Ba dat Demiryolu Projesi

Transkript

1 Evrensel Bak fl Aç s Gürbüz Evren Ba dat Demiryolu Projesi Stratejik önemiyle ilgi çeken büyük Osmanl projesi Ba dat Demiryolu projesi Osmanl topraklar n bir bafltan bir bafla kat edecek büyük bir projeydi. 880 y l nda, II. Abdülhamit döneminde bir rapor olarak ortaya ç kan proje, büyük devletlerinin yo un ilgisiyle karfl laflt. kinci Abdülhamit, ngiltere, Fransa ve Rusya n n Osmanl devletini parçalama, topraklar n paylaflma politikalar n dikkate alarak, onlar bu projenin d fl nda tutma düflüncesindeydi, Padiflah için projenin verilece i ülke Almanya olmal yd. Çünkü Osmanl üstünde uzun y llard r de iflik alanlarda bask kuran ngiltere, Fransa ve Rusya n n aksine Almanya sadece baz imtiyazlar istiyordu. Ayr ca Almanlar, Osmanl ile birçok alanda iflbirli i yap p, destek olma düflüncelerini de padiflaha iletmifllerdi. kinci Abdülhamit, Almanya n n 1 II. Abdülhamit 75

2 Berlin den Ba dat a uzanan demiryolu hatt di er güçlere göre Osmanl aç s ndan iflbirli i yap labilecek bir devlet oldu- u karar na varm flt, ama yine de böyle bir projeyi Almanlar n tek bafl na yapamayacaklar n n fark ndayd. Nitekim Padiflah düflüncesinde hakl ç km flt, çünkü Almanlar k sa bir süre sonra ngiliz ve Frans z bankalar ndan kredi almak zorunda kald lar. Projenin hayata geçirilmesi s ras nda, demiryolunun geçece i, devlete ait topraklar n mülkiyetinin imtiyaz sahiplerine bedelsiz devredilmesi, topraklara kira ödenmemesi, kum, çak l ve tafl ocaklar n n bedelsiz kullan lmas, gerekli kerestenin ormanlardan kesilmesi, demiryolunun iki yan nda yirmi kilometre geniflli indeki alanlarda bulunan madenlerin iflletilmesi de, Almanlara tan nan kolayl klar aras ndayd. Almanlara verilen imtiyazlar bununla da kalmad. stanbul dan Ba dat a oradan da Basra ya kadar uzanacak olan hat boyunca da Almanlara genifl imtiyazlar verildi. 76 Görüldü ü üzere bu proje Osmanl topraklar nda bir Alman koridoru kuruyordu. Rumeli'deki demiryollar dikkate al nd nda, Berlin'den stanbul a, oradan da Ba dat'a ve ard ndan Basra Körfezine kadar uzanacak bir demiryolu hatt ortaya ç k yordu. Bu da, Almanya'n n Anadolu ve Ortado- u da büyük bir etki alan oluflturmas demekti. flte bu nedenle Fransa, ngiltere ve Rusya, Osmanl yönetimi üzerinde büyük bir bask kurarak, projede baz de ifliklikler yapt rd lar, daha önce dillendirdikleri bir k s m taleplerinin de karfl lanmas n sa lad lar y l ndan itibaren tüm dikkatleri üzerinde toplayan Ba dat Demiryolu Projesi ngiltere, Fransa, Almanya ve Rusya aras nda ç kar çat flmalar n n en çok yafland alanlardan biri olmufltur. Edward Mead Earle, Ba dat Demiryolu Savafl adl kitab nda, konuya iliflkin olarak, Ba dat Demiryolunun, Türkiye nin Büyük Savafl a kat lmas n n ve Osmanl mparatorlu u nun da lmas n n sebeplerinden biri olmas suçu Türklerden çok, Türkiye yi geri bir ulus olarak gören Avrupa emperyalizmine

3 Stefanos Yerasimos: Bir di erinin yarar na, önüne set çekildi ini gören her has m, Ermeni davas n n ateflli savunucusu kesiliyordu... aittir demektedir. Konunun Ermenilerle ilgisini ortaya koymas bak m ndan belki de en önemli analizi, Stefanos Yerasimos yap yordu. Yarasimos, Az Geliflmifllik Sürecinde Türkiye adl kitab nda, Ermenilerin kaderi sadece uluslararas diplomasinin tutkular na de il, ayn zamanda mparatorlukta en iyi flartlarla yat r m yollar arayan Avrupa sermaye çevrelerinin ç karlar na da ba l yd. Duruma göre tehditte bulunmak veya tam tersine s rt n s vazlamak; ayak diremek veya geri çekilmek gerekti inde, Ermeni meselesi bunlar n hepsine elveriflli bir araçt. Bir di erinin yarar na, önüne set çekildi ini gören her has m, Ermeni davas n n ateflli savunucusu kesiliyor; bir demiryolu ya da bir maden oca imtiyaz n n kendisine verilmesine haz r her para babas ise elçili inden, o an daha uzlaflmac bir tav r tak nmas n istiyordu demektedir. Stefanos Yerasimos Yerasimos a göre Almanya izledi i politikalar bak m ndan di er büyük ülkelerden ayr lmaktad r. Yerasimos bunu da, Olaylar n genel mahiyeti içinde, durumdan en çok yararlanan devlet Almanya oldu. Ermeni Meselesiyle do rudan do ruya ilgili hiçbir ç kar bulunmayan Almanya, Osmanl mparatorlu u içine nüfuz etme tasar lar n gelifltirmesine imkân veren bir tarafs zl korumas n bildi. Almanya n n bu yolla elde etti i en büyük imkân da Ba dat Demiryolu imtiyaz yd sözleriyle aç klamaktad r. Ba dat Demiryolu Projesi her gün de iflen dengeleri de beraberinde getirmifltir. ngilizler, Frans zlar ve Ruslar Osmanl topraklar ndaki ç karlar için tehlikeli görüyor, Almanlar n artan nüfuzlar n ise kendi yararlar na olaca n düflünüyorlard. 19. yüzy l n son yirmi y l içinde Almanya n n Osmanl mparatorlu u na gösterdi i politik ve ekonomik ilginin gözle görülebilir flekilde artmas 77

4 ngiltere yi çok rahats z etmedi. ngilizlere göre Almanya n n stanbul da etkili olmas Rusya n n Yak ndo u ya s zmas n önleyecekti. Dönemin önde gelen ngiliz devlet adamlar ndan Joseph Chamberlain ve Cecil Rhodes, sömürgecilik konular nda Almanya ile bir anlaflma yapmaya haz r olduklar n ilan edecek kadar ileri de gittiler. Ama unutmadan hat rlatmakta yarar var, Londra Hükümeti, bölgedeki ç karlar aç s ndan Fransa ya da güvenmiyordu. Ancak Ba dat Demiryolu öyle bir projedir ki, ilgili devletleraras nda durmadan de iflen yeni dengeler, iflbirlikleri ve çat flmalar do urmufltur. Bir dönem Almanya dan rahats z olmayan ngiltere, bir sonraki dönem tam tersi tepkiler vermekte, Alman yay lmac l n engelleme yollar n araflt rmaktad r. Alman sanayiinin ve d fl ticaretinin büyük bir h zla geliflmesi, Alman deniz ticaret filosunun yan s ra, donanmas n n da güçlenmesi, Almanya n n dünyadaki sorun ve 78 Joseph Chamberlain geliflmelerde söz sahibi olaca n n göstergesiydi. ngilizlerin bu gerçe i görmesine, Almanya n n Ba dat Demiryolu Projesi ndeki etkisi yol açt ve ngiltere, sömürgecilik alan ndaki en önemli rakibi Fransa ile sorunlar n unutarak, onunla yeni bir ittifaka gitmenin do ru olaca n gördü. ngiltere bunla da yetinmedi, Do uda kendine müttefik olarak, genelde dikkatli yaklaflt Rusya y seçti. Birinci Dünya Savafl na kadar Ba dat Demiryolu projesi üzerinde yo unlaflan tart flmalar, Almanya, ngiltere, Fransa ve Rusya gibi ülkelerin, bazen gizli ikili görüflmeler yaparak, di erlerini devre d fl b rakmaya çal flmalar, bazen de söz konusu ülkelerin tümünün ortak ç karlar n gözetecek bir çözüm bulunmas fleklinde sürdü. Kendi aralar nda anlaflmaya çal flan taraflar, Osmanl Padiflah n gizliden gizliye ikna etmek için ya diplomatik yollara ya da tehditlere baflvurmaktan geri kalm - yorlard. Almanya ile Rusya n n anlaflmas Fransa y fazlas yla rahats z ederken, ngiltere ile Fransa n n ortak bir Cecil Rhodes politikaya yönelmesi Almanya y tedirgin ediyordu. Almanya, Fransa ve ngiltere aras nda oluflmaya bafllayan bir anlaflma havas ise Rusya y hem Osmanl lara, hem de di erlerine yönelik yeni politika aray fllar na itiyordu. Ç karlar hem böylesine çat flan, hem de zoraki ittifaklar yapmak zorunda olan bu

5 ülkeler, Ermenilerle olan iliflkilerinde de benzeri sorun ve çat flmalar yafl yorlard. Ermenilerin Ba dat Demiryolu hatt n n geçti i bölgelerde hâkim unsurlar olarak bulunmas, büyük devletlerin Osmanl topraklar n tam anlam yla kontrol alt na almas n ve parçalanma sürecini h zland rmay sa lamas bak m ndan çok önemliydi. Tüm bu ittifak ve düflmanl k trafi- ini en iyi özetleyen isimlerden biri de Dr. Ernest Jackh olmufltur. Jackh, Yükselen Hilal adl kitab nda, paylafl mlar, karfl l kl ç kar iliflkilerini, Almanya, Konya dan Basra ya kadar Ba dat demiryolu teflebbüsünü, Konya da sulama iflleri ile Basra da limanlar tesisi hususunda ngiltere nin muvafakatini elde etti. ngiltere de buna karfl l k Mezopotamya da sulama planlar n, Basra Körfezi nde Kutülomare deki durumunu Almanya ya kabul ettirdi. Almanya ve ngiltere, her ikisi de, F rat tan Basra Körfezi ne kadar yap lacak seyrüsefere, Musul etraf ndaki petrol üretimine ifltirak edeceklerdi... Bu devrin devam boyunca, 1914 y llar nda, Fransa ile Almanya aras nda buna benzer bir anlaflmaya var ld. Bu anlaflma her iki taraf için de iktisadi sahalar ve muvasala m nt kalar n tayin ve tehdit ediyordu. Almanya ya, Anadolu-Ba dat BD MART 2015 demiryollar flebekesi; Fransa ya da, Suriye ve Karadeniz m nt kalar nüfuz alanlar olarak ayr lm flt. Alman- Türk demiryolu ile Fransa-Türk demiryolu Halep te birlefliyorlard sözleriyle özetlemiflti. Yaflanan tüm zorluklara karfl n Alman flirketi, Ba dat Demiryolu projesinin büyük bir bölümünü tamamlamay baflard y llar aras nda zmit-ankara-konya hatt bitirildi. Bu hat 1918 de Nusaybin e kadar uzat ld. Projede, aras nda baz de ifliklikler yap ld n da hat rlatmakta yarar var. Hatt n geçti i güzergâh, co rafi koflullar nedeniyle parçalara ayr ld. Bugünkü Irak s n rlar içinde kalan bölgede, Ba dat-samarra hatt döflendi. Söz konusu hat ise Anadolu daki di er parçalarla birlefltirilemedi de, Birinci Dünya Savafl ndan Osmanl - Alman ittifak n n yenik ayr lmas yüzünden proje tamamlanamad. Hatt n tamamlanan k sm nda sadece 1 sefer yap lm flt r. Nusaybin den stanbul a do ru 9 Ekim 1918 tarihinde yola ç - kan tren, Ba dat demiryolunda çal flan Almanlar n ailelerini ve askeri yetkililerini bölgeden kaç rm flt r. Bu projeyle ilgili gizli kalm fl bilgileri içeren yaz y da, bir süre sonra yay mlayaca m. gurbuzevren@butundunya.com.tr 79