GÜZELİN PEŞİNDE FÂRÂBî ve îbn RÜŞD DE ESTETİK AYŞE TAŞKENT 1

Transkript

1 GÜZELİN PEŞİNDE FÂRÂBî ve îbn RÜŞD DE ESTETİK AYŞE TAŞKENT Emine TAŞÇI * Klasik felsefede insan, düşünen canlı olarak tanımlanırken onun aynı zamanda muhayyile gibi farklı güçlere de sahip olduğu belirtilir. İnsanın düşünsel ve sanatsal faaliyetler ortaya koyabilmesinin zemininde de bu güçler vardır. Öyleyse bu tür faaliyetlerin insanlık tarihi kadar eski bir geçmişi olmalıdır. Bu nedenle de estetiğe dair incelemeler, kadim estetik faaliyete dair bir incelemedir. İslam felsefesine mensup filozoflar yapıtlarında; güzellik, güzelliğin kaynağı ve güzelliğin değeri gibi sanat felsefesine ilişkin merkezi konuları farklı bağlamlarda el almışlardır. İslam felsefesi hakkındaki modern çalışmalar genellikle ontoloji, metafizik, ahlak sahasıyla sınırlı kaldığından, estetik ve sanat felsefesi neredeyse üzerinde durulmamış bakir bir alandır. İşte bu çalışmalardan biri de Ayşe Taşkent tarafından ihmal edilmiş bir alan olan sanat a dair yapılmıştır. Zaten Taşkent i bu çalışmaya yönlendiren de önsözünde belirttiğine göre İslam felsefesinde estetiğe dair kapsamlı bir çalışmanın olmayışıdır. İslam felsefesinin belirli, sınırlandırılmış ve araştırılmamış alanlarını incelemek üzere yapılan bu tür çalışmaların son yıllarda niteliksel ve niceliksel artışı, İslam felsefesi adına umut vericidir. Taşkent in doktora çalışmasının kitaplaştırılmış şekli olan Güzelin Peşinde, Farabi, İbn Sina ve İbn Rüşd gibi filozofların güzel\güzellik ve bununla bağlantılı kavramlar etrafında geliştirdikleri estetik düşüncelerini ve sanat\sanat eserlerine dair tasavvurlarını ele almayı amaçlamaktadır. Ayrıca bu eser, günümüze ulaşmış muazzam külliyatın estetik temelinde değerlendirilip bir araya getirilmesini de hedeflemektedir. Eser, bir giriş ve beş bölüm halinde kurgulanmıştır. Giriş bölümünde Taşkent, eserde modern estetik kuramlarının belirlediği bir şablonun kullanılmayacağını ifade etmektedir. Çünkü onun amacı, İslam filozofların bu alana ilişkin oluşturmuş oldukları şablonu görünür kılmaktır. Bu vurgu önemlidir; zira güzel kavramı, klasik felsefede modern estetik kuramlarında olduğu gibi duyulur alanla sınırlandırılmamış, Tanrı nın güzelliğini içine alacak şekilde ontolojik ve metafizik boyutlarıyla da ele alınmıştır. İslam filozoflarının iyi bir şekilde anlaşılması Antik Yunan dan tevarüs ettikleri mirasın göz önüne alınmasına bağlıdır. Özellikle bu çalışmada Farabi, İbn Sina ve İbn Rüşd ün seçilmesinin sebebi olarak Taşkent, Batı estetik düşüncesinin temel kaynakları arasında zikredilen Aristoteles in * Yalova Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Araştırma Görevlisi 1 Ayşe Taşkent, Güzelin Peşinde Fârâbî, İbn Sînâ ve İbn Rüşd de Estetik, (İstanbul: Klasik Yayınları, 2013).

2 Poetika sı üzerine şerhler yazmış olmalarını göstermektedir. Nitekim Farabi, İbn Sina ve İbn Rüşd, doğrudan güzellik kavramına dair bir eser kaleme almamışlardır. Eser içerisinde güzellik meselesinin hangi alt başlıklar içerisinde ele alındığına ve neden böyle bir sıralama gözetildiğine ilişkin verilen bilgilerden sonra literatür değerlendirmesi yapılmıştır.(11-21) Birinci bölüm Kavramsal Arka Plan: Grek Estetiği ana başlığı altında Platon un Güzel ve İyi İdesi, Arsitoteles te Nimesis ve Tragedya Kuramı, Plotinus ta Emanasyon ve Âşk ve Grek Estetiğinin İslam Dünyasına İntikali adlı alt başlıklarıyla dört bölümde estetik düşüncenin tarihsel arka planını ele alınmıştır.(23-62) Nitekim bu bölüm, güzellik kavramının gelişim ve dönüşüm sürecini anlayıp bu çerçevede İslam filozoflarının bu kavramı nasıl ele aldıklarını incelemektedir. Birinci bölümde, ilk olarak güzel kavramını felsefi bir bakış açısıyla ele alan Klasik Antik düşüncenin önemli simalarından biri olan Platon un güzel ve iyi idesinden söz edilmektedir. Daha sonra Aristoteles in Nimesis ve Tragedya kuramı ele alınmaktadır. İlk olarak Aristoteles in estetiğe dair Poetika adlı eseri temelinde ve diğer eserlerinde de bu düşüncenin izlerinden hareketle güzelliğe ilişkin fikirleri ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ahlak ile ilişkili bir estetik anlayışa sahip olan Aristoteles, bu anlayışını genel manada şiir, özelde ise ahlaki bir haz uyandırması gerektiğini düşündüğü tragedya üzerine inşa etmiştir. Estetik görüşlerini ahlaki bir zeminde ele alan Aristoteles ten sonra Plotinus: Emanasyon ve Âşk alt başlığına geçilmektedir. Plotinus, Aristoteles in aksine güzellik anlayışına dair düşüncelerini duyusal alandan duyuların ötesine çekmektedir. Plotinus, Platon gibi asıl amacın mutlak güzele ulaşmak olduğu düşünmektedir. Nitekim Mutlak Güzel olan Bir e doğru yükseliş ise duyulur dünyadaki güzellikten yola çıkarak âşk ile gerçekleştirilebilmektedir. Ancak Plotinus a göre duyulur dünyadaki güzellikleri gerçek güzelliklermiş gibi algılamak Mutlak Güzel e ulaşma yolunda engel teşkil etmektedir. Bu güzellikleri bir imaj olarak görenler asıl güzelliği aramaya devam etmek suretiyle âşkın rehberliğinde Bir e ulaşabilecektir. Kısacası Taşkent in de dediği gibi Plotinus un estetik anlayışının içerisinde mistik unsurlar ağır basmaktadır. Bölümün sonunda ise bu geleneğinin hangi yollarla İslam dünyasına intikal ettiği ele alınmaktadır. Bu intikal İslam filozoflarının Eflatun, Aristoteles ve Plotinus un eserlerine dair tercüme, şerh ve telhis gibi çalışmaları dikkate alınarak incelenmektedir. Tanrı ve Güzel: Estetiğin Teolojik Temelleri adlı ikinci bölüm, Güzellik Kavramının Ontolojik Bağlamda Tartışılması, Mutlak Güzel Olarak Tanrı, Mutlak Güzeli in Güzelliğinin İdraki ve Aldığı Aklî Haz, Mutlak Güzel in Kendi Güzelliğine Olan Âşkı şeklinde dört alt başlığa ayrılmıştır. Bu bölümde, merkeze yerleştirilen Tanrı ve güzel kavramları çerçevesinde estetiğin teolojik boyutlarına işaret edilmiştir.(63-109) 226

3 Antik çağ ve Orta çağda güzellik kavramının alanı sadece duyulur şeylerle sınırlı olmayıp duyulurun ötesini de konu alacak şekilde Tanrı ile ilişkilendirilerek işlenmektedir. Taşkent, özellikle bu iki çağa değinmelerinin sebebini bunların Farabi, İbn Sina ve İbn Rüşd gibi filozofların estetik düşüncelerinin şekillenmesinde etkili olmaları ile açıklamaktadır. Bununla birlikte bu filozofların kendi kültürleri içerisinde özgün estetik teoriler geliştirdikleri ve Tanrı ile ilişkilendirmek suretiyle bu kavramı metafizik bir çerçevede değerlendirdikleri zikredilmektedir. Kısaca adı geçen bu üç filozofun varlık tasniflerine yer verildikten sonra Mutlak Güzel olarak Tanrı başlığı içerisinde ilk olarak Farabi nin Tanrı nın mutlak güzelliğini ifade etmek üzere cemal, beha ve ziyne kelimelerini kullandığına ilişkin bilgi verilmektedir. Ayrıca onun bu kelimeleri Tanrı nın metafizik yetkinliğini, mükemmelliğini ve kusursuzluğunu ifade etmek için de kullandığı belirtilmektedir. Farabi ye göre el-evvel, en mükemmel ve en güzel olup güzelliği özüne ait olandır. O, arızi değildir. O nun hayr-ı mahz olması ile güzel oluşu arasında bir ilişki kurulmakta ve bu konuda Antik Yunan düşüncesinin etkisinden bahsedilmektedir. Bununla beraber İslam filozofları, güzelliği iyilikle ilişkilendirmenin yanı sıra mükemmellikle de bağlantı kurarak açıkladıkları için bu noktada Antik Yunan düşüncesinden ayrılmaktadırlar. Farabi nin felsefesinin temelini teşkil eden zorunlumümkün varlık ayrımı, güzellik konusundaki sınıflandırmada da kendisini göstermiş olup ontolojik olarak güzelliğin zorunlunun güzelliği ve mümkünün güzelliği şeklinde ikiye ayrılmasını beraberinde getirmiştir. İbn Sina, güzelliği Farabi gibi aynı kavramlarla ele almakta ve benzer sınıflandırmalara gitmek suretiyle onu takip etmektedir. Kısacası güzellik kavramı, ontolojik bir zeminde değerlendirilip daha çok metafizik boyutuna ağırlık verilmektedir. Tanrı nın güzelliğini anlatma noktasında bazı sembolik anlatımlara başvurulmakta ve özellikle güzel kavramı, ışık metafiziği çerçevesinde incelenmektedir. Bu noktada İslam filozoflarının özgünlüğü ortaya çıkmaktadır. Taşkent, Farabi ve İbn Sina nın estetik düşüncesinin metafizik bir perspektif taşıdığına, ancak İbn Rüşd ün seleflerinden farklı olarak Aristoteles teki gibi estetik düşüncesinin nesnel\objektif bir yapıya sahip olduğuna değinmektedir. Üçüncü alt başlıkta ele alınan Mutlak Güzellin Güzelliğini İdraki ve Aldığı Haz başlığı altında ise yine ontolojik temelde akledilir güzellik ve duyulur güzellik ayrımı yapılıp zorunlu varlığın sırf akıl olması sebebiyle kendi güzelliğini aklettiği ifade edilmektedir. Ancak bu güzelliği aklediş onda bir çokluğa kesinlikle sebep olmamaktadır. Güzelliği idrak ile haz, sevinç ile mutluluk arasındaki bağlantıya işaret edilip insanın akli hazlara tam anlamıyla ulaşmasının önünde beden engelinin bulunduğu belirtilmektedir. Bu bölümün sonunda Mutlak Güzel in güzelliğine olan âşkı ele alınmaktadır. En üstün güzellik onun kendi zatında bulunduğu için O, kendi zatına âşık olmaktadır. Farabi nin deyimiyle Mutlak Güzel in Âşk, Âşık ve Maşuk oluşu bu çerçevede anlaşılabilir. Taşkent, İbn Sina nın Âşk ı bizzat varlığın ve varoluşun sebebi olarak gördüğünü söyleyerek ikinci bölümü sonlandırmıştır. 227

4 Ontolojiden kozmolojiye geçişin yapıldığı üçüncü bölümde ise Alem ve Güzellik: Estetiğin Kozmolojik Görünümleri ana başlığı altında Sudur, Ay-Üstü Alemlerin Güzelliği, Ay-Altı Alemlerin Güzelliği, Gaiyyet ve Kozmik Âşk incelenmektedir. ( ) İslam filozoflarının güzellik kavramına yüklediği ontolojik anlam dolayısıyla kozmolojik açıdan güzellik de ilk sebep ve mutlak güzel olan ile ilişkilendirilerek değerlendirilmektedir. Bu çerçevede sudur teorisi özetlendikten sonra alemin, mutlak güzelin güzelliğinden sudur eden bir sebepli güzellik olduğu ifade edilmektedir. Ayrıca filozoflar nezdinde özellikle de İbn Sina açısından alemin güzelliğini açıklamada kullanılan anahtar kavramlardan biri olan inayete yer verilmektedir. İlim, irade, cud ve zorunluluk kavramları ile alemin mükemmel düzen çerçevesinde Tanrı dan nasıl sudur ettiğine açıklık getirilmektedir. Filozofların isimlendirmesiyle her türlü yetkinlik ve güzelliğin kaynağı el-evvel olduğu için varlığa ait bütün güzellik ve yetkinlikler ondan kaynaklanmaktadır. Aynı şekilde alem de bütün güzellik ve yetkinliğini ondan almaktadır. Kozmik düzene ilişkin açıklamaların ardından ay-üstü alemin güzelliği ele alınmaktadır. Akıllar, nefsler ve gök cisimlerinden oluşan ay-üstü alem, oluş ve bozuluşa tabi olmayıp dairesel bir harekete sahiptir. Ay-altı alem ise dört unsurdan teşekkül etmiş olup oluş-bozuluşa tabidir. Her iki alem de mümkün varlıklar kategorisi içerisinde yer almaktadır. Ancak farklı mümkün kategorilerinde bulunmalarından dolayı iki alemin de sahip oldukları güzellik farklılık arz etmektedir. Ay-üstü alemden ay-altı aleme doğru ilk ilkeden uzaklaşmaya bağlı olarak mükemmellik ve güzellik noktasında azalma söz konusudur. Maddeye bulaşan varlıkların olduğu ay-altı alem ise çirkinliklerin bilfiil var olduğu alandır. İnsan, ay-altı alemdeki hiyerarşi içerisinde ilk maddeden başlayan sıralamada en üst kategoride yer almaktadır. Ancak maddeye bulaşmış oluşu onun en mükemmel güzeli temaşa edişinin önünde bir engel teşkil etmektedir. Ayrıca aşağı doğru inişte mümkünlük durumu arttığı için kötülük ve çirkinliğin sebebi olarak görülen bil-kuvvelik de artmaktadır. İbn Sina, güzellik kavramını iyilik ve uygunlukla bağlantılı olarak tanımlarken; ay-altı alemdeki duyulur güzellikler için birlik, itidal ve ittifak kriterine yer vermektedir. Ayrıca İbn Sina güzel ile âşk arasında bir bağlantı kurmaktadır. Mutlak Güzel e duyulan âşktan bahsedilmekle beraber duyulur güzelden akledilir güzele götürmesi kaydıyla duyulur güzelliğe yönelen âşkı da makul görülmektedir. Kısacası Farabi ve İbn Sina nın sisteminde gaiyyet prensibi temelinde el-evvel e âşk ile bir yöneliş tasavvur edilmektedir. Her varlık iyilik ve güzelliği elde etmek için Mutlak Güzel e yönelmekte ve ona benzeme gayreti içerisine girmektedir. Sanat felsefesinin psikolojik açıdan ele alınışı adlı dördüncü bölümde ise İnsanın İdrak Güçleri ve Mütehayyile, Tahyil ve Poetika, Muhakat Kuramı yahut Sanata Mimetik Yaklaşımlar değerlendirilmektedir.(s ) Sanat ile mütehhayile gücü arasında bağlantıya işaret eden filozoflar, mütehayyile gücünün sanat eserlerinin ortaya çıkışında oynadığı kilit rolü vurgulamaktadır. Bu bölüm içerisinde Farabi ve İbn 228

5 Sina nın nefsin kuvvelerine özellikle de mütehayyile kuvvesine dair açıklamalarına yer verilmektedir. Nefsin en işlek gücü olan mütehayyile gücü, belleme ve hatırlama gücünde bulunan manaları birbiriyle birleştirme ve ayrıştırma işlevi üslenmiş olup ürettiği yeni suretlerin dış gerçeklerle uyum içerisinde olmasına gerek olmadığı belirtilmektedir. Filozofların sanat kuramlarını tahyil ve muhakat kavramları üzerine temellendirmişlerdir. Her üç filozofta sanata dair düşünceleri şiir sanatı çerçevesinde ortaya koymaktadır. Şairin taklidi ile peygamberin taklidinin de mütehayyile gücünden beslendiğini söyleyen Farabi, mütehayyile gücünün aynı zamanda nefsin faal akılla ittisalini sağlayan güçlerden biri olduğunu da söylemektedir. Tahyil ve poetikaya değinen Taşkent, poetik ifadelere dikkat çekmektedir. Nitekim poetik ifadeler, insanı ruhu üzerinde farklı etkilerde bulunabilir. Balın tiksindirici olmadığını aklen bilen insan buna dair duyduğu şiirsel kıyaslar sebebiyle ondan uzaklaşabilir. Sanata mimetik yaklaşımlara gelince mimemis kavramının İslam filozoflarınca muhakat terimiyle karşılanmış olduğu ve Farabi, İbn Sina ve İbn Rüşd ün muhakatı bir taklid eylemi olarak gördüğü belirtilmektedir. Ayrıca bu kavramın İslam filozofları tarafından Aristoteles ten daha geniş bir çerçevede teşbih, tahyil, tasvir ve temsil terimlerine karşılık gelecek şekilde kullanıldığına da işaret edilmektedir. Genel olarak İslam filozoflarına göre taklidin konusu ise mümkün iyi ve güzel fiiller veya çirkin ve şerre ilişkin fiillerdir. Filozoflar nezdinde şiir ile tarih-yani kıssa ve meseller- arasındaki benzerlikler ve farlılıklar ele alınmakta ve şiir daha çok sadece ifadede var olan şeyler hakkında konuştuğu için felsefeye daha yakın bir konumda görülmektedir. Poetik taklitlerde bazı hatalar söz konusu olup Aristoteles, bu hataları beş başlık altında toplamıştır. Farabi, İbn Sina ve İbn Rüşd de taklitteki hataları incelemekte ve benzer sınıflamalar yapmaktadırlar. İbn Rüşd, şairin aklın kabul edeceği düzeyde hayalin sınırlarını zorlayabileceğini ancak bunu yaparken mugalataya düşmemesi gerektiğini ifade etmektedir. Şiir sanatındaki taklitte yapılan hatalara değinildikten sonra taklitte tahsin(güzelleştirme) ve takbih(çirkinleştirme) başlığı altında filozofların taklidin amacına ilişkin görüşlerine geçilmektedir. Tahsin ve takbih, ahlaki bir gayeye de yönelmelidir, nitekim şiire değer kazandıran da budur. Ayrıca şiir halkı eğitmek üzere bir araç olarak görülmektedir. Bu bölümün sonunda estetik haz kavramına, bunun sanatların hedefi olduğuna, estetik hazzın nasıl ortaya çıkacağına ve sebeplerine yer verilmektedir. İbn Rüşd ve İbn Sina, düşüncelerini daha çok şiir sanatını merkeze alarak sunmakta ve nesneler veya şeyler ile taklitleri arasında ilişkinin algılanmasıyla hazzın ortaya çıktığını dile getirmektedirler. Taşkent, kitabının son bölümüne Poetika: Şiir Sanatının Mantıksal Kavranışı başlığını vermiş olup Poetikanın Bir Mantık Disiplini Olarak Ele Alınışı, Farabi: Tahyil ve Tasdik, İbn Sina: Poetik Kıyas ve Geçerliliği, İbn Rüşd: Poetik Kıyas ve Mecaz konularına yer vermiştir.( ) 229

6 İslam filozofları, Aristoteles ten farklı olarak Poetika yı mantıki bir çerçevede ele almış, poetik ifadelerin gücüne ve diğer tasdik türlerinden farklı yönlerine işaret etmişlerdir. Her üç filozof da poetik ifadelerin hayale dayalı önermelerden müteşekkil olduğunu ve poetik önermelerin tasdik edilip edilemeyeceği konusunda farklı görüşler ortaya koymuşlardır. Farabi, şiirsel önermelerin varlığından bahsetmekte, ancak şiirsel kavilleri burhani kavillerin karşısına koyup yanlış kaviller arasında zikretmektedir. Bunun sebebini ise dinleyicilerin zihninde birşeyin kendisini değil, taklidini oluşturması olarak görmektedir. İbn Sina ya gelince o da poetik kıyası ve geçerliğini ele almakta ve hayali önermelerden oluşan poetik kıyasın ürünü olan hayali tasdikin lezzet ve hazzı ortaya çıkardığında bir gerçeklik kazanacağını belirtmektedir. Ayrıca tasdik ile tahayyülü arasında bir kıyaslama yapmak suretiyle mantık içerisinde ona bir yer vermektedir. İbn Rüşd ise konuyu tasavvur ve tasdik açısından değerlendirmekte, poetik dilin temel öğesinin mecaz olduğuna işaret etmektedir. Bunun yanı sıra mecazın poetik kıyasın tamlığını engellediğini zikretmektedir. Kısacası, poetik kıyasın geçerliliği terimlerin ve terimler arasındaki ilişkinin sınırlanmasına bağlanmaktadır. Eser, çalışmanın her bir bölümün özetinin yer aldığı kısa bir sonuç ve kaynakça ile sonlandırılmıştır. ( ) Antik Yunan dan İslam dünyasına intikal eden ve İslam felsefesini daha iyi anlama noktasında önemli ipuçları sunan dikkat çekici bir düşünce ve sanat geleneği mevcuttur. Bu açıdan İslam felsefesinin, hem geçmişe hem de geleceğe dönük yönleri olduğu söylenebilir. Taşkent bu eseri, estetikte bu geleneği gün yüzüne çıkararak sonraki muhtemel çalışmalara önemli kolaylıklar sunmaktadır. Genel çerçevesiyle eser, güzellik konusunu geniş bir bakış açısıyla ele almıştır. Güzellik kavramına teolojik, ontolojik ve mantık perspektifinde yaklaşılmış ve bölümler de bu çerçevede düzenlenmiştir. Estetiğin kavramsal arka planına yer verilmesi güzellik meselesinin tarihi süreç içerisinde nasıl bir değişim ve dönüşüm geçirdiğinin görülmesini ve İslam filozoflarının bu meseleye yaklaşımlarının daha iyi anlaşılmasına katkı sağlamıştır. Eserin kaynakçasının da oldukça geniş tutulması alanın uzmanı olmayan ve İslam filozoflarının eserlerine ulaşmanın zorluğunu yaşayan kimseler için oldukça yol göstericidir. Eser, ismiyle her kesimden insanda merak uyandırabilecek olsa da, çoğunlukla teknik bir tarzda kaleme alınmıştır. Bu da teknik kitaplarla genel okuyucu arasındaki her zaman var olan ikilemin bu kitap için de geçerli olmasını doğurmaktadır. Diğer yandan bir bölümde güzelliğin günümüz yansımalarının da ele alınması, Taşkent in tezde amacı bu olmamasına rağmen; tez, kitap haline getirilirken düşünülebilirdi. Ancak yine de bu çalışma sanat felsefesi merkezinde güzele dair yapılan ilk müstakil çalışmalardan biri olduğu için, sanat felsefesiyle uğraşacak olanlar için yol gösterici bir niteliğe sahiptir. Eser, ikinci ve üçüncü bölümlerde İslam felsefesiyle ilgilenenlerin bilmesi elzem olan temel problemleri incelemesi acısından dikkat çekicidir. Nitekim bu iki bölüm, İslam felsefesi içerisinde 230

7 birçok meselenin birbiriyle kopmaz bir ilişki içerisinde olduğunu göstermektedir. Özellikle de bir sistem filozofu olan İbn Sina yı düşündüğümüzde güzellik meselesini ele alırken felsefesinin temeline yerleştirdiği varlığa ilişkin zorunlu-mümkün ayrımına değinmek gerekliği ortaya çıkmaktadır. Taşkent, bu gerekliliği dikkate almak suretiyle İslam filozoflarının güzelliğe dair düşüncelerini birincil kaynaklardan ve onların merkezi kavramlarıyla ilişkilendirerek bize sunmuştur. Alanına ilk müstakil çalışma olması sebebiyle sanat felsefesine ve estetiğe dair araştırma yapacaklar için kaynak niteliğinde bir eserdir. Ayrıca bu çalışma okuyucularında İslam felsefesi dair genel bir bakış açısı oluşturabilecek bir özelliğe sahip olup onların Farabi, İbn Sina ve İbn Rüşd ün temel eserleri hakkında bilgi sahibi olmalarını da sağlamaktadır. Kısacası bu çalışma, temelde İslam felsefesi özelde ise sanat felsefesi alanındaki bir boşluğu doldurabilecek özelliktedir. 231

8