DOĞU ANADOLU BÖLGESĠNDE ORTALAMA HANEHALKI BÜYÜKLÜKLERĠNĠN DAĞILIġI

Transkript

1 The Distribution of the Average Sizes of Households in the Eastern Anatolia Region DOĞU ANADOLU BÖLGESĠNDE ORTALAMA HANEHALKI BÜYÜKLÜKLERĠNĠN DAĞILIġI Yrd. Doç. Dr. Adem BAġIBÜYÜK Özet Türkiye nin en yüksek ve engebeli bölgesi olan Doğu Anadolu da şiddetli karasallığın da etkisiyle sosyoekonomik hayat bir takım güçlüklerle iç içedir. Yakın döneme kadar devam eden yüksek doğum oranları ve buna bağlı hızlı nüfus artışı, kısmen yavaşlamış olmakla birlikte, özellikle il ve ilçe merkezlerinde henüz yüksek seviyededir. Geleneklerin baskısının varlığını koruduğu bölgede, aynı zamanda sağlık ve eğitim olanakları istenen düzeyde değildir. Ġstihdam alanlarının da kısıtlı oluşu eklendiğinde, her hangi bir müdahale olmaksızın nüfusun ihtiyaçlarını çağın gerekleri ölçüsünde karşılaması güçleşmektedir. Belirtilen sorunları bölgedeki aile yapılanmasında da izlemek mümkündür. Özellikle bölge Türkiye deki kalabalık aile yapılanması ile öne çıkmaktadır. Çalışmamızda Doğu Anadolu Bölgesindeki hanehalkı büyüklükleri iller ve yerleşmeler boyutunda ele alınmış, mevcut sorunlar ve çözüm önerileri üzerinde durulmuştur. Anahtar Kelimeler: Doğu Anadolu, hanehalkı, konut sorunu, aile. Atatürk Üniversitesi, Erzincan Eğitim Fakültesi, Öğretim Üyesi. Eastern Geographical Review

2 Doğu Anadolu Bölgesinde Ortalama Hanehalkı Büyüklüklerinin Dağılışı Abstract The socioeconomic life has some difficulties in the Eastern Anatolia, owing to both of which is the highest and the torsion area in Turkey and the intensive continental. The fast population related with the high fertility level until the close time has low level but the ratio is still high level in province center and district centers. The pressure of traditions has continued in the region the health and education services have not adequate at the same time. In addition, the employed areas are inadequate; the acceptance level of the contemporary population needs is getting difficult. The above problems have reflected to the structure of family life in the region. The region is go to the fore with the crowd household structure in Turkey. In this study, the importance of the household size is taken account in terms of locality and province and investigated on current problems and solution suggestions in the Eastern Anatolia Region. Key words: Eastern Anatolia, household, house problem, family. 274 Doğu Coğrafya Dergisi 13

3 The Distribution of the Average Sizes of Households in the Eastern Anatolia Region DOĞU ANADOLU BÖLGESĠNDE ORTALAMA HANEHALKI BÜYÜKLÜKLERĠNĠN DAĞILIġI The Distribution of the Average Sizes of Households in the Eastern Anatolia Region 1. GiriĢ Sözlük anlamı olarak hane; oturulan, ikâmet edilen yer; ev ve meskendir 1. Hanehalkı ise aralarında akrabalık bağı bulunsun veya bulunmasın, aynı konutta veya aynı konutun bir kısmında yaģayan, hanehalkı hizmet ve yönetimine katılan, gelir ve giderlerini ayırmayan, bir veya birkaç kiģinin oluģturduğu topluluktur. Hanehalkı nüfusunun hane sayısına oranı olan ortalama hanehalkı büyüklüğü, bir hanehalkını oluģturan kiģilerin ortalama sayısı olarak tanımlanır 2. Ülkemizde bir hanehalkı içerisindeki kiģiler aile bağları ile kenetlenmiģ durumdadır. Genel olarak hanehalkı sayısı ile aile sayısı birbiri ile çakıģmaktadır 3. Doğu Anadolu da çok daha belirgin olan bu durum, öncelikle geleneklere göre Ģekillenmektedir. Bu bakımdan hanehalkı ifadesi yerine aile veya hane terimini kullanmak anlam bütünlüğünü bozmayacaktır. Hanehalkı büyüklüğü ve hanenin kompozisyonu hanehalkı üyelerinin faydalanabilecekleri kaynakların üyeler arasındaki dağılımını ve sonuçta da hanehalkı üyelerinin refahını etkilemektedir. Hanehalkı büyüklüğü kalabalık aile ortamı ile iliģkili olduğundan, hane içinde olumsuz sağlık koģullarının oluģmasına da yol açabilmektedir 4. KuĢkusuz ailelerin gelir seviyesi, ikâmet edilen konutun nitelikleri ve mülkiyet durumu da hanehalkının büyüklüğü ile birlikte aile bireylerinin yaģam kalitesi üzerinde etkili olan unsurlardandır. Nüfus yapısında, aile büyüklüklerinin fazla veya az olması, çeģitli nedenlerden ileri gelir. Bunlar arasında en önemlileri gelenekler ve ekonomik yapıdır. Özellikle kırsal kesimde geleneklerin etkileri dolayısıyla baba sağ olduğu sürece aile dağılmamakta ve evlenen oğullar babanın yönetim ve denetiminde kalmaya devam etmektedir. Ayrıca ekonomik güçlükler ve geleneksel tarım metodunda fazla iģgücüne ihtiyaç duyulması Eastern Geographical Review

4 Doğu Anadolu Bölgesinde Ortalama Hanehalkı Büyüklüklerinin Dağılışı da bir baģka neden olarak gösterilebilir 5. Doğu Anadolu Bölgesinde olduğu gibi çok karılı evliliklerin yaygın olduğu toplumlarda da hanehalkı sayısı artmaktadır. ÇalıĢmamızın konusunu oluģturan Doğu Anadolu Bölgesinde yapılan bir araģtırmada toplam evlilikler içerisinde çok karılı evliliklerin %10 dan daha fazla bir oranda olduğu tespit edilmiģtir 6. Değerlendirmelerden hanehalkı büyüklüğünün Ģekillenmesinde üç unsurun (doğumlar, ekonomik faaliyet ve gelenekler) öne çıktığı görülür. Bunlardan doğum oranlarının yüksekliği, ailenin kalabalıklığındaki en önemli etkendir. Yapılan ekonomik faaliyetin türü ve ekonomik seviye de kalabalık ailelerin ortaya çıkmasına neden olur. Tarım faaliyetlerinin egemen olduğu bölgelerde daha fazla iģgücüne ihtiyaç duyulmakta ve doğumlar hızlanmaktadır. Bunun yanında gelir seviyesi düģük olan ailelerin yeni evlenen erkek çocukları ile bir arada yaģamak zorunda kalmaları, baģka bir ifade ile bileģik aile yapılanmasını tercih etmeleri, aileyi kalabalıklaģtırır. Son olarak anne babanın özellikle erkek çocuklarının yanında yaģamasının gelenek olduğu toplumlardaki bileģik aile yapısı her ailenin en azından 2 kiģi fazla olması gibi bir durumu ortaya çıkarmaktadır. Türkiye de ĢehirleĢme sürecine bağlı olarak bir hanede yaģayan ortalama birey sayısı da giderek düģmektedir. Özellikle hızlı göçler sonucu aileler büyük ölçüde birbirinden ayrılmakta ve bileģik aile yapısından çekirdek aile yapısına doğru bir dönüģüm yaģanmaktadır. Bununla birlikte, günümüzde büyük Ģehirlerin sosyoekonomik bakımdan geri kalmıģ bazı kesimlerinde, kırsal kesimdeki hanehalkı ortalamasının üstünde olan ailelere sıklıkla rastlamak mümkündür. Gecekondu semtleri, bu tür aile yapılanmasının yaygın olduğu Ģehir yerleģim bölgeleridir. Yakın geçmiģte baģta terör olayları olmak üzere, doğu bölgelerindeki Ģehirlere çeģitli nedenlerle gerçekleģen hızlı göçler bu sağlıksız ve düzensiz yapılaģmanın çok önemli bir sorun olarak bu bölgelerde de gündemdeki yerini almasına sebep olmuģtur 7. Ülkemizde ortalama hanehalkı sayısı giderek azalmakla birlikte, bölgeler ve yerleģmeler düzeyinde önemli farklılıklar söz konusudur. Türkiye genelinde 4,5 olan ortalama hanehalkı büyüklüğü, il merkezlerinde 4,0 e gerilemekte, ilçe merkezlerinde 4,6 ya, bucak ve köylerde ise 5,2 ye 276 Doğu Coğrafya Dergisi 13

5 The Distribution of the Average Sizes of Households in the Eastern Anatolia Region yükselmektedir. Türkiye genelinde olan toplam aile sayısı içerisinde ortalama fert sayısı 1-4 arasında olan haneler genel toplamın %59,8 ini, 5-8 arasında olanlar %34,1 ini, 9 ve üzerindekiler ise %6,1 ini meydana getirmektedir. Bir hanede yaģayan ortalama birey sayısı, genel olarak doğudan batıya ve köylerden il merkezlerine doğru azalmaktadır. ÇalıĢmamızda ülkemizin sosyoekonomik göstergeler bakımından en geri bölgelerinden biri olan Doğu Anadolu da, yerleģmeler düzeyinde hanehalkı büyüklükleri ve bu değiģkenin nüfus üzerindeki etkileri tespit edilmiģtir. Buna ek olarak bölgede hanehalkı büyüklüklerine bağlı temel sorunlar ve çözüm önerileri üzerinde durulmuģtur. 2. Ortalama Hane Halkı Büyüklükleri Doğu Anadolu Bölgesinde 2000 yılı Genel Nüfus Sayımı sonuçlarına göre hanede, nüfus, yerleģik olarak yaģamaktadır. Toplam nüfusun, toplam hanehalkı sayısına oranı olan ortalama hanehalkı büyüklüğü, bölge genelinde 6,3 olup, bu değer il merkezlerinde 5,1, ilçe merkezlerinde 6,7, bucak ve köylerde ise 7,1 dir (Tablo 1). Doğu Anadolu Bölgesi nde kadın baģına düģen ortalama çocuk sayısının 1993 verilerine göre 4,4 olduğu göz önüne alındığında 8 anne ve babanın da katılımı ile bölge için tespit ettiğimiz ortalama hanehalkı büyüklüğünün (6,3) son derece gerçekçi olduğu anlaģılır. Tablo 1. Türkiye ve Doğu Anadolu Bölgesinde Ortalama Hanehalkı Büyüklüklerinin YerleĢmelere Göre BölünüĢü (2000). Toplam yerleģik nüfus Toplam hane halkı sayısı Ortalama Hane halkı büyüklüğü Hane halkı büyüklükleri 1-4 % 5-8 % 9+ % Türkiye Ġl Merkezleri Ġlçe Merkezleri Bucak -Köyler Doğu Anadolu Ġl Merkezleri Ġlçe Merkezleri Bucak- Köyler Kaynak: DĠE 2000 Yılı Genel Nüfus Sayımı Sonuçları Eastern Geographical Review

6 Doğu Anadolu Bölgesinde Ortalama Hanehalkı Büyüklüklerinin Dağılışı Bölgede 1-4 kiģilik hanelerin oranı toplamda %33,5, il merkezlerinde %46,5, ilçe merkezlerinde %28,8, köylerde ise %24,6 dır. Buna karģılık 9 ve üzerinde bireyin yaģadığı haneler bölge genelinde toplam hanelerin %19,6 sını, il merkezlerinde %8,0 ini, ilçe merkezlerinde %21,6 sını meydana getirirken, bu oran bucak ve köylerde %28,5 e kadar yükselir (Tablo 1). Doğu Anadolu Bölgesindeki henehalkı büyüklüklerinin iller düzeyinde değerlendirilmesinde önemli farklılıkların olduğu görülür. Genel olarak bölgenin kuzey ve batısındaki illerde hanehalkını meydana getiren birey sayısında azalma, doğu ve güneydeki illerde ise yükselme dikkat çekicidir. Gerçekten de MuĢ ta 8,2, Ağrı da 7,6, Van da 7,5, Bitlis te 7,8 ve Hakkâri de 7,9 olan ortalama hanehalkı büyüklüğü, Ardahan da 5,7, Erzurum da 5,7, Malatya da 5,4 ve Elazığ da 5,2 dir. Bölgenin hızlı göç veren illerinden Tunceli ve Erzincan da ise ortalama hanehalkı büyüklüğü 5,0 ile bölgedeki en düģük değeri göstermektedir. Bununla birlikte değerin en düģük olduğu illerde bile bu oran 4,5 olan Türkiye ortalamasından yüksek iken, MuĢ ta olduğu gibi bazı iller neredeyse ülke ortalamasının iki katına ulaģmaktadır (Tablo 2, ġekil 1). Ġller Tablo 2. Doğu Anadolu Bölgesindeki Ortalama Hanehalkı Büyüklüklerinin Ġllere Göre BölünüĢü (2000) Toplam yerleģik nüfus Toplam hane halkı sayısı Ortalama hane halkı büyüklüğü Hane halkı büyüklükleri 1-4 % 5-8 % 9+ % Ağrı Ardahan Bingöl Bitlis Elazığ Erzincan Erzurum Hakkâri Iğdır Kars Malatya MuĢ Tunceli Van Kaynak: DĠE 2000 Yılı Genel Nüfus Sayımı Sonuçları 278 Doğu Coğrafya Dergisi 13

7 The Distribution of the Average Sizes of Households in the Eastern Anatolia Region Bölgedeki il merkezlerinde ortalama hanehalkı büyüklüğü 5,1 olup, Erzincan 4,3 ile en düģük, Hakkâri ise 7,0 ile en yüksek değere sahip yerleģmelerdir. Ġllerin genel toplamında görülen hanehalkı büyüklüklerinin yapılanmasında doğu-güney ve kuzey-batı farklılığı, il merkezleri düzeyinde de geçerliliğini korumaktadır. Bölgenin kuzey ve batısındaki il merkezlerinde ortalama hanehalkı büyüklükleri bölge ortalamasından (6,3) düģük (Ardahan 4,7, Erzurum 4,9, Erzincan 4,3, Kars 4,8, Tunceli 4,6, Malatya 4,6, Elazığ 4,5), doğu ve güneydekilerde ise yüksektir (Ağrı 6,1, Hakkâri 7,0, MuĢ 6,1, Van 6,3 ve Bitlis 5,9). En düģük değere sahip Erzincan il merkezindeki ortalama hanehalkı büyüklüğü (4,3) Türkiye ortalamasının (4,0) üzerindedir (Tablo 3, ġekil 2). Ar E Er Kr Ağ Iğ Ml El Tu Bn Mu Bt Vn Hk ġekil 1. Doğu Anadolu Bölgesinde Hanehalkı Büyüklüklerinin Ġllere Göre Dağılımı. Bu durum öncelikle il merkezleri de dahil olmak üzere, bölgedeki yerleģmelerin hemen tamamında geleneklerin insan hayatı üzerindeki baskısının devam ettiğini gösterir. Doğum oranlarının yüksek, bileģik aile yapısının yaygın ve geçim faaliyetleri içerisinde tarımsal faaliyetlerin önemini koruduğu bölgede ĢehirleĢme fonksiyonel anlamda son derece Eastern Geographical Review

8 Doğu Anadolu Bölgesinde Ortalama Hanehalkı Büyüklüklerinin Dağılışı yavaģ geliģmektedir. Hemen belirtmemiz gerekir ki, bölge toplamı ile Türkiye toplamı arasında ortaya çıkan ortalama iki bireylik farka karģılık, il merkezlerindeki fark bire inmektedir. Dolayısıyla bölgedeki ortalama hanehalkı büyüklüklerinin yüksek değerler göstermesinde, ilçe merkezleri ve özellikle köylerdeki kalabalık aile yapısının büyük rolü söz konusudur. Ġl merkezlerinde hanehalkı büyüklüğü 1 ile 4 arasında olanların oranı Erzincan da %58,5, Tunceli de %55,1, Ardahan da 53,8 iken, Bitlis te %32,6, Ağrı da %32,4 ve Hakkâri de %28,9 dur. Buna karģılık Erzincan da hanehalkı büyüklüğü 9 ve üzerindeki haneler, toplam hanelerin sadece %1,4 ünü, Ağrı da %18, Van da %21 ve Hakkâri de ise %29,0 unu meydana getirmektedir (Tablo 3). Tablo 3. Doğu Anadolu Bölgesindeki Ortalama Hanehalkı Büyüklüklerinin Ġl Merkezlerine Göre BölünüĢü (2000). Ġller Toplam yerleģik nüfus Toplam hane halkı sayısı Ortalama hane halkı büyüklü. Hane halkı büyüklükleri 1-4 % 5-8 % 9+ % Ağrı Ardahan Bingöl Bitlis Elazığ Erzincan Erzurum Hakkâri Iğdır Kars Malatya MuĢ Tunceli Van Kaynak: DĠE 2000 Yılı Genel Nüfus Sayımı Sonuçları Doğu Anadolu Bölgesindeki ilçe merkezlerinde ortalama hanehalkı büyüklüğü 6,7 dir. Bu değer 4,6 olan Türkiye ilçe merkezleri oranın üzerinde olup, bölgenin ilçe merkezlerindeki her hanede ülke genelinden ortalama 2 kiģi daha fazla bulunmaktadır. Ġller düzeyinde baktığımızda; ilçe merkezlerindeki hanehalkı büyüklüğünün MuĢ ta 8,2 ye kadar yükseldiği, Tunceli deki ilçe merkezlerinde ise 4,5 e gerilediği görülür (Tablo 4, ġekil 280 Doğu Coğrafya Dergisi 13

9 The Distribution of the Average Sizes of Households in the Eastern Anatolia Region 3). Doğu Anadolu Bölgesinin beģ iline bağlı ilçe merkezlerinde ortalama hanehalkı büyüklüğü 7 ve üzerindedir (Ağrı 7,7, Bitlis 7,7, Hakkâri 8,0, MuĢ 8,2 ve Van 7,3). Tunceli ye bağlı ilçe merkezleri dıģında bölgenin bütün illerinin ilçe merkezlerinde ortalama hanehalkı büyüklüğü beģin üzerindedir. Tunceli ilindeki ilçe merkezlerinin bir baģka özelliği ise Türkiye ortalamasının (4,6) altında hanehalkı büyüklüğüne sahip olmalarıdır. Söz konusu ilin genelinde son yıllarda yaģanan hızlı göçler bu düģüģün en temel nedenidir. Örneğin; döneminde Tunceli %11,3 net göç verme oranı ile Türkiye de en önde gelen il durumundadır 9. Ar E Er Kr Ağ Iğ Ml Tu El Bn Mu Bt Vn Hk ġekil 2. Doğu Anadolu Bölgesinde Hanehalkı Büyüklüklerinin Ġl Merkezlerine Göre Dağılımı. Bölgenin ilçe merkezlerinde ortalama hanehalkı büyüklüğünün genel olarak yüksek olması; öncelikle bu yerleģmelerdeki hanehalkının kalabalıklığını sağlayacak sosyoekonomik faktörlerin varlığını koruduğunu gösterir. Bilindiği üzere doğudaki ilçe merkezleri, bir takım kentsel fonksiyonların geliģtiği, çoğunlukla çevre kırsal yerleģmelere hizmet veren Eastern Geographical Review

10 Doğu Anadolu Bölgesinde Ortalama Hanehalkı Büyüklüklerinin Dağılışı ancak kırsal hayat tarzının belirgin bir Ģekilde devam ettiği kasaba niteliğindeki yerleģmelerdir. Dolayısıyla doğal çevre faktörlerine bağlı olarak ekip-biçme veya hayvancılık faaliyetleri bu yerleģmeler nüfusunun geçimindeki önemini korumaktadır. Çoğunlukla ailelerin geçimine yönelik sürdürülen bu faaliyetlerde kırsal alanlarda olduğu gibi çocuk ekonomik bir değer olarak algılanır. Çok çocuklu ailelerin yaygın olmasının yanında, yaģlı anne babanın özellikle erkek çocuklarla yaģamaya devam etmesi, bölgedeki halk kültürünün belirgin özelliklerindendir. Sermayenin dıģarıya kaçtığı bu yerleģmelerdeki konut sorununun da bölgenin il ve ilçe merkezlerindeki hanehalkı büyüklüğünün yüksek gerçekleģmesinde önemli rolü bulunmaktadır. Bu yerleģmelerdeki sermaye sahipleri, konut inģa etmek istediğinde genellikle ileride yaģamayı düģündüğü batı bölgelerini tercih ettiğinden; özellikle ilçe merkezlerinde belirgin bir konut açığı sorunun yaģanmakta olduğu yaptığımız gözlemlerden de anlaģılmaktadır. Dolayısıyla gelir seviyesi düģük aileler, geleneklerin yanında zorunlu olarak bileģik aile yapılanmasını tercih etmektedirler. Tablo 4. Doğu Anadolu Bölgesindeki Ortalama Hanehalkı Büyüklüklerinin Ġllerin Ġlçe Merkezlerine Göre BölünüĢü (2000) Ġller Toplam yerleģik nüfus Toplam hane halkı sayısı Ortalama hane halkı büyüklüğü Hane halkı büyüklükleri 1-4 % 5-8 % 9+ % Ağrı Ardahan Bingöl Bitlis Elazığ Erzincan Erzurum Hakkâri Iğdır Kars Malatya MuĢ Tunceli Van Kaynak: DĠE 2000 Yılı Genel Nüfus Sayımı Sonuçları 282 Doğu Coğrafya Dergisi 13

11 The Distribution of the Average Sizes of Households in the Eastern Anatolia Region Ġlçe merkezlerinde 1-4 arasında bireyin yaģadığı hanelerin toplam içerisindeki payı Tunceli de %56 ya yükselirken, MuĢ ta 18,7 ye kadar gerilemektedir. Buna karģılık hanehalkı sayısı 9 ve üzerinde olanların oranı MuĢ taki ilçe merkezlerinde %37,7 dir. BaĢka bir ifade ile MuĢ iline bağlı ilçe merkezlerinde hanelerin yaklaģık %38 kadarında kiģi sayısı 9 ve üzerindedir. Ġlçe merkezlerindeki kalabalık aile yapılanması Van, Hakkâri ve Bitlis te de ortaya çıkmaktadır (Tablo 4, ġekil 3). Ar Kr E Er Ağ Iğ Ml El Tu Bn Mu Bt Vn Hk ġekil 3. Doğu Anadolu Bölgesinde Hanehalkı Büyüklüklerinin Ġllerin Ġlçe Merkezlerine Göre Dağılımı. Bölgedeki hanehalkı büyüklüklerine ilçeler düzeyinde baktığımızda; en yüksek değerin 10,5 ile MuĢ a bağlı Korkut ilçe merkezinde, en düģük değerin ise 3,9 ile Kemaliye (Erzincan) ilçe merkezinde olduğu görülür. Ortalama hanehalkı büyüklüğü 8 ve üzerinde olan ilçe merkezleri MuĢ- Korkut (10,5), Hasköy (10,3), Ağrı-Patnos (9,8), Hamur (8,2), Bitlis- Güroymak (8,5), Erzurum-Hınıs (9,2), Karaçoban (8,7), Bitlis-Adilcevaz (9,2), Hakkâri-Yüksekova (8,0) ve Van-Çaldıran (8,8) dır. Erzincan, Malatya, Tunceli ve Ardahan iline bağlı ilçe merkezlerinde ise hanehalkı büyüklükleri bölgenin en düģük değerlerini gösterir (Tablo 5). Erzurum ilindeki ilçe merkezlerinde ortalama hanehalkı büyüklükleri kuzeydeki ilçe Eastern Geographical Review

12 Doğu Anadolu Bölgesinde Ortalama Hanehalkı Büyüklüklerinin Dağılışı merkezlerinden güneye doğru belirgin bir Ģekilde yükselir. Nitekim Olur da 4,7, Oltu da 4,9 olan hane halkı büyüklüğü, güney ilçelerden Karaçoban da 8,7, Hınıs ta ise 9,2 dir (Tablo 5). Bu değiģim aynı il içerisindeki sosyoekonomik farklılığın nüfus yapılanması üzerine etkisini göstermesi bakımından önemlidir. Ortalama hanehalkı büyüklüğü 8 in üzerinde olan ilçeler, güneydeki Bingöl, Ağrı ve MuĢ illerinin sosyokültürel özelliklerini yansıttığından; bu kesimde doğum oranlarının yüksek, çok karılı evliliklerin daha yaygın ve geleneklerin kuzey kesime göre daha fazla sürdürülebilir nitelikte olduğu anlaģılmaktadır. Tablo 5. Doğu Anadolu Bölgesindeki Bazı Ġlçe Merkezlerinde Ortalama Hanehalkı Büyüklükleri (2000) Ġlçe merkezi Bağlı olduğu il Ortalama hane halkı büyüklüğü Ġlçe merkezi Bağlı olduğu il Ortalama hane halkı büyüklüğü EleĢkirt Ağrı 7.7 Çukurca Hakkâri 7.4 Hamur Ağrı 8.2 ġemdinli Hakkâri 7.8 Patnos Ağrı 9.8 Yüksekova Hakkâri 8.0 Posof Ardahan 4.5 Aralık Iğdır 5.1 Göle Ardahan 4.8 Karakoyunlu Iğdır 6.6 Hanak Ardahan 6.3 Susuz Kars 4.7 Karlıova Bingöl 8.0 SarıkamıĢ Kars 5.1 Kiğı Bingöl 4.9 Digor Kars 6.2 Adilcevaz Bitlis 9.2 Arpaçay Kars 6.5 Güroymak Bitlis 8.5 Arapkir Malatya 5.1 Ağın Elazığ 4.4 Darende Malatya 5.5 Maden Elazığ 4.7 Akçadağ Malatya 6.6 Baskil Elazığ 7.0 Hasköy MuĢ 10.3 Otlukbeli Erzincan 7.4 Malazgirt MuĢ 7.9 Üzümlü Erzincan 6.4 Korkut MuĢ 10.5 Ġliç Erzincan 4.3 Pülümür Tunceli 4.0 Kemaliye Erzincan 3.9 Pertek Tunceli 4.2 Çat Erzurum 7.7 ÇemiĢkezek Tunceli 4.3 Olur Erzurum 4.7 Hozat Tunceli 5.0 Karaçoban Erzurum 8.7 Çaldıran Van 8.8 Hınıs Erzurum 9.2 Muradiye Van 9.7 Pasinler Erzurum 6.1 Edremit Van 6.3 Kaynak: DĠE 2000 Yılı Genel Nüfus Sayımı Sonuçları Doğu Anadolu Bölgesi içerisindeki köy yerleģmeleri doğal çevre faktörlerinin bir sonucu olarak sosyoekonomik yapılanma bakımından 284 Doğu Coğrafya Dergisi 13

13 The Distribution of the Average Sizes of Households in the Eastern Anatolia Region ülkenin diğer bölgelerindeki kırsal yerleģmelerden büyük ölçüde ayrılır. Özellikle sağlık ve eğitim olanaklarının yetersiz olduğu bu yerleģmelerde, ekonomik anlamda da önemli sorunlar bulunmaktadır. Ġller ve ilçeler düzeyinde farklılıklar olmakla birlikte, kırsal yerleģmelerde geleneklerin insan hayatı üzerindeki baskısı günümüz itibariyle varlığını korumaktadır. Özellikle bölgenin doğu ve güneyine doğru çok daha belirgin olan bu durum, yüksek doğum oranları ve bileģik aile yapılanması ile kendini hissettirir. Nitekim Türkiye köylerinde 5,1 olan ortalama hanehalkı büyüklüğü, bölge köylerinde 7,1 e kadar yükselmektedir. En düģük değer 5,3 ile Erzincan ve Tunceli köylerindedir. Bununla birlikte bölgedeki bütün illerin bucak ve köylerindeki ortalama hanehalkı büyüklükleri Türkiye ortalamasının üzerindedir. Tablo 6. Doğu Anadolu Bölgesindeki Ortalama Hanehalkı Büyüklüklerinin Ġllerin Bucak ve Köylerine Göre BölünüĢü (2000) Ġller Toplam yerleģik nüfus Toplam hane halkı sayısı Ortalama hane halkı büyüklüğü Hane halkı büyüklükleri 1-4 % 5-8 % 9+ % Ağrı Ardahan Bingöl Bitlis Elazığ Erzincan Erzurum Hakkâri Iğdır Kars Malatya MuĢ Tunceli Van Kaynak: DĠE 2000 Yılı Genel Nüfus Sayımı Sonuçları Doğu Anadolu kırsalının 1960 lı yıllardan beri dıģarıya düzenli olarak nüfus gönderdiği de göz önüne alınacak olursa, 10, bu kesimdeki doğum oranlarının ne kadar yüksek seyrettiği daha iyi anlaģılabilir. BaĢka bir ifade ile bölge köylerinde her hanede ortalama olarak 7,1 kadar insanın yaģıyor olması, bu yerleģmelerin göç verme özelliği ile çeliģmektedir. Ancak belirttiğimiz gibi sosyoekonomik yapılanmanın ortaya çıkardığı yüksek doğum oranları, kalabalık aile tipinin bölgede son derece yaygın olması Eastern Geographical Review

14 Doğu Anadolu Bölgesinde Ortalama Hanehalkı Büyüklüklerinin Dağılışı sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Nitekim 1990 yılı itibariyle Türkiye de %2,7 olan toplam doğum hızı, bölgede %3,9 a kadar yükselmektedir yılı verilerine göre Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin Ģehir yerleģim alanlarında %2,8 olan toplam doğum hızı kırsal yerleģmelerde %4,0 tür 11. Yine bölge kırsalından baģlangıçta ferdi olarak gerçekleģen göçlerin son yıllarda aile göçü Ģeklinde gerçekleģmekte oluģu da hanehalkı sayısının düģmemesinde bir neden olarak gösterilebilir. Bucak ve köylerdeki en yüksek hanehalkı büyüklükleri iller düzeyinde Ağrı (8,1), Bitlis (8,6), Hakkâri (8,5), MuĢ (8,8) ve Van da (8,6) görülür. Bölgenin geneli ile ilgili olan hanehalkı büyüklüklerinin kuzey ve batıdan, güney ve doğuya doğru yükselmesi durumu, köyler için de geçerlidir. Nitekim köylerdeki hane halkı büyüklüğü 7 ve üzerinde olan bütün iller doğu ve güneye doğru iken, 7 nin altında olanların tamamı kuzey veya batıdadır (Tablo 6, ġekil 4). Ar E Er Kr Ağ Iğ Ml El Tu Bn Mu Bt Vn Hk ġekil 4. Doğu Anadolu Bölgesinde Hanehalkı Büyüklüklerinin Bucak ve Köylere Göre Dağılımı. 286 Doğu Coğrafya Dergisi 13

15 The Distribution of the Average Sizes of Households in the Eastern Anatolia Region Köylerdeki hanehalkı büyüklüğünün 1-4 arasında olduğu hanelerin oranı Tunceli de %44,2, Erzincan da %42 ve Elazığ da %32,1; MuĢ ta ise 13,6 dır. Buna karģılık ortalama birey sayısı 9 ve üzerinde olan hanelerin toplama oranı Bitlis te %44,1, Van da %44,3 ve MuĢ ta %45,5 e yükselmektedir. Dolayısıyla MuĢ a bağlı köylerdeki hanelerin hemen hemen yarısında 9 ve üzerinde insan yaģamaktadır. Bu oranın en düģük olduğu il %11,5 ile Erzincan dır (Tablo 6). Sonuç Devlet Ġstatistik Enstitüsünün 2000 yılı Genel Nüfus Sayımı sonuçlarından yararlanılarak Doğu Anadolu Bölgesindeki ortalama hanehalkı büyüklükleri yerleģmeler düzeyinde incelenmiģtir. Elde edilen sonuçlar, Doğu Anadolu Bölgesinde hanehalkı büyüklüklerinin yüksek seviyede olduğunu göstermektedir. Bazı yerleģmelerde ağırlıklı olarak 10 un üzerine çıkan ortalama hanehalkı büyüklükleri, bölgede önemli sosyoekonomik sorunların varlığını sürdürdüğünün bir iģaretidir. Doğu Anadolu Bölgesi, çoğunlukla fiziki coğrafya Ģartlarının bir sonucu olarak ülkemizin en sorunlu bölgesi durumundadır. Doğal çevrenin Ģekillendirdiği beģerî ve ekonomik hayatın düģük standartlardaki seyrini, bölgenin hemen her ilinde görmek mümkündür. Bununla birlikte bölgenin doğu ve güneyine doğru geleneklerin toplum hayatı üzerindeki baskısı artmaktadır. Özellikle belirtilen kesimdeki yüksek doğum oranları, ekonomik yapılanma yanında, geleneklere bağlı olarak belirginleģmektedir. ÇalıĢmamızın konusunu oluģturan hanehalkı büyüklükleri, bölgenin özellikle güney ve doğusundaki illerde oldukça yüksek seviyededir. Bu bakımdan bu iller baģta olmak üzere, bölge genelinde öncelikle doğum oranlarının düģmesi yönünde tıbbî ve eğitici tedbirler alınmalıdır. Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde erkeklerin çok eģliliği olarak tanımlanın poligini yaygın bir toplumsal gelenektir. EĢlerden birinin resmi nikâhı olmadan yaģamayı gerekli kılan bu durum, kadınların aleyhine çeģitli sosyal sorunlara neden olmanın yanında, kalabalık aile tipini de ortaya çıkarmaktadır. KuĢkusuz sorun bu yasal tedbirlerin yanında eğitici hizmetler ile ortadan kaldırılabilir. Eastern Geographical Review

16 Ml Doğu Anadolu Bölgesinde Ortalama Hanehalkı Büyüklüklerinin Dağılışı Bölgede hanehalkı sayısının yüksek olmasında ekonomik geriliğin de önemli rolü vardır. Özellikle gelir seviyesi düģük olan ailelerde zorunlu olarak bileģik aile anlayıģı öne çıkmaktadır. Ġl merkezlerinde de görülen bu durum, konut açığının ortadan kaldırılması ile giderilebilir. Bu amaçla ilgili belediyeler ve Toplu Konut Ġdaresinin bölgenin il ve ilçe merkezlerindeki konut sorununu ortadan kaldırmaya yönelik arayıģlara girmesi gerekmektedir. Türkiye genelinde özellikle kırsal alanlarda hanehalkı büyüklüklerine çoğunlukla araziler eģlik etmemekte, tarım arazileri nüfus artıģı karģısında genel olarak sabit kalmaktadır. Doğu Anadolu Bölgesindeki fiziki coğrafya Ģartları göz önüne alındığında; bu sorun çok daha önemlidir. Yüksek doğurganlığa bağlı olarak hanehalkı sayısı yükselmekte, dolayısıyla nüfus ile kaynaklar arasında nüfusun aleyhine bir durum ortaya çıkmaktadır. Göçlerle kendiliğinden çözümlenmeye çalıģılan bu sorun, kuģkusuz tarımsal faaliyetlerin yeniden yapılandırılması ve yeni istihdam olanaklarının oluģturulması ile giderilebilir. NOTLAR 1 DOĞAN, M., Büyük Türkçe Sözlük, s DĠE., 2000, Genel Nüfus Sayımı, Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri. 3 ÖZÇAĞLAR, A., KASARCI, R., 1996, Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi Dağılışı ve Kır Kesimi Hanehalkı Sayısının Ekonomik Faaliyete Göre Ayırımı, Ankara Üniv., Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı:5, Ankara, s.1. 4 DPT; 2001, Nüfus, Demografi Yapısı ve Göç Özel Ġhtisas Komisyonu Raporu, DPT:2556, ÖĠK:572, Ankara, s DOĞANAY,H., 1994, Türkiye Beşeri Coğrafyası, Gazi Büro Kitabevi, Ankara, s ĠLKKARACAN, P., 1998, Doğu Anadolu da Kadın ve Aile, Bilanço-98, 75. Yılda Kadın ve Aile, Türk Tarih Vakfı Yayınları, Ġstanbul, s AKGÜR, Z. G., 1997, Türkiye de Kırsal Kesimden Kente Göç ve Bölgeler Arası Dengesizlik ( ), Kültür Bakanlığı Yay. Yayımlar Dairesi Başkanlığı, Kültür Eserleri Dizisi:201, Ankara, s. 68, TÜSĠAD; 1999, Türkiye nin Fırsat Penceresi (Demografik Dönüşüm ve Ġzdüşümleri), TÜSĠAD Yay. T/99, Ġstanbul s TANDOĞAN, A., 1994, Türkiye Nüfusu, Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon, s ÖZGÜR, E. M., 1998, Türkiye Nüfusu, GMC Basın Yayın, Ankara, s TÜSĠAD; 1999, a.g.e., s Doğu Coğrafya Dergisi 13

17 The Distribution of the Average Sizes of Households in the Eastern Anatolia Region KAYNAKÇA AKGÜR, Z. G., 1997, Türkiye de Kırsal Kesimden Kente Göç ve Bölgeler Arası Dengesizlik ( ), Kültür Bakanlığı Yay. Yayımlar Dairesi BaĢkanlığı, Kültür Eserleri Dizisi:201, Ankara, s. 91. DĠE., 2000, Genel Nüfus Sayımı, Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri (Doğu Anadolu Bölgesi Ġlleri). DOĞAN, M., Büyük Türkçe Sözlük. DOĞANAY,H., 1994, Türkiye BeĢeri Coğrafyası, Gazi Büro Kitabevi, Ankara. DPT; 2001, Nüfus, Demografi Yapısı ve Göç Özel Ġhtisas Komisyonu Raporu, DPT:2556, ÖĠK:572, Ankara. ĠLKKARACAN, P., 1998, Doğu Anadolu da Kadın ve Aile, Bilanço-98, 75. Yılda Kadın ve Aile, Türk Tarih Vakfı Yayınları, Ġstanbul. ÖZÇAĞLAR, A., KASARCI, R., 1996, Türkiye de Hanehalkı Sayılarının Coğrafi DağılıĢı ve Kır Kesimi Hanehalkı Sayısının Ekonomik Faaliyete Göre Ayırımı, Ankara Üniv., Türkiye Coğrafyası AraĢtırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı:5, Ankara. ÖZGÜR, E. M., 1998, Türkiye Nüfusu, GMC Basın Yayın, Ankara. TANDOĞAN, A., 1994, Türkiye Nüfusu, Eser Ofset Matbaacılık, Trabzon. TÜSĠAD; 1999, Türkiye nin Fırsat Penceresi (Demografik DönüĢüm ve ĠzdüĢümleri), TÜSĠAD Yay. T/99, Ġstanbul. Eastern Geographical Review

18 Doğu Anadolu Bölgesinde Ortalama Hanehalkı Büyüklüklerinin Dağılışı 290 Doğu Coğrafya Dergisi 13