T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME YÖNETİMİ ANA BİLİM DALI

Transkript

1 T.C. ATILIM ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İŞLETME YÖNETİMİ ANA BİLİM DALI DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN MAKROEKONOMİK ETKİLERİ; TÜRKİYE VE BREZİLYA KARŞILAŞTIRMASI YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Derya AKYOL Tez Danışmanı Prof. Dr. Ayhan TAN Ankara-2013

2

3 ÖNSÖZ Doğrudan yabancı yatırımların Türkiye ve Brezilya ekonomisi üzerindeki etkilerinin araştırılması amacıyla hazırlanan bu çalışmaya katkılarından dolayı danışmanın Sayın Prof. Dr. Ayhan Tan a ve Sayın Yrd. Doç. Dr. Seyit Mumin Cilasun a, çalışma süresince hoşgörülerini ve yardımlarını benden esirgemeyen sevgili aileme ve arkadaşlarıma en içten teşekkürlerimi sunarım.

4 ii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...i İÇİNDEKİLER...ii SİMGELER VE KISALTMALAR...vi TABLOLAR...vii GRAFİKLER...ix GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR 1.1 YABANCI YATIRIM TANIMI VE TÜRLERİ Portföy Yabancı Yatırımlar Doğrudan Yabancı Yatırımlar Diğer Yabancı Yatırımlar DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN TÜRLERİ Ortak Girişim Şirketlerarası Birleşmeler ve Satınalmalar Stratejik Birleşmeler Şube Açma veya Yeni Tesis Kurma Montaj Sanayi Yap İşlet Devret Lisans Anlaşmaları DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR VE PORTFÖY YATIRIMLAR ARASINDAKİ FARKLAR DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN BELİRLEYİCİLERİ Ekonomik Faktörler GSYH...14

5 iii Piyasa Hacmi ve Pazar Büyüklüğü Ekonomik Büyüme Döviz Kuru Dışa Açıklık İşgücü Maliyetleri Vergi Makroekonomik İstikrar Altyapı İmkanları Ulaşım Maliyetleri Doğal Kaynaklar Kuramsal Faktörler Hukuk Sistemi Hükümetin Etkililiği ve Bürokrasi Yolsuzlukla Mücadele Politik İstikrar Uluslararası ve Bölgesel Ticaret Anlaşmaları Özelleştirme Uygulamaları Eğitim Düzeyi DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN ÜLKE EKONOMİSİNE ETKİLERİ Olumlu Etkiler Olumsuz Etkiler...24 İKİNCİ BÖLÜM DÜNYA DA DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR VE MAKROEKONOMİK FAKTÖRLERLE İLİŞKİSİ 2.1 DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN TARİHSEL GELİŞİMİ DÜNYADA DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR Ülkeler Bazında Değerlendirilmesi...32

6 iv Sektörler Bazında Değerlendirilmesi DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN DÜNYA EKONOMİSİNE ETKİLERİ Büyüme Üzerindeki Etkisi Dış Ticaret Üzerindeki Etkisi İstihdam Üzerindeki Etkisi DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN MAKROEKONOMİK FAKTÖRLERLE İLİŞKİSİ Milli Gelir ve Doğrudan Yabancı Yatırım Arasındaki İlişki Büyüme ve Doğrudan Yabancı Yatırım Arasındaki İlişki İstihdam ve Doğrudan Yabancı YatırımArasındaki İlişki Dış Ticaret ve Doğrudan Yabancı Yatırım Arasındaki İlişki Ödemeler Bilançosu ve Doğrudan Yabancı Yatırım Arasındaki İlişki...50 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE DE VE BREZİLYA DA DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR VE MAKROEKONOMİK FAKTÖRLERE ETKİLERİ 3.1 TÜRKİYE DE DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR Türkiye de Doğrudan Yabancı Yatırımların Tarihsel Gelişimi Osmanlı Dönemi Dönemi Dönemi Sonrası Dönem Doğrudan Yabancı Yatırımların Sektörel Dağılımı Doğrudan Yabancı Yatırımların Bazı Kıstaslar Çerçevesinde Değerlendirilmesi Ülkelere Göre Değerlendirme İzin Verilen ve Gerçekleşen Doğrudan Yabancı Yatırımların

7 v Değerlendirilmesi Yapısal Açıdan Değerlendirilmesi Doğrudan Yabancı Yatırımlarda Türkiye nin Yeri Başarısızlık Nedenleri ve Öneriler BREZİLYA DA DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR Sektörel Bazda Değerlendirme Türkiye ve Brezilya da Doğrudan Yabancı Yatırımların Karşılaştırılması BREZİLYA VE TÜRKİYE NİN GENEL EKONOMİK YAPILARI Brezilya Ekonomisi Türkiye Ekonomisi Türkiye ve Brezilya Ekonomisinin Karşılaştırması DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN MAKROEKONOMİK ETKİLERİ Brezilya Ekonomisine Etkileri Büyüme Dış Ticaret Cari Açık İstihdam Türkiye Ekonomisine Etkileri Büyüme Dış Ticaret Cari Açık İstihdam FARKIN OLASI SEBEPLERİ-GENEL DEĞERLENDİRME SONUÇ KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT...152

8 vi KISALTMALAR AB ABD ARGE BCB ÇUŞ DPT DTM DYY GSMH GSYH IMF OECD TCMB TUİK UNCTAD YASED : Avrupa Birliği : Amerika Birleşik Devletleri : Araştırma Geliştirme : Brezilya Merkez Bankası (Banco Central do Brasil) : Çokuluslu Şirketler : Devlet Planlama Teşkilatı : Dış Ticaret Müsteşarlığı : Doğrudan Yabancı Yatırım : Gayri Safi Milli Hasıla : Gayri Safi Yurt İçi Hasıla : Uluslararası Para Fonu : Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Teşkilatı : Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası : Türkiye İstatistik Kurumu : Birleşmiş Milletler Kalkınma ve Ticareti Geliştirme Konferansı : Yabancı Sermaye Derneği

9 vii TABLOLAR Tablo1: Yılları Arasında Gerçekleşen DYY (Milyar $)...28 Tablo 2: Ülkeler Bazında DYY Akımları (Milyon $)...33 Tablo 3: DYY ların Sektörel Dağılımı (Milyon $)...35 Tablo 4: Dünya da Üretim ve İhracat Artış Hızı (%)...38 Tablo 5: Seçilmiş Yıllarda Dünyada DYY Stoğu ve ÇUŞ Tahmini İstihdam (Milyon $, Milyon İşçi)...39 Tablo 6: Yabancı Aktifleri Bakımından Dünyanın En Büyük 25 Çokuluslu Şirketin Yarattığı İstihdam, Tablo 7: Türkiye DYY Girişleri Tablo 8: 1910 Yılında Yabancı Yatırımların Sektörel Dağılımı...61 Tablo 9:1978 Yılı İtibari ile İmalat Sanayi Sektöründe Faaliyette Bulunan Şirketler...62 Tablo 10: Yılları Arasında İzin Verilen DYY Sektörel Dağılımları (Milyon $)...64 Tablo 11: İmalat Sanayi Alt Sektörleri İzin Verilen DYY ( )...65 Tablo 12: DYY ların Sektörel Dağılımı ( )...67 Tablo 13: Firma Sayılarının Sektörel Dağılımı ( )...70 Tablo 14: Türkiye ye Gelen DYY ların Ülkelere Göre Dağılımı...72 Tablo 15: Yabancı Sermayeli Şirket Sayılarının Ülkelere Göre Dağılımı...73 Tablo 16: Türkiye de İz.in Verilen ve Fiili Olarak Gerçekleşen DYY...74 Tablo 17: Türkiye de Kuruluş Türlerine Göre Yabancı Sermayeli Şirketler...75 Tablo 18: Dünya da Yapılan DYY larda Türkiye nin Yeri...76 Tablo 19: En Çok DYY Çeken 10 Ülke...77 Tablo 20: Brezilya nın Bölgesel Doğrudan Yabancı Yatırım Akımlarından Aldığı Pay (%)...83 Tablo 21: Brezilya da Doğrudan Yabancı Yatırımaların Sektörel Dağılımları...86 Tablo 22: Brezilya nın Makroekonomik Göstergeleri ( ) Tablo 23: Türkiye nin Makroekonomik Göstergeleri ( ) Tablo 24: Brezilya ve Türkiye DYY/GSYH Oranları ( ), (%)...125

10 viii Tablo 25: Brezilya ve Türkiye İhracat / GSYH Oranları ( ), (%) Tablo 26: Brezilya ve Türkiye Cari Açık / GSYH Oranları ( ), (%) Tablo 27: Brezilya ve Türkiye nin Kar Transferleri ( ),(milyon $)...128

11 ix GRAFİKLER Garfik1: Dünya da Yapılan DYY Miktarları ( )...29 Grafik 2: Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ülkelerin DYY lardan Aldığı Paylar...30 Grafik 3: DYY ların GSYH İçindeki Payları (%)...37 Grafik 4: Türkiye de DYY Girişleri ( )...59 Grafik 5 : İzin Verilen DYY ların Sektörel Dağılımı ( )...66 Grafik 6: DYY ların Sektörel Paylar ( )...69 Grafik 7: Brezilya da DYY Miktarları (Milyar $)...82 Grafik 8: Brezilya da DYY ların Sektörel Payları (2000)...89 Grafik 9: Brezilya da DYY ların Sektörel Payları (2009)...90 Grafik 10: Türkiye ve Brezilya DYY Akımları ( )...91 Grafik 11: Türkiye de DYY ların Sektörel Dağılımları ( ), (%)...92 Grafik 12: Brezilya da DYY ların Sektörel Dağılımları ( ), (%)...93 Grafik 13: DYY ve Büyüme İlişkisi (Brezilya, ) Grafik 14: DYY ve İhracat İlişkisi (Brezilya, ) Grafik 15: DYY Cari Açık İlişkisi (Brezilya, ) Grafik 16: DYY - İstihdam İlişkisi (Brezilya, ) Grafik 17: DYY Büyüme İlişkisi (Türkiye, ) Grafik 18: DYY İhracat İlişkisi (Türkiye, ) Grafik 19: DYY Cari Açık İlişkisi (Türkiye, ) Grafik 20: DYY İstihdam İlişkisi (Türkiye, )...122

12 GİRİŞ Küreselleşen dünya ile birlikte ülke ekonomilerinde entegrasyon süreci başlamış ve bu yeni akım ile birlikte yabancı yatırım kavramı gündeme gelmiştir li yıllardan itibaren dünyada başlayan bu akımla birlikte ülkeler yabancı yatırımları ekonomik gelişme ve büyüme hedeflerinde önemli bir araç olarak görmeye başlamışlardır li yıllarda 13 milyon dolar civarında gerçekleşen doğrudan yabancı yatırımların 2011 yılında 1,5 trilyon dolar seviyesinde gerçekleşmesi giderek artan önemin en iyi göstergesidir. Doğrudan yabancı yatırımlar genellikle sermayenin bol ve getirinin sınırlı olduğu ülkelerden sermayenin yetersiz ve getirinin yüksek olduğu bölgelere yönelmiştir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerin ekonomik kalkınmaları için ihtiyaçları olan yatırımların finanse edilmesinde iç kaynakların yetersiz oluşu yabancı yatırımlara olan ilgiyi artırmış ve ülkeler arasında bir rekabet ortamı oluşturmuştur. Daha fazla yabancı yatırımcı çekebilmek için ekonomi ve siyasi alanlarda cazip bir ortam yaratma çabasında olan gelişmekte olan ülkelerden bu süreci başarı ile uygulayanlar daha avantajlı konuma yükselmişlerdir. Yabancı yatırımcı ise daha az risk alarak, daha az maliyete katlanarak maksimum karı elde etme amacıyla gideceği ülkeyi belirlerken ev sahibi ülkenin ekonomik ve politik koşulları, işgücü piyasası, teknoloji alt yapısı gibi çeşitli faktörleri göz önünde bulundurmaktadır. Literatürde doğrudan yabancı yatırımlar belirleyici faktörleri ve ekonomiye olan etkisini analiz eden bir çok çalışma yapılmış ve çalışmaların çoğunda doğrudan yabancı yatırımların ülke ekonomisine olumlu etkisi olduğu yönünde görüşlere yer verilmiştir. Türkiye gibi gelişmekte olan ülke kategorisinde bulunan ve geçmişte benzer ekonomik sorunlarla karşı karşıya kalan Brezilya ekonomisindeki iyileştirmeler ve doğrudan yabancı yatırımlarda yakaladığı başarı dikkat çekmektedir. Benzer ekonomik şartlara sahip olan iki ülkenin karşılaştırılması yapılarak Türkiye nin yabancı yatırım çekme konusundaki başarısı değerlendirilmiş ve her iki ülkenin ekonomiye olan etkileri ekonomik göstergelerle sınanarak farklılıklar saptanmaya çalışılmıştır.

13 2 Brezilya ekonomisinin tercih edilmesinin nedeni ise her iki ülkenin benzer ekonomi yapılarına sahip olması ve geçmişte yüksek enflasyon ve dış borç krizleri gibi sorunlar yaşamasının ardından uyguladıkları politikalar sayesinde yabancı yatıırmcıların dikkatini çeken ülkeler konumuna yükselmiş olmalarıdır. Türkiye 1980 li yıllardan itibaren dışa açık bir ekonomi stratjisi benimsemiş ve yabancı yatırımlara olan ilgisini artırmıştır. Ancak 2000 li yıllara kadar gerek yapılan düzenlemelerin yetersizliği gerekse ekonomide yaşanan olumsuz gelişmeler nedeniyle kayda değer miktarda yabancı yatırım girişi sağlanamamıştır. Brezilya ise 1990 lı yıllarda daha dışa açık bir ekonomi stratejisi izlemeye başlamış ancak 1994 yılında enflasyonla mücadele için uygulamış olduğu Real Plan sonrasında, 1990 lı yılların ikinci yarısından itibaren yabancı yatırımlarında kayda değer bir başarı yakalayabilmiştir. Bu gelişmelerden dolayı çalışmamızda dönemi baz alınmıştır. Çalışmanın birinci bölümünde konu kavramsal açıdan ele alınarak öncelikle yabancı yatırım kavramı açıklanacak ve ardından doğrudan yabancı yatırım ve çeşitlerine değinilecektir. Daha sonra doğrudan yabancı yatırımın belirleyici faktörlerine ve ülke ekonomisine olan olumlu ve olumsuz etkilerine yer verilmiştir. İkinci bölümde; doğrudan yabancı yatırımların dünyadaki tarihsel gelişimi aktarılacak ve ülkeler ve sektörler bazında ele alınarak dünya ekonomisi üzerindeki etkileri değerlendirilecektir. Akabinde doğrudan yabancı yatırımların makroekonomik faktörlerle olan ilişkisi açıklanmaya çalışılmıştır. Son bölümde ise doğrudan yabancı yatırımlar Türkiye özelinde ele alınarak tarihi gelişimi, sektör ve ülke bazında değerlendirilmesi, fiili girişleri, ülkeye giriş şekli ve dünya ülkeleri ile karşılaştırmasına yer verilmiş ve doğrudan yabancı yatırımların Türkiye ve Brezilya ekonomisine olan etkisi karşılaştırmalı olarak ele alınmış ve olası farkların nedenleri değerlendirilmeye çalışılmıştır.

14 BİRİNCİ BÖLÜM DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR 1.1 YABANCI YATIRIM TANIMI VE TÜRLERİ Doğrudan yabancı yatırım (DYY) kavramını açıklamadan önce yabancı yatırım kavramına değinmek gerekmektedir. Literatürdeki en basit tanımı ile yabancı yatırım; bir ülkede yerleşik kişi ve kuruluşların kendi ülkeleri dışında başka ülkelerde servet edinmelerine denilmektedir (Karluk, 2003:48). UNCTAD (1999) tarafından yapılan tanıma göre ise yabancı yatırım, bir ülkeye başka bir ülkedeki yerleşik kişi ve kurumların sermaye transferi yapması olarak tanımlanmaktadır. Yabancı yatırımlar; ülkeye mal ve hizmet üretimi yapmak için geldiğinde karı transfer ederek ödenen, borç olarak geldiğinde ise ana para ve faiz ödemesi yapılmak kaydıyla dış ülkelerden temin edilen iktisadi ve teknolojik kaynaklardır (Güngör, 1979:27). Yabancı sermayenin ülkedeki tasarrufları destekleme, sermaye birikimine olanak verme, makroekonomik performansı yükseltme yararları dışında ulusal teknolojik kapasiteninde artmasına da destek olmaktadır (Paristo, 1995:69). OECD nin yapmış olduğu yabancı yatırım tanımı aşağıdaki unsurları içermektedir (YASED, 2003:10); Şirketin dağıtılmayan ve yatırıma tekrar aktarılan kazançlardaki payı, Nakit ve ayni sermaye yoluyla ana şirketten hisse ve borç senetleri alımı, Şirkete sağladığı kredileri, Şirketten nakit dışı makine ve üretim hakları alımları, Sağladığı ticari ve diğer kredileri. Yabancı yatırımlar ekonomik kalkınma amaçlı ve özel yatırımlar olmak üzere iki şekilde gerçekleşmektedir. Ekonomik kalkınma amaçlı gerçekleşen yatırımlarda ülkeye yeni teknoloji, lisans ve patent gibi gayri maddi haklar sağlamaktadır. Ülkenin ekonomik ve teknoljik yapısına olumlu katkılar sağlayacak fonksiyona sahiptir. Bir ülkeden diğerine borç verme veya yatırım ve üretime katılarak finansal

15 4 ve teknolojik kaynak sağlanmaktadır. Aynı amaçlarla ülke devletleri de resmi kurumları aracılığıyla birbirlerine sağladıkları kaynaklarda kalkınma amaçlı yatırımlar olarak değerlendirilmektedir. Özel yatırımlar ise fon arz eden ve talep edenlerin uluslararası para ve sermaye piyasalarında yaptıkları işlemlerdir (İMKB, 1994:6). Ekonomi literatüründe yabancı yatırımlarla ilgili çeşitli ayrımların yapıldığı gözlemlenmektedir. Yabancı yatırımları sermayenin sahipliğine ve süresine göre gruplandırmak mümkündür. Bu çalışmada yabancı yatırım çeşitleri portföy yabancı yatırımlar, doğrudan yabancı yatırımlar ve diğer yabancı yatırımlar olmak üzere üç grupta ele alınmıştır Portföy Yabancı Yatırımlar Portföy yabancı yatırımlar; hükümet tahvilleri ya da özel şirket bono, tahvil ve hisse senetleri satın alınması ile yapılan yatırımlardır. Para piyasası araçlarının spekülatif amaçlı alınıp satılması ile yapılan bu yatırımlar son dönemlerde sıcak para olarakta adlandırılmaktadır (Baratov, 2003:17). Portföy yabancı yatırımlar, uluslararası kar ve faiz farklarından dolayı özel yabancı girişimcilerin daha fazla gelir sağlama istekleri sonucunda ortaya çıkan, sermayenin bir ülkeden diğerine hareketini ifade eden yatırımlardır (Erol, t.y.:76). Portföy yatırımların dünyada gerçekleşen toplam uluslararası sermaye yatırımları içinde önemli bir yere sahiptir. Yatırımcılar alacakları riski ve buna karşılık elde edecekleri getiriyi kendileri belirlemektedir. Ayrıca yatırımlarını birçok menkul kıymete yaparak risklerini azaltma şansı yakalamaktadırlar. Ülkenin tasarruf oranına ve sermaye birikimine katkı sağlayan portföy yatırımlarının ülke ekonomisinin büyümesinde önemli rolü olduğuna dair görüşler vardır. Ancak portföy yatırımlar ülkedeki yatırım mevuzatının yetersiz olması durumunda ekonomiye zarar verebilmektedir. Ev sahibi ülkenin siyasi ve ekonomik gelişimine oldukça duyarlı olan portföy yabancı yatırımlar finansal istikrarsızlığın fazla ve piyasaların sığ olduğu GOÜ leri tercih etmektedir. Kamu finansman açığı yaşayan bu ülkeler yüksek reel faiz politikası uygulayarak bu açıkları borçlanma

16 5 yoluyla kapatmayı tercih etmektedirler. Yüksek faiz oranlarının çekiciliği ile daha fazla yatırımcı çeken ülke geçici bir rahatlama yaşamaktadır. Ancak bu tür yatırımların piyasaya olan duyarlılığı nedeniyle ülke her an mali krize girme riski taşımaktadır. Yatırımcılar olumsuz beklentiler taşıdıklarında kısa sürede ülkeyi terk eder ve ülke mali dengesini bozarak ekonomik krize neden olmaktadırlar yılında da ülkemizde bu sorunun neden olduğu mali kriz 1994 de Meksika, 1997 de Güney Doğu Asya ve 1998 de Rusya da yaşanmıştır (Arıkan, 2006:3) Doğrudan Yabancı Yatırımlar Doğrudan yabancı yatırımlar (DYY) literatürde özel yabancı sermaye yatırımı, dolaysız yabancı sermaye yatırımı, doğrudan dış yatırım ve doğrudan yabancı sermaye yatırımı biçiminde farklı şekillerde ifade edilmektedir. Bu çalışmada terim bütünlüğü sağlamak amacıyla doğrudan yabancı yatırım terimi kullanılacaktır. Literatürde doğrudan yabancı yatırımlar için yapılan tanımlardan bazıları şöyledir; Ergül e (2004:147) göre DYY; kendi ülkeleri dışında farklı bir ülkede faaliyette bulunmak isteyen yatırımcıların sermayelerini, teşebbüslerini, teknik ve yönetim bilgi ve tecrübelerini bir araya getirerek oluşturdukları girişimlerdir. Karluk a (1983:14) göre DYY, Bir ülkede bir firmayı satın alma, yeni kurulan bir firma için kuruluş sermayesi sağlama veya mevcut bir firmanın sermayesini artırma yolu ile o ülkede bulunan firmalar tarafından diğer bir ülkede bulunan firmalara yapılan ve kendisi ile birlikte teknoloji, işletmecilik bilgisi ve yatırımcının yönetim yetkisini de beraberinde getiren yatırımdır. Seyidoğlu na (1994:664) göre DYY, bir firmanın üretimini kurulu olduğu ülkenin sınırları ötesine yaymak amacıyla yabancı ülkelerde üretim tesisi kurması veya mevcut üretim tesislerini satın alması şeklinde tanımlamaktadır. Benzer şekilde OECD, doğrudan yabancı yatırımları bir ülkedeki yerleşik bir kuruluşun, kendi ülkesi dışındaki başka bir ülkede yerleşik bir kuruluş olarak uzun vadede bir getiri elde etmesi olarak tanımlamaktadır (Ekonomi Bakanlığı, 2012).

17 6 IMF ye göre DYY, Bir ekonomideki yerleşiklerin, diğer bir ekonomideki şirketin yönetiminde uzun süreli söz sahibi olma amacıdır. IMF nin yayınladığı Dış Ödemeler Dengesi El Kitabından alınan tanım, DYY akım miktarlarının hesaplanmasında kullanılmaktadır. Ayrıca bu tanım UNCTAD gibi diğer uluslararası kuruluşların da temel aldığı tanımdır. Yerleşikler ifadesi ile sermaye sahibi ekonomide doğrudan yatırımı yapan kişi ve ana şirketler belirtilmektedir. Yönetimde uzun süreli söz sahibi olma ifadesi, DYY ı yapan kişi veya ana şirketin, yatırım yaptığı şirket yönetiminde uzun süreli etkisinin olmasıdır (IMF, 1993:86). DYY için yapılan bu tanımlarda özellikle uzun vadeli bir yatırım olması ve yatırımcının beraberinde teknik bilgi, yönetim bilgisini getirdiği vurgulanmıştır. Yabancı sermaye yatırımları günümüz dünya ekonomisinde küreselleşmenin etkisiyle önemini artırmaktadır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerin (GOÜ) en önemli sorunu olan yetersiz sermaye nedeniyle atıl olan kaynakların kullanılmasında önemli bir yere sahiptir (Sabır, 2002:23). DYY lar analiz edilirken çok uluslu şirket (ÇUŞ) kavramına da açıklık getirilmesi yerinde olacaktır. Çünkü DYY ların varoluşu büyük ölçüde ÇUŞ lerin gelişimi ve bu şirketlerin faaliyetlerinin ulus ötesi sınırlarda gerçekleştirilmesiyle ilgilidir. ÇUŞ ler, bir ana merkezi bulunan ve bu merkeze bağlı olarak değişik ülkelerde üretim yapan şubelerden ve bağlı birimlerden oluşan işletmelerdir (Seyidoğlu, 2003: 731). Bu şirketlerin merkezinde bulunan ülkeye ana ülke, yatırım yapılan ülkeye ev sahibi ülke, yatırım yapan ÇUŞ e ana şirket, yabancı ülkede faaliyet gösteren şirkete de yavru şirket ya da şube denilmektedir. DYY lar 1980 li yıllarda daha çok gelişmiş ekonomiler (GE) arasında görülürken 1990 lı yıllarda GOÜ yoğunlaşmıştır. GOÜ arasında yer alan Türkiye de 1990 lı yıllardan itibaren yabancı yatırımların önemini anlamış ve gerekli atılımlarda bulunmuştur. Özellikle GOÜ ekonomilerinin kalkınma motoru olarak kabul edilen DYY için bu ülkelerde bir yarış içine girmişlerdir. DYY lar sermaye ile birlikte ev sahibi ülkeye yönetim becerisi, know-how ve yeni teknoloji transferi sağlarken pazarlama, ihracat ve istihdam olanaklarını artırması ve tasarruf açığı için de kaynak oluşturmaktadır (Çalışkan, 2003). OECD (2006:28) ise DYY nin ev sahibi ülkeye sağladığı yararları;

18 7 - artan istihdam, - yatırım için gerekli sermaye havuzunu artırmak, - ülkeye yeni yönetim stratejisi ve teknolojinin transferi, - artan karlılık olarak sıralamıştır. DYY lar portföy yabancı yatırımların aksine faiz oranları düşük, finansal yapısı güçlü, hammadde kaynakları bol ve ucuz emek işgücüne sahip ülkeleri tercih etmektedir. DYY lar soğuk para niteliği taşıdığı için kriz dönemlerinde ülkeyi hemen terk edememektedir. Bu şekilde krizin derinleşmesine engel olmaktadır. Yine ülke için yeterli miktarda olmayan sermaye birikimi DYY yolu ile sağlanarak büyüme ve kalkınma kısa yoldan gerçekleşmektedir. DYY lar uzun vadelidir ve üretim kapasitesini arttırmaktadır (Şener, 2008:13). Hisse senedi alarak yapılan yatırımlarda ise alınan hisse senedinin miktarı önem kazanmaktadır. Toplam hisse senetlerinin yüzde 10 veya daha fazlasının satın alınması durumunda yapılan yatırım DYY olarak değerlendirilirken bu oranın yüzde 10 un altında olması durumunda portföy yatırımı olarak değerlendirilmektedir. Burada dikkat çeken unsur yatırımcının işletme yönetimi üzerinde sahip olduğu yetkilerdir (Walter, 2002:135). Çalışmanın ilerleyen kısımlarında DYY ve portföy yabancı yatıırmlar arasındaki fark detaylı olarak ele alınmıştır Diğer Yabancı Yatırımlar DYY ve portföy yabancı yatırım dışında kalan tüm yatırımları diğer yabancı yatırımlar grubunda değerlendirilebilir. Daha somut örnek vermek gerekirse; IMF borç ve kredilerini, teknik rezervleri, ticaret kredilerini, nakit mevduatları ve kategoride bulunmayan finansal varlıkları bu gruptadır (Ülgen, 2005:36). Resmi sermaye hareketleri de bu gruba dahil edilebilmektedir. Genellikle gelişmiş ülkelerden (GÜ) GOÜ lere yapılmaktadır. Kredi ve bağış şeklinde verilen bu krediler ülkeleri borçlandırmakta hem de ekonomik, sosyal ve siyasal bir takım faktörler içermektedir. Bu yardımları alan ülkeler ise döviz ve tasarruf açığını kapatarak daha hızlı bir büyüme hızına ulaşabilmektedirler (Osmanov, 2008:13).

19 8 Diğer yabancı yatırımlar sektörler bazında da değerlendirilmektedir. Bu sektörler mevduat bankaları, resmi sektörler ve diğer sektörlerinden oluşmaktadır. 1.2 DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN TÜRLERİ Ortak Girişim Ortak girişim çok yönlü bir kavramdır ve diğer ortaklık türlerine benzerlik göstermektedir. Literatürde ortak girişim üzerine yapılan tanımlardan bazıları şöyledir; Yasal ve iktisadi açıdan bağımsız ve birbirinden gerçek veya tüzel kişinin, belirli bir işi ya da süreklilik arz eden bir faaliyeti, bir ticari ortaklık kurarak veya böyle bir ortaklık söz konusu olmaksızın gerçekleştirmek ve kazanç elde etmek amacıyla bir sözleşme çerçevesinde bir araya gelmeleri ve o faaliyetin rizikolarını her biri müteselsilen sorumluluk altına girerek üstlenmeleridir (Ulaş, 2003:57). Ortak girişimler; üretim, satınalma, dağıtım, arge amaçlı kurulabilecek olan ve rakipler arasındaki işbirliklerinin bir veya birden çoğuna olanak tanıyabilen bir yapıya sahiptir. Örneğin üretime yönelik bir ortaklığın kurulmasında taraflar, yalnızca karşılıklı olarak bilginin, fikri mülkiyet haklarının veya personelin değişimini yapabilecekleri gibi ayrı bir teşebbüs halinde ortak bir girişim kurarak da amaçlarına erişebileceklerdir (Claydon, 1986:157). Ortak girişimler kaynak elde etme amaçlı, pazar amaçlı, riski yaymak ve vergi avantajı sağlamak amacıyla kurulmaktadır. Aynı zamanda iki şirketin oluşturduğu sinerji ile daha güçlü yapılar oluşacaktır. Bu ortaklığı tercih eden şirketlerin bazıları beşeri kaynaklara bazıları finansal kayanağa bazıları da yeni teknolojiye ihtiyaç duymaktadır (Dinçer, 1998:289). Ortak girişimin en çok tercih edilen yöntemlerden biri olmasının nedenlerini ve yabancı ülkede tek bir bağlı şirket oluşturma karşısındaki üstünlükleri aşağıdaki gibidir (Seyidoğlu, 2001:670); - Yerel ortağın kendi ülkesi ile ilgili gelenek, kurum ve uygulamalar hakkında bilgisinden faydalanma,

20 9 - Yerel ortağın girişim deneyimi ve sahip olduğu unvan dolayısıyla yerel piyasalara girme kolaylığı, - Yerel ortağın elindeki teknolojinin o ülke koşullarında daha geçerli olması, - Yerel mülkiyetin doğurduğu yabancı olmama düşüncesi sonucu satışların geliştirilebilmesi, - Ortak girişimlerin, siyasi nedenlerle ev sahibi ülkenin millileştirme olasılığını azaltıcı özelliği. Ortak girişimlerin bu yararlarına karşılık, bazı sakıncalarıda vardır. Bunlardan en önemlisi, ÇUŞ in yerel ortağının bazı kritik kararların alınmasına karışmasından duyulan endişedir. Bununda temelinde yatan düşünce, bir şube için iyi olan politika ve uygulamaların şirketin tümü için mutlaka iyi olmayabileceğidir Şirketlerarası Birleşmeler ve Satınalmalar Şirketler arası birleşmeler veya satınalmalar şirket evlilikleri adıyla son zamanlarda sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Şirketler arası birleşmeler, iki veya daha fazla şirketin kaynaklarını bir araya getirerek yeni bir hukuki yapı ve işletme olarak ortaya çıkma stratejisidir. (Kurtaran, t.y. 368) Şirketler arası satın almalar ise, bir işletmenin varlıklarının veya hisse senetlerinin bir diğer işletme tarafından satın alınmasıdır. Şirketler arası birleşmeler özellikle 1981 yılından itibaren artış göstermekle birlikte 1990 lı yıllardan itibaren önemli bir ivme kazanmıştır yılında gerçekleşen şirket evlilikleri 1990 yılına göre üç kat artış göstermiştir. Özellikle uluslararası rekabetin artmasıyla hız kazanan şirket evlilikleri en çok ABD de görülmektedir. Ülkemizde ise yoğunluklu olarak finans sektöründe ilgi gösterilmektedir (Şişman, 2005:204). Uluslarası şirket birleştirme avantajları şöyledir (Seyidoğlu, 2001:671); - Yabancı bir ülke veya AB gibi belirli bir bölgede faaliyete geçmenin oldukça kısa bir yoludur. - Teknolojiyi içsel olarak geliştirme yerine, çok daha düşük maliyetle mevcut teknolojiye ulaşma olanağı sağlar.

21 10 - Sınır ötesi birleşmelerde iç ekonomilere oranla daha büyük ölçek ekonomileri elde edilebilir. Diğer taraftan olumsuz yanları ise; - Kültür farklılıkları, çeşitli milliyet, gelenek ve değerlere sahip örgütlerin birleşmelerini güçleştirici bir rol oynamaktadır. - Ulusal bir şirketin yabancı bir şirket içinde erimesi, ev sahibi ülkede olumsuz siyasal tepkiler doğurur. - Farklı milliyetlere mensup şirketlerin birleşmesi, işçi ücretleri ve toplu sözleşmeler yönünden de sorunlara yol açabilir Stratejik Birleşmeler Uluslararası işletme alanında son zamanlarda oldukça kullanılan bu yöntemde iki firma hisse senetlerinin bir bölümünü birbirleriyle değiştirmektedir. Bu şekilde firma hisse senetlerini güvenli yerlere devredebilmekte ve bunun yanında işletmeler mal ve hizmet üretmek amacıyla da bir yapı oluşturmaktadır. Daha geniş birleşmelerde işletmeler ortak pazar ve hizmet anlaşmaları da yaparak piyasalarda birbirlerini temsil edebilmektedirler ( Kurtaran, t.y. 368). Aşağıdaki nedenlerden dolayı stratejik işbirliği anlaşmaları günümüzde daha da yaygınlaşmaktadır (Marangoz; 1997:233); - Ekonomik mevzuatın esnekleşmesi, - Hızlı teknolojik değişim oranlarının ve dolayısıyla daha kısa ömürlü ürünlerin giderek artması, - Riskli yeni projeleri üstlenme ve yeni süreçleri geliştirmeye yönelik daha geniş kapsamlı sermaye ihtiyaçları, - İlgili hükümetler tarafından desteklenen yeni firmalar yoluyla yapılan girişler, - ABD, Avrupa ve Japonya daki endüstriyel ve ekonomik doymuşluk, - Gelişmiş ve artan iletişim imkanları, - Rekabetin daha önce coğrafi sınırlarla kısıtlandığı iş kollarında küreselleşme. Avrupa Birliği (AB) ülkelerinde yoğun olarak görülen bu tip birleşmelerde işletmeler birliğin pazar sınırlarında kendilerine pay almaya çalışmaktadırlar.

22 Şube Açma veya Yeni Tesis Kurma DYY ın ülkeye girişlerinde en önemli şeklini oluşturan şube kurma veya yeni tesis açma yatırımlarında ana şirket işletmenin mülkiyetinin tamamını elinde bulundurur. Sahipliğin tek işletmede bulunması yönetsel sorunların oluşmasına da engel olmaktadır. Yeni şube veya tesis kurmak yabancı yatırımcılar için karmaşık bir konudur. Bunun nedeni ev sahibi ülkedeki düzenlemelere karşı daha duyarlı olan bir yapısı vardır. Bunlar yatırımın maliyetleri, kar transferleri, vergi düzenlemeleri gibi konular gelmektedir. Bunların dışında ev sahibi ülkenin sosyo ekonomik yapısıda önemli bir konudur (Dikmen, 2010:13) Montaj Sanayi Özel bir DYY türü olan montaj sanayide temel parçalar yatırım yapılan ülkeye getirilerek birleştirme işlemi bu ülkede yapılmaktadır. Daha çok otomotiv sektöründe görülen bu yatırımlarda GÜ şirketleri GOÜ lerdeki ucuz işgücünden yararlanma ve pazara girme avantajları elde etme amaçlamaktadır (Altınışık, 2006:15). Türkiye de montaj tipi sanayi üretimine 1950 li yıllarda otomotiv sektöründe başlanmış olup, ilk montaj hattı 1954 yılında Ordu ya cip ve kamyonet üretmek amacıyla kurulmuştur te kamyon ve 1963 te otobüs montajı ile devam etmiştir (Atilla, 2002:26) Yap İşlet Devret Az gelişmiş ve GOÜ lerde özel ve kamu sektör işbirliği ile gerçekleşmektedir. Altyapı yatırımlarının finansmanında başvurulan bu yöntem proje finansmanında önemli bir araç olmaktadır (Özkan, 2005:40). Bu işbiliği modelinde bir araya gelen tarafların ilişkileri projenin başarısında önemli bir unsurdur ve bu yatırımların finansmanın da dış kaynaklardan yararlanma imkanı vermektedir.

23 sonrası Türkiye de ilgi gören bu modelde metrolar ve bazı karayollarının yapımı gerçekleştirilmiştir. Devletin bu gibi projeleri bütçe kaynaklarından karşılaması, büyük bir mali yük doğurur. Yap-işlet-devret modeli buna bir çözüm olarak düşünülmüş bir modeldir. İlgili modelin gerçekleştirilmesi için, uluslararası yatırım bankaları ve öteki kuruluşları kapsayan bir konsorsiyum oluşturulur. Söz konusu yatırım için gerekli fonların sağlanması, inşaat projesinin hazırlanması inşaatın gerçekleştirilmesi ve yatırımın tamamlanmasından sonra tesisin işletilmesi gibi işler, bu konsorsiyum tarafından yerine getirilir. Ancak projeyi fiilen uygulamak ve işletimini yapmak üzere bir yerli kuruluşla işbirliğine gidilir. Diğer bir deyişle, bu proje bir uluslararası konsorsiyum ile yerli şirketin ortak yatırımı durumundadır. Bir özel veya kamu kuruluşu biçiminde olan yerli şirket de belirli oranda bu yatırım üzerinde pay sahibidir ( Seyidoğlu, 2001: 676) Lisans Anlaşmaları Elinde bulundurduğu belirli hakları kullanımını belirli bir süre boyunca bir ücret karşılığında bir başka firmaya devretmek amacıyla yapılan hukuki sözleşmelerdir. Burada sözü edilen haklar patent, marka gibi sınai mülkiyet hakları ile kalite kontrol, yönetim deneyimi, teknik ve mühendislik hizmetleri de olabilir (Özkan, 2005:41). GÜ lerde daha çok patent lisans anlaşması yapılırken, GÜ lerin çok uluslu şirketleri ile GOÜ lerin firmaları arasında, patent lisans anlaşması ile birlikte genellikle know-how, teknik yardım, marka lisans anlaşması yapılmaktadır. Bu tür anlaşmalar karma lisans anlaşması olarak tanımlanmaktadır. Karma lisans anlaşmalarının nedeni, GOÜ de lisans alan kuruluşun patenti gerektiği gibi işletebilecek temel bilgi ve teknolojik alt yapıdan yoksun olmasıdır. Ayrıca lisans anlaşması ile birlikte makine dış alımı veya teknisyen kiralanması da söz konusu olabilir. Lisans anlaşmaları kalite, fiyat, miktar, ihracat ve patent transferi gibi konularda koşullar içerir. Anlaşmanın koşulları, lisans alan ülkenin teknolojik düzeyine göre değişmektedir (Karacasulu, 1999:4).

24 PORTFÖY DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR ve DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLAR ARASINDAKİ FARKLAR DYY ve portföy yatırımları arasındaki farklılıklar aşağıdaki gibi sıralandırılabilir (Aydın, 1997:22); - Yatırımın mülkiyeti ve yönetimi ile ilgili önemli farklılıklar bulunmaktadır. DYY larda yatırımın mülkiyeti yatırımcıya yönetime katılma hakkı verirken portföy yönetimlerinde böyle bir durum söz konusu değildir. - Ülkeye sağladıkları katkı açısından değerlendirdiğimizde ise; DYY larda yatırımcı sermayenin yanı sıra teknoloji ve işletmecilik bilgisini de ülkeye aktarmaktadır. Portföy yatırımlarında böyle bir durum söz konusu değildir. - Kazanç elde edilmesi açısından ise her iki yatırım türünde farklılıklar vardır. Portföy yatırımlarımda gelir ve amortismanların ödeme koşulları önceden belirlenmiştir. DYY larda ise işletmenin kar elde etmesine bağlıdır. - Risk ve vade açısından da aralarında belirgin bir fark bulunmaktadır. DYY lar uzun vadeli ve geri dönüşü hemen olmayan yatırımlardır. Bunların dışında ise yatırımın hangi alana yönelik yapıldığı ve yatırımcı kimliğide belirleyici bir rol oynamaktadır. DYY larda reel sektöre yatırım yapılırken portföy yatırımları mali piyasalara yapılmaktadır. DYY lar genellik ÇUŞ lar tarafından yapılırken portföy yatırımları gerçek kişiler tarafından gerçekleştirilmektedir. 1.4 DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN BELİRLEYİCİLERİ Yatırımcı ülkenin yatırım yapmasındaki esas amaç kar elde etmektir. Bu amaca ulaşmak için en az maliyetle üretim yaparak en yüksek verime ve kara ulaşmak istemektedir. Bu nedenle yabancı yatırımcı üretim yapacağı ülkeyi belirlerken birçok faktörü göz önünde bulundurup değerlendirmektedir. Literatürde bu faktörlerin değerlendirilmesi üzerine birçok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalar doğrultusunda faktörler ekonomik ve kurumsal açıdan ele alınarak açıklanmaya çalışılacaktır.

25 Ekonomik Faktörler DYY ın temel belirleyicilerinden biri ekonomik fakörlerdir. Ülkenin temel ekonomik göstergeleri arasında yer alan GSYH, pazar büyüklüğü, ekonomik büyüme, döviz kuru, dışa açıklık, işgücü maliyetleri, vergi, makroekonomik istikrar, ulaşım maliyetleri, özelleştirme uygulamaları, altyapı imkanları ve doğal kaynaklar bu başlık altında ele alınacaktır GSYH Bir ülkenin ekonomik boyutunun ölçüsüdür. Genişleyen pazar potansiyeli ve ülke ekonomik istikrarını ölçmek yatırım kararı verilirken göz önünde bulundurulan en önemli faktörlerdendir. GOÜ lerde GSYH artış hızı GÜ lere göre daha yüksektir. Ekonominin büyüme potansiyelinin olması yatırımcılarınında yüksek getiri elde edeceği varsayımı ile bu değişkenin DYY ları pozitif yönde etkilediği düşünülmektedir. (Kar ve Tatlısöz, 2008) Piyasa Hacmi Yatırım yapılacak ülke piyasasının yeterli büyüklikte olması ile yabancı yatırımcı bu portansiyeli kullanmak amacıyla ihracat yerine DYY yapmak için ülkeyi tercih edecektir. Bir malın piyasaya ihracat yoluyla girişinin ortalama maliyetleri piyasadaki ortalama üretim maliyetini geçtiğinde üretim ihracat yerine doğrudan yatırım yoluyla yapılacaktır. Piyasadaki potansiyeli gösteren ise ülkenin nufusudur. Ancak tüketicinin alım gücününde yüksek olması önemli bir etkendir. Nufusun azlığı ve satınalma gücünün düşük olması DYY girişini olumsuz açıdan etkilemektedir. Ülkedeki nufusun üretilen malları satın alacak kadar gelir düzeyine sahip olması beklenir (Candemir, 2009:668).

26 15 Bir ülkenin pazar büyüklüğü kişi başına düşen GSYH ile ölçülebilmektedir. Piyasa hacmi hipotezi, ölçek ekonomisinden faydalanabilmesi ve kaynakların etkin kullanlabilmesi için büyük bir piyasanın önemli olduğu görüşünü desteklemektedir. Yüksek satış düzeyinin elde edilebilmesi için pazar büyüklüğü önemlidir. Satış miktarı arttıkça yabancı yatırımcı bölgedeki yatırımlarını artırmak isteyecektir (Kurtaran, t.y.:364) Ekonomik Büyüme Büyüyen ekonomiler işletmelere daha çok fırsatlar yaratabilmekte ve yabancı yatırımcılara daha iyi kar olanakları sunmaktadırlar (Candemir, 2009:669). Yüksek büyüme oranına sahip ülkeler genelikle istikrarlı ve güvenilir makroekonomik politikalar uyguladıklarından yabancı yatırımcıların daha fazla ilgisini çekmektedir. Genel olarak kabul edilen hipoteze göre, hızlı ve istikrarlı büyüme oranlarına sahip ülkeler görece daha az ya da hiç büyümeyen ekonomilere göre yatırımcılara yüksek getiri elde etme fırsatı sunmaktadır. Yüksek getiri elde etme fırsatı da doğrudan yabancı yatırımları hızlı ve istikrarlı büyüme oranlarına sahip ülkelere doğru çekecektir (Batmaz ve Tunca, 2005: 29) Döviz Kuru Ev sahibi ülkenin döviz kuru politikaları yatırımcılar için önemli bir faktördür. Bunun nedeni yatırımı yapan ÇUŞ lar çok sayıda ülkede faaliyet gösterdikleri için çok sayıda para birimi ile çalışmaktadırlar. Kurlardaki hareketlilik işletmelerin karlılık oranlarını etkilemektedir. Bu nedenle döviz kurunda yatırımcılar açısından önemli bir faktördür. Döviz kurlarının DYY üzerindeki etkisi belirlenirken işletmenin ürünlerinin ne kadarını ihraç ne kadarını ithal ettiği önem taşımaktadır. İç pazar hedeflemesi ile yatırım yapan işletmeler için döviz kuru sadece yatırım ve kar transferi aşamasında önemlidir. İhracata yönelik üretim yapan işletme için ise ürünlerin satış aşamasında döviz kuru önem kazanmaktadır (Kar ve Tatlısöz, 2008).

27 16 Ev sahibi ülkenin para biriminin beklenmedik değer kayıplarına uğraması, yani reel döviz kurunun yükselmesi, uzun dönemli planlamayı zorlaştırmakta ve yatırım maliyetine ilişkin riskleri artırmaktadır. Büyük ölçüde ekonomik ve siyasal istikrarsızlığın bir sonucu olarak ortaya çıkan kur dalgalanmaları yatırımcıya birtakım maliyetler yüklemenin yanı sıra fırsatlarda sağlamaktadır (Trevino v.d., 2008: 126) Dışa Açıklık Literatürde genellikle, dış ticaret hacminin gayrisafi yurtiçi hâsılaya oranı ulusal ekonominin dışa açıklığının göstergesi olarak kullanılmaktadır. Bu oran, aynı zamanda ticaret kısıtlamalarının bir ölçüsü olarak da yorumlanmaktadır (Asiedu, 2002: 111). Ülke ekonomisinin dışa açıklığı yabancı yatırımlar üzerindeki etkisi farklılık göstermektedir. Eğer yabancı yatırımcı faaliyetlerini iç pazara yönelik gerçekleştirmek istiyorsa bu durumun bu faktör çok belirleyici olmamaktadır. Ancak ihracata yöenlik faaliyetlerde ülkelerin dış ticaret tutumları önemli bir unsur oluşturmaktadır İşgücü Maliyetleri Literatürde işgücü maliyetleri ile DYY arasındaki inceleyen bir çok araştırma yapılmıştır. Bu çalışmalardan birinde Kar ve Tatlısöz (2008) tarafından dönemi için Türkiye ye gelen yabancı semayeli yatırımları belirleyen faktörler analiz edilmiştir. Çalışmada işgücü maliyetlerininde ele alındığı toplam sekiz değişken kullanılmış ve işgücü maliyetleri ile DYY lar arasında negatif bir ilişki gözlemlenmiştir (Kar ve Tatlısöz, 2008). Yapraklı (2006) tarafından yapılan bir diğer çalışmada dönemi baz alınmış ve DYY ile iş gücü maliyetlerininde yer alıdğı birtakım makroekonomik

28 17 değişkenler arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Çalışmanın sonucuna göre işgücü maliyeti ile DYY lar arasından negatif yönlü bir ilişki tespit edilmiştir (Yapraklı, 2006:23). DYY nin potansiyel belirleyicileri arasındaki en karmaşık konulardan biri olan işgücü maliyetleri ile DYY arasında negatif yönlü bir ilişki tespit edilmiş ve bu görüşe göre yüksek işgücü maliyetlerinin toplam maliyeti artıracağı için DYY ları caydırdığı görüşü savunulmuştur. Diğer bir görüşe göre ise bir bölgede daha yüksek ücret seviyesinin olması ürün fiyatlarınında yüksek olacağını göstermekte hem yerel hem de uluslararası piyasada daha az rekabetçi olunmasına yol açmaktadır (Chakrabarti, 2001:99). Yapılan araştırmaların bir kısmında ise DYY ve işgücü maiyetleri arasında hiç bir ilişki saptanmamıştır. Sonuç olarak GOÜ ler daha düşük maliyetli iş gücüne sahip olduğu bu üstünlük karşısında yatırımcılar düşük maliyet kadar kalifiye işgücünü de önemsemektedirler. Özellikle emek - yoğun malların üretiminde işgücü maliyetleri önemli bir belirleyicidir (Öztürk, 2004:121) Vergi Yabancı yatırımcılar daha fazla kar elde edebilmek için olabildiğince vergi yükünden kurtulmak istemektedirler. Bu nedenle yatırımlarını vergi düzenlemelerinin uygun olduğu bölgelere yönlendirmektedirler. Daha fazla DYY çekmek için ülkeler yerli ve yabancı yatırımcıya aynı vergi politikasını uygulamayı tercih etmektedirler. İkili vergi anlaşmaları da DYY ler üzerinde önemli bir rol oynamaktadır (Candemir, 2009:667). Verginin yabancı yatırımcılar üzerinde etkililiği devletin göstermiş olduğu tutumlarla doğru orantılıdır. Devlet tarafından düzenlenen vergi teşvikleri ile yatırımcıların daha az oranda vergi ödemesi yapması dolayısıyla daha çok kazanç elde etmeleri sağlanarak yatırımcılar için cazip bir ortam oluşmuş olacaktır. Bu kapsamda sayılan diğer önemli faktör ise vergi tatilidir. Vergi tatili ise yatırımcıları özendirmek amacıyla yeni kurulan yabancı yatırımcı bir firmanın ilk dönemlerinde vergiden muaf tutulmasıdır (Clark, 2001: 25).

29 Makroekonomik İstikrar Makroekonomik istikrar düşük enflasyon, yüksek ve istikrarlı büyüme, düşük işsizlik, düşük reel faiz oranları ve bütçe açıklarının kontrol edilebilir düzeyde olması anlamına gelmektedir. Ülke milli geliri ile yakından ilişkili olan makroekonomik istikrarın göstergelerini enflasyon ve hükümetin genel bütçe dengesi oluşturmaktadır. İstikrarı sağlayan ülkeler bir taraftan yurtiçi tasarrufların yatırıma dönüşmesine imkan verirken diğer taraftan yabancı yatırımcıları kendi ülkelerine çekmeye başarabilmektedirler (Kar ve Tatlısöz, 2008). Yüksek veya değişken enflasyon oranı, evsahibi ülkenin makroekonomi politikalarındaki istikrarsızlığı yansıtmaktadır. Yüksek enflasyon oranı, iç ekonomik gerilimin yanı sıra hükümetin / merkez bankasının para arzını sınırlama ve bütçeyi dengeleme isteksizliğinin veya yetersizliğinin bir göstergesidir (Schneider ve Frey, 1995: 165). Ülkelerin borçlanma oranlarıda (borçlanma / GSYH) DYY lar üzerinde etkili bir unsurdur. Yüksek borç oranları yatırımcılar tarafından ekonomik istikrarsızlığın ve devletin başarısızlığının bir göstergesi olarak algılanmaktadır Altyapı İmkanları DYY lar ile ev sahibi ülkenin fiziksel ve haberleşme altyapısı arasında pozitif bir ilişki vardır. Ülkenin sahip olduğu altyapı sistemleri karayolları, limanlar, demiryolları ve haberleşme sistemlerini içermektedir. Ülkedeki alt yapı sistemlerin gelişmişliği yatırımların verimliliğini artırmakta ve daha fazla yatırımcı çekme kabiliyetini de artırmaktadır (Kurtaran, t.y.375) Ulaşım Maliyetleri Yatırım yapılacak olan ülkedeki ulaşım maliyetlerinin fazla olması yerel piyasa da faaliyet göstermek için gelen yabancı yatırımları uyarırken ihracata yönelik

30 19 yapılan yabancı yatırımcılar için caydırıcı olacaktır. Uluslararası düzeyde bu maliyetlerin artması yerel piyasadaki rekabet gücünü artırırken ihracat amaçlı üretim yapan firmaların rekabet gücünü azaltacaktır (Chakrabarti, 2003:164) Doğal Kaynaklar Literatürde doğal kaynaklar ile yatırımlar arasındaki ilişkiyi savunan iki zıt görüş mevcuttur. İlk görüşe göre doğal kaynak açısından madenler, hammaddeler ve tarımsal ürünler zengin ülkelerin aynı ekonomik gelişme düzeyinde yer alan ve kaynakları kıt olan ülkelere nispeten daha fazla DYY çektiğini dolayısıyla iki değişken arasında pozitif bir ilişkinin geçerli olduğunu savunmaktadır. Ayrıca kaynakların ülkenin refahını ve ithal malları satın alma gücünü arttıracağını ve böylelikle yatırım ve ekonomik büyüme oranlarını artıracağı ileri sürülmektedir. İkinci görüşe göre doğal kaynak zenginliği ile DYY arasında negatif bir ilişkinin varlığına işarte etmektedir. Bu yaklaşıma göre doğal kaynaklar, makroekonomik belirsizlikler üreterek DYY ların dışlanmasına sebep olmaktadır (Ak, 2009: 68) Kuramsal Faktörler Ekonomik faktörlerin yanı sıra yatırımcıların dikkat ettiği diğer faktörler ise kurumsal faktörlerdir. Bir ülkenin gelişmişlik düzeyini ekonomik göstergelerinin yanı sıra kurumsal açıdan incelemekte yerinde olacaktır. Ülkelerin sahip olduğu kurumsal faktörler ekonomik gelişmişliğin bir göstergesidir. Bu başlık altında hukuk sistemi, hükümetin etkililiği ve bürokrasi, yolsuzlukla mücadele, politik istikrar, uluslararası bölgesel ticaret anlaşmaları özelleştirme konularına değinilecektir.

31 Hukuk Sistemi DYY belirlemede önemli bir rolü olan hukuk sistemi kanun, hukuk kuralları, düzenlemeler ve kanunları uygulayan kurumları ve yargı sistemini içermektedir. İyi işleyen bağımsız bir hukuk isteminde hukukun üstünlüğü ilkesini ve herkesin kanunlar önünde eşit olduğunu göstermektedir. ÇUŞ lerin bölge seçininde hukuk sisteminin işleyişinin önemli bir yeri vardır (Pournarakis ve Varsakeilis, 2004:81). İyi işleyen bir hukuk sistemi ile ülkedeki belirsizlikler ortadan kalkar ve DYY ların öenmli bir konusu olan mülkiyet haklarının korunması sağlanır Hükümetin Etkililiği ve Bürokrasi Hükümetin etkinliği, bürokrasinin işleyişine ve alınan politikaların uzun vadeli ve istikrarlı olması ile ölçülmektedir. İyi bir bürokrasi işleyişinde yatırımcıların piyasaya girişi kolay ve hızlıdır. Ayrıca politikaların uzun vadeli olması güvenilir ve istikrarlı bir yatırım ortamı oluştuğunu göstermektedir. Kısaca hükümet etkililiği kamu hizmetinin sunulduğu koşulların kalitesini, bürokratik yapının iyiliğini, kamu görevlilerinin ehil kişiler olmasını, kamu hizmetlerinin politik baskıdan bağımsız olmasını, hükümet politikalarının tutarlılığını ve hükümetin vaatlerini yerine getirmedeki güvenilirliğini içermektedir (Kaufman vd., 2003:87) Yolsuzlukla Mücadele En genel tanımıyla yolsuzluk; kamu gücünün özel çıkar temin etmek amacıyla kullanılmasıdır. Yolsuzluğun söz konusu olması için üç koşul vardır. Bunlar; ilgili kamu görevlisinin düzenleme yapmak için takdir yetkisinin olması ve politika belirlemesi, ikincisi kamu görevlisinin bu yetki ile kendisi veya yakınına rant sağlaması ve kamu görevlisinin sahip olduğu takdir yetkisinin suistimal edilerek rant sağlatacak zayıflıkta olmasıdır (Aidt, 2003: ).

32 21 Yolsuzluklar ekonomik büyümenin önünde bir engel oluşturarark DYY girişlerini de olumsuz yönde etkilemektedir. Yatırımcılar için bu durum işlem maliyetini de artırmaktadır. Bunun yanı sıra yatırımcılar için ülkedeki siyasal iklimin önemli bir etken olduğu göz önünde bulundurularak devletler daha şeffaf politkalar uygulamalı ve yolsuzlukla mücadele stratejisi geliştirmelidir (Aydoğuş vd., t.y.18) Politik İstikrar DYY kararı büyük ölçüde müteşebbislerin gelecekteki getirilere ilişkin beklentilerinden ve güven ortamından etkilenmektedir. Doğal olarak böyle bir karar verilirken, her şeyden önce, ev sahibi (yatırım yapılacak) ülkenin siyasi geleceğine dair bir değerlendirme yapılmak zorundadır. Genel olarak politik istikrar deyince, ülkenin anayasal düzen içinde olması, anayasal düzeni değiştirmeye dönük radikal grupların, özellikle eylem bazında güçlü olmaması, reformların anayasal çizgi korunarak yapılması anlaşılmaktadır (Eren ve Bildirici, 2001: 31). Politik istikrarsızlık, yabancı yatırımcıların yatırım yeri ve yatırım miktarı kararını olumsuz etkilemektedir. Potansiyel müteşebbisler, silahlı çatışmanın yaşandığı ya da çatışma tehdidinin görüldüğü, sosyal huzursuzluk içinde bulunan ülkelerde yatırım yapmaktan imtina etmekte veya planladığından DYY yatırım kararlarından vazgeçildiği de bilinmektedir. Kısaca potansiyel müteşebbis sermaye kaybına uğrama ve düşük getiri oranlarına maruz kalma risklerini en aza indirmek için daha öngörülebilir ve istikrarlı bir politik çevrede faaliyet göstermeyi tercih etmektedir (Bollen ve Jones, 1982: 1072) Uluslararası Bölgesel Ticaret Anlaşmaları Yapılan bölgesel ticaret anlaşmaları maliyetsiz olmakla birlikte bölgesel grubun sınırları içinde serbest ticaretin faydalarını elde etmeyi sağlar. Bu faydalar, ortak ülkeler ile karşılaştırmalı üstünlükleri değerlendirme, rekabetin verimliliği artırma ve ölçek ekonomilerinden faydalanmaya izin veren daha büyük bir piyasa olanağından

33 22 oluşur. Bu verimlilik artışı hem artan büyüme hızı hem de ulusal ve yabancı doğrudan yatırımların artması ile dinamik bir kazanca dönüşebilir. Çoğu defa DYY, dinamik faydaları maddileştiren bir katalizör görevi görmektedir. Doğrudan yabancı yatırımların etkinlik ve istihdam yaratan bir değeri vardır; bu durum teknoloji, knowhow transferleri ile ulusal üreticilerin verimliliğinin artmasına yol açabilir (Jaumotte, 2004:3) Özelleştirme Uygulamaları Özelleştirme, devletin üretim birimlerinin, mülkiyetinin ya da denetiminin özel sektöre aktarılması olarak tanımlanabilir. (Donaldson ve Wagle, 1995:12). Yatırımcılar ülkedeki özelleştirme uygulamalarına bakarak ülkenin özel ekonomik faaliyetlerini desteklemede daha istekli olduğunun göstergesi olarak kabul etmekte ve en önemli kurumsal reformlardan biri olduğunu düşünmektedir (Trevino vd., 2008: 123). Özelleştirme yoluyla yapılan yatırımlar DYY lar içinde önemli bir paya sahiptir yılından itibaren özelleştirmenin önemi daha da artmıştır. Devlet mülkiyetinde bulunan girişimlerin özelleştirilmesi ile ekonomide kaynak dağılımının piyasa ekonomisi kurallarına uygun olarak gerçekleştirilmesi ve bu yolla ekonomik gelişmeye katkıda bulunulması hedeflenmektedir. Bu değerler hükümetlerin bir yandan ekonomik yapılanmalarının yönünü değiştirirken diğer taraftan özelleştirme ile gözardı edilemeyecek gelirler elde ettiklerini ortaya koymaktadır (Karabalık, 1999:5) Eğitim Düzeyi Bir ülkenin eğitim düzeyi sahip olduğu emek gücünün kalitesini gösterir. Özellikle yatay DYY akımları (teknoloji içeren imalat sanayi ve karmaşık hizmetlerin üretimi) için gerekli belirleyiciler arasında yer alır. Bu nedenle eğitimli işgücü ülkeyi yatırımlar için daha çekici kılar (Brada vd, 2004:14).

34 DOĞRUDAN YABANCI YATIRIMLARIN EV SAHİBİ ÜLKE EKONOMİSİNE ETKİLERİ Olumlu Etkileri Ekonomik Büyümeye Etkisi; Ükelerin ekonomik büyüme göstergesi kişi başına düşüen milli gelirdir. DYY lar ülkeye yeni teknoloji getirerek, yeni iş sahaları oluşturarak istihdam seviyesini yükselterek milli gelire doğrudan etkide bulunur. Bunun yanında ülkedeki yerli yatırımlarada yeni yönetim metodları, organizasyon ve teknik bilgi getirerek verimliliği artırmaktadır. Bu durumunda milli gelire dolaylı etki sağlamaktadır (Korucuoğlu, 2006:97). İstihdama Etkisi; Yatırımlar ev sahibi ülkenin istihdam seviyesini de yükseltebilmektedir. Yabancı yatırımlar GOÜ lerin istihdam seviyesine %1 - %6 arası kakıda bulunmaktadır. Özellikle bu oran hizmet ve imalat sektöründe daha da fazladır. Örneğim imalata sektöründe Arjantin, Boivya, Brezilya ve Kolombiya da %10 ve %23 arasında istihdama katkı sağlarken bu oran Singapur da %50 seviyelerini aşmaktadır. (Kaymakçı, 2001:9) Ancak bir ülkeye giren DYY lar yeni tesislerin açılması yoluyla doğrudan ya da mevcut iş gücü dağılımını uyararak dolaylı olarak istihdamı artırabilir ya da sağlıklı işlemeyen şirketleri satın alan ve yeniden yapılandıran DYY lar mevcut istihdam seviyesini koruyabilir (Moosa, 2002: 77). Ödemeler Dengesine Etkisi; DYY baslangıçta ev sahibi ülkeye döviz girdisi sağlaması açısından ödemeler dengesine olumlu etkide bulunur. Yatırım safhasında, yatırım için gerekli makine ve teçhizatın yurtdışından temini için ise yurt dışına yapılan transferlerle ödemeler dengesi olumsuz yönde etkilenmektedir. (Alpar, 1978:78) DYY ların ödemeler dengesi üzerindeki olumlu etkisinin süreklilik kazanabilmesi için, yabancı sermayenin uzun dönemde döviz kazandırıcı özelliğini koruması gerekmektedir (Özkan, 2005:61). Teknolojiye Etkisi; Hammaddenin ürüne dönüştürülmesinde doğrudan kullanılan bilgi birikimi diye tanımlayabileceğimiz teknoloji, üretim işlevinde önemli bir yer tutar. Öyle ki, bir ekonomide sermaye stoku hiç artmasa bile, teknolojik gelişme ile önemli ürün ve verim artışı sağlanabilir. Dolayısıyla yeni tasarruflara