda kanser tedavisinin neden oldu u belirtileri kontrol alt na alma gibi önemli bir sorumlulu u tafl maktad rlar (Arslan 2000; K z lc 1997). Onkoloji hemfliresinin genel amac hastal k süreci boyunca hasta ve ailesinin en üst düzeyde ifllevlerini sürdürmelerini sa lamak ve yaflam kalitesini artt rmakt r. Onkoloji hemflireli inin fiziksel, psikolojik, sosyal ve spirituel bak m bütünlefltirmesi beklendi inden, bu hemflirelik alan nda flu ö eler tan mlanm flt r (Grundy 2006): Kanserle yaflamaya uyum sa lamada hasta ve aileye yard m etmek Kanser tedavisini uygulama ve yo un kanser tedavi programlar süresince destek bak m sa lamak Kanser ve tedaviye ba l sorunlar önlenmek ve yönetmek Tekrarlam fl ve ileri evre hastal olan bireyler için semptom yönetimi; fiziksel, psikolojik ve sosyal destek sa lamak Kanser bak m hizmetlerini en uygun bak m sunacak biçimde yönetmek Kanser bak m nda hemflirelik uygulamalar n de erlendirmek ve araflt rma yapmak Di er sa l k çal flanlar na öneri, bilgi ve e itim vermek Onkoloji hemflireli i uygulamalar n n geliflimine yönelik liderlik yapmak Hemflireler öncelikle hasta bilgilendirilmesi ve kemoterapötik ilaçlar n uygulanmas ve sonras nda ortaya ç kan semptomlar n kontrolünden sorumludur. Hemflireler birer e itici olarak, bireylerin sa l klar n yeniden kazanmalar ve korumalar için, sa l k bak m na yönelik uygulamalar konusunda bireylerin ö renmelerine yard m etmektedir. Hemflirelerin e itim rolü, bireylerin stresli, psikolojik ve sosyal problemleri tan malar n ve bafl etmelerini kolaylaflt rmaktad r. Kemoterapi alan kanserli hastalarda, semptom kontrolüne yönelik olarak verilecek e itimle hastan n bilgilendirilmesi, rahatlat lmas ve güveninin kazan lmas çok önemlidir (Aslan 2003). Literatürde, e itim verilen hastalar n yaflam kalitelerinin yükseldi i, hastal k ve tedavi sürecine daha iyi uyum sa layabildi i vurgulanmaktad r (Docherty 2004; Sarna 1998). Yap lan araflt rmalarda; kemoterapi alan hastalarda yan etkilerin sistematik olarak de erlendirilmesinin yan s ra kontrolüne yönelik e itimler verilmesi ve hastalar n desteklenmesinde hemflirelerin vazgeçilmez oldu u vurgulanmaktad r (Larson ve ark 1998; Miller ve Kearney 2001; Tishelman ve ark 2000). Yap lan çal flmalar kemoterapi ve yan etkileri konusunda yeterince bilgilendirilmeyen hastalar n semptom kontrolünde baflar s z olduklar n ve ald klar tedavinin yan etkilerini daha fliddetli yaflad klar n göstermektedir (Aslan 2003; Ergin 1995; Kapucu 2003). Benor ve ark. (1998) ayaktan kanser tedavisi gören hastalar, hemflirelerce yap lan e itim, dan flmanl k ve destek aktivitelerini içeren ev ziyaretlerinin hastalar n s k nt lar n azaltt n belirlemifl ve bu do rultuda, özbak m yaklafl m n n kanser hastalar n n yaflam kalitesini yükseltmek için etkin olabilece ini vurgulam flt r. Kav (1997) bulant semptomunun, Aslan (2003), tedaviden önce bulant, ishal, enfeksiyon belirtileri, el ve ayakta uyuflma, halsizlik, yorgunluk, uykusuzluk, endifleli olma ve karamsar hissetme 222

6 Kemoterapi Alan Hastalarda Semptom Yönetimi ve Yaflam Kalitesinin Sürdürülmesi s kl klar n n, Fitzsimmons ve ark. (2005) kemoterapi yan etkilerinin, e itimle kontrol alt na al - nabildi ini belirlemifllerdir. Benor ve ark. (1998) kemoterapi, radyoterapi veya her ikisini de alan kanserli hastalara uygulanan özbak mla ilgili hemflirelik yaklafl m n n etkisinin incelendi i bir çal flmada; a r, s v al m, beslenme, üriner eliminasyon, defekasyon, günlük aktivite, uyku ve dinlenme, mobilite, hijyen, yaln zl k, sosyallik, bakteriyel güvenlik, fiziksel güvenlik, anksiyete, üzüntü, beden imaj ve cinsellikle ilgili s k nt - lar n fliddetinde azalma tespit edilmifltir. Araflt rmalar n ço u göstermifltir ki; hemflirelerin hasta ile yapt görüflmeleri, bireysel bafl etme, egzersiz, müzik ve gevfleme gibi yöntemleri kullanmas ile semptomlar n görülme oran azalm flt r. Bununla birlikte yaflam kalitesi yükselmifltir (Dinçol ve Ero lu 1998; Y ld r m ve Gürkan 2007). Y ld r m ve Gürkan (2007) kanser hastalar na dinletilen müzi in durumluluk kayg düzeylerini azaltt n saptam fllard r. Yap lan bir çal flmada tedavi öncesi yap lan bireysel e itimin kiflide oluflan bulant kusmay azaltt ortaya konmufltur (Dinçel 1998). Golant ve ark. (2003) çal flmalar nda kanser ve tedavisiyle bafl etme konusunda uygulanan hemflirelik e itim program n n depresif semptomlarda ve emosyonel s k nt n n neden oldu u ifl ve di er günlük aktivitelerle ilgili problemlerde azalmaya neden oldu unu saptam flt r. Kemoterapi alan hastalarda, tedavinin yan etkisine ba l olarak fiziksel ve psikososyal pek çok sorun ortaya ç kmakta. Bu sorunlar ise, hasta ve ailesinin yaflam kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Hastalar n yaflad semptomlar n sistematik olarak de erlendirilmesi ve semptom kontrolünün sa lanmas, yaflam kalitesinin yükseltilmesine büyük katk sa layacakt r. KAYNAKLAR: Afflar, F. (2002). Kanserli bireylerde a r ve a r ile bafletme yöntemlerinin de erlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sa l k Bilimleri Enstitüsü, stanbul. Akdemir, N., Birol, L. (2003). ç Hastal klar ve Hemflirelik Bak m. 1. Bask, Vehbi Koç Vakf, stanbul. Arslan, S. (2000). Kanserli hastalarda yaflam kalitesinin de- erlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sa l k Bilimleri Enstitüsü, Erzurum. Arslan, S., Ak n, B., Koço lu, D. (2008). Kemoterapi alan hastalarda hastal k ve tedaviye ba l yaflanan semptomlar n sosyo-demografik özellikler ve alg lanan sosyal destek ile iliflkisi. Hemflirelikte Araflt rma Gelifltirme Dergisi, 1: Aslan, Ö. (2003). Kanserli hastalarda kemoterapiye ba l semptomlar n de erlendirilmesi ve bu semptomlar n kontrolünde hemflirelik e itiminin rolü. Doktora Tezi, Gülhane Askeri T p Akademisi Sa l k Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Azak, A., Ç nar, S. (2005). Lenfomal (Hodgkin ve Non- Hodgkin) hastalarda yorgunluk sendromu ve etkileyen faktörler. Hematoloji-Onkoloji, 2(5): Bahar, A. (2007). Kanser Hastalar na Psikososyal Yaklafl m Atatürk Üniversitesi Hemflirelik Yüksekokulu Dergisi, 10(1): Baysal, A., Criss, W. E. (2004). Kanseri Tan yal m. fiahin Matbaas, Ankara. Benor, D. E. ve ark (1998). Measuring impact of nursing intervention on cancer patients s ability to control symptoms, Cancer Nursing, 21(5): Bektafl, H. A., Akdemir, N. (2006). Kanserli bireylerin fonksiyonel durumlar n n de erlendirilmesi. Türkiye Klinikleri J Med Sci, 26: Bergkvist, K., Wengström, Y. (2005). Symptom experiences during chemotherapy treatment-with focus on nausea and vomiting. European Journal of Oncology Nursing. Befler, N., Öz, F. (2003). Kemoterapi alan lenfomal hastalar n anksiyete depresyon düzeyleri ve yaflam kalitesi. Cumhuriyet Üniversitesi Hemflirelik Yüksekokulu Dergisi, 7(1). Blazer, D. (1995). Mood disorders: Epidemiology. B. J. Kaplan, Sadock. (Eds.). Comprohensive Textbook of Psychiatry. 6. bask, Baltimore Willams & Wilkins, 1: Brown, V. ve ark (2001). The Development of The Chemoterapy Symptom Assesment Scale (C-SAS): A scale for the routine clinical assesment of the symptom experiences of patients receiving ctotoxic chemoterapy. Int J of Nurse Stud, 38: Can, G., Durna, Z., Ayd ner, A. (2004). Assesment of fatigue in and care needs of Turkish women with breast cancer. Cancer Nursing, 27(2): 153. Can, G., Durna, Z. (2003). Sistematik tedavi alan meme kanserli kad nlarda cinsel fonksiyonlar n de erlendirilmesi. Kad n Cinsel Sa l, stanbul. Collins, J. J., Devine, T. D., Dick, G. S., Johnson, E. A. (2002). The measurement of symptoms in young children with cancer: The validation of Memorial Symptom Asses- 223

7 Özlem KARABULUTLU ment Scale in children aged Journal of Pain and Management, 23: Craddock, R. B. (1999). An Intervention to increase use and effectiveness of selfcare measures for breast cancer chemotherapy patients. Cancer Nursing, 22(4): Daigle, M. C., Stewart, M. (1997). Support and coping of male hemodialysis dependent patients. J. Nurs.Stud, 34(6): Dinçel, H. (1998). Akci er kanserli hastalarda kemoterapi öncesi verilen e itimin kemoterapi sonras görülen bulant ve kusma üzerindeki rolü. Yay nlanmam fl Yüksek Lisans Tezi, stanbul Üniversitesi Sa l k Bilimleri Enstitüsü, stanbul. Dinçol, K., Ero lu, L. (1998). Kanserde Palyatif Bak m. stanbul. Docherty, A. (2004). Experience, functions and benefits of a cancer support group. Patient Education Counselling, 55(1): Donehower, M. G. (1996). Semptom Kontrolü. Platin, N. (Ed.). Hemflireler için Kanser El Kitab. IV. Akflam Sanat Matbaas, Ankara, Durna, Z., Ayd ner, A. (2003). Kanser Kemoterapi Rehberi ve Uygulamaya Yönelik Öneriler. Nobel T p Kitapevleri, stanbul. Eisemann, M., Lalos, A. (1999). Psychosocial determinants of well-being in gynecologic cancer patients. Cancer Nursing, 22(4): Ergin, Ü. (1995). Meme kanserli hastalar n kemoterapötik ajanlar tolere edebilmelerinde e itimin etkisi. Yüksek Lisans Tezi, stanbul Üniversitesi Sa l k Bilimleri Enstitüsü, stanbul. Fad lo lu, Ç. (2003). Kanser ve Bak m, II. Ege Dahiliye Günleri, Atatürk Kültür Merkezi. Meta Bas m Matbaac l k, zmir, 123. Fitzsimmons, D. ve ark (2005). Nurse-led models of chemotherapy care: Mixed economy or nursedoctor substitution? Journal of Advanced Nursing, 50(3): 244. Genç, F. (2005). Kemoterapi alan akci er kanserli hastalarda görülen semptomlar ve bafla ç kma tarzlar. Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sa l k Bilimleri Enstitüsü, Erzurum. Golant, M. ve ark (2003). Managing cancer side effects to improve quality of life: A cancer psyhoeducation program. Cancer Nursing, 26(1): Greimel, E., Thiel, I., Peintinger, F., Cegnar, I., Pongratz, E. (2002). Prospective assessment of quality of life of female cancer patients. Gynecol Oncol, 85: Grundy, M. (2006). Cancer care and cancer nursing. Kearney, N., Richardson, A. (Eds.). Nursing Patients with Cancer, Elsevier- Churchill Livingstone, Edinburgh, Gürel, K. D. (2007). Çukurova Üniversitesi T p Fakültesi Balcal Hastanesi eriflkin onkoloji, hematoloji kliniklerinde kemoterapi uygulanan hastalar n yaflam kalitesi ve bunu etkileyen faktörlerin incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sa l k Bilimleri Enstitüsü, Adana. Kapucu, S. (2003). Ev ziyaretinin kemoterapi alan hastalar n yaflam kaliteleri ve öz bak m güçlerine etkisi. Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Sa l k Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Kav, S. (1997). Kemoterapiye ba l bulant kusman n kontrolünde hemflirelik uygulamalar n n etkisi. Yay nlanmam fl Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sa l k Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Kav, S. (2003). Kanser tedavisinin yan etkilerinin kontrolüne özbak m modelinin etkisi. Yay nlanmam fl Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sa l k Bilimleri Enstitüsü, Ankara. K z lc, S. (1997). Kemoterapi alan kanserli hastalar ve yak nlar n n yaflam kalitesi ve yaflam kalitesini etkileyen faktörler. Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sa l k Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Kim, H. S., Yeom, H. A., Seo, Y. S., Kim, N. C., Yoo, Y. S. (2002). Stress and coping strategies of patients with cancer. Cancer Nursing, 25(6): Kuo, T. T., Ma, F. C. (2002). Symptom distresses and coping strategies in patients with non-small cell lung cancer. Cancer Nursing, 25(4): Lampic, C., Peterson, V. W., Larsson, G., Sjöden, O., Essen, L. (2003). Anxiety and depression in hospitalized patient with cancer: Agreement in patient-staff dyads. Cancer Nursing, 19: Larson, P. J. ve ark (1998). The proself mouth aware program: An effective approach for reducing chemotherapy-induced mucositis, Cancer Nursing, 21(4): Lee, E. H., Chung, B. Y., Park, H. B., Chun, K. H. (2004). Relationship of mood disturbance and social support to symtom experience in Korean Women with breast cancer. Journal of Pain and Symptom Management, 27: Lu, W. (2005). Acupuncture for side effects of chemoradiation therapy in cancer patients. Seminars in Oncology Nursing, 21(3): Miller, M. M., Kearney, N. (2001). Oral care for patients with cancer: A review of the Literature, Cancer Nursing, 24(4): Özlen, B. (2007). Kemoterapi uygulanan akci er kanserli hastalarda tedaviye yan t n, yan etkilerin, yaflam kalitesinin ve yaflam süresinin de erlendirilmesi. Uzmanl k Tezi, Trakya Üniversitesi T p Fakültesi Gö üs Hastal klar Anabilim Dal, Edirne. P nar, G., Alg er, L., Çolak, M., Ayhan, A. (2008). Jinekolojik kanserli hastalarda yaflam kalitesi. Uluslararas Hematoloji-Onkoloji Dergisi, 3(18). Reis, N. (2003). Jinekolojik kanser ve tedavilerinin kad n cinsel sa l na etkileri Cumhuriyet Üniversitesi Hemflirelik Yüksekokulu Dergisi, 7(2). 224

8 Kemoterapi Alan Hastalarda Semptom Yönetimi ve Yaflam Kalitesinin Sürdürülmesi Sarna, L. (1998). Effectiveness of structered nursing assesment of symptom distress in advanced lung cancer. Oncological Nursing Forum, 25(6): Steginga, S. K., Dunn, J. (1997). Women's experiences following treatment for gynecologic cancer. Oncology Nursing Forum, 24: fielimen, D., Turhal, S., Karamano lu, A. (2003). Onkoloji Hemflireli i Hizmet çi E itim Kursu, stanbul. fi ra, S. F. (2007). Kemoterapi alan onkoloji hastalar nda semptomlar n de erlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sa l k Bilimleri Enstitüsü, stanbul. Tahmasebi, M. ve ark (2007). Quality of life in gynecologic cancer patients. Asian Pac J Cancer Prev, 8: Tishelman, C. ve ark (2000). Measuring symptom distress in patients with lung cancer. Cancer Nursing, 23(2): Topuz, E., Ayd ner, A. (1997). Klinik Onkoloji Temel lkeler ve Hemflirelik Bak m. Bilimsel Teknik Çeviri Vakf, stanbul. Uçan, Ö., Ovayolu, N., Torun, S., Karadafl, Z. (2006). Kemoterapi alan hastalar n s k karfl laflt klar yan etkiler ve yapt klar giriflimler. Sa l k ve Toplum, 16(4): Velji, K., Fitch, M. (2001). The experience of women receiving brachytherapy for gynecologic cancer. Oncology Nursing Forum 28: Wenzel, L., Vergote, I., Cella, D. (2003). Quality of life in patients receiving treatment for gynecologic malignancies: Special considerations for patient care. Int JGynecol Obstet 83: Yakso, J. M. (1994). Kemoterapiye ba l belirtilerin denetimi ve bak m. Topuz, E., Onat, H. (Ed.). Bilimsel Teknik Çeviri Vakf Bas m ve Ciltevi, stanbul. Yeflilbakan, Ö. U., Akyol, A. D., Çetinkaya, Y., Alt n, T., Ünlü, D. (2005). Kemoterapi tedavisi alan hastalar n tedaviye ba l yaflad klar semptomlar ve yaflam kalitesine olan etkisinin incelenmesi. Ege Üniversitesi Hemflirelik Yüksek Okulu Dergisi, 21: Y ld r m, S., Gürkan, A. (2007). Müzi in, kemoterapi yan etkilerine ve kayg düzeyine etkisi. Anadolu Psikiyatri Dergisi, 8: Zee, B., Warr, D., Pater, J. (1997). Effect of postchemotherapy nausea and vomiting on healthrelated quality of life. Supportive Care in Cancer, 5(4):