EYUPSULTAN SEMPOZYUMU

Transkript

1 E Y Ü P S U L T A. N S E M PO Z YU M U IV TARİHİ, KÜLTÜRÜ VE SANATIYLA EYUPSULTAN SEMPOZYUMU IV TEBLiGLER Türkiye Diyanet Vakfı İsHim Araştırmaları Merkezi Kütüphanesi Dem. No: f Tas. No: '3S6.ıLıı,, '-!U.S EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜGÜ Tel: (0212) Fax: (O 212)

2 T. A R i H K. Ü L T ü R Ü V E S A N A T Y L A EYÜP BELEDiYE Sİ KÜLTÜR YAYINLARI 13 GENEL YÖNEfİM: OSMANSAK YA YlN SORUMLUSU: İRFAN ÇALIŞAN GRAFiK TASARlM: Y AZIEVi İLETiŞiM HİZMETLERİ FiLM ÇlKlŞ: KO MBİ BASH SEÇİL OFSET CİLT BAYINDIR BASlLDI GI YER, İSTANBUL BASKITARiHi>'. KASIM 2Öo :.ı:: - Eyüpsultan Senıpozyııınu kitabında kullanılan, tebliğ sahiplerine ait olanlar dışındaki görsel malzemeler Eyüp Belediyesi, Kazını Zaim ve Yazıevi İletişim Hizmetleri arşivlerine aittir.. Kitaptaki tüm yazıların ve görsel malzemelerin yayın hakkı Eyüp Belediyesi'ne aittir. Bir başka yerde izinsiz olarak yayınlanamat ve kullanılamaz.

3 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A SAHÂBÎ K ML AÇISINDAN EYÜP SULTAN IN BAZI DAVRANIfi VE DE ERLEND RMELER Z Prof. Dr. SMA L L. ÇAKAN 1945 y l nda Samsun Ladik te do du da Kayseri mam-hatip Okulu nu, 1970 te stanbul Yüksek slâm Enstitüsü nü bitirdi. Mezuniyetinden sonra Diyanet flleri Baflkanl merkez ve taflra teflkilat nda çeflitli görevlerde bulundu. Fakültedeki görevine, Yüksek slâm Enstitüsü döneminde 1977 y l nda asistan olarak bafllad. Hadislerde Görülen htilaflar ve Çözüm Yollar : Muhtelifu l-hadîs ilmi konulu doktora tezini 1982 y l nda Atatürk Üniversitesi slâmi limler Fakültesi nde tamamlad y l nda doçent, 1993 y l nda profesör ünvan n ald. Halen, bir dönem ( ) müdürlük görevini yürüttü ü, M.Ü. lahiyat Fakültesi lâhiyat Meslek Yüksek Okulu kadrosunda ö retim üyesidir ve Hadis Anabilim Dal Baflkanl n yürütmektedir. 364

4 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V Allah'a hamd, Resûlüne ve onun âl ve ashâb na salât ü selâm ile sözlerime bafllar m. Girifl "Hz. Peygamber'i müslüman olarak gören ve hayat onun çevresinde yaflama mutlulu una eren dostlar " ya da k - saca "Hz. Peygamber'in müslüman ça dafllar " demek olan sahâbîlerin, slâm ümmetinin en üstün ve faziletli nesli oldu u bilinen kesin bir gerçektir. "Hayru'n-nâsi karnî.." 1 ( nsanlar n hay rl s benim asr mdaki ashâb md r) tespit ve tebfliri bu gerçe- in Hz. Peygamber taraf ndan yap lm fl ilan d r. Çok de iflik aç lardan tetkik ve ispat edilmesi mümkün olan bu alt n neslin meziyyetleri, zaman içinde birçok âlimin merak ve mesâî alan olmufltur. slâm kültürünün temel dayanaklar 365 olan Hadis külliyât ndaki "Fedâilü'l-ashâb" ve "Menâk b" bölümleri, bu konuya bilhassa tahsis edilmifl oldukça bol ve dikkat çekici rivayetler ve de erlendirmeler ihtiva etmektedir. Bendeniz, aziz misafirimiz Ebû Eyyûb el-ensârî'nin (52/672), halk m z n ifadesiyle Eyüp Sultan hazretlerinin flahs nda "Peygamber y ld zlar " diyebilece imiz sahâbe neslinin kimlik ve kiflilik dokusuna fl k tutacak baz davran fl ve de erlendirmelerden söz etmek istiyorum. Yani bir anlamda onun davran fl ve de erlendirmelerinde sahâbîlerin kimlik izlerini aramaya ve sunmaya gayret edece im. Konuyu, biraz önce sözünü etti im hadis kitaplar m z n "fedâil" veya menâk b bölümlerindeki kay tlarla de il, "Eyüp Sultan' n kendi rivayetlerine yans yan boyutuyla" ele alarak çok daha özel bir çerçevede de- erlendirip takdim etmeye çal flaca m. Eyüp Sultan Türbesi girifli Yaz evi arflivi 1 Buhârî, fiehâdât 9, Fedâilu ashâbi'n-nebî 1, Rikak 7, Eymân 10, 27; Müslim, Fedâilü'ssahâbe, , ; Ebû Dâvud, Sünnet 9; Tirmizî, Fiten 45, fiehâdât 4, Menâk b 56; bn Mâce, Ahkâm 27; Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 378, 417,434; II.228,410; IV, 267, 276, 277, 440; V, 350

5 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A 2 Ahmed b. Hanbel, Müsned V, ; Ayr ca bk. Müslim, Eflribe ; Tirmizî, Et'ime 13 Hz. Peygamber i zlemedeki Hassasiyeti Yetiflmeleri aç s ndan "sohbet nesli"; kimlik ve kiflilikleri bak m ndan "Kitap ve Sünnet nesli" diyebilece imiz sahâbîlerin, günlük yaflant lar nda Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem'i izlemekte fevkalâde hassas olduklar tarihi bir gerçektir. Ebû Eyyûb el-ensârî, bu Hz. Peygamber'i izleme titizli inin duygular da kapsad n gösteren bir örne ini flöyle dile getirmektedir. Olay, hicretten sonra Hz. Peygamber'in Medine'de Ebû Eyyûb'un evindeki misafirlik günlerinde cereyan eder. Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem kendisine bir yiyecek sunuldu unda ondan tadar, artan bana gönderirdi. Birgün içinde sar msak bulunan bir kap yeme i hiç el sürmeden iade etti. Bunun üzerine kendilerine gittim ve: -Sar msak yemek haram m d r? diye sordum. -"Hay r, haram de ildir; ancak ben kokusundan hofllanm yorum" buyurdu. Ebû Eyyûb el-ensarî, k sa bir süre sustuktan sonra dudaklar ndan flu cümlenin döküldü ünü bildirmektedir: "O halde sizin hofllanmad n zdan ben de hofllanm yorum!" 2 Sa l kl bir dini yaflay fl, hiç kuflkusuz Hz. Peygamber ve onun yolundakiler gibi olabilmeye ba l d r. Olaya bu aç dan bakt m zda Ebû Eyyûb'u belki en zor noktada, sevgi ve nefret konusunda, yiyeceklere karfl bile Resûlullah' ölçü almak gibi bir teslimiyet içinde bulmaktay z. Bu durum, o ilk müslüman neslin sade bir söz ve iddia olarak de il, uygulama ve davran fl olarak ortaya koyduklar "sünnet üzere yaflama" disiplin ve özelliklerinin Ebû Eyyûb'un flahs nda ifadesini bulan çarp c bir örne idir. Sünnetle Denetim Uygulamas Ebû Eyyûb el-ensârî, Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem'den sonraki dönemlerde, namazlar müstahap olan vakitlerinden biraz geciktirerek k ld ran Medine valisi Mervan b. Hakem'e (65/685) bu uygulamas ndan dolay karfl ç kmaktayd. Mervan ona; -Niçin böyle yap yorsun? dedi. Ebû Eyyûb : -Ben Nebî sallallahu aleyhi ve sellem'in hangi vakitlerde ve nas l namaz k ld rd n çok iyi biliyorum. E er sen, bu konuda Peygamber aleyhisselâm'a uyarsan ben de sana uyar m, itiraz etmem. Yok e er sen, Hz. Peygamber'e uymayacak olursan, ben de (Sünnet'e ters düflen icraat nda sana uymam) çeker evime giderim cevab n verdi. Sünnet, müslüman hayat n n Hz. Peygamber taraf ndan çizilmifl bulunan tek ve kusursuz modelinin ad d r. Bu "en güzel hayat modeli"nin d fl na taflan her uygulama, bir sünnetin ihmali, inkâr ve hatta imhas anlamlar na gelen "bid'at" kelimesiyle ifadelendirilir ve müslüman n hayat nda tam bir kirlenme, kimlik ve kiflilik kayb anlam na gelir. Ebû Eyyûb, müslüman hayat n n ana dire i kabul edilen namaz ibâdetini, müstehab ve muhtar olan vaktinden biraz geciktirmeyi "sünnet d fl l k" olarak görmüfl; "sünnetin befli i" olarak bilinen Medine'de bafllat lacak böylesi bir ihmalin peflinden gelecek daha büyük ve yayg n ihmal ve ihlallerin önünü kesmek için vâli Mervan' çok ciddî flekilde uyarm flt r. Hiç kuflkusuz o günki toplumda, ileri gelen sahâbilerin olumlu-olumsuz tepkileri, yöneticilerin meflrûiyet ve baflar lar aç s ndan çok önemli göstergeler olarak de erlendirilmekteydi. 366

6 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V Hz. Peygamber den Böyle Görmüfltür Diye Alg lanma Endiflesi Yine Ebû Eyyub el-ensârî hazretleri M s r'da bulundu u bir s rada, birgün M s r vâlisi Ukbe bni mir (58/678) akflam namaz n biraz geç k ld rm flt. Bunun üzerine Ebû Eyyûb: - Bu ne haldir ey Ukbe? dedi. Ukbe: -Devlet iflleriyle meflgüldüm, dedi. Bu defa Ebû Eyyûb: -Senin bu hareketini insanlar n, "Hz. Peygamber'den böyle görmüfltür" diye de erlendirmesinden korkuyorum. Halbuki Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem "Akflam namaz n y ld zlar n gökte gözüktü ü âna tehir etmedikleri sürece ümmetim hay r -bir rivayette sünnet- üzere devam eder" buyurmufltur, dedi. Sahâbe-i kirâm' n sünneti izlemekte gösterdi i hassasiyetin ana nedenini Ebû Eyyûb el-ensârî hazretlerinin, "Senin bu hareketini insanlar n, "Hz. Peygamber'den böyle görmüfltür" diye de- erlendirmesinden korkuyorum" cümlesinde buluyoruz. Yani "sünnetten ayr l fllar n, sade vatandafllar taraf ndan, "sünnet" olarak de erlenirilmesi ihtimal ve endiflesi.. Böyle bir yanl fla, herhangi bir sahâbinin "devlet iflleriyle meflguliyet" gerekçesiyle bile sebep olmas hofl karfl lanamazd. O halde toplumda "bir fleyler biliyor" diye peflinden gidilen(muktedâ bih) kifliler, hareketlerine herkesten çok dikkat etmelidirler. "Kitapta böyle görmüfltür" yorumuna tabi tutulacak kiflisel kusurlardan do acak kötü neticelerin vebâli, bu yorumu yapanlardan çok ona vesile olanlara ait olacakt r. Bu sebeple kitle, cemaat ve toplum önderlerinin, yöneticilerin. e itimcilerin sorumlulu u san ld ndan da büyüktür. 367 Uyar y Uyar ya Vesile K lma Davran fl Dâvûd bni Ebî Sâlih anlat yor: Mervan bni Hakem (65/685) birgün, Yüzünü Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem'in kabr-i flerifinin tafl na koymufl bir kifli gördü ve hemen yakas ndan tuttu ve; - Sen ne yapt n san yorsun be adam? diye ç k flt. Adam bafl n çevirince bir de ne görsün, Ebû Eyyûb el- Ensârî de il mi? Ebû Eyyûb flu cevab verdi: - Evet, ne yapt m biliyorum. Ben tafla de il, Resûlullah'a flikâyete geldim. Çünkü Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem'i flöyle buyururken dinlemifltim: "Din ifllerini ehil olanlar üstlendi mi din için kayg lanma; ancak ehil olmayanlar din ifllerini yönetmeye bafllad lar m din için ne kadar endiflelensen, a lasan yeridir.." 3 Olayda, uyar lacak bir durumu, uyar ya sebep k lma uygulamas n n Ebû Eyyûb el-ensârî hazretleri taraf ndan gerçeklefltirilmifl ilginç bir örne ini görmekteyiz. Uyar lmas gereken yöneticilere ulaflman n fiilî bir yolunu buldu umuz bu rivayetten, sahâbîlerin denetim görevlerini hangi flart ve flekillerde yerine getirdiklerini anlamaktay z. Olayda, yöntemin canl l, ikaz nn ciddiyet ve a rl aç kt r. Eyüp Sultan Türbesi Yaz evi arflivi 3 Ahmed b. Hanbel, Müsned V 422; Hâkim, Müstedrek, IV,515

7 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A 4 Ahmed b. Hanbel, Müsned V, Belki burada konuflman n hemen bafl nda yer verdi imiz duygu alan nda bile "Senin hofllanmad ndan ben de hofllanm yorum" diyebilen Ebû Eyyûb'un, abdest konusunda meshetme imkan varken "ayaklar - m y kamak bana daha hofl geliyor" demesi aras nda, görüntüde de olsa bir çeliflki oldu u düflünülebilir. Oysa birinci olayda mübah olan bir konuda Hz. Peygamber'in tercihine uymak söz konusu iken, burada Hz. Peygamber'in iki uygulamas ndan birini, hatta daha zor olan n (azimet) tercih etmek bahis mevzuudur. Bu sebeple de Ebû Eyyûb'un bu iki davran fl aras nda Sünnete uyma hassasiyeti bak m ndan herhangi bir çeliflki yoktur. 6 Ahmed b. Hanbel, Müsned V, 413 Bu vesile ile biz de, din ü devlet ve mülk ü millet hizmetinin gerektirdi i ehliyete sahip olup olmad na bakmadan, afl r bir cür'et veya üst seviyede imkanlara kavuflma h rs n n sevkiyle bu hizmetlere talip olanlar n, asl nda ehliyet flart na ne ölçüde sahip olduklar na bakmay ye lemeleri gere ine dikkat çekmek istiyoruz. Din Bilinci Buraya kadar verdi imiz örneklerden Ebû Eyyûb el-ensârî hazretlerini tepkisel bir tav r ve davran fl sahibi bir sahâbî olarak alg layacaklar ç kabilir. Oysa bu örnekler özelde onun, genelde sahâbilerin "vas fl ve tav rl " bir kimlik ve kiflili e sahip bulundu unun göstergeleridir. En Belirgin özelliklerinin bafl nda "cihad aflk ve uygulamas " bulunan bir sahâbî'nin sünnet/kural d - fl l klara karfl böylesine bir tav r sergilemesi oldukça anlafl labilir ve tabiîdir. Biz bunu, günümüzün ifadesiyle "toplum tepkisi" çerçevesi içinde de erlendirebiliriz. fiimdi onun din bilincine fl k tutan farkl bir yorum ve tavr na dikkat çekmek istiyorum. Kendisinin âzâd etmifl, hürriyetine kavuflturmufl oldu u kölesi Eflah naklediyor. Ebû Eyyûb abdest al rken kendisi ayaklar n y kad halde, halka mestler üzerine meshedilmesini tavsiye ederdi. Bu konuda kendisine -Meshetmek câiz de il mi yoksa? diye serzeniflte bulunanlar oldu. Bunun üzerine o flu ilginç cevab verdi: -Bir ifl ki câiz olmad halde onu size tavsiye edece im de kolayl ndan siz yararlanacaks n z, vebâlini ise ben yüklenece im! Bu olacak fley mi? Ben Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem'i mestler üzerine mesheder ve böyle yap lmas n emrederken görmüfl ve duymufl bulunmaktay m. Ne varki bana ayaklar m y kamak daha hofl gelmektedir!" Bu olayda Ebû Eyyûb'un tam bir dînî bilinçle amel etti ini görmekteyiz. Yoksa asla, "kolayl baflkalar na, vebali kendisine olacak" herhangi bir tav r içinde olmas ve böyle bir tavsiyede bulunmas onun gibi bir sahâbîden beklenemez. Nitekim o bu tavsiye ve tercihiyle bize ruhsatlar küçümsemeden ve görmezden gelmeden azimetle amel etmenin herhangi bir sak nca tafl - mad mesaj n vermektedir. Bu da onun dinî konulara olan vukuf ve bilincini göstermektedir. 5 nsan Haklar na Sayg s Ebû Abdurrahman el-hubulî anlatmaktad r: Bir keresinde deniz seferine ç km flt k. Aram zda Ebû Eyyûb el-ensârî de vard. Bafl m zda da kumandan olarak Abdullah b. Kays el-fezârî bulunmaktayd. Bir ara ganimetleri taksimle görevli memurun yan na u rad k. O, bütün esirleri bir araya getirdi. Bir de bakt k ki bir kad n a lay p durmaktad r. Ebû Eyyûb: -Bu kad n niçin a l yor? diye sordu. - Yavrusu ile aras n ay rd lar da ondan a l yor, dediler. Bunun üzerine Ebû Eyyûb, kad n n çocu unu buldu, elinden tutup anas na teslim etti. Ancak ganimetlerden sorumlu olan görevli kifli, bu müdâhaleden hofllanmad ve gidip durumu komutan Abdullah b. Kays'a bildirdi. Komutan, Ebû Eyyûb'a,"Niçin böyle yapt n? diye haber gönderdi. Ebû Eyyûb da flu cevab verdi: "Ben, Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem'i, 'anas ile yavrusunun aras n ay ran kimsenin Allah da k yâmet günü sevdikleriyle aras n ay r r' buyurdu unu duymufl bulunmaktay m". 6 Görevli memurun ifline fiilen müdâhale ederek bir anlamda yetki tecavüzü suçunu iflleyen bu büyük sahâbinin vermek iste i ders aç kt r. Esir de olsa, çocu u ile anan n aras n ay rmamak ge-

8 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V rekir. Onlar n haklar na sayg l olmak laz m gelir. Onu böyle bir kanaat ve uygulamaya sevkeden, Hz. Peygamber'den duydu u tehdid yüklü bir hadîs-i flerîftir. Harplerde hiç bir ay r m yapmaks - z n çoçuk-kad n demeden katliamlarda bulunmay marifet sanan ça m z n zâlimleri, bu hadis ve Ebû Eyyûb'un uygulamas karfl s nda ne kadar çirkinleflmektedir. Ayr lan efllerin, kabul edilebilir bir sebep olmad halde, çocuklar annelerinden ay rmalar, çocuk kaç rma ve onlar birtak m kirli ifllerde kullanma cinayetleri hep bu tehdîd-i peygamberînin muhatab ça dafl ilkelliklerdir. Ayn flekilde, analar n inanc na ters bir biçimde yavrular n n kafa ve gönlünü biçimlendirerek onlar mânen ve sinsice çalmak da bu iki ayr lmaz n aras n ay rmak hükmüne dâhil bir hiyânet ve cinâyet olmal d r. lmi Teflvik Etmesi Tebli imi Ebû Eyyûb el-ensârî hazretlerinin bilim hayat n ilgilendiren bir tavsiyesi ve bir uygulamas na iflaret ederek bitirmek istiyorum. O flöyle der: " lminin artmas n, anlay fl ve kavray fl n n derinleflmesini arzu eden, kendi çevresinden uzaklafl p yabanc larla beraber olmay, gurbete katlanmay göze als n." 7 lmin gurbet ürünü oldu unu, ilim için hicret gerekti ini vurgulayan bu tavsiyesiyle bir taraftan tabiî ve sosyal bir gerçe e yani "bilgi ve görgü artt rma"n n yoluna iflâret eden aziz misafirimiz, bir yandan da bilimsel kurulufllara adam yetifltirmenin usûlünu göstermektedir. Evrensel bir din olan slâm'a, tüm dünya gerçeklerini belli ölçüde de erlendirme imkanlar na kavuflmufl, bilgi, görgü ve birikim olarak bu seviyeyi iktisap etmifl kafa ve beyinler yak fl r. slam tebli inin gere i de budur. Gurbet, herkesten fazla ilim adamlar na yarafl r ve onlar sayesinde gurbet olmaktan ç - kar labilir. 369 Bu arada bu tavsiyenin sahibi Ebû Eyyûb el-ensârî hazretlerinin bizzat kendisinin bir hadisi tahkik etmek için Medine'den ta M s r'a o günün flartlar nda deve s rt nda bir ay süren bir yolculuk yapt n da hat rlatmal y z. "er- Rihle fi talebi'l-hadis" (Hadis ö renmek için yolculuk) gelene ini bafllatan sahâbiler aras nda yer alan Ebû Eyyûb'un, sözü ve fiili tam bir uyum ve bütünlük içinde olma imtiyaz na sahip bulundu u, onun sahabî kiflili i ile alakal olarak iflaret etmek istedi imiz bir baflka, bir anlamda da son özelli idir. Hatib Ba dâdî'nin kaydetti ine göre o, Hz. Peygamberden duydu u "Kim, dünyada bir müslüman n ay b n gizlerse Allah da k yamette onun ay b n örter" 8 anlam ndaki hadîs-i flerîf konusundaki bilgisini tahkik etmek için M - s r'a gitmifl ve Ukbe bni Âmir'den (58/678) "Evet bu hadisi ben Resûlullah'dan duydum" diye onay n ald ktan sonra, hiç beklemeden Medine'ye dönmek için yola ç km flt r. Öylesine ki yol az ancak Arîfl-i M s r denilen yerde arkas ndan yetifltirilebilmifltir. 9 Son Söz Sünnet d fl oluflum ve uygulamalara karfl son derece hassas ve müdâhil bir kimlik ve kiflili e sahip oldu una dikkat çekmeye çal flt m z Ebû Eyyûb el- Ensârî rad ye anhü'l-bârî hazretlerinin türbesi çevresinde cereyan eden birtak m uygunsuz davran fllara, sevgi ve sayg göstergesi san lan tav rlara, aç kças ziyâret nezâket ve nezâhetine ayk r düflen bid'at ve hurâfelere göz yummamak, onu sevenlerin, iman kimlik ve kiflili ini onu izlemekte bulan ve bilenlerin görevi olsa gerektir. Bu noktada gösterilecek her türlü çaba ve hassasiyet, Eyüpsultan ilçesi idârî ve dînî yetkililerinin sorumlulu undad r. Bize düflen ise, sadece bir hat rlatmadan ibârettir. Sayg lar mla... 7 bn Asâkir, Tarihu D maflk, Cüz, III, 143 a ( SK. Damad brahim Pafla, 874) 8 Buhârî, Mezâlim 3; Müslim, Birr 58, 72, Zikir 38; Ebû Dâvûd, Edeb 38,60; Tirmizî, Hudud 3, Birr 19, Kur'an 10; bn Mâce,Mukaddime 17, Hudud 5; Ahmed. Hanbel, Müsned, II, 91, 252; V,375 9 Olayla ilgili rivayetlerin de elendirmesi için bk. Hatib el- Ba dadî, er-rihle fi talebi'lhadîs, s ,(thk. N, tr.)