SANAT TAR H. Doç. Dr. Mehmet Zeki BRAH MG L

Transkript

1 L SE SANAT TAR H 1 Doç. Dr. Mehmet Zeki BRAH MG L Bu kitap, Millî E itim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Baflkanl n n tarih ve 63 say l karar yla ö retim y l ndan itibaren 5 (befl) y l süreyle ders kitab olarak kabul edilmifltir. KOZA Yay n Da t m Sanayi ve Ticaret Afi Cevat Dündar Cad. Nu.: 139 Ostim ANKARA tel.: (0312) belgeç: (0312)

2 Editör: Dil uzman : Görsel uzman : Program gelifltirme uzman : Rehberlik uzman : Ölçme de erlendirme uzman : ISBN: Yay nc sertifika nu.: brahim Aras Ahmet Kapulu Ziya Harun Ergenç Özlem Do an Türkan Çelik Dr. Nuri Do an KOZA Yay n Da t m Sanayi ve Ticaret Afi Bu eserin bütün haklar sakl d r ve yay nevine aittir. Eserdeki metin, soru, görsel unsurlar yay nevinin yaz l izni olmadan tümüyle ya da k smen ço alt lamaz, yay mlanamaz ve ticari amaçla kullan lamaz. Bask : KOZA Yay n Da t m Sanayi ve Ticaret Afi, 2012, ANKARA KOZA Yay n Da t m Sanayi ve Ticaret Afi Cevat Dündar Cad. Nu.: 139 Ostim ANKARA tel.: (0312) belgeç: (0312)

3 ST KLÂL MARfiI Korkma, sönmez bu flafaklarda yüzen al sancak ; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin y ld z d r, parlayacak ; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Çatma, kurban olay m, çehreni ey nazl hilâl! Kahraman rk ma bir gül! Ne bu fliddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlar m z sonra helâl... Hakk d r, Hakk a tapan, milletimin istiklâl! Ben ezelden beridir hür yaflad m, hür yaflar m. Hangi ç lg n bana zincir vuracakm fl? fiaflar m! Kükremifl sel gibiyim, bendimi çi ner, aflar m. Y rtar m da lar, enginlere s mam, taflar m. Garb n âfâk n sarm flsa çelik z rhl duvar, Benim iman dolu gö süm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nas l böyle bir iman bo ar, Medeniyet! dedi in tek difli kalm fl canavar? Arkadafl! Yurduma alçaklar u ratma, sak n. Siper et gövdeni, dursun bu hayâs zca ak n. Do acakt r sana va detti i günler Hakk n... Kim bilir, belki yar n, belki yar ndan da yak n. Bast n yerleri toprak! diyerek geçme, tan : Düflün alt ndaki binlerce kefensiz yatan. Sen flehit o lusun, incitme, yaz kt r, atan : Verme, dünyalar alsan da, bu cennet vatan. Kim bu cennet vatan n u runa olmaz ki fedâ? fiühedâ f flk racak topra s ksan, flühedâ! Cân, cânân, bütün var m als n da Huda, Etmesin tek vatan mdan beni dünyada cüdâ. Ruhumun senden, lâhi, fludur ancak emeli : De mesin mabedimin gö süne nâmahrem eli. Bu ezanlar-ki flahadetleri dinin temeli- Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. O zaman vecd ile bin secde eder - varsa - tafl m, Her cerîhamdan, lâhi, boflan p kanl yafl m, F flk r r ruh- mücerred gibi yerden na fl m ; O zaman yükselerek arfla de er belki bafl m. Dalgalan sen de flafaklar gibi ey flanl hilâl! Olsun art k dökülen kanlar m n hepsi helâl. Ebediyen sana yok, rk ma yok izmihlâl : Hakk d r, hür yaflam fl, bayra m n hürriyet ; Hakk d r, Hakk a tapan, milletimin istiklâl! Mehmet Âkif ERSOY L SE SANAT TAR H 1 3

4 ATATÜRK ÜN GENÇL E H TABES Ey Türk gençli i! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin, en k ymetli hazinendir. stikbalde dahi, seni, bu hazineden, mahrum etmek isteyecek, dahilî ve haricî, bedhahlar n olacakt r. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düflersen, vazifeye at lmak için, içinde bulunaca n vaziyetin imkân ve fleraitini düflünmeyeceksin! Bu imkân ve flerait, çok nâmüsait bir mahiyette tezahür edebilir. stiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düflmanlar, bütün dünyada emsali görülmemifl bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatan n, bütün kaleleri zapt edilmifl, bütün tersanelerine girilmifl, bütün ordular da t lm fl ve memleketin her köflesi bilfiil iflgal edilmifl olabilir. Bütün bu fleraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ h yanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri flahsî menfaatlerini, müstevlilerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düflmüfl olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâd! flte, bu ahval ve flerait içinde dahi, vazifen; Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmakt r! Muhtaç oldu un kudret, damarlar ndaki asîl kanda, mevcuttur! 4

5 Mustafa Kemal ATATÜRK L SE SANAT TAR H 1 5

6 Ç NDEK LER 1. ÜNİTE SANAT TARİHİNE GİRİŞ 1. SANAT VE SANAT TÜRLER SANAT TAR H NED R? KÜLTÜR SANAT L fik S SANAT TOPLUM L fik S SANAT TAR H N N D ER B L M DALLARIYLA L fik S SANAT ESERLER N N KORUNMASININ ÖNEM DE ERLEND RME ÇALIfiMALARI OKUMA METN : Dünyan n Yeni Yedi Harikas OKUMA METN : Tarihî Eserlerin Korunmas n n Önemi ÜNİTE TARİH ÖNCESİ ÇAĞLARDA ANADOLU 1. PALEOL T K ÇA MEZOL T K ÇA NEOL T K ÇA KALKOL T K ÇA MADEN ÇA I DE ERLEND RME ÇALIfiMALARI ÜNİTE İLK ÇAĞDA ANADOLU 1. H T T SANATI a. Mimari b. Heykel ve Kabartma FR GYA SANATI a. Mimari b. Heykel c. Küçük Sanat Eserleri L DYA SANATI a. Mimari b. Küçük Sanat Eserleri URARTU SANATI a. Mimari b. Küçük Sanat Eserleri DE ERLEND RME ÇALIfiMALARI OKUMA METN : Atatürk ün Arkeolojiye ve Arkeolojik Kaz lara Verdi i Önem ve Türk Müzecili i ÜNİTE ÖN ASYA UYGARLIKLARI 1. MISIR SANATI a. Girifl b. M s r Mimarisi (Tap nak, Mezar, Saray) c. M s r Heykel ve Resim Sanat

7 2. MEZOPOTAMYA SANATI a. Girifl b. Sümer Mimarisi c. Sümer Heykel ve Kabartma Sanat DE ERLEND RME ÇALIfiMALARI TEST ÜNİTE ANADOLU DA YUNAN, ROMA VE BİZANS SANATI A. YUNAN SANATI Mimari Heykel ve Kabartma Sanat B. ROMA SANATI Mimari Heykel ve Kabartma Sanat C. ERKEN HR ST YAN VE B ZANS SANATI Mimari Resim Sanat (Fresko, Mozaik) DE ERLEND RME ÇALIfiMALARI TEST ÜNİTE ORTA ÇAĞ AVRUPA SANATINA GENEL BAKIŞ 1. ROMAN SANATI GOT K SANATI DE ERLEND RME ÇALIfiMALARI ÜNİTE RÖNESANS SANATI 1. RÖNESANSA G R fi a. Rönesans Nedir? b. Rönesans Haz rlayan Nedenler RÖNESANS M MAR S a. Genel Özellikler (Malzeme, Yap Türleri, Cephe Düzeni) b. Mimarlar Filippo Brunelleschi Leon Battista Alberti Donato Bramante RÖNESANS HEYKEL SANATI a. Genel Özellikler (Konu, Form) b. Sanatç lar Lorenzo Ghiberti Donatello Bunarotti Michelangelo RÖNESANS RES M SANATI a. Genel Özellikler (Perspektif, Mekân, Konu, Kompozisyon, Renk) b. Ressamlar Giotto di Bondone Leonardo da Vinci L SE SANAT TAR H 1 7

8 Tiziano Vecellio Pieter Brueghel Albrecht Dürer DE ERLEND RME ÇALIfiMALARI TEST ÜNİTE MANİYERİZM VE BAROK SANATI 1. MAN YER ZM a. Maniyerizmin Genel Özellikleri b. Sanatç lar El Greco BAROK SANAT A. RES M SANATI a. Genel Özellikler b. Sanatç lar Rubens Rembrandt B. HEYKEL SANATI a. Genel Özellikler b. Sanatç lar Lorenzo Bernini C. M MAR a. Genel Özellikler b. Sanatç lar Borromini DE ERLEND RME ÇALIfiMALARI TEST ÜNİTE 19. YÜZYIL VE SONRASI SANAT AKIMLARI 1. NEOKLAS S ZM (Yeni Klasikçilik) ROMANT ZM REAL ZM (Gerçekçilik) EMPRESYON ZM ( zlenimcilik) FOV ZM KÜB ZM FÜTÜR ZM (Gelecekçilik) EKSPRESYON ZM (D fla Vurumculuk) SOYUT RES M METAF Z K DADA ZM SÜRREAL ZM (Gerçeküstücülük) POP ART DE ERLEND RME ÇALIfiMALARI TEST SÖZLÜK TESTLER N CEVAP ANAHTARLARI KAYNAKÇA

9 1. ÜN TE SANAT TARİHİNE GİRİŞ HAZIRLIK ÇALIŞMALARI 1. Sanat, kültür, sanat tarihi kavramlar n n anlamlar n çeflitli kaynaklardan ö renerek defterinize yaz n z. 2. Sanat yap tlar n koruman n önemi ile ilgili bir ödev haz rlay n z. Haz rlad n z ödevi s n fta arkadafllar n za okuyunuz. 3. De iflik sanat yap tlar yla ilgili resim, foto raf ve el sanat örneklerini s n fa getirerek inceleyiniz. Aralar ndaki benzerlik ve farkl l klar n neler oldu unu birbirinize söyleyiniz. 1. SANAT VE SANAT TÜRLER Sanat, insan n varolufluyla bafllar. nsanlar; en eski dönemlerden beri duygular n, düflüncelerini, heyecanlar n, istek ve beklentilerini sanat yap tlar yla biçimlendirmifltir. Sanat n tarihi, çok eski oldu u için de iflik dönemlerde de iflik sanat tan mlar ortaya ç km flt r. Bir tan ma göre sanat; bir form ortaya ç kar labilme yetenek ve becerisidir. Sonsuz say da de iflik ve de iflen formlar üreten do a karfl s nda insan, yetenek ve becerisi ile de er kazanabilmekte ve bir ölçüde de yarat c olabilmektedir. Do a, sanatç ya tümüyle ya da alabildi i ölçüde kaynak olmakta; fl klar, renkleri, sesleri, ritm ve uyumu ile onu etkileyebilmektedir. Bir baflka tan ma göre ise sanat; bir duygunun, bir tasar n n ya da güzelli in anlat m nda kullan lan yöntemlerin tümü ve bu anlat m sonucu ortaya ç kan üstün yarat c l kt r. De iflik sanat tan mlar n n yan s ra sanat flöyle de tan mlamak olas d r: Sanat; insan yarat c l - n n, yeteneklerinin ve düfl gücünün; mimari, resim, heykel, tiyatro, müzik ve edebiyat gibi çeflitli sanat etkinliklerinde biçimlenmesidir. nsanlar n çeflitli gereksinimlerini karfl lamak amac yla yapt klar dokumac l k, aflç l k, marangozluk ve duvarc l k gibi etkinliklere ise zanaat denir. Burada söz konusu olan maddi bir gereksinimin karfl - lanmas d r. Buna pratik sanatlar da denir. Sanat ise hofl ve güzel etki oluflturmak amac yla yap lan çal flmalar, bir yerde insan n, kendini aflabilme çabas d r. Buna güzel sanatlar da denir. Güzel sanatlar flu bölümlere ayr l r: Görsel ve biçimsel (plastik) sanatlar, sessel (fonetik) sanatlar, ritmik ve karma sanatlar. Görsel ve Biçimsel (Plastik) Sanatlar nsan n maddeye biçim vererek yaratt sanatlara denir. Görsel ve biçimsel sanatlar üç grupta incelenebilir: Resim, mimari, heykel ve kabartma. Resim: ki boyutlu bir anlat m biçimi, bir yüzey sanat d r. Resim; çizgi ve boya ile herhangi bir yüzey üzerinde, fl k alt nda görülen her fleyin yans t lmas d r. Resmin temel malzemesi boyad r. L SE SANAT TAR H 1 9

10 fllenen konuya göre resim türleri flunlard r: Portre, insan n d fl görüntüsünü ifller. Janr, günlük yaflamdan bölümler verir. Peyzaj, manzara resmidir. nterieur (enteriyör), ev içi resimlerini içerir. Natürmort, konusu cans z do a resmidir. Afifl, reklam için yap lan resimdir. Resim 1 : Karanl k Kilise freskolar ndan bir örnek, Göreme, Nevflehir Soyut resim, gerçek d fl betimlemelerdir. Ayr ca mitolojik ve dinsel konularla av ve savafl sahneleri de resmin konusunu oluflturur. Kullan lan malzemeye göre resim türleri flunlard r: Fresko, yafl s va üzerine boyalarla yap lan renkli duvar resimleridir (Resim 1). Temperra, bir resim yapma tekni- idir. Yumurta, bal ve zamk gibi kuruma özelli inde olan malzemelerle yap l r. Guafl, s v zamkla sulu boya kar - fl m bir malzeme kullan larak yap lan resim türüdür. Pastel, özel pastel kalemlerle yap l r. Ayr ca, sulu boya ve ya l boya ile yap lan resim türleri de vard r. Mimari: Her türlü yap sanat d r. Mimarinin en yayg n gruplamas flu flekilde yap lmaktad r: Resim 2 : Bir sivil mimari örne i, shak Pafla Saray, Do ubeyaz t, A r Ait oldu u döneme göre mimari: lk Ça, Orta Ça mimarisi gibi. Yap lar n amac na göre mimari: dinsel mimari, askerî mimari, sivil mimari (Resim 2) gibi. Tarz na göre mimari: Barok mimarisi, Gotik mimarisi gibi. Kullan lan malzemeye göre mimari: ahflap mimari, tafl mimari, tu la mimari gibi. Ait oldu u kültüre göre mimari: Türk mimarisi, Frans z mimarisi gibi. 10

11 Heykel ve kabartma: Çeflitli maddelerin yontularak ya da kal ba alma tekni iyle biçimlendirilmesi sonucu ortaya ç kan bir sanat türüdür (Resim 3). Heykel yap m nda tafl, mermer, alç, kil, toprak, ahflap, tunç ve bronz gibi malzemeler kullan l r. Kabartma; tafl, metal, kil, ahflap ya da alç üzerinde baz yüzeyleri oyulan baz yüzeyleri ise kabart lan sanat yap t d r. Sessel (Fonetik) Sanatlar Sesler ve sözler arac l yla biçim kazanm fl olan sanatlara sessel sanatlar denir. En önemli dallar edebiyat ve müziktir. Edebiyat: Duygular n, düflüncelerin, hayallerin, istek ve amaçlar n söz ya da yaz ile güzel ve etkili bir biçimde anlat lmas sanat d r. Resim 3 : TBMM Atatürk An t, Hüseyin Gezer Müzik: Duygular n ve düflüncelerin sesle biçimlendirildi i sanat türüdür. Evrensel bir iletiflim arac olarak kula a hofl gelen bir yap s vard r. Müzi in ilk ça lardan günümüze kadar çeflitli amaçlarla kullan ld bilinmektedir. Örne in, hastal klar n tedavisinde, askerî harekâtlarda ya da dinsel amaçl törenlerde oldu u gibi. Ritmik Sanatlar Ritmik sanatlar insan vücudunun hareketlerinden do an sanatlard r. Dans, opera, bale ve tiyatro bu sanat türüne girer. Dans: Genellikle insan ya da çalg (bir ya da birden çok) sesine uyularak düzenlenen beden hareketlerinin bütünüdür. Opera: Sözlerinin bütünü veya bir bölümü orkestra eflli inde müzik olarak söylenen sahne oyunlar d r. Bale: Belli figürlerle, ad m at fllarla sahne düzenine ve müzi e dayal olarak yap lan bir gösteri sanat d r. Tiyatro: nsan ve toplumu ilgilendiren olaylar n, yine insanlar taraf ndan canland r lmas yla oluflan bir sanat türüdür. En eski sanat türlerinden olan tiyatronun trajedi, komedi ve dram gibi türleri vard r. Karma Sanatlar Karma sanatlar ise hareketli ama temel malzemesi insan toplum ekseninde oluflan, her türlü dramatik çal flmalar kapsar. Sinema, orta oyunu, kukla vb. bu sanat türüne girer. Sinema: Kendinden önce geliflmifl olan resim, mimari, heykel, edebiyat ve müzik gibi çeflitli sanat dallar na dayal, büyük teknik ve beceri gerektiren bir sanat dal d r. Bütün bu etkinlikler, bir film fleridi üzerine kaydedildikten sonra karart lm fl bir salonda perdeye yans t larak seyirciye aktar l r. Orta oyunu: Sahne, perde, dekor, suflör kullanmadan, halk n ortas nda oynanan Türk halk tiyatrosudur. Kukla: Hareketli yerleri iplikle sanatç n n parmaklar na ba lanarak bir perdenin üzerinden, karton gibi hafif nesnelerden yap lm fl bebeklerle oynat lan bir oyundur. L SE SANAT TAR H 1 11

12 2. SANAT TAR H NED R? Geçmiflten günümüze de in gelen tüm uygarl klar n sanat n inceleyen sanat tarihi, insan n maddeye biçim vererek elde etti i sanat türlerini konu edinir. Mimari, resim, heykel ve süsleme sanatlar n n do uflundan günümüze de in, birçok ülke ve toplumda ne flekilde, ne tür yap tlar vererek olufltu unu inceleyen; sanat yap tlar n n ve onlar yapan sanatç - lar n tarzlar n, sanat anlay fllar n belirleyip de erlendirmeyi amaçlayan bilim dal na sanat tarihi denir. Sanat tarihi, bilimsel anlamda XIX. yüzy lda Almanya da ortaya ç km flt r. 3. KÜLTÜR SANAT L fik S Kültür; bir toplulu un tarihi boyunca kazand maddi, manevi de erlerini, duyufl ve düflünüfl birli ini oluflturan her türlü yaflay fl, düflünce ve sanat varl klar n n tümüdür. Kültür, etkileflim yoluyla kuflaktan kufla a aktar l r. Bir sanat yap t n n oluflumunda ait oldu u toplumun kültür yap s n n önemi büyüktür. Hiçbir sanat yap t onu yaratan çevreden soyutlanamaz. Co rafi bölgenin, iklim ve çevre koflullar n n, inanç ve yaflay fl biçimlerinin sanat yap t n n ortaya ç k fl ndaki rolü büyüktür. Farkl kültürlerin oluflturduklar sanatlar (Avrupa, Osmanl, Bizans, slam sanat gibi) sanat tarihçisinin u rafl alan olmufltur. 4. SANAT TOPLUM L fik S Sanat; bir duygunun, bir düflüncenin, bir güzelli in anlat m nda kullan lan yöntemlerin tümüdür. Bir toplumun geçmifli, aray fllar, özlemleri, yöneliflleri, o toplumun sanat na ve sanatç s n n yap tlar na yans r. Sanatç lar, içinde yaflad klar toplumlar ve koflullar yetifltirir. Sanatç lar da toplumlar yap tlar ile etkilerler. Toplumsal olaylar kimi zaman yeni sanatç lar n yetiflmesini sa larken kimi zaman da sanatç - lar, toplumsal olaylar etkilemifllerdir. 5. SANAT TAR H N N D ER B L M DALLARI LE L fik S Sanat tarihi, öteki bilim dallar ile yak ndan iliflkilidir. Sanat tarihine yard mc olan baz bilim dallar flunlard r: Tarih: nsan topluluklar nda ve toplumlar aras nda ortaya ç kan olay ve geliflmeleri, belirli yer ve zaman göstererek neden-sonuç iliflkilerini araflt r p inceleyen bilim dal d r. Sanat tarihinde ele al nan sanat yap tlar n n da bir geçmifli bulunmaktad r. Bir sanat yap t ele al nd nda, mutlaka onun yap ld zaman ve bu zaman n çeflitli koflullar göz önünde tutulur. Tarih, bu konuda sanat tarihine yard mc olur. Arkeoloji: Kaz bilimidir. Toprak veya su alt nda kalm fl olan geçmifl uygarl klara ait kal nt ve yap tlar saptayarak bunlar n ortaya ç kar lmas n ve de- erlendirilmesini sa lar (Resim 4). Resim 4 : Zeugma (Belk s, Gaziantep) kaz lar s ras nda yap lan çal flmalar 12 Ç kar lan yap tlar sanat tarihi içerisinde ele al n p incelenir. Yani yap tlar ortaya ç karmak arkeolojinin, onlar incelemek ise sanat tarihinin görevidir.

13 Filoloji: Dil bilimidir. Dünya üzerinde var olan dilleri inceleyerek sanat tarihine yard mc olur. Amac, okunup anlafl lmas nda güçlük duyulan metinleri aç klayarak bir metni hem edebiyat hem de dil bak m ndan de erlendirmektir. Paleografi: Eski yaz lar n okunmas n sa layan bilim dal d r. Dil bilimiyle birlikte kullan l r. Yaz lar n tür ve flekillerini inceleyerek sanat tarihine yard mc olur. Epigrafi: Kitabeleri (tafllar üzerine ifllenen yaz lar ) okuyup araflt ran ve yorumlayan bir bilimdir. Bir sanat yap t n n ne zaman ve hangi amaçla yap ld n n bilinmesini sa layarak sanat tarihine yard mc olur. Nümizmatik: Sikke (madenî para) bilimidir. Geçmiflte kullan lan sikkeleri inceler. Sikkelerin üzerindeki yaz ve betimlemeler, o dönem hakk nda bilgi vererek eski paralar n ve yap tlar n tarihlendirilmesinde yard mc olur. Kronoloji: Zaman bilimidir. Olaylar n tarihlerini saptayarak oluflum s ralar n düzenler. Eserlerin hangi zaman dilimi içerisinde yap ld n belirleyerek sanat tarihine yard mc olur. Co rafya: Her sanat yap t belli bir yerde ve o yerin co rafi koflullar içinde yap l r. Co rafi çevre, içinde yaflayan insanlar n yaflam koflullar n ve o insanlar n dünya görüfllerini etkileyebildi i gibi sanat üzerinde de belli bir etkiye sahip olabilmektedir. Bu nedenle sanatç lar n, sanat olaylar n n ve sanat yap t n n yap ld yerin bilinmesi gerekir. Co rafya, bu konuda sanat tarihine yard mc olarak sanat olay n n, ak m n, tarz n ve yap t n ait oldu u yeri belirler. 6. SANAT ESERLER N N KORUNMASININ ÖNEM Sanat yap tlar geçmifl uygarl klar n toplumsal yap lanmalar n, siyasal örgütlenmelerini, dinsel inan fllar n, yaflay fl biçimlerini yans tan birer belgedir. Bu yap tlar, hangi toplum için olursa olsun önemli bir kültür miras d r. Onun için tüm bu sanat yap tlar n n ayr m yap lmadan korunmas gerekmektedir. Çünkü toplumlar hemen her konuda birbirlerinden etkilenmifllerdir. Bu özelliklerinin bir gere i olarak sanat yap tlar n Bizden önceki, bizden olmayan toplumlara ait vb. diyerek kendimizden soyutlayamay z. Bizden olmad n düflündü ümüz bu yap tlar n ve onlar yaratan kültürlerin, üzerinde yaflad m z Anadolu topraklar nda olufltu unu ve bizim kültürümüzü etkiledi ini unutmamal y z. Ülkemizde Hitit, Frigya, Lidya, Likya ve Urartu uygarl klar n n etkileri ça dafl yerleflim merkezlerinde görülmekte, ayn flekilde Türk sanat n n etkileri de Avrupa da hissedilmektedir. Yüzy llar boyunca ortaya konulmufl bu yap tlar n korunmas, insanlar n ve toplumun gelece e uzan rken geçmiflteki kökleriyle iliflkisinin sürdürülmesi anlam na da gelir. Ayr ca, günümüzde gittikçe geliflen turizm sektörünün turist çeken en büyük unsuru, o ülkede bulunan sanat yap tlar d r. Çünkü turistler, gezdikleri ülkelerin sanat yap tlar na yak n ilgi duyarlar. DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI 1. Sanat ve sanat tarihini tan mlay n z. 2. Sanat s n fland rarak örnekler veriniz. 3. Bir sanat yap t n n ortaya ç k fl ndaki etkenler nelerdir? Aç klay n z. 4. Sanat tarihinin hangi bilim dallar yla iliflkisi vard r? Belirtiniz. 5. Sanat yap tlar n korumak niçin önemlidir? Aç klay n z. L SE SANAT TAR H 1 13

14 OKUMA METN Dünyan n Yeni Yedi Harikas Merkezi sviçre de bulunan New 7 Wonders (Yeni Yedi Harika) Vakf taraf ndan, 2002 y l nda dünyan n yedi yeni harikas n seçmek için bir yar flma düzenlenmifltir. Aday olarak önce 21 sanat eseri belirlenmifltir. Adaylar belirlenirken 2000 y l ndan önce infla edilmifl olmak, insan eliyle yap lm fl olmak ve belirli bir düzeyde muhafaza edilmifl olmak koflullar getirilmifltir. Daha sonra 5 y l boyunca dünyan n her yan ndan 100 milyondan fazla kifli cep telefonu ve nternet ten oy kullanarak dünyan n yeni yedi harikas n belirlemifltir. Sonuçlar, New 7 Wonders Vakf taraf ndan tarihinde Portekiz in baflkenti Lizbon da aç klanm flt r. Buna göre Dünyan n Yeni Yedi Harikas olarak belirlenen eserler flunlard r: 1. Çin Seddi: MÖ 9. yüzy lda yap lm flt r. Seddin bugün ayakta duran k sm n n uzunlu u 3000 km dir. Çin Seddi, Çin in s n rlar nda duman iflaretlerinin verildi i kule ve kalelerin birbirlerine setlerle ba lanmas yla oluflturulmufltur. Amac Çin in kuzeyindeki gruplar n sald r lar n engellemektir. Bugüne dek insan eliyle yap lm fl en büyük ve uzaydan görülebilen tek abidedir. 2. Petra Antik Kenti: Ürdün de Nebatitler zaman nda (MÖ 1. yüzy l) baz bölümleri kayalara oyularak yap lm flt r. Su kanallar, 4 bin kiflilik amfiteatr, Mezar Saray, El-Deir Manast r Petra n n önemli yap lar ndand r. 3. Kurtar c sa Heykeli: Brezilya n n baflkenti Rio de Janerio flehrine tepeden bakan Corrovado Tepesi ne kurulan heykel 38 m yüksekli indedir. Yap m befl y l süren heykelin aç l fl 1931 de yap lm flt r. Sanatç s Frans z heykelt rafl Paul Landowski dir. Her y l milyonlarca ziyaretçiyi kollar n açarak karfl layan heykel, Brezilya halk n n s cakl - n n sembolü hâline gelmifltir. 4. Chichen tza Piramidi: MÖ 800 y llar nda Meksika n n Yucatan Yar madas nda kurulmufltur. Maya uygarl n n ekonomik ve politik merkezi olarak hizmet vermifl en büyük tap nakt r. 5. Machu Picchu Antik Kenti: MÖ 15. yüzy lda nka mparatoru Pachacute zaman nda Machu Picchu (Eski Da ) olarak bilinen da da kurulmufltur. Bulutlar n aras ndaki kent 200 den fazla merdiven sistemiyle birbirine ba lanan tafl yap lardan oluflur. 6. Collesseum (Kolezyum): (MS 70-80) Roma ( talya) flehir merkezinde bulunan elli bin kiflilik bu görkemli amfiteatr; sirk oyunlar, araba yar fllar, gladyatör gösterileri yap lmas amac yla kurulmufltur. 7. Tac Mahal: Mo ol mparatoru fiah Cihan n iste i üzerine ölen kar s Mümtaz Mahal in an - s için Hindistan n Agra kentinde infla edilmifltir. Cumna Irma k y s nda servi, portakal ve f skiyeli havuzlarla süslü bir bahçenin içindedir. Yüksek kubbeli yap dan ba ms z olarak infla edilmifl silindirik minareleri, Türk sanat etkilerini gösterir. çi ve d fl beyaz mermer kapl olan bu an t mezar slam mimarisinin en önemli yap lar ndan biridir. brahim ARAS (Bu kitap için derlenmifltir.) 14

15 OKUMA METN Tarihî Eserlerin Korunmas n n Önemi Tarihsel yap tlar bir ülkenin oldu u kadar, tüm insanl n da evrensel ürünleridir. Geçmiflten bugüne gelen ve bugünden yar nlara kalmas gereken bu yap tlar, insanl n ortak de erlerini, ulusal kimli ini yans tmas bak m ndan birer uygarl k hazinesidir. Günümüzde milyonlarca turist taraf ndan ziyaret edilen bu yap tlar, geçmiflle günümüz aras ndaki en önemli köprülerdir. Yurdumuz, tarihsel yap tlar yla dünyan n hiçbir ülkesinde olmayan bir zenginli e sahiptir. Anadolu nun tarihi, insanl n tarihi kadar eskidir. Paleolitik Ça (Yontma Tafl Ça )dan bafllayarak tarihin her döneminde Anadolu da insanlar yaflam fl, uygarl klar kurulmufltur. Bugün, Anadolu nun neresine giderseniz gidin mutlaka bir tarihsel yap tla karfl lafl r, bir uygarl n izlerine rastlars n z. Bu sanat yap tlar, bu topraklarda bizden önce yaflayan insanlar taraf ndan b rak lan birer kültür miras - d r. Yurdumuzda tarihsel yap tlar n korunmas n n yeterli olup olmad ve onlara gerekli önemin verilip verilmedi i her zaman tart flma konusu olmufltur. Sultan Ahmet Meydan, stanbul Yurdumuzda çeflitli nedenlerle (kültür yetersizli i, yasalardaki eksiklikler ve boflluklar, yetkililerin duyars zl ve ilgisizli i vb.) birçok tarihsel yap t k r l p dökülmekte ve çal nmaktad r. K r l p dökülen ve yok olma tehlikesiyle karfl karfl ya bulunan söz konusu sanat yap tlar n n gerek yasal önlemlerle gerekse toplumsal bilinçlenme ile korunmas gerekmektedir. Yurdumuzda son y llarda ç kar lan baz yasalarla sanat yap tlar m z koruma alt na al nmakta, ayn zamanda çeflitli iletiflim araçlar arac l ile toplumda sanat yap tlar na karfl bir duyarl l k oluflturulmaya çal fl lmaktad r. Örne in, 1979 tarihli ve 1710 say l Eski Eserler Kanunu ile tarihsel yap tlar n korunmas amaçlanm flt r y l nda Kültür ve Tabiat Varl klar n Koruma Kanunu ç kar lm flt r. Ayr ca yurt d fl na kaç r lan yap tlar m z n bir k sm Kültür Bakanl, yerel yönetimler, çeflitli vak f ve derneklerin çabalar sonucu ülkemize geri getirilmifltir. Bu konudaki çal flmalar sürmektedir. Tarihsel yap tlar korumak bir insanl k görevidir. Bu yap tlar korurken hem kültürel mirasa sahip ç kar hem de turizm yönünden de erlendirerek ülkemize döviz kazand rm fl oluruz. brahim ARAS (Bu kitap için yaz lm flt r.) L SE SANAT TAR H 1 15

16 2. ÜN TE TARİH ÖNCESİ ÇAĞLARDA ANADOLU HAZIRLIK ÇALIŞMALARI 1. Tarih öncesi ça larda Anadolu da hangi uygarl klar n kuruldu unu araflt rarak s n fta arkadafllar n za bilgi veriniz. 2. S n fa bir Türkiye haritas getirerek harita üzerinde tarih öncesi ça lara ait yerleflim merkezlerini gösteriniz. 3. Anadolu da eski ça lardan beri birçok uygarl k kurulmas n n nedenini s n fta tart fl n z. 4. Höyük, megaron, dehliz ve idol terimlerinin anlamlar n çeflitli kaynaklardan ö renerek defterinize yaz n z. Yaz n n kullan lmad devirlere tarih öncesi ça lar, yaz n n bulunmas yla bafllayan devirlere de tarih ça lar ad verilmektedir. Anadolu; Asya ile Avrupa aras nda bir köprü görevi görmesi, de iflik iklim koflullar na sahip olmas, zengin do al kaynaklar n n bulunmas ndan ötürü hem tarih öncesi ça larda hem de tarih ça lar nda birçok uygarl a ev sahipli i yapm flt r. Tarih öncesi ça lar, insanl n yeryüzünde görülmesiyle bafllar. Bu ça lar, yaz olmad için insan toplumlar n n eski izlerinin b rakm fl olduklar kal nt ve yap tlar n incelenmesi ile anlafl lmaktad r. Tarih öncesi ça lar, insanl n geliflmesine göre s n fland r lm flt r. Tarih öncesi ça larda Anadolu nun kronolojik tarihçesi Paleolitik Ça MÖ Mezolitik Ça MÖ Neolitik Ça MÖ Kalkolitik Ça MÖ Maden Ça MÖ PALEOL T K ÇA nsano lunun Anadolu Yar madas ndaki en eski yerleflimleri Paleolitik Ça n bafllar na de in uzan r. Paleolitik yani Eski Tafl Ça ad verilen bu dönemde insanlar de iflken iklim koflullar na uyum sa lamaya çal flarak genifl co rafi alanlara seyrek ve da n k durumda yay lm fllard r. Mesken olarak önceleri do al ma aralar, kaya alt s naklar n, giderek aç k havada dal, çal ç rp ve hayvan postlar ndan yapt klar çok ilkel bar naklar kullanm fllard r. Sürekli oturulmayan bu bar naklar, besin kaynaklar n n konumuyla ilgili olarak zaman zaman yer de ifltirmifltir. nsanl k tarihinin en uzun sürecini oluflturan Paleolitik Ça da insanlar basit yontma ve iflleme teknikleriyle; avlanmak, yaban l hayvanlardan korunmak ve günlük ifllerinde kullanmak üzere çeflitli yontma tafl aletler (ok ucu, m zrak, balta vb.) yapm fllard r. Ayr ca çeflitli ma aralar n duvarlar na resimler çizmifllerdir. Konusu çeflitli hayvanlar olan bu resimler, genellikle çakmak tafl ndan yap lan aletlerle, ma- ara duvarlar na kaz nm flt r. 16

17 Resim 5 : Yar mburgaz Ma aras nda yap lan kaz çal flmalar ndan bir görünüm, stanbul Resim 6 : Karain Ma aras nda yap lan kaz çal flmalar ndan bir görünüm, Antalya Anadolu daki Paleolitik Ça n en önemli yerleflimleri aras nda Yar mburgaz Ma aras ( stanbul); Karain, Beldibi, Belbafl ve Öküzini ma aralar (Antalya) ile Palanl Ma aras (Ad yaman) say labilir. Yar mburgaz Ma aras : stanbul da Küçük Çekmece Gölü nün kuzey ucunda bulunan ma arada yap lan kaz larda (Resim 5) bu döneme ait tafltan yap lm fl baltalar, kesici ve delici aletler ile ay, köpek gibi çeflitli hayvanlara ait kemikler bulunmufltur. Karain Ma aras : Antalya n n 30 km kadar kuzeybat s nda bulunan ma ara, denizden 450 m yükseklikte ve 50 m derinli indedir (Resim 6). Ma arada yap lan kaz larda insan difli ve kafatas ile fil, su ayg r, ma ara aslan, öküz, at, geyik gibi hayvanlara ait kemikler ve çakmak tafl ndan yap lm fl baltalarla, kesici ve delici aletler bulunmufltur. Ayr ca ma arada bir ocakla yanm fl kemik ve odun kal nt lar n n bulunmas, bu dönemde insano lunun atefli kullanmaya bafllad n, belki de yiyecek piflirme etkinli ini ö rendi ini gösterir. Çok say da hayvan kemiklerinin ma arada bulunmas da bu dönem insanlar n n ustalaflm fl avc lar oldu unun kan t d r. 2. MEZOL T K ÇA Mezolitik yani Orta Tafl Ça ad verilen bu dönem, Paleolitik Ça dan Neolitik Ça a geçifli haz rlayan ara bir dönemdir. Bu ça n en özgün buluflu, mikrolit diye adland r lan çakmak tafl ndan yap lm fl geometrik biçimli küçük tafl aletlerdir. Besin üretiminin henüz bafllamad, insanlar n halâ besin toplay c l ile yaflamlar n sürdürdü ü bu dönemin en önemli yerleflimleri Antalya da Öküzini, Beldibi ve Belbafl ma aralar (Antalya); fiarkl Ma ara (Gaziantep) ve fianl Urfa daki Sö üt Tarlas d r. Öküzini Ma aras : Antalya n n yaklafl k 31 km kuzeybat s ndaki ma ara, ad n ma aran n duvar ndaki öküz resminden al r. Ma- arada yap lan kaz larda çakmak tafl ndan yap lm fl küçük mikrolit aletlerin yan s ra kemikten yap lm fl sivri uçlu t ve biz ler de bulunmufltur (Resim 7). L SE SANAT TAR H 1 Resim 7 : Öküzini Ma aras nda bulunan biz örnekleri, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara 17

18 3. NEOL T K ÇA Neolitik Ça, yani Yeni Tafl Ça, Türkiye deki yayg n kullan lan ad yla Cilal Tafl Devri, insanl n kültürel geliflimindeki en önemli süreçtir. Bu süreçte insano lunun yaflam ve geçim tarz köklü de iflikliklere u rayarak bir bak ma günümüz uygarl n n temelleri at lm flt r. Geçici do al bar naklardan kal c köysel yaflama, avc l k ve toplay c l ktan üretime, tar m ve hayvanc l a geçifl olarak özetlenebilen bu dönemde, insanlar n yaflamlar nda oldu u kadar onlar n kulland klar çeflitli aletlerde de de ifliklikler olmufltur. Bu dönemde kabaca yontularak yap lan tafl aletlerin yerini daha özenle ifllenip cilalanarak yap lan aletler alm flt r. Bunlar n yap m nda tafl n yan s ra obsidien (obsidyen) (volkanik, do al siyah cam) (Resim 8), ahflap, kemik gibi malzemeler de kullan lmaya bafllanm flt r. Bu dönemde tap naklarla evlerin duvarlar na yap lan resimler, tap naklara b rak lan heykelcikler ve çanak çömlekler o dönem insan yaflam, özellikle ana erkil (kad n egemen) düzen hakk nda bilgi vermektedir. Neolitik Ça la ilgili en önemli bilgiler Anadolu nun de iflik bölgelerinde bulunan höyüklerde yap lan kaz lardan ö renilmektedir. De iflik uygarl klara ait yerleflimlerin zamanla üst üste y lmas ile topraktan oluflan yass büyük tepelere höyük denir. Anadolu daki Neolitik Ça yerleflimlerinden baz - lar flunlard r: Çayönü: Diyarbak r n Ergani ilçesi yak nlar ndad r. Çayönü nde oturanlar Anadolu nun en eski çiftçileridir. Bu day yetifltirmesini, hasat etmesini ve ö ütmesini bildiklerini yap lan kaz larda ele geçirilen aletler kan tlamaktad r. Çayönülüler tafl temel üzerine, kerpiç duvarla yap lan evlerde oturuyorlard. Evler dikdörtgen planl ve çok bölümlü olarak yap lm flt (Resim 9). Buradaki ölüler evlerin alt na, ayaklar kar na çekilmifl durumda (hoker) gömülmüfltür. Resim 8 : Obsidienden yap lm fl m zrak ve ok uçlar, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara Resim 9 : Çayönü Tepesi nde tafl temelli kerpiç duvarl evler, Ergani, Diyarbak r 18 Çayönü halk kilden insan heykelcikleri; tafltan veya ahflaptan oyarak kap kacak; çakmak tafl ve obsidienden b çak, orak, kaz y c ve delici aletler; kemikten i neler, çeflitli boncuklar, bilezikler de yapm fllard r. Çatalhöyük: Konya n n Çumra ilçesi yak nlar ndad r. Neolitik Ça n en geliflmifl yerleflim merkezlerinden biridir. Höyü ün bulundu u bölgede tar m ve hayvanc l k için elveriflli otlaklar ve sulak arazilerin bulunmas, obsidien yataklar na yak n oluflu, güney ve bat kesimlerinin ormanlarla kapl olmas gibi çevresel özellikler, Çatalhöyüklülerin ileri bir uygarl k yaratmalar ndaki do al yard mc lar olmufltur. Yerleflim, d fla kapal avlular etraf nda, bitiflik olarak kerpiçle yap lm fl dikdörtgen planl tap nak ve konutlar n birleflmesiyle oluflmufltur.

19 Resim 10 : Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi nde sergilenen bir Çatalhöyük evinin rekonstrüksiyonu Tap naklar, duvarlar ndaki yüksek kabartmalar ve duvar resimleri ile konutlardan ayr l r. Çatalhöyük te çok say da tap na n bulunmas, buras n n önemli bir kült merkezi oldu unun da göstergesidir. Kült; tapma, tap nma anlam na gelir. Çatalhöyük te yap lan kaz larda gücü simgeleyen bo- a bafllar n n bulundu u birçok kült binas ortaya ç kar lm flt r (Resim 10). Çatalhöyük teki duvar kabartmalar nda ve resimlerinde do um, yaflam ve ölüm konular ifllenmifltir. Yap lan kaz - larda bereketi simgeleyen ana tanr ça heykelcikleri de bulunmufltur (Resim 11). Çatalhöyük ün sanat tarihi için bir özelli i de duvarlara yap lan resimlerdir. Bu duvar resimlerinde; çeflitli insan ve hayvan figürleri, ölü gömme törenleri, av sahneleri betimlenmifltir. Hac lar: Burdur un 25 km bat s nda, eski bir yerleflim merkezidir. Hac lar da evler, tafl temel üzerine kerpiçle yap lm fl olup beyaz s val d r. Evlerin içi, ince duvarlarla bölümlere ayr lm flt r. çinde f r n, ocak, ö ütme tafllar bulunan mutfak evin d fl na al nm flt r. Hac lar daki evlere, Çatalhöyük tekilerden farkl olarak damdan de il de avlulara Resim 11 : Çatalhöyük te bulunmufl piflmifl aç lan evlerin genifl cephelerine aç lm fl kap lardan giriliyordu. Evler aras nda oluflan dar sokaklar, Hac lar mimari- heykelci i, Anadolu Medeniyetleri topraktan yap lm fl ana tanr ça Müzesi, Ankara sinde art k bir kent dokusunun egemen olmaya bafllad izlenimini vermektedir. Ayr ca bu dönemde ölüler art k evlerin içine de il, daha çok avlulara ve mezarl klara gömülmeye bafllam flt r. L SE SANAT TAR H 1 19

20 Resim 12 : Hac lar (Burdur) da bulunmufl piflmifl topraktan yap lan iki kad n heykelci i, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara Hac lar da yap lan kaz larda ele geçirilen heykelcikler de Çatalhöyük te oldu u gibi ç plak ana tanr ça ve çocuk heykelcikleridir. Bunlar, iri badem gözleriyle Çatalhöyük heykelciklerinden farkl lafl r (Resim 12). Neolitik Ça n Anadolu daki di er önemli yerleflimleri aras nda Yümüktepe (Mersin), Kuruçay (Burdur), Erbaa (Tokat), Köflkhöyük (Bahçe Saray, Ni de) ve Sö- üt Tarlas (Urfa) say labilir. Resim 13 : Can Hasan (Karaman) da bulunmufl Kalkolitik Ça çanak çömleklerine bir örnek, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara Resim 14 : Beycesultan (Denizli) da bulunmufl doller, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara KALKOL T K ÇA Maden aletlerin yan s ra tafl aletlerin kullan lmaya devam edilmesinden dolay bu döneme tafl ve maden devri anlam na gelen Kalkolitik Ça denilmektedir. Bu ça insanlar n n yaflam nda tar m, avc l a oranla daha ön plana geçmifltir. Geçmifl ça lar n tüketici insan n simgeleyen av etkinli inden giderek kurtulan insan topluluklar, gereksinimlerini kendi ürettikleriyle karfl lamaya bafllam fllard r. nsanlar n yaflamlar ndaki bu de ifliklik, onlar n sanatlar n da de ifltirmifltir. Avc l a olan ilginin azalmas sonucu duvarlara yap lan avc l kla ilgili resimlerin yerini boyal çanak çömlek yap m (Resim 13), bereketi sembolize eden kad n heykelcikleri ile dinsel simge olan idoller alm flt r (Resim 14). dol, tek veya çok bafll stilize (üsluplaflt rma, flematiklefltirip yal n hâle getirmek) gövdeli heykelciklerdir. Kalkolitik Ça da Anadolu da ölü gömme gelenekleri de de iflmeye bafllam flt r. Ölüler genellikle yerleflim yerleri d fl na toprak, küp ya da tafl sanduka biçimli mezarlara gömülmüfl, yanlar na ölü hediyesi olarak çanak çömlek, süs eflyas ve silahlar b rak lm flt r. Kalkolitik Ça mimarisinde evler dikdörtgen planl ve genellikle tek odal d r. Yap malzemesi tafl temel üzerine kerpiçtir. Düz daml evlerin odalar nda ocaklar ve tah l depolamaya yarayan ambarlar bulunur. Bu yap plan, daha sonra Bat Anadolu ve Ege k y lar nda kullan lan megaron ad verilen yap tipinin temelini oluflturmufltur. Yunan tap naklar da megaronlar n planlar örnek al narak yap lm flt r.

21 Megaron, önü aç k yar m oda biçiminde girifli ile ortas nda ocak bulunan büyük bir odadan oluflan dikdörtgen planl ev tipidir. Anadolu nun de iflik bölgelerinde Kalkolitik Ça n özelliklerini yans tan önemli yerleflim merkezleri bulunmaktad r. Hac lar: Neolitik Ça n önemli bir yerleflim merkezi olan Hac lar n 5. kat nda Kalkolitik Ça buluntular na da rastlanm flt r. Burada yap lan kaz larda perdahl, tek renkli çanak çömleklerin yan s ra zengin bezeklere sahip birçok boyal çanak çömlek bulunmufltur (Resim 15). Boyal olanlar, krem ya da sar renkte zemin üzerine kahverengi ile yap lm fl, geometrik desenlerle bezenmifltir. Piflmifl topraktan yap lan ana tanr ça heykelleri daha flematiktir (Resim 16). Beycesultan: Buras, Denizli ilinin Çivril ilçesi yak nlar ndad r. Yap lan kaz larda ortaya ç kar lan yap lar, dikdörtgen biçiminde olup odalar n ortas nda yuvarlak ve büyük ocaklar bulunmaktad r. Bu yap lar, megaron tipinin en güzel örneklerini oluflturur. Bulunan çanak çömlekler tek renklidir. Can Hasan: Karaman ili yak nlar ndad r. Can Hasan da yap lan kaz larda ortaya ç kar lan evler, kare ve dikdörtgen planl olup duvarlar daha önce rastlanan örneklerden daha kal nd r. Baz lar iki katl olan Can Hasan evlerinin duvarlar na geometrik desenler çizilmifltir. Ayr ca Can Hasan da tanr ça heykelcikleri yapma gelene i de sürdürülmüfltür. Burada ince, renkli, geometrik bezeli birçok çanak çömlek ortaya ç kar lm flt r (Resim 17). Bu çanak çömleklerin bezemelerinde egemen olan renk; aç k zemin üzerine k rm z ve kahverengi, desenler ise geometriktir. Ayn çanak çömlek türüne Yümüktepe (Mersin) kaz lar nda da rastlanm flt r. Benzerlik o denli büyüktür ki bu çanak çömleklerin ticari iliflkiler sonucu bölgeye geldi i düflünülmektedir. Ça n di er yerleflimleri aras nda Yümüktepe (Mersin), Fikirtepe ( stanbul), Norfluntepe (Elâz ), kiztepe (Samsun) say labilir. Resim 15 : Hac lar (Burdur) da bulunmufl boya bezekli kaplar, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara Resim 16 : Hac lar (Burdur) da bulunmufl boyal ana tanr ça heykelci i, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara Resim 17 : Can Hasan (Karaman) da bulunan boya bezekli kap, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara L SE SANAT TAR H 1 21

22 5. MADEN ÇA I Çayönü ve Çatalhöyük te yap lan kaz larda ele geçirilen madenî buluntular insan topluluklar n n madeni, günümüzden 10 bin y l kadar önce tan d klar n ortaya koymaktad r. Madenin insan yaflam ndaki önemli yerini almas Kalkolitik Ça la bafllar; ancak kullan m lk Tunç Ça nda iyice yayg nlafl r. lk Tunç Ça : Ça a ad n veren tunç, bak r ve kalay kar fl m bir alafl md r. Bu ça da yaflayan insanlar n, tuncun yan s ra aralar nda alt n ve gümüfl gibi de erli madenlerin de bulundu u hemen tüm madenlere, istedikleri biçimi vererek kulland klar görülmektedir. Madencili in geliflmesi, ifl bölümüne dayal kent yaflam n n da bafllamas n sa lam flt r. Bu oluflum giderek ilk ba ms z beyliklerin, ilk siyasal örgütlenmelerin haz rlay c s olmufltur. Yavafl yavafl oluflan bu geliflmeleri en sonunda yaz n n bulunmas (IV. bin y l n sonlar ) izlemifltir. Yaz yla birlikte, kimi ham maddelere olan gereksinimle iliflkili olarak ticarete duyulan büyük ilgi, ülkelerin birbiriyle iliflkisini güçlendirmifl böylelikle yeni bir dönem bafllam flt r. Bu yeni dönem, daha iyi örgütlenebilen toplumlar n dönemidir. Bu zamanda Anadoluda da sosyal s n flar ve ilk kent devletleri (Truva vb.) görülür. Troya (Truva): Çanakkale yak nlar ndaki Troya, çevresi surlarla çevrilmifl bir kent olarak karfl m za ç kmaktad r. Troya daki evler, tap naklar ve saraylar megaron planl d r (Resim 18). Çömlekçi çark n n henüz kullan lmad Truva daki seramiklerin büyük bölümü siyah, gri ve zeytin yeflili rengindedir. Genellikle bezemesiz olmakla birlikte kimi çanaklara tutamaklar (kulplar) yap lm fl, bunlar n yüzeyleri çeflitli süslemelerle insan yüzü biçimine sokulmufltur. Bu çanak çömlekler gerek Resim 18 : Truva dan bir görünüm, Çanakkale yap m gerekse biçim olarak oldukça özgündür. Troyal lar n madencilikteki ustal klar ; kaz larda ç kan hazinelerde ele geçen alt n ve gümüfl kaplarda, alt n süs tak lar nda kendini gösterir. lk Tunç Ça nda Anadolu da bulunan önemli yerleflim merkezlerinden baz lar flunlard r: Resim 19 : Alacahöyük te yap lan kaz lar sonucu ortaya ç kar lan kral mezarlar, Çorum Alacahöyük: Çorum ili Alaca ilçesi yak nlar nda bulunan Alacahöyük ün en dikkat çekici yönü kral mezarlar denen 13 gömüdür. Yerleflme alan n n yamaçlar ndaki 13 kral mezar, dikdörtgen planl çukurlara yap lm flt r (Resim 19). Ölü, dizlerini karn na çekmifl du- 22

23 rumda (hoker), arma anlar yla mezar n odas na yerlefltirilmifl, sonra üzeri a aç, çamur ve toprakla örtülmüfltür. Zengin mezar arma anlar alt n, gümüfl, elektron (alt n-gümüfl kar fl - m bir maden), tunç ve demirdendir. Dövme, dökme teknikleriyle üretilmifl bu yap tlar; Anadolu halk n n bu dönemde ulaflt yüksek teknolojinin en canl tan klar d r. Alacahöyük (Çorum), kral mezarlar nda bulunan arma anlara en güzel örnekler; dinsel amaçlarla törenlerde kullan lan çeflitli günefl kurslar (Resim 20), geyik (Resim 21) ve bo a (Resim 22) ile tanr ça heykelcikleri, tunç ve alt n silahlar, alt n ve gümüflten yap lan çeflitli süs eflyalar, de iflik madenlerden kap kacaklar lk Tunç Ça n n önemli sanat yap tlar ndand r. Bu mezar buluntular ile Kafkasya n n Kuban Bölgesi nde bulunan ve kurgan diye adland r lan mezarlardan ç kan buluntular aras nda yak n benzerlikler vard r. Daha önceki ça larda piflmifl toprak ve tafllardan yap lan ana tanr ça heykelciklerinin, Eski Tunç Ça nda daha bir stilize edildi i ve de erli maden ve tafllardan yap ld görülmektedir. Büyük ço unlu u mezarlarda bulunan bu heykelciklerden Hasano lan (Ankara) da bulunan kad n heykelci i önemli bir örnektir (Resim 23). Kültepe: Kayseri yak nlar nda bulunan Kültepe, Asurlu tüccarlar taraf ndan kurulan bir ticaret kolonisidir. Kültepe, Anadolu nun ilk yaz l tarih belgelerinin bulundu u yer olmas ndan ötürü de ayr bir öneme sahiptir (Resim 24). Resim 20 : lk Tunç Ça na ait bir Günefl kursu, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara Resim 22 : lk Tunç Ça na ait bir bo a heykelci i, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara Resim 24 : Kültepe kaz alan ndan bir görünüm, Kayseri Resim 21 : lk Tunç Ça na ait bir geyik heykelci i, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara Resim 23 : Eski Tunç Ça na ait bir kad n heykelci i, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara L SE SANAT TAR H 1 23

24 Resim 25 : Kültepe de bulunan çeflitli çanak çömlekler, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara Resim 26 : Kültepe (Kayseri) de bulunmufl zarfl tablet, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara Tunç Ça nda Kültepe de yap lan evler, tafl temelli ve kerpiç duvarl d r. Yap lan kaz larda renkli ve süslemeli çanak çömlek (Resim 25) ile çok say da yaz l tablet bulunmufltur (Resim 26). Tablet, eski Mezopotamya ve Hitit uygarl klar ndan kalma, üzerinde yaz lar, resim ya da çizimler bulunan, piflmifl topraktan yap lm fl küçük levhalara verilen add r. Bu tabletler, o günkü Anadolu ve Ön Asya toplumlar n n siyasal, kültürel ve ekonomik yaflam hakk nda önemli bilgiler vermektedir. Ayr ca, Kültepe de bulunan yaz l belgelerden, buras n n önemli bir ticaret merkezi oldu unu da ö renmekteyiz. lk Tunç Ça nda Anadolu daki di- er önemli yerleflim merkezleri aras nda Beycesultan (Denizli), Aliflar (Yozgat), Gözlükule (Tarsus, Mersin), kiztepe (Bafra, Samsun), Demircihöyük (Eskiflehir) say labilir. lk Tunç Ça nda da zengin bir uygarl k yaratan Anadolu topraklar, özellikle Ön Asya daki baflka yerleflim merkezlerinin de ilgisini çekmifltir. Anadolu daki bu zenginli i ilk görenler Asurlu tüccarlar olmufltur. Anadolu nun alt n ve gümüflünü çekebilmek için yo un bir ticaret a kuran Asurlu tüccarlar, kurduklar ticaret kolonileriyle Anadolu ya tunç yap m için gerekli olan kalay getirip karfl l nda da alt n ve gümüfl gibi de erli madenleri alm fllard r. Bu ticaret yap l rken lk Tunç Ça n yaflayan Anadolu insan Asurlu tüccarlardan yaz y ö renmifltir. lk Tunç Ça n n sonlar nda yaz n n Anadoluya girmesiyle Anadolu da uygarl k tarihinin ikinci evresi olan tarih ça lar bafllam flt r. DEĞERLENDİRME ÇALIŞMALARI 1. Tarih öncesi ça larda Anadolu da yaflayan uygarl klar hangileridir? Söyleyiniz. 2. Paleolitik Ça n önemli yerleflim merkezlerine örnek veriniz. 3. Mikrolit ad verilen aletler hangi ça buluntular d r? Bu ça n önemli yerleflimlerini söyleyiniz. 4. Neolitik Ça da insan yaflam na yans yan de ifliklikler nelerdir? Belirtiniz. 5. Neolitik Ça n en önemli yerleflimi olan Çatalhöyük yap lar n n özelliklerini anlat n z. 6. Kültepe de ele geçirilen en önemli buluntular nelerdir? Bunlar n Anadolu tarihi aç s ndan önemlerini aç klay n z. 7. Asurlu tüccarlar n Anadolu ya gelmelerinin, Anadolu insan için en büyük yarar ne olmufltur? Belirtiniz. 8. Obsidien, tap nak, fresko, megaron, höyük, idol ve tablet terimlerinin anlamlar n söyleyiniz. 24

25 3. ÜN TE İLK ÇAĞDA ANADOLU HAZIRLIK ÇALIŞMALARI 1. Anadolu da ilk ça larda kurulan uygarl klara ait buldu unuz resim örneklerini s n fa getirerek arkadafllar n zla inceleyiniz. 2. Bo azköy veya Alacahöyük ü gördüyseniz izlenimlerinizi s n fta arkadafllar n za da anlat n z. 3. Sfenks, potern, orthostat, rölyef, friz, figür terimlerinin anlamlar n çeflitli kaynaklardan ö renerek defterinize yaz n z. 1. H T T SANATI MÖ 2000 y llar nda Anadolu ya Kafkaslar yolu ile do udan gelen Hititler, k sa sürede Anadolu daki yerli halk ile kaynaflarak Yak n Do u tarihinin en büyük kültürlerinden birini oluflturmufl, Anadolu da ilk büyük uygarl kurmufllard r. Merkezleri Hattuflafl (Çorum yak nlar nda Bo azköy) t r. Di er önemli yerleflim merkezleri aras nda Alacahöyük (Çorum), Aliflar (Yozgat), Kültepe (Kayseri), Karahöyük (Konya), Beycesultan (Denizli) ve Yanarlar (Afyonkarahisar) say labilir. Bo azköy ve di er yerleflim merkezlerinde yap lan kaz lar sonucu ele geçirilen tabletlerin okunmas yla Hitit tarihi tüm yönleriyle (tarih, din, hukuk vb.) ortaya ç kar lm flt r. Yap lan kaz larda çok say da tap nakla birçok tanr heykelinin bulunmas, Hitit sanat n n daha çok (Mezopotamya, M s r da oldu u gibi) dinsel bir nitelik tafl d n ortaya koymaktad r. Hititler, MÖ 700 lü y llarda y k l fl ndan sonra küçük kent devletleri hâlinde Anadolu nun güney do- usunda; Zincirli (Marafl), Aslantepe (Malatya), vriz (Konya), Sakçagözü (Gaziantep) gibi yerleflimlerde bir süre daha yaflam fllard r. a. Mimari Hitit mimarisinin en önemli özelliklerinden biri yap lar n an tsal olufludur. Erken Hitit Döneminden bafllayan yap - lardaki bu an tsall a gidifl, Hitit mparatorlu u Döneminde daha büyük boyutlara ulaflm fl, bu tür yap lar an tsal görünümlü kentlerin oluflmas na neden olmufltur. Hitit Döneminde an tsal kent mimarisinin en iyi izlenebilece i yer baflkent Hattuflafl t r. Kent; kuruldu u yüksek arazisi, savunma amac yla yap lan kal n duvarl surlar, kente girifli sa layan kap lar ile an tsal bir görünüm kazanm flt r (Resim 27). Resim 27 : Hattuflafl n genel görünümü, Çorum L SE SANAT TAR H 1 25

26 Resim 28 : Aslanl Kap, Bo azköy, Çorum Resim 29 : Yer Kap, Bo azköy, Çorum Resim 30 : Yaz l kaya Aç k Hava Tap na ndan bir görünüm, Çorum Kenti çevreleyen surlara yap lan Kral Kap s, Aslanl Kap (Resim 28) ve Yer Kap (Resim 29)diye adland r lan üç kap, yap l fl özellikleri aç - s ndan kentin en önemli üç giriflini oluflturur. Kalelerde potern diye adland r lan yer alt geçitlerinin bulunmas, kap da sfenks yontular n n oluflu; Aslanl Kap n n d fl yüzünü süsleyen aslan kabartmalar ; Kral Kap s ndaki tanr kabartmas gibi özellikler bu kap lar, yap sanat n n en etkileyici örnekleri aras na sokmufltur. Potern, Hititlerde kalelerin alt na yap lan yer alt geçididir. Kentin do usunda bulunan Büyük Kale ülkenin yönetim birimlerinin bulundu u, hemen tümü an tsal yap lardan oluflan bir bölgedir. Toplant salonlar, çeflitli yönetim yap lar, devlet arflivi ve kralla kraliçe için yap lan özel odalar bölgenin tipik yap lar d r. Hititlerde tap nak tanr n n evidir. Tap naklar, dikdörtgen bir avlu çevresine s ralanm fl dar ve uzun odalardan oluflur. Ele geçen buluntulardan odalardan bir bölümünün devlet arflivi ve yönetim binalar olarak kullan ld saptanm flt r. çine tanr heykellerinin kondu u kutsal odan n bulundu u as l tap nak bölümü, an tsal girifli ile bu avlunun ortas ndad r. Avlu, genellikle üç taraf duvarlarla çevrili, üstü aç k bölümlere verilen add r. Büyük Kale nin bat s nda yer alan Afla Kent, bir dinsel bölge görünümündedir. Hattuflafl ta yap lan kaz larda ortaya ç kar lan yedi tap - naktan en büyü ü burada bulunmufltur. Baflkent Hattuflafl n yak nlar nda bulunan Yaz l kaya Aç k Hava Tap na (Resim 30), Hitit Döneminin dinsel inançlar n n de erlendirilmesi aç s ndan bilim insanlar na büyük kolayl klar sa lam flt r. Hitit flehirleri çok fazla y k ma u rad için kal nt lar günümüze kadar gelmemifltir. Ancak yine de Hitit evlerinin tafl temelli ve kerpiç duvarl oldu- u bilinmektedir. Tek katl olan bu evler düz damla örtülü olarak yap lm flt r. 26

27 Resim 31 : Sfenksli Kap, Alacahöyük, Çorum Resim 32 : Bo azköy (Çorum) de bulunan bo a biçimli kaplar, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara Hititlere ait dinsel, askerî ve sivil mimari örneklerinde dikkat çeken özelliklerden biri de kabartmal orthostatlard r. Yap lar hem d fl etkilere karfl koruyan hem de süsleyen bu orthostatlara birçok Hitit yap s nda rastlanmaktad r. Orthostat, binalar n d fl cephelerinde, duvarlar n alt bölümlerini süsleyen tafl bloklard r. b. Heykel ve Kabartma Hititlerde heykel sanat, sur kap lar na yerlefltirilen aslan, kral ve sfenks heykelleriyle geliflmifltir (Resim 31). Ayr ca kufl, bo a, antilop, çift bafll ördek biçimindeki içki kaplar [ryton (riton)] da heykel sanat n n di er örnekleridir (Resim 32). Sfenks, bafl ve gövdesi farkl biçimde betimlenmifl düflsel yarat klard r. Hitit kabartmalar, sur ve tap naklar çevreleyen orthostat (Resim 33) ve duvarlar üzerinde yo unlaflm flt r (Resim 34). Hitit heykel ve kabartmalar konusunu; kral ve tanr betimlemeleri, av ve savafl sahneleri ile insanlar n günlük yaflant lar ndan alm flt r. Resim 33 : Altar üzerindeki bo aya dua eden kral ve kraliçe kabartmas, Alacahöyük, Çorum, Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara Resim 34 : Yaz l kaya Aç k Hava Tap na kabartmalar ndan, Bo azköy, Çorum L SE SANAT TAR H 1 27