17. YÜZYIL AR MEZÂKÎ YE GÖRE LEHSTAN SAVAI Muhammet KUZUBA

Transkript

1 17. YÜZYIL AR MEZÂKÎ YE GÖRE LEHSTAN SAVAI Muhammet KUZUBA ÖZET Edebiyat ve tarih arasında her zaman bir iliki vardır. Bazı edebi ürünler, zaman zaman tarihi olaylara ıık tutarlar. Bu düünceyle makalemizde, Mezâki nin Kamaniçe fethiyle ilgili olarak yazdıı kasideyi incelemeye çalıtık. Anahtar Kelimeler: Kamaniçe, Mezâkî, tarih, kaside. ABSTRACT THE LEHISTAN WAR ACCORDING TO 17. CENTURY POET MEZÂKÎ There is always a relation between literature and history. Some literary pruduces, occasionally, light the way for historical events. By this opinion, we studied to examine that Mezâkî written an eulogy concerning conquest of Kamaniçe in our article. Key Words: Kamaniçe, Mezâkî, history, eulogy. GR: Divan edebiyatında, padiahların ya da paaların öncülüünde yapılan savalarla ilgili çeitli eserler kaleme alınmıtır. Düman topraklarına yapılan sürekli akınlarla, giriilen karılıklı savaları, bu savalarda gösterilen kahramanlıklarla kazanılan zaferleri anlatan manzum ve mensur eserler gazâvât-nâme adı altında toplanır. 1 Çeitli savaların anlatıldıı bu tür, 15. yüzyıldan itibaren gazâvâtname, zafernâme, fetihname gibi adlarla nitelendirilmi ve büyük bir gelime göstermitir. Bu eserler genellikle mesnevî nazım ekliyle yazılmakla birlikte mensur olarak kaleme alınanları da mevcuttur. Bazı Divan airleri de, dönemlerinin padiahları veya paalarının yapmı oldukları savaları kaside eklinde divanlarının arasına koymayı uygun görmülerdir. Bu tür manzumeler, tam olarak bir gazâvâtnâme özellii taımasa da içerik olarak küçük bir gazâvâtnâme sayılabilir. Ondokuz Mayıs Üniv. Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Aratırma Görevlisi 1 Agâh Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. 1988, s.158.

2 214 Muhammet KUZUBA Tarihî olaylara ıık tutması bakımından önemli addettiimiz bu eserler, -her ne kadar kurmaca metin oldukları düünülse de- tarihî birer vesika konumundadır. 17. yüzyılın dikkate deer airlerinden olan Mezâkî, önce Köprülü Mehmed Paa nın himayesinde bulunmu; 2 Paa nın ölümünden sonra da olu Köprülü Fazıl Ahmed Pa- a nın yanında nedim olarak görev yapmıtır. 3 Mezâkî nin saray i- çinde görev yapması, ona devlet ilerini ve yapılan savaları yakından takip etme imkânı da vermektedir. Bu nedenle Mezâkî, padiahların veya devlet büyüklerinin övgüsünün yer aldıı iirler yanında, döneminde yapılan savalarla ilgili iirler de kaleme almıtır. Bunlardan birisi de Sultan IV. Mehmed in Kamaniçe Kalesi fethinin anlatıldıı Der-Medh-i Sultân Mehmed ve Feth-i Kamaniçe balıını taıyan kasidedir. (Mezâkî den baka Nâbî nin de Kamaniçe nin fethiyle ilgili Fetihnâme-i Kamaniçe adlı müstakil ve mensur bir eseri vardır. 4 Yine Abdurrahman Abdî Paa nın Vekâyi -nâme ve Hacı Ali nin Târîh-i Kamaniçe adlı eserleri Kamaniçe nin fethini konu alan dier eserlerdir.) Mezâkî nin kasidesine geçmeden önce, Kamaniçe nin fethiyle ilgili kısa tarihî bilgiler vermek istiyoruz: Kamaniçe, Lehistan ı Karadeniz e balayan önemli bir sınır ehridir. Osmanlı Devleti nin Bodan ı hâkimiyeti altına almasından sonra önemli bir sınır kalesi özellii de taımaya balamıtır. IV. Mehmed den önce Özü valisi Abaza Paa, burayı almak istese de muvaffak olamamıtır. 5 ki ülke arasındaki ilikiler uzun yıllar gayet dostane bir biçimde devam etmitir. Ancak 1669 da Ukrayna da Leh kralına tâbi Sarıkamı Kazakları hatmanı Doreenko nun Osmanlı Devleti nin himayesine girmek istemesi ve kendisine elindeki yerlerin beyliinin verilmesi ilikilerin bozulmasına sebep olmutur. Bu arada Kırım Hanı Âdil Giray, Doreenko yla aralarında olan husumetten dolayı, Kazak beylerinden birisini Kazak hatmanı ilan eder. Böylece iki Kazak beyini birbirine düürmü olacaktır. Dier yandan da Lehliler, Doreenko ya ait bazı yerleri ele geçirirler. Vaziyeti haber alan Osmanlı Devleti, Leh kralına hem nasihat hem de tehdit içerikli bir mektup gönderir. Kırım Hanı da derhal 2 Ahmet Mermer, Mezâkî Hayatı, Edebî Kiilii ve Divanı nın Tenkitli Metni, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara 1991, s Esrar Dede, Tezkire-i u arâ-yı Mevleviyye, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, (haz: lhan GENÇ), Ankara 2000, s Nabi nin Fetihname-i Kamaniçe adlı eseriyle ilgili olarak bakınız: Hüseyin YÜKSEL, Gazavat-nâmeler ve Nâbî nin Fetih-nâme-i Kamaniçe Adlı Eserinin Metni, Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, (Danıman: lhan GENÇ), zmir Aurel Decei, Kamaniçe,.A., MEB, Ankara 1993, 6. c., s. 145.

3 17. Yüzyıl airi Mezâkî ye Göre Lehistan Savaı 215 azlolunur. 6 Lehistan ın tutumuna da sert bir cevap vermek icap etmektedir. Bu nedenle IV. Mehmed, hazırlıklarını tamamlayarak Osmanlı Devleti için büyük stratejik önem taıyan bu kaleye doru sefere çıkar yılında gerçekleen bu seferde bir çok palanga ve kale alınır. Alınan kalelerden birisi de Kamaniçe Kalesi dir. Seferin ardından Buca Antlaması imzalanır ki, bu antlama Osmanlı Devleti nin Batı da topraklarına toprak kattıı son antlama olur. NCELEME: Çalımamızın konusu olan ve Mezâkî Divanı nda yer alan Der- Medh-i Sultân Mehmed ve Feth-i Kamaniçe balıklı kasidede 7 Lehistan la yapılan savaın balama sebebi ve sonucu üzerinde ayrıntılı olarak durulmamıtır. Osmanlı ordusu, Kamaniçe yi fethettikten sonra, Podolya ve Galiçya ya doru ilerlemi, bu iki ehri de devletin sınırları içerisine katmıtır. Bu bölgede elde edilen zaferler, Osmanlı Devleti sınırlarının Kanûnî ve III. Murad dönemlerindeki sınırlardan daha ileriye gitmi; böylece Türk sınırları Avrupa da azamî büyüklüe erimitir. 8 Mezâkî, kasidesinde sadece Kamaniçe kalesinin fethini ele almı, Lehistan seferinin dier safhalarına deinmemitir. Kazanılan zaferin ülkede meydana getirdii sevinci tahmin etmek güç deildir. air de, ülkenin bir ferdi olarak, savaın genel hatlarına deinmi ve Kamaniçe gibi stratejik önem taıyan bir kalenin fethedilmesi karısındaki hislenilerini mısralara dökmütür. Toplam 83 beyitten oluan kasideyi konuları ileyi bakımından çeitli bölümlere ayırmak mümkündür. Kasidenin giriinde, öncelikle padiahın sefere çıkıı anlatılır. Padiaha övgülerin de yer aldıı bu bölümden sonra sava hazırlıı yapan Osmanlı ordusu hakkında bilgiler verilir. Lehlilerin Osmanlı ordusunu haber alıları, Kamaniçe nin durumu ve fethinin anlatıldıı bölümleri airin fetih sonrası yorumları takip eder. Kasidenin sonuna doru, kasidelerde adet olduu üzere kaside sunulan kiinin (IV. Mehmed in) övüldüü beyitler sıralanır. Fahriye bölümünde air, kendi iirinden söz ederek padiahtan lütuf bekler. Kasidenin son üç beytinde ise yine padiaha dua vardır. 1-Padiahın Sefere Çıkıı: Mezâkî nin Kamaniçe fethiyle ilgili olarak yazmı olduu kaside Sultan Mehmed e dua ve övgüyle balar. Osmanlı nın ihtiamı ve pa- 6 smail Hakkı Uzunçarılı, Osmanlı Tarihi,Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995, c.iii, s Kasidenin metni için bkz: Mermer, a.g.e., s Yılmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, Ötüken Yayınları, stanbul 1988, 5.c., s.424.

4 216 Muhammet KUZUBA diahın gösterii yine dünyayı kaplamı, Anadolu padiahının sefere çıkmasıyla zaten yüce olan anı daha da artmıtır: 1!" #! $% & # 2- Ordunun Durumu: Seçkin Peygamber in yüce sancaı aynı zamanda Allah ın yardımının da göstergesi durumundadır. Allah, dünyayı arayan ordusunu yüz ülkeden oluan bir ehirde toplamıtır: ' () &% *+% * #,-+. #! / 01!* 2 & $ Bu ordudaki yiitlerin gönülleri ve canları büyük bir arzuyla dolmutur. Sancakların tuları, yardım bahçesinde salınan servilere benzemekte, püskülleri de kazanılacaı belli olan fethin gölgecisi konumundadır. Savama arzusuyla saf saf dizilen slam ın ordusu, sabah rüzgarıyla coan bir denizin dalgaları gibidir: 3 4%5! 6. 7 "% &! & 5! 8 # &+ * 9 +# * : ;"." & # * 9! < *.! Askerlerin bu kadar evkli ve anlı olmalarının sebebi padiahtır. Çünkü padiah, saltanat tüyünü ikbalin baına takmı ve bu süs ona ayrı bir yücelik vermitir. Zaten o da buna lâyıktır. Böyle yüce bir padiaha da ancak yüce askerler elik edebilir. Bu nedenle de

5 17. Yüzyıl airi Mezâkî ye Göre Lehistan Savaı 217 sipahîler ve silahdarlar ankâ kuunun kolu ve kanadı gibi, ona kol kanat olmulardır: = >! & # # AB C+!! > - AA D& & + ;5.&!+! Hacı Bekta-ı Velî nin hareminin köesindeki kiiler (askerler), padiahın emrine amadedirler ve yoluna canlarını vermekten çekinmezler. Kısaca onun kulu, kölesi ve kurbanı olmulardır. # F *5 * Osmanlı ordusu, önce Tuna yı ardından da II. Osman döneminde alınan Hotin kalesi yakınlarında bulunan ve Türklerin Turla dedikleri Dniestr nehrini geçerek kaleye ulamıtır. 9 Mezâkî, bu hususu kasidesinde dile getirmi; ordunun Tuna ve Turla ırmaklarını mutluluk içinde geçtiini belirtmitir. aire göre güne ve ayın gözünün onlara hayran olmasına aılmamalıdır. Osmanlı askerlerinin padiah komutasında kendilerine yaklatıını duyan dümanın baında kopacak tufan da görülmeye deer niteliktedir: A/. )1 G# &! AH ;. % *,-! # &+5 %" ran padiahı Dârâ dünyaya bir defa daha gelse, Feridun gibi yüce olan o padiahlar padiahının kapıcısı bile olamaz. O, Eflatun gibi anlayı sahibi, Husrev gibi da anlıdır. Bütün Yunanî hikmetlerin 9 Öztuna, age., s. 423.

6 218 Muhammet KUZUBA sırrına da vâkıftır. slamiyet için yaptıı savalarda gazi unvanını a- lan Mehmed Han, Allah ın lütuf ve kereminin gölgesidir. 10 A: ## I% ( )! * & A= J* # K! # I%1 2 & "!L@ MN B K # 5 5 9! O 0! "!@ 3- Lehlilerin Osmanlı Ordusunun Geldiini Örenmeleri: Böyle yüce bir padiahın gelii, Leh ülkesini yüzlerce velveleye bomu ve ülkedeki ehirler virane haline gelmitir. Köslerin çıkardıkları sesler, gökyüzünü doldurmu; dümanın köpek ve köpek bakıcıları darmadaın olmutur: A8 ;. P + %! +.% A 2%! + " (# & +!)!) 4- Kamaniçe Kalesinin Fethi: Bu noktada air, Kamaniçe kalesinin özelliklerinden bahsetmeye balar. Kamaniçe kalesinin ei benzeri yoktur. Onu görenler hayretler içerisinde kalırlar. Mimarlar, böyle bir eser vücuda getirdiklerinden beri pek çok padiah o kaleyi fethetmeye uramı, ancak fetih hiçbirine nasip olmamıtır: / D QR! 10 Padiahlar yeryüzünde Allah ın gölgesidir hadis-i erifine atıf vardır.

7 17. Yüzyıl airi Mezâkî ye Göre Lehistan Savaı 219 H # # E! 3 G& #! &# >* ## * Demirden kemerleri olan o kalenin burç ve pazusunu ate saçan topları yerle bir etmitir. Hunbaralar atılmı, atein nurlu yıldırımı tutumu ve böylece kale kolaylıkla yıkılmıtır: = * %! & &+ #"# 'B #+.R!% 5- Dümanın Teslim Olması: Türk yiitlerinin iddetini gören kâfir askerlerinin korkularından canları aızlarına gelmitir. Lanetlenmi kâfir askerleri, çaresizliklerini ve âcizliklerini anlayınca, aman dileme sancaını kaleye dikmekten baka bir çıkar yol bulamamılardır: ' - +# 2" # 5 ) * '' 6- Fetih Sonrası: D *) )-+ * "" (!! Sultan Mehmed, Kamaniçe gibi sert bir kaleyi fethederek Frengistan ı korkudan titretmitir. Bütün insanlar ve melekler, padiahın, bu zamana kadar (bâkir bir kız gibi) kimsenin elinin deemedii Kamaniçe kalesini fethetmesini evk ile alkılamılardır: ' "@ K" I)!

8 220 Muhammet KUZUBA 8 K )* 1 +! Kamaniçe de Sultan Mehmed adına hutbe okunduktan sonra, altı kilise camie çevrilmiti. Padiah, camilerden birisine kendi adını, dierlerine de Tahran Vâlide Sultan ın, Emetullah Rabîa nın, Gülnû Haseki Sultan ın, sadrâzamın, 2. vezir Musâhib Mustafa Paa nın ve 3. vezir Merzifonlu Kara Mustafa Paa nın isimlerini vermiti. 11 Mezâkî, aaıdaki beyitlerde bu duruma iaret etmektedir. Sultan Mehmed Han ın kuvveti ve himmetiyle kazanılan bu zafer neticesinde puthaneler cami olmu, Kur an ın erefi mahfilleri süslemitir: 'H, '= J! * #" DR Sultan Mehmed Han ın Kamaniçe yi fethettiini duyan Acemler, Hindliler, ranlılar ve Turanlılar velveleye boulmulardır. /B 9 "@ Q >* D& 9 % Fethin sevinciyle elenceler düzenlenmi, karanlık geceler aydınlanmıtır. / C "@ # # $% %# )- & # S 7- Padiahın Övgüsü: air, kasidesinin bu bölümünde kaleme seslenir ve biraz da eref sahibi insanlardan bahsetmek istediini söyler: /3 D& 7." #" * 11 Öztuna, age., s. 423.

9 17. Yüzyıl airi Mezâkî ye Göre Lehistan Savaı 221 Önce, padiahın otaının tasviriyle ie balar. Padiahın rengarenk otaı, ancak meliklere yaraır bir otadır. O otaın nakı ve resimleri de Mani nin nakı ve resimlerine benzemektedir: / % &5 ) 2 & # # ) < Aslında air, etekleri arın tepelerine ulaan böyle bir otaı tarif etmenin bilincindedir. Ancak yine de otaın özelliklerini anlatmaya devam eder. Otaın üzerindeki goncanın resmi ile gülen gülün nakı, otaa ünlü ressam Behzat ın kaleminden çıkmı bir gül bahçesi görünümü kazandırmıtır. Ho nameler söyleyen bülbül, o otadaki gülleri görse, Firdevs bahçesine dahi yarım bir bakı bile atmayacaktır: /: J* " & - &5 7. &! ) /= 2 )! &# ; 5&* # ) HB 5 "! ), )-! ) &#@ Bütün sultanlar, (otaın sahibi) o padiahın hizmetçisidir. Öyle bir padiahın benzeri cihanda yoktur. (Padiaha ihanet eden) Kırım ülkesinin hanı da o padiahın kölesi olmalıdır: H D - ##! 2 &! D Onun çabuk gidili atının resmini, düünce Mani si bile tasvir edemez. Yiitler sava meydanında savamaya balayınca, o Allah ın aslanı Hz. Ali, onun atı da Düldül olur: H8 ;% < #. T &!!* 3B ;@ )+ *) * 2! # K ( &

10 222 Muhammet KUZUBA Sultan Mehmed Han, yiitliinin yanında aynı zamanda cömert de bir padiahtır. Onun ihsanının altın toz ve sikkeleri, kıyamete kadar namının yürümesine yetecektir: HH 0# T!% 8- airin Kendini Överek Padiahtan Lütuf stemesi: air bu bölümden sonra dorudan padiaha seslenmeye balar. Bu bölüm daha çok kendini övdüü bölümdür. Öncelikle padiahın cihanın hakanı, kendisinin de onun özelliklerini iirinde ileme erefine erimi zamanının Hakanî si olduunu söyler. Daha sonra da kendi iirini anlatmaya balar: 33 7 & *!! C"." #" K Padiahın ismini anarak irfan memleketini düünce kılıcıyla açmıtır. Çünkü onu övmek söze kuvvet verir; ifadenin güzellii de (air) Hassan ı kıskandırır: 38 M % 6 45 # " 3: )+ )" 0! # 0!! O dönemde airler, padiahın cevher gibi özelliklerini iirlerinde anlatmakta ve iir iplerinde yuvarlanan incileri birbirlerine göstermektedirler. Mezâkî de, padiahın özelliklerini iirinde anlatmakla öhret kazanmı; Enverî ve Selmanî nin bu konuda yazdıkları iirleri geride bırakmıtır: 3= $# S 6+ )." #,-!! 5 8B C-." * +!! 7

11 17. Yüzyıl airi Mezâkî ye Göre Lehistan Savaı 223 Kendisine hased edenler de olacaktır. Ancak Hz. Yusuf un kardelerinin yaptıklarını görünce bu duruma üzülmemek gerekmektedir: 8 0!! & * /! ) #!) & M& + )!!* Mezâkî, döneminde yaayan airlerin mertebelerini de söylemek ve kendisinin onlardan farkını ortaya koymak istediini, ancak ekmek hakkının (birlikte yeyip içme) buna engel olduunu söyler: 8H Q!U! & < & )- Büyülü iirler yazan pek çok air olsa da, padiah Mezâkî nin dengi bir airi bulamayacaktır: 83,6 6& #!@ Q6! Sözün güzelini anlamakta mahir olan padiah, cahillerle Mezâkî yi bir görmemelidir. Çünkü onun erefini övmekle (anlatma bayraına ait) sözün mertebesini yükseltmitir ve lütfu hak etmitir. 8: 0!!+! - )- :B #"! 7"! 9- Padiaha Dua: Mezâkî, kasidenin son üç beytini duaya ayırmıtır. Her sözün sonunun dua ile bittiini ve bo lafı bırakıp dua etmek gerektiini söyleyerek padiaha dua eder: :A < 1î 6 " )" 2 &!@ +

12 224 Muhammet KUZUBA : 4!@! )%,%!" - 6) :' Q 5 0 # *.% T 6 SONUÇ: Mezâkî nin Kamaniçe nin fethiyle ile ilgili olarak kaleme aldıı bu kaside, Kamaniçe seferinde yaananları bir airin bakı açısıyla sunmaktadır. Bu tür edebî metinlerin tarihî deerleri ve gerçeklikleri üzerine tartımak bir yana; bu zamana kadar yapılmı veya bundan sonra yapılacak bu minvalde çalımalar tarihe edebiyatın penceresinden bakılmasına ve böylece tarihi olayların aydınlanmasına yardımcı olacaktır kanaatindeyiz. iir, hikâye, roman gibi edebî metinler üphesiz ki bütünüyle tarihi metinler deildirler; ancak çou zaman tarihî gerçeklere ıık tutması açısından son derece önemlidirler. Özellikle iir, kendine özgü dili sayesinde nesneleri, davranıları, düünceleri ve duyguları taze bir bakıla yeniden görmemizi, yeniden algılamamızı salar. 12 Çünkü edebiyat eserinin amacı gerçeklii yansıtmak deil, onu dei- ik bir biçimde algılatmaktır. 13 Bu nedenledir ki, söz konusu metinler, tarihî kaynakların eksik bıraktıı yönleri tamamlamakla birlikte tarihî olayları daha canlı bir üslupla okuyucuya iletirler. 12 Berna Moran, Edebiyat Kuramları, Cem Yayınevi,stanubl 1988, s Moran, age., s. 160.

13 17. Yüzyıl airi Mezâkî ye Göre Lehistan Savaı 225 KAYNAKÇA Agâh Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara Ahmet Mermer, Mezâkî Hayatı, Edebî Kiilii ve Divanı nın Tenkitli Metni, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara Aurel Decei, Kamaniçe,.A., MEB, Ankara 1993, 6.c., s.145. Berna Moran, Edebiyat Kuramları, Cem Yayınevi, stanbul Esrar Dede, Tezkire-i u arâ-yı Mevleviyye, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, (haz: lhan GENÇ), Ankara Hüseyin Yüksel, Gazavat-nâmeler ve Nâbî nin Fetih-nâme-i Kamaniçe Adlı Eserinin Metni, Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Danıman: lhan GENÇ, zmir smail Hakkı Uzunçarılı, Osmanlı Tarihi,Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995, c.iii. Yılmaz Öztuna, 1983, Büyük Türkiye Tarihi, Ötüken Yayınevi, stanbul. c.5.

14