Sağlık Hizmetleri Meslek Yükse Kokulu Öğrencilerinde Sağlık Açısından Riskli Davranışlar Sıklığı

Transkript

1 Sağlık ve Toplum Yıl:22, Sayı: 1 OcakNisan 2012 ARAŞTIRMALAR / Researches Sağlık Hizmetleri Meslek Yükse Kokulu Öğrencilerinde Sağlık Açısından Riskli Davranışlar Sıklığı Health Rısk Behavıor Frequency Among Vocatıonal School Of Healthcare Servıces Students Cihangir ÖZCAN1, Elif DURUKAN1, Hakan GÜLMEZ2 ÖZET SUMMARY Araştırmalar, akademik yılların stres artışı, fiziksel aktivitede azalma, kötü ve yetersiz beslenme alışkanlığı ve alkol, tütün kullanımı gibi büyük değişikliklere sebep olduğunu göstermiştir. Bu dönemde hayata yerleştirilmeye başlanan sağlık açısından riskli davranışlar ileride önemli mortalite ve morbidite sebebi olabilmektedir Bu çalışmada, Başkent Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksek Okulu öğrencileri arasında sağlık açısından riskli bazı davranışların (kaza ve şiddet, sigara, alkol ve madde kullanımı, beslenme, diyet ve fizik aktivite ile ilgili davranışlar) sıklıklarının saptanması amaçlanmıştır. Araştırmada veri kaynağı olarak anket formu kullanılmıştır. Araştırmaya 247 öğrenci dahil olmuştur. Öğrencilerin yaş ortalaması 21.2±2.6'dır. Öğrencilerin 24.8'i sigara içmektedir, 67.5'i alkol, 0.4'ü uyuşturucu madde denemiştir. Emniyet kemeri takmama ya da arasıra takma oranı 62.3'tür, 2.4'ü son bir yılda intihar girişiminde bulunmuştur. Öğrencilerin 74.8'i düzenli fizk aktivite yapmamaktadır. Bu bulgular ışığında alınacak koruyucu önlemler ve eğitim uygulamaları ciddi ve bazen ölümcül sonuçlar doğuran sağlık açısından riskli davranışların gençler arasında görülme sıklığını azaltmak açısından önemlidir. Studies have shown that academic years cause big life changes like increased stress, reduced physical activity, poor and inadequate eating habits, alcohol consumption and smoking. Health risk behaviors placed on the lifestyle during this period may be an important cause of morbidity and mortality in the future. The aim of this study was to determine health risk behaviors (in terms of injury and violence, smoking, alcohol and substance abuse, nutrition, diet and physical activity) frequencies among Başkent University Vocational School of Healthcare Services students. A questionnaire was used as the data source; 247 students were included in the study. The mean age of the students was 21.2±2.6; 24.8 of the students were current smoker; 67.5 and 0.4 have tried alcohol and drugs respectively. The frequency of not wearing/occasionally wearing safety belt was of the students have attempted suicide in the preceding year of the students do not physical activity regularly. Based on this findings, to take preventive action and to provide training are crucial to reduce the frequency of health risk behaviors, which have sometimesfatal consequences, among young people, Anahtar Kelimeler: Key Words: GİRİŞ Yüksekokulüniversite dönemi; 1524 yaş olarak tanımlanan, hayatın sağlıkla ilgili tutum ve davranışların; sağlıklı yaşam biçiminin oluşturulup tüm yaşama yerleştirileceği dönemi olan gençlik dönemine denk gelmesi ve öğrencilerin hayatlarında belki de ilk defa ailelerinin baskı ve denetiminden uzaklaşıp, kendi özgür davranışlarını geliştirebilecekleri bir dönem olması (1,2) nedeniyle oldukça önemlidir. Ancak sağlık açısından riskli davranışlar gençler arasında giderek fazla görülmektedir (15). Araştırmalar, akademik yılların stres düzeyinde artış, fiziksel aktivitede azalma, kötü ve yetersiz beslenme alışkanlığı ve alkol, tütün kullanımı gibi büyük değişikliklere sebep olduğunu göstermiştir (2,4,6,7).Bu dönemde hayata yerleştirilmeye başlanan sağlık açısından riskli davranışlar ileride önemli mortalite ve morbidite sebebi olabilmektedir (79). Agresif davranışlar ve intihar düşünceleri kaza ve yaralanmalarla; sigara ve alkol kullanımı, madde bağımlılığı ve 1.Yrd. Doç. Dr, Başkent Üniversitesi Halk Sağlığı Anabilim Dalı 2.Arş. Gör. Dr, Başkent Üniversitesi Aile Hekimliği Anabilim Dalı 17

2 Sağlık Hizmetleri Meslek Yükse Kokulu Öğrencilerinde Sağlık Açısından Riskli Davranışlar Sıklığı Tablo 1:Öğrencilerin Temel Tanımlayıcı Özelliklerinin Dağılımı. Başkent Üniversitesi, Ankara, 2011 Bölüm ( n=247 ) Yüzde Sayı Ameliyathane Anestezi Diyaliz Fizyoterapi İlk ve acil yardım paramedik Patoloji laboratuvar teknikleri Tıbbi dökumantasyon ve sekreterlik Tıbbi görüntüleme teknikleri Yaş Grubu (n=247) Cinsiyet ( n=247) Kadın Erkek Babanın Öğrenim Durumu (n=247) OkurYazar Değil OkurYazar İlkokul Mezunu Ortaokul Mezunu Lise Mezunu Yüksekokul/Üniversite Mezunu Annenin Öğrenim Durumu ( n= 247) OkurYazar Değil OkurYazar İlkokul Mezunu Ortaokul Mezunu Lise Mezunu Yüksekokul/Üniversite Mezunu Yaşanılan yer ( n=247) Aile ile Yurt Arkadaş ile evde Evde yalnız Evde Kendine Ait Oda (n= 247) Var Yok Kronik Hastalık (n=247) Var Yok kötüye kullanımı, sağlıksız beslenme, fiziksel inaktivite kronik hastalıklarla sonuçlanabilmektedir (9). davranışlar prevalans hızları tam olarak bilinememektedir. Türkiye'de üniversite öğrencileri arasında yapılan çalışmalarda sigara içme sıklığı , alkol kullanma ve uyuşturucu madde kullanım sıklığı olarak bildirilmektedir (3,5,10,11). ABD'de ulusal surveylerde adolesanların temel Sağlık davranışı ve genel sağlık durumu arasındaki sıkı ilişkiye rağmen pek çok ülkede bu konuda temel bilgi olan sağlık açısından riskli 18

3 Sağlık ve Toplum Yıl:22, Sayı: 1 OcakNisan 2012 Tablo 2:Riskli Davranış Sayı Ortalama ve Ortancalarının Cinsiyete Göre Dağılımı. Başkent Üniversitesi, Ankara, 2011 Riskli davranış Kaza ve şiddet Sigara,alkol, madde kullanımı* Diyet * Fizik aktivite Tüm riskli davranışlar Kız ortalama±sd [median, minmax] 2.2±1.6 Erkek ortalama±sd [median, minmax] 2.3±1.6 Toplam ortalama±sd [median, minmax] 2.2±1.6 [ 2.0 (09) ] [ 2.0 (07) ] [ 2.0 (09) ] 2.0± ± ±2.0 [ 2.0 (07) ] [ 3.0 (09) ] [ 3.0 (09) ] 2.8± ± ±1.8 [ 3.0 (06) ] [ 2.0 (07) ] [ 2.0 (07) ] 2.4± ± ±0.8 [ 2.0 (05) ] [ 2.0 (04) ] [ 2.0 (05) ] 9.4± ± ±3.8 [ 9.0 (218) ] [ 10.0 (120) ] [ 9.0 (120) ] *p< (bağımsız gruplarda ttesti) sağlık problemleri kazalar, şiddet, intihar, madde bağımlılığı, sigara içiciliği, alkol kullanımı, istenmeyen gebelikler, cinsel yolla bulaşan hastalıklar ve HIV enfeksiyonu olarak bildirilmektedir (12). İspanya'da adolesanların 24'ünün her gün düzenli olarak alkol tükettiği, 70'inin hayatı boyunca en az bir kez sigara içitiği ve 34.5'inin düzenli olarak tütün kullandığı (13); bu sayının Filipinlerde 15 olduğu (14); Tayland'da geç adolesanların 50'sinde depresyon, 22'sinde ciddi depresif semptomların bulunduğu (15) bildirilmektedir. Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre Türkiye'de yükseköğretim çağındaki nüfusun sayısı yani, tüm nüfusun 13.2'sidir (16); yılı yüksek öğretim istatistiklerine göre yüksekokul/ üniversite öğrencisi sayısı 'dır (17). Bu grupta sağlık açısından riskli davranışların belirlenmesi ileriki sağlık program ve politikalarının oluşturulmasında da önemli yol gösterici olacaktır. GEREÇ VE YÖNTEM Bu çalışma 2011 Nisan ayında Başkent Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu (SHYMO) ikinci sınıf öğrencileri üzerinde yürütülmüştür. Başkent Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu'nda ikinci sınıfta toplam 247 öğrenci öğrenim görmekte olup öğrencilerin tamamı araştırmaya dahil edilmiştir. Uygulama öncesi SHMYO müdürlüğü'nden izin alınmış, öğrencilere katılımın zorunlu olduğu bir sınavın başlangıcında çalışma hakkında sözlü ve yazılı olarak bilgi verilmiş, katılımın gönüllülük esasına dayandığı belirtilmiştir. Sınav öncesi öğrencilere sağlık açısından riskli davranışlar anketi dağıtılmış ve gözlem altında doldurmaları sağlanmıştır. Anket Formu Anket formu iki bölümünden oluşmaktadır. Birinci bölümde öğrencilerin temel tanımlayıcı özellikleri (yaş, cinsiyet, anne babanın eğitim durumu, kronik hastalık varlığı, vb), sorgulanmıştır. İkinci bölüm ise sağlık açısından riskli davranışların varlığını saptamaya yönelik sorular içermektedir. Bu bölümde riskli davranışlar kaza ve şiddetle ilgili davranışlar, sigara, alkol ve madde kullanımı ile ilgili davranışlar, riskli diyet davranışları, fizik aktivite Bu çalışmada, Başkent Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksek Okulu öğrencileri arasında sağlık açısından riskli bazı davranışların (kaza ve şiddet, sigara, alkol ve madde kullanımı, beslenme, diyet ve fizik aktivite ile ilgili davranışlar) sıklıklarının saptanması amaçlanmıştır. 19

4 Sağlık Hizmetleri Meslek Yükse Kokulu Öğrencilerinde Sağlık Açısından Riskli Davranışlar Sıklığı Tablo 3:Öğrencilerin cinsiyetlerine Göre Kaza ve Şiddetle İlgili Riskli Davranışlarının Dağılımı. Başkent Üniversitesi, Ankara, 2011 Kaza ve Şiddetle İlgili Davranışlar Kadın (n=131) Erkek (n=116) Toplam (n=247) Son bir yılda ³1 kez fiziksel kavgaya girme * Son bir yılda ³1 kez fiziksel kavgada yaralanma Son bir yılda kız/erkek arkadaş tarafından herhangi biçimde yaralanma Son bir yılda kız/erkek arkadaş tarafından duygusal şiddet Son bir yılda kendini mutsuz ve umutsuz hissetme* Son bir yılda intiharı düşünme Son bir yılda intiharı planlama Son bir yılda ³1 kez intihar girişiminde bulunma Son bir yılda ³1 kez intihar girişimi sonucu yaralanma/zehirlenme Bir arabanın ön koltuğuna oturduğunda emniyet kemerini hiç takmama/ara sıra takma Son bir ay içerisinde alkollü birinin kullandığı otomobil veya başka bir araca binme * Son bir ay içerisinde ³1 gün silah, bıçak, sopa gibi alet taşıma * * p<0.05 (Kikare testi) davranışları başlıkları altındaki sorularla değerlendirilmiştir. Bu bölüm, ABD'de gençlerde riskli davranışları belirlemek ve izlemek amacıyla 1990 yılında geliştirilen Youth Risk Behavior Surveillance System (YRBSS) formundan yararlanılarak hazırlanmıştır (18). davranışları (kilo verme amaçlı diyet yapma, yediklerini, aldığı kaloriyi, yağ miktarını kısıtlama) ile ilgili sorular sorulmuştur. Bu bölümde ayrıca beslenme alışkanlıkları ile ilgili olarak meyvesebze tüketme ve süt içme durumları ile ilgili sorular bulunmaktadır. Kaza ve şiddetle ilgili riskli davranışlar bölümünde öğrencilerin arabanın ön koltuğuna oturduğunda emniyet kemeri takma, alkollü birinin kullandığı araca binme, silah taşıma fiziksel kavgaya girme durumları ile; intihar düşüncesi varlığı ve intihar girişiminde bulunma durumlarıyla ilgili sorular bulunmaktadır. Fizik aktivite davranışları ise düzenli egzersiz yapma durumu, günlük televizyon izleme süresi ile ilgili sorular yöneltilerek değerlendirilmiştir. İsatistiksel analiz Araştırma verileri SPSS version 17.0 istatistik paket programına aktarılarak analiz edilmiştir. Riskli davranış sıklıklarının cinsiyet grupları arasında fark gösterip göstermediğinin değerlendirilmesinde Kikare analizi; cinsiyete göre riskli davranış sayılarının karşılaştırılmasında bağımsız gruplarda t testi kullanılmıştır. İstatistiksel anlamlılık düzeyi p<0.05 olarak belirlenmiştir. Sigara bölümünde sigara içme durumu, sigarayı ilk kez deneme yaşı, son 1 ayda içilen sigara sayısı ile ilgili; Alkol ve madde kullanımı başlığı altında, hayatında en az bir kez alkol içme durumu, ilk deneme yaşı, son 1 ayda tüketilen alkol miktarı ile ilgili sorular bulunmaktadır. Riskli diyet davranışları bölümünde öğrencilere kendi kilolarını nasıl değerlendirdikleri (zayıf, normal, biraz kilolu, şişman, çok şişman), mevcut kiloları ile ilgili olarak ne yaptıkları (kilo vermeye çalışma, kilo almaya çalışma, kilosunu koruma, bir şey denememe), kilo kontrolü BULGULAR Araştırmaya katılan 247 öğrencinin 47.0'si kız, 53'ü erkek olup yaş ortalaması 21.2±2.6'dır. Öğrencilerin diğer tanımlayıcı bilgileri Tablo 1'de sunulmuştur. Öğrencilerin 20

5 Sağlık ve Toplum Yıl:22, Sayı: 1 OcakNisan 2012 sağlık açısından riskli davranışlarda bulunma durumları Tablo 3,4 ve 5'de kaza ve şiddetle ilgili davranışlar ; sigara, alkol madde kullanımı ile ilgili davranışlar ve diyet, fiziksel aktivite ile ilgili davranışlar başlıkları altında sunulmuştur. Öğrencilerin toplamda sahip oldukları riskli davranış sayısı ortancası 9 (en az 1, en çok 20); kaza ve şiddetle ilgili riskli davranış sayısı ortancası 2; sigaraalkol, madde kullanımına ilişkin riskli davranış sayısı ortancası 3, diyet ve fizik aktivite ile ilgili riskli davranış sayısı ortancası 2'dir (Tablo2). Erkek öğrencilerin sigara alkol madde kullanımı ile ilgili sahip oldukları riskli davranış sayısı kızlardan daha yüksek (p<0.05), kızların diyetkilo kontrolü ile ilgili davranışlarının sayısı erkelerden daha yüksektir (p<0.05). Diğer alanlardaki riskli davranış sayıları açısından cinsiyetler arasında fark saptanmamıştır (p>0.05). 0.9'u damardan enjekte edilen uyuşturucu madde, 3.5.2i tiner vb.uçucu madde ve 10.5'i de diğer uyuşturucukeyif verici maddelerden denediğini ifade etmiştir, bu oran kızlarda 3.2'dir (p<0.05). Alkol ve madde kullanımına ilişkin diğer davranışlar açısından cinsiyete göre fark saptanmamıştır. Diyet ve beslenme Öğrencilerin BMI ortalaması 22.7±3.1, olmak istedikleri kiloya göre hesaplanan hedef BMI ortalamaları ise 21.6±2.2'dir (p<0.005). BMI'leri değerlendirildiğinde öğrencilerin 19.9'u fazla kilolu, 3.3'ü obez ve 76.8 normal kilolu veya zayıftır. Öğrencilere kilonuzu nasıl tarif edersiniz sorusu sorulduğunda39.3'ü kendisini fazla kilolu, 11.5'i kilolu olarak değerlendirmiştir. Öğrencilerin 34.2'si normal kiloda veya zayıf olamsına rağmen kilo vermeye çalıştığını ifade etmiştir. Tablo 5'de diyet, beslenme ve fiziksel aktivite ile ilgili riskli davranışların cinsiyete göre yüzde dağılımı görülmektedir. Öğrencilerin 39.3'ü kendisini fazla kilolu olarak değerlendirmekte ve 43.9'u kilo vermeye çalışmaktadır, kilo vermeye çalışan kızların oranı erkeklerden daha yüksektir (p<0.05). Son 3 ayda kilo vermek veya almayı önlemek amaçlı egezersiz yapma, yediklerini kısıtlama yüzdeleri yine kız öğrencilerde erkeklere göre daha yüksektir (p<0.05). Öğrencilerin beslenme alışkanlıkları değerlendirildiğinde ise 30'unun son bir hafta içersinde hiç taze sıskılmış meyve suyu içmediği, 8.6'sının hiç meyve yemediği, 9.9'unun hiç yeşil salata yemediği ve 8.7'sinin hiç sebze yemediği belirlenmiştir. Kaza ve şiddet Kaza ve şiddetle ilgili riskli davranışlarda bulunma durumu değerlendirirldiğinde öğrencilerin en çok bir arabanın ön koltuğuna oturduğunda emniyet kemerini hiç takmadığı ya da nadiren taktığı saptanmıştır (62.3). Son bir ay içerisinde alkollü birinin kullandığı bir araca binme, son bir ay içerisinde en az bir gün silah, bıçak, sopa gibi bir alet taşıma ve son bir yılda en az bir kez fiziksel kavgaya girme sıklıkları erkeklerde daha yüksektir (p<0.05). Kızların 73.3'ü, erkeklerin 53.9'u son bir yıl içerisinde 2 haftadan uzun süreyle kendisini mutsuz umutsuz hisettiğin ifade etmiştir (p<0.05). Kaza ve şiddetle ilgili diğer riskli davranışlar açısından cinsiyetler arasında fark saptanmamıştır (Tablo 3). Fizik aktivite Fizik aktivite durumu değerlendirildiğinde, öğrencilerin 74.5'i düzenli olarak fizik aktivite yapmamaktadır, yani fiziksel olarak inaktiftir (Tablo 5). Bu oran kız öğrencilerde erkelere göre daha yüksektir (sırasıyla 79.8 ve 68.4) (p<0.05). Kaslarını kuvvetlendirmeye yönelik egzersiz yapma durumu değerlendirildiğinde ise bu tür egezersiz yapmayanların oranı 80.6 olup bu oran yine kız öğrencilerde daha yüksektir (p<0.05). Öğrencilerin 18.5'i günde ortalama 2 saaten daha uzun süre ile TV izlemekte ve 37.9'u günde ortalama 2 saatten uzun süre bilgisayar karşısında geçirmektedir. Sigara, alkol madde kullanımı Öğrencilerin 75.2'si hayatında en az bir kez sigara içmiş olup 24.8'i düzenli olarak sigara içmeketedir. Sigara kullanımına ilişkin riskli davranışların tamamı erkeklerde kızlara göre daha yüksek sıklıkta görülmektedir (Tablo 4). Hayatında en az bir kez alkollü içecek içme, son bir yılda en az bir gün arka arkaya en az 5 alkollü içececk içme davranışları da yine erkeklerde daha yüksek oranda görülmüştür (sırasıyla 72.2 ve 28.1). Kızlarn hiçbirisi hayatları boyunca damardan enjekte edilen ya da uçucu uyuşturucu madde denememişken erkeklerin 21

6 Sağlık Hizmetleri Meslek Yükse Kokulu Öğrencilerinde Sağlık Açısından Riskli Davranışlar Sıklığı Tablo 4:Öğrencilerin cinsiyetlerine Göre sigara, alkol ve Madde Kullanmı ile ilgili riskli Davranışlarının Dağılımı. Başkent Üniversitesi, Ankara, 2011 Kadın (n=131) Erkek (n=116) Toplam (n=247) Hayatında en az bir kez sigara içme* Tam bir sigarayı <12 yaşta içme * Son bir ayda ³1 gün sigara içme* Son bir ayda günde >20 sigara içme * Düzenli olarak hergün sigara içme* Son bir yıl içinde sigarayı bırakmayı deneme* Hayatında en az bir kez alkol içme* İlk kez 12 yaşta alkol içme Son bir ayda ³1 gün alkol içme Son bir ayda ³1 gün arka arkaya 5 adet alkollü içecek içme* Hayatında en az bir kez damardan enjekte uyuşturucu madde kullanma İlk kez <12 yaşta damardan enjekte uyuşturucu madde kullanma Damardan enjekte uyuşturucu madde kullanan arkadaşı olma Hayatında en az bir kez tiner vb uçucu madde kullanma* İlk kez <12 yaşta tiner vb uçucu madde kullanma Sigarayla İlgili Davranışlar Alkol ve Diğer Madde Kullanımıyla İlgili Davranışlar Düzenli olarak hergün alkol tüketme Hayatında en az bir kez diğer uyuşturucu/keyif verici maddeilaç kullanma* İlk kez <12 yaşta diğer uyuşturucu/keyif verici maddeilaç kullanma * p<0.05 (Kikare testi) çevrelerine uyum sağlama çabasına girmektedirler. Bu geçiş süreci sağlıklı davranışlar geliştirme açısından bir fırsat dönemi olmakla birlikte pek çok çalışmada üniversite öğrencilerinin bu dönemde sigara, alkol ve madde kullanımı, fiziksel inaktivite, sağlıksız diyet davranışları ve koruyucu güvenlik önlemlerini almamak (emniyet kemeri takmamak, kondom kullanmamak gibi) yönünde davranışlar geliştirdikleri belirlenmiştir (1924). Bu çalışmaya gençlik dönemi içerisinde olan 247 öğrenci dahil edilmiş, riskli davranış sayılarının erkeklerde kızlardan daha fazla olduğu görülmüştür. Bu bulgu, riskli davranışların erkeklerde kadınlara göre daha sık olduğunu gösteren ulusal ve uluslar arası çalışmalarla benzerlik göstermektedir (3,4,11,2528). TARTIŞMA Genç erişkinlik döneminde edinilen sağlık davranışları, bireyin hayatının ileriki dönemlerindeki sağlık durumu üzerinde önemli etkiye sahiptir (19). Üniversite hayatına başlamak, gençler için heyecan verici, bir o kadar da stres yaratıcı bir olaydır. Üniversite öğrencilerinin büyük çoğunluğu lise eğitiminden hemen sonra, 1819 yaşlarında üniversite yaşamına atılmakta, kendi yaşam biçimleri üzerinde özgürlük ve otonomilerini kazanmakta bir yandan da kendilerini lise hayatından daha farklı olan akademik yük ve yoğunluk içerisinde bulmaktadırlar (19,20). Bu değişim sonucunda öğrenciler stres ve yoğunluktan kurtulma, 22

7 Sağlık ve Toplum Yıl:22, Sayı: 1 OcakNisan 2012 Tablo 5:Öğrencilerin Cinsiyetlerine Göre Riskli Diyet Davranışları ve Fziksel Aktivite Davranışlarının Dağılımı. Başkent Üniversitesi, Ankara, 2011 Kadın (n=131) Erkek (n=116) Toplam (n=247) Kendini fazla kilolu olarak değerlendirme Kilo vermeye çalışma* Son 3 ayda kilo vermealmayı önleme amaçlı egzersiz yapma* Son 3 ayda kilo vermealmayı önleme amaçlı yediklerini, aldığı kaloriyi ve yağ miktarını Son 3 ayda kilo vermealmayı önleme amaçlı diyet hapları, tozları, sıvıları alma Son 7 günde hiç taze sıkılmış meyve suyu içmeme* Son 7 günde hiç meyve yememe Son 7 günde hiç yeşil salata yememe Son 7 günde hiç diğer sebzelerden yememe Son 7 günde 3günden az, ³30ar dakika ter atacak şekilde egzersiz yapma* Son 7 günde 3 günden az, 30 dakika terletmeyecek şekilde tempolu yürüyüş, bisiklet vb egzersiz yapma Son 7 günde 3 günden az kasla rını kuvvetlendirme/ biçimlendirmeye yönelik egzersiz yapma * Hafta içinde günde ortalama >2 saat televizyon izleme Günde ortalama >2 saat bilgisayar (internet, oyun, sosyal paylaşım siteleri vb) karşısında geçirme Diyet Davranışları kısıtlama* Fizik Aktivite Davranışları * p<0.05 (Kikare testi) Cinsiyet kalıp rollerinin ve ayrımcılığının çok belirgin olduğu Türkiye'de erkeklerin, aile ve toplum içerisindeki yeri irdelendiğinde; daha geniş hareket alanı, hak ve özgürlüklere sahip olması, ebeveyn ve aile denetim ve baskılarından kızlara göre daha az maruz kalması bulunan bu farka sebep olarak gösterilebileceği gibi fizyolojik olarak risk alma eğilimlerinin daha fazla oluşu da bir neden olarak ileri sürülebilir (29,30). genel olarak kızlara göre daha fazla riskli araç kullanma davranışı göestermektedir (33). Bu çalışmada da öğrencilerin 62.3'ünün bir aracın ön koltuğuna oturduğunda emniyet kemerini hiç takmadığı ya da ara sıra taktığı, 15'inin alkollü birinin kullandığı araca bindiği saptanmış olup, erkeklerde bu oran kızlardan yüksektir. Türkiye'de yapılan bir çalışmada da otomobil kullanan öğrencilerin 57.1'i emniyet kemerini nadiren kullandığını ya da hiç kullanmadığını belirtmiştir (5). İtalya'da erkek öğrenciler kızlardan daha fazla araba kullanmakta, araba kullanırken daha fazla risk almakta ve daha fazla trafik kazasına karışmaktadır (34). Yine İtalya'da gençlerin 34'ünün alkollü araç kullandığı bildirilmektedir (33). ABD'de 2009 yılında yapılan youth risk behavior araştırmasında öğrencilerin 9.7'sinin emniyet kullanmadığı ve 9.7'unun alkollü araç kullandığı ve 28.3'ünün Kaza ve Şiddet Riskli araç kullanma davranışları adolesan ve genç erişikinlerde oldukça yüskek sıklıkta görülmektedir (31). Trafik kazalarının gençlik dönemindeki ölüm sebepleri sıralamasında başlarda yer aldığı ve bu dönemde motorlu taşıt kullanımı sırasında kurallara uymamanın sıklıkla görüldüğü bildirilmektedir (32). Genç erkekler 23

8 Sağlık Hizmetleri Meslek Yükse Kokulu Öğrencilerinde Sağlık Açısından Riskli Davranışlar Sıklığı alkollü birinin kullandığı bir araca bindiği bildirilmiştir (12). Alkollü araç kullanma ve alkollü birisinin kullandığı arabaya binme sıklıklarının daha düşük olması Türkiye'de kendi arabası olan öğrenci sayısının az olması ve eğer içkili bir ortamda bulunacağı biliniyorsa ebeveynlerinin arabalarını almak için izin alamıyor olmaları dolayısıyla zaten kullanabilecekleri bir arabanın bulunmayışından kaynaklanıyor olabilir. (28,36). Türkiye'de ve Dünyada hem adolesan hem de erişkinlerde intihar girişimi sıklığı kızlarda erkeklerden daha yüksektir (42,45,46). Bu çalışmada öğrencilerin 2.4'ünün intihar girişiminde bulunduğu ve erkeklerde bu oranın literatür ile uyumlu olarak kızlardan daha düşük olduğu saptanmıştır. Sigara, alkol ve madde kullanımı Sigara epidemisi, pek çok morbiditeye yol açarak halk sağlığını tehdit etmesinin yanı sıra, sağlık harcamalarını arttırarak önemli bir mali yük oluşturmaktadır (9). Bu çalışmada, erkek öğrencilerin 39.1'i, kız öğrencilerinse 12.2'sinin hergün düzenli olarak sigara içtiği saptanmıştır. DSÖ verilerine göre Dünyada 250 milyon gencin sigara içtiği ve sigara içenlerin yaklaşık olarak 75 milyonunun da sigaranın neden olduğu bir sağlık sorunu nedeniyle öleceği tahmin edilmektedir (32). Türkiyede yapılan çalışmalar üniversite birinci sınıf öğrencilerinin 'sının sigara içtiğini göstermiştir (10,28). El Salvador'da her yedi öğrencinin biri (39). ABD'de lise öğrencilerinin 19.5'i halen sigara içmektedir (12). Çalışmalarda genel olarak erkeklerde sigara içme oranlarının kadınlardan yüksek olduğu bildirilmektedir (9). Bu çalışmada da literatürle uyumlu olarak erkelerde sigara içme oranı daha yüksektir, bu durumun toplumun kültür yapısından kaynaklandığı düşünülmektedir. Gençler arasındaki şiddet olayları 2000 yılında gencin ölmesine neden olmuştur ki bu da her gençten 9.2'sinin hayatını kaybettiğine işaret etmektedir (35). Trakya Üniversitesi'nde yapılan bir çalışmada ise öğrencilerin 6.3'ünün son bir yıl içerisinde şiddete maruz kaldığı, 33.5'inin kavgada bulunduğu; 7.2'sinin kavgada yaralandığı bildirilmiştir (36). İzmir ilinde lise öğrencileri arasında yapılan bir çalışmada son 6 ay içinde kavgaya katılma (50.2) ve bıçak/muşta taşıma (14.5) yüksek oranlarda bulunmuştur (37). Başka bir çalışmada ise, lise öğrencilerinin 33'ünün son bir yıl içinde fiziksel kavgaya karıştığı ve 4.2'sinin kavga sonucunda tıbbi tedavi gerektirecek şekilde yaralandığı; 17.1'inin son bir ay içinde silah taşıdığı saptanmıştır (38). Bu araştırmada silah taşıma, fiziksel kavgaya girme ve fiziksel kavgada yaralanma sıklıklarının sırasıyla 4.9; 13.8 ve 5.7 olduğu ve bu davranışların görülme sıklığının erkeklerde kızlara göre daha yüksek olduğu saptanmıştır. Sağlık açısından riskli davranışlarla ilgili araştırmalar daha çok lise öğrencileri üzerinde yürütülmüş olmakla birlikte bunlarda da benzer şekilde şiddetle ilgili davranışların erkeklerde daha fazla görüldüğü saptanmıştır (21,26,28,3941). Alkol kullanımı ve madde bağımlılığı, toplumun her kesimini etkileyen, öncelikli olarak ele alınması gereken, çağımızın en ciddi ve kapsamlı toplumsal sorunlarındandır. Türkiye'de yapılan diğer çalışmalarda üniversite öğrencilerinde alkol ve uyuşturucu kullanma sıklıkları sırasıyla ve 1.23'dür (10,28). Batı Avrupa'da üniversite öğrencilerinin 63'ü, Doğu Avrupa'da da 70'i kendilerini sosyal içici olarak tanımlamaktadır (19). Amerika'da gençlerde düzenli alkol kullanma sıklığı (12,23), madde kullanımı ise arasında değişmektedir (12). Bu araştırmada, hayatında en az bir kez alkol içme oranı kız öğrencilerde 63.4, erkeklerde 72.2'dir; hergün düzenli olarak alkol tüketen öğrenci yoktur. Kadın öğrencilerin arasında, hayatında en az 1 kez damardan enjekte madde kullanan öğrenci yoktur; erkek öğrencilerin ise 0.9'u hayatında en az 1 kez damardan enjekte edilen İntihar adolesan ve genç erişkinler arasında önemli bir sorundur (4244), insidansı erken adolesan dönemde belirgin olarak artmakta ve 20li yaşların ortalarına kadar da artış göstermektedir (44). ABD'de 2009 yılında Amerika'da gençlerde bu oran 13.8'dir (12). Türkiye'de ise üniversite öğrencileri arasında intihar girişimi sıklığı ile ilgili sınırlı sayıda veri bulunmaktadır. Ancak 1217 yaş adolesanlar üzerinde yapılan bir çalışmada intihar girişimi sıklığı 1.9 olarak (42), üniversite öğrencilerinde ise olarak bildirilmiştir 24

9 Sağlık ve Toplum Yıl:22, Sayı: 1 OcakNisan 2012 uyuşturucu madde kullanmıştır. Son 1 ayda en az bir gün, arka arkaya 5 adet alkollü içecek içme oranı kadınlarda,15.3 erkeklerde 28.1'dir. Uyuşturucu madde kullanımının diğer çalışmalara göre daha düşük olmasının öğrencilerin sağlıkla ilgili bölümlerde okumalarından kaynaklandığı düşünülmektedir. Diğer yandan sigara ve alkol kullanımının yaygın olması bu davranışların öğrenciler arasında birer sosyalleşme aracı olarak görülmesinden de kaynaklanıyor olabilir. Sigara, alkol kullanımı ve uyuşturucu madde kullanımının erkek öğrencilerde kızlara göre daha fazla oluşu ise kültürel yapı ve kalıp cinsiyet rollerinin bir sonucu olarak değerlendirilebilir. mortalite riski haftanın çoğu gününde günde en az 30 dakika orta ağırlıkta fizik aktivite yapanlara göre 2030 daha yüksektir. (9). Dünyada 15 yaş ve üzeri populasyonun 31'i fiziksel olarak yeterince aktif değildir (Erkeklerin 28, kadınların 34'ü). Tüm bölgelerde erkekler kadınlara göre daha aktiftir, hemen her ülkede aynı durum söz konusudur (9). Bu çalışmada öğrencilerin 39.3'ü kendisini fazla kilolu olarak tanımlamış; 43.9'u kilo vermeye çalıştığını ifade etmiş, 42.2'si kilo verme amaçlı egzersiz yaptığını belirtmiştir. Ancak öğrencilerin beyanlarına dayanan kilo ve boy versine göre BMI'leri değerlendirildiğinde 19.9'u fazla kilolu ve 3.3'ü obezdir. Yani öğrencilerin önemli bir kısmı normal kiloda olduğu halde kendisini fazla kilolu olarak görmekte ve kilo vermeye çalışmaktadır. Bu durum, populer kültürün beden algısına etkisi ve bunun bir sonucu olarak değerlendirilebilir. Ancak, sağlık hizmetleri meslek grupları ile ilgili eğitim alan ve özellikle kendi akranları arasında birer rol model olan gençlerin diğer davranışlarda olduğu gibi diyet ve egzersiz konusunda da yol gösterici ve en sağlıklı davranışları uygulayıcı kişiler olması gerekmektedir. Bu çalışmada, sigara, alkol ve madde kullanımını içeren toplam riskli davranış sayıları da erkeklerde kızlara göre daha yüksektir. Riskli davranışlarla ilgili yapılan birçok çalışmada da benzer şekilde erkekler kadınlardan sigara, alkol ve madde kullanımıyla ilgili olarak anlamlı bir fark oluşturacak şekilde daha fazla riskli davranış sergilemektedir (28,47,48) Risk alma konusunda yapılan bir çalışmaya göre, ergenlik dönemindeki kızlar risk almaktan erkeklere göre daha fazla kaçınmaktadır (25). Diyet ve fizik aktivite Fazla kilolu ve obez erişkinler pek çok kronik hastalık açısından risk altındadır, Dünya'da her yıl 2.8 milyon kişi fazla kiloluluk ve obezite nedeniyle ölmektedir (9). 2008'de 20 yaş ve üzeri erişkinlerin 35'inin (erkelerin 34, kadınların 35'i) fazla kilolu veya obez olduğu bildirilmiştir (9). Avrupa'da 13 ülkede üniversite öğrencileri arasında yapılan bir çalışmada erkeklerin 6087'sinin, kızların da 3687'sinin fizik egzersiz yaptığı; erkeklerin 3257sinin, kızların 3064'ünün hergün meyve yediği; erkeklerin 2031, kız öğrencilerin 3952sinin kilo verme amaçlı, yağ alımını kısıtladığı bildirilmiştir (23). Amerika'da üniversite öğrencilerinin 37.6'sının ağır fizik aktivite yaptığı, 30'unun kas kuvvetlendirici egzersiz yaptığı, 25inin her gün meyve ve sebze tükettiği ve 78inin yağ ve periyodik içeriği yüksek besin tükettiği bildirilmiştir (23). Bu çalışmada öğrencilerin 30'unun son bir hafta içerisinde hiç taze sıkılmış meyve suyu tüketmediği saptanmıştır. Ancak hiç meyve, yeşil salata ya da diğer sebzelerden yemeyenlerin oranı 'dur. Yani öğrenciler genel olarak meyve sebze tüketmektedirler. Bu durum da, aslında kilo vermeye çalıştıkları için bu tür beslenmeye yönelmiş olmalarından kaynaklanabileceği gibi, aldıkları eğitimden dolayı, sağlıklı beslenme alışkanlıkları geliştirmiş olmalarından da kaynaklanabilir. Dünyada yaklaşık 16 milyon DALY (1) ve 1.7 milyon ölüm (2.8) düşük meyve ve sebze tüketimi kaynaklıdır. Yeterli düzeyde meyve sebze tüketimi kardiyovasküler hastalıklar, mide kanseri ve kolorektal kanser riskini düşürmektedir. Düşük enerjili meyve sebzelerin aksine, işlemden geçirilmiş, yağ ve şeker içeriği yüksek enerjili yiyeceklerin obeziteye neden olduğu bilinmektedir. (9). Fizik aktivite eksikliği mortalite açısından en önemli risk faktörüdür. Yılda yaklaşık 3.2 milyon ölüm ve 32.1 milyon DALY (tüm DALY'lerin 2.1'i) yetersiz fizik aktiviteye bağlıdır. Yetresiz fizik aktivitede bulunanların tüm nedenlere bağlı 25

10 Sağlık Hizmetleri Meslek Yükse Kokulu Öğrencilerinde Sağlık Açısından Riskli Davranışlar Sıklığı KAYNAKLAR Düzenli yapılan fizik aktivitenin kronik hastalık riskinin azaltılmasında ve kaliteli bir yaşam sürdürülmesinde önemli etkileri vardır (9). Bu çalışmada öğrencilerin yaklaşık 75'inin düzenli fizik aktivite yapmadığı belirlenmiştir. Öğrenciler çok genç yaşta olmalarına ve sağlık konusunda eğitim görmelerine rağmen henüz fizik aktiviteyi yaşamlarının bir parçası haline getirmemişlerdir. Oysa beden görünümü ve soyalleşmeye verdikleri önem göz önünde bulundurulduğunda, fizik aktiviteyi de bir sosyalleşme aracı olarak kullanabilecekleri; dış görünümlerine katkı sağlayabilecekleri; ileride gelişebilecek kronik hastalıklar açısından primer korunma sağlayacakları konusunda farkındalık sağlanması son derece önemlidir. 1.Kim JH, Lau CH, Cheuk KK, Kan P, Hui HL, Griffiths SM. Brief report:predictorsofheavyinternetuse and associations with healthpromoting and health risk behaviors among Hong Kong university students. Journal of Adolescence Feb;33(1): Rozmus LC, Evans R, Wyschhansky M, Mixon D. An analysis of health promotion and Risk Behaviors of Freshman College students in a rural southern setting. Journal of pediatric nursing. 2005; 2 (1): Turhan E, İnandı T, Özer C, Akoğlu S. Üniversite öğrencilerinde madde kullanımı, şiddet ve bazı psikolojik özellikler. Turkish Journal of Public health. 2011; 9(1): Çamur D, Üner S, Çilingiroğlu N, Özcebe H. Bir Üniversitenin Bazı Fakülte ve Yüksek Okullarında Okuyan Gençlerde Bazı Risk Alma Davranışları. Toplum Hekimliği Bülteni. 2007; 26(3): Şims ek Z, Koruk I, Altındag A. Harran Üniversitesi Tıp Fakültesi ve FenEdebiyat Fakültesi Birinci Sınıf Ög r encilerinin Riskli Sag l ık Davranıs l arı. Toplum Hekimlig i Bülteni. 26(3);19 24, Jung, M. E., Bray, S. R., & Martin Ginis, K. A. Behavior change and the freshman 15: Tracking physical activity and dietary patterns in 1styear university women, Journal of American College Health, 56(5), , Dodd, L. J., AlNakeeb, Y., Nevill, A., & Forshaw, M. J., Lifestyle risk factors of students: A cluster analytical approach. Preventive Medicine,. 2010;51(1), Franca, C., & Colares, V., Comparative study of health behavior among college students at the start and end of their courses. Revista de Sau de Pu blica, 42(3), , World Health Organization Global status report on noncommunicable diseases World Health Organization, URL: (erişim tarihi: 30/05/2011) 10.Bertan M, Özcebe H, Doğan BG, Haznedaroğlu D, Kırcalıoğlu N ve Bülbül SH. Üniversite Birinci Sınıf Öğrencilerinin Adolesan Dönem Konusundaki Bilgi Ve Yaşam Tarzlarının Belirlenmesi Araştırması (Adnan Menderes, Harran, Kırıkkale, Kocaeli, Mersin, Ondokuz Mayıs, Osmangazi, Yüzüncü Yıl Üniversiteleri, 2004) ICC ve HÜTF Halk Sağlığı AD, Tanrıkulu A.Ç, Çarman K.B, Palancı Y, Çetin D, Karaca M. Kars İl Merkezinde Çeşitli Üniversite Öğrencileri Arasında Sigara Kullanım Sıklığı ve Risk Faktörleri. Türk Toraks Dergisi. 2009;10: Eaton DK 12., Kann L, Kinchen S, Shanklin S, Ross J, Hawkins J, Harris WA, Lowry R, McManus T, Chyen D, Lim C, Whittle L, Brener ND, Wechsler H; Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Youth risk behavior surveillance United States, MMWR Surveillance Summaries Jun 4;59(5):1142. Hidalgo I 13., Garrido G, Hernandez M. Health status and risk behavior of adolescents in the north of Madrid, Spain. Journal of adolescent health. 2000;27: Hindin MJ., Health Risk Behaviors Among Filipino Adolescents. Journal of adolescent health. 2003;33: Ruangkanchanasetr S, Plitponkarnpim A, Hetrakul P, SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışmada, riskli davranışların erkeklerde daha yüksek oranda olduğu; genel olarak öğrencilerin büyük bir bölümünün riskli araç kullandığı (emniyet kemeri takmama, alkollü birinin kullandığı bir araca binme), sağlıklı bir yaşam için uygun olan beslenme ve fizik aktivite konusunda yeterli özeni göstermedikleri, sigara ve alkol tüketiminin yüksek olduğu; ruhsal sağlık açısından olumsuz belirtilerin (umutsuz, mutsuz hissetme, intihar düşüncesi) görülme oranının yüksek olduğu saptanmıştır. Bu bulgular ışığında alınacak koruyucu önlemler ve eğitim uygulamaları ciddi ve bazen ölümcül sonuçlar doğuran sağlık açısından riskli davranışların gençler arasında görülme sıklığını azaltmak açısından önemlidir. Özellikle erkek öğrencilerde riskli davranışların daha fazla olmasının nedenlerini ortaya koyan ileri araştırmaların yapılması, önleme programları için de yol gösterici olacaktır. Eğitim kurumlarında öğrenciler arasında sağlık açısından riskli davranışların sıklığının rutin ve periyodik olarak değerlendirilmesi, risk altında olduğu saptanan grupların belirlenmesi ve farkındalık yaratmaya yönelik çalışmalar yapılması bu davranışların önleme veya daha az zararla sonuçlanması açısından önemlidir. Üniversite öğrenci sağlık merkezlerinin bu çalışmalarda araştırma planlaması, eğitim programlarının uygulanması, farkındalık yaratılması ve riskli öğrencileri ilgili birimlere yönlendirme süreçlerinde rol alması beklenmelidir. 26

11 Sağlık ve Toplum Yıl:22, Sayı: 1 OcakNisan 2012 Kongsakon R. Youth risk behavior survey: Bangkok, Thailand. Journal of adolescent health. 2005; 36: TUIK. Genel Nüfus Sayımı. nufusapp/idari.zul? (erişim tarihi: 28/02/2012) 17.OSYM eğitim yılı, öğrenci sayıları. URL: h t t p : / / w w w. o s y m. g o v. t r / d o s y a / / h / 1ogrencisayozettablosu.pdf (erişim tarihi: 28/02/2012) 18.CDC State and Local Youth Risk Behavior Survey.URL: yrbss.htm (erişim tarihi: 23/12/2010) 19.Von Ah D, Ebert S, Ngamvitroj A, Park N, Kang DH. Predictors of health behaviors in college students. Journal of advanced nursing. 2004; 48 (5): Dinger MK, Waigandt A. Diatery intake and physical activity behaviors of male and female college students. American journal of health promotion. 1997;11(5): Steptoe A, Phil D, Wardle J, Cui W, Bellisle F, zotti A, Baranyai R, Sanderman R. Trends in smoking, diet, physical exercise, and attitudes toward health in European university students from 13 countries, Preventive medicine, 2002; 35: Bardy SS. Lifetime community violence exposure and health risk behavior among young adults in college. Journal of adolescent health, 2006: 39: Boland M, Fitzpatrick P, Scallan E, Daly L, Herity B, Horgan J, Bourke G. Trends in medical students use of tobacco, alcohol and drugs in an Irish university, Drug and alcohol dependence. 2006; 8;85(2): Trkulja V, Zivcec Z, Cuk M, Lackovic Z. Use of psychoactive substances among zagreb university medical students: Followup study. Croatian medical journal. 2003; 44(1): Anda RF, Felitti VJ, Bremner JD, et al. The enduring effects of abuse and related adverse experiences in childhood: a convergence of evidence from neurobiology and epidemiology. European Archives of Psychiatry and Clinical Neuorscience. 2006;256: Lee A, Tsang CKK. Youth risk behavior in a Chinese population: a territorywide youth risk behavioural surveillance in Hong Kong. Public Health 2004;118: Johansen A, Rasmussen S, Madsen M. Health behavior among adolescents in Denmark: Influence of school class and individual risk factors. Scandinavian Journal of Public Health. 2006; 34: Oksuz E 28., Malhan S. Socioeconomic factors and health risk behaviors among university students in Turkey: questionnaire study. Croatian Medical Journal. 2005;46(1): Krakowski M., Violence and serotonin: Influence of impulse control, affect regulation and socail functioning, Journal of Neuropsychiatry Neurosciences.2003; 15(3). 30.Pawlowski B, Atwal R, Dunbar RIM. Sex differences in everday risktaking behavior in Humans. Evolutionary Psychology. 2008; 6(1): Gullone E, Moore S. Adolescent risk taking and the five factor model of personality. Journal of adolescence 2000; 23: Tezcan S, Yardim N. Prevalence of smoking between the doctors, nurse and medical faculty students at some health facilities in Turkey. Tuberküloz ve Toraks. 2003; 51 (4): Bina M, Graziano F, Bonino S. Risky driving and lifestyle in adolescence. Accident analysis and prevention. 2006; 38: National Institute of statistics (ISTAT), automobile Club Italy (ACI), Statistica degli incidenti stradili. Anno (Traffic accidents statistics, year 2000). ISTAT, Roma, Italy 35.Krug EG, Dahlberg LL, Mercy JA, Zwi AB, Lozano R. World Report on Violence and Health. World Health Organization. Geneva, Evren H, Tokuç B, Ekuklu G. Trakya Üniversitesi Öğrencilerinde Şiddet Davranışları ve Algılanan Sağlık İlişkisi. Balkan Medical Journal. 2011; 28: Aras Ş, Günay T, Özan S, Orçın E. İzmir ilinde lise öğrencilerinin riskli davranışları, Anadolu Psikiyatri Dergisi 2007; 8: Kara B, Hatun Ş, Aydoğan M, Babaoğlu K, Gökalp A.S. Kocaeli ilindeki lise öðrencilerinde sağlık açısından riskli davranışların değerlendirilmesi. Çocuk sağlığı ve hastalıkları Dergisi. 2003; 46: Springer AE, Selwyn BJ, Kelder SH. A descriptive study of youth risk behavior in urban and rural secondary school students in El Salvador. BMC international health and human rights 2006; 3 40.Pate RR, Trost SG, Levin S, Dowda M. Sport's participation and health related behaviors among US youth. Archives of pediatrics & adolescent medicine.2000;154: Garofalo R, Cameron W, Wissow LS, Woods ER, Goodman E. Sexual orientation and risk of suicide attemptts among a representative sample of youth. Archives of pediatrics & adolescent medicine.1999; 153: Toros F, Bilgin NG, Şaşmaz T, Buğdaycı R, Çamdeviren: H. Suicide attempts and risk factors among children and adolescents. Yonsei medical journal. 2004; 45 (3): Westefeld JS, Button C, Haley JT Jr, Kettmann JJ, MacConnell J, Sandil R,Tallman B. College student suicide: a call to action. Death Studies. 2006;30(10): Jellinek MS, Syndler JB. Depression and suicide in children and adolescents. Pediatrics in review. 1998; 19: Bae S, Ye R, Chen S, Rivers PA, Singh KP. Risky behaviors and factors associated with suicide attempt in adolescents. Archives of suicide research. 2005; 9: Akdemir D, Çuhadaroğlu ÇF. Çocuk ve ergen psikiyatrisi bölümüne başvuran ergenlerin klinik özellikleri. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi. 2008;15: Çelik P, Esen A, Yorgancıoğlu A, Şen FS, Topçu F, Manisa İlinde Lise Öğrencilerinin Sigaraya Karşı Tutumları. Toraks Dergisi, 2000;1: Feldman E. Adolescent health: risks, resilience, prevention. Clinical Family Practice. 2000; 2: