Servet ve Sosyal Güvenlik Vergileri13

Transkript

1 Servet ve Sosyal Güvenlik Vergileri BLACK 320 C Bu ünitenin konusunu gelir, kurumlar ve tüketim vergileri d fl ndaki di er vergiler oluflturmaktad r. Bu vergilerin toplam vergi gelirleri içindeki oran oldukça düflüktür. Ancak, önemli sosyal ve ekonomik etkileri nedeniyle bir çok geliflmifl ülkede etkin bir flekilde uygulanmaktad r. Servet vergileri bu tür vergilerin en önemlisidir. Bu vergi, özellikle gelir da l m n iyilefltirmek ve di er vergi kay plar n önlemek amac yla son y llarda K ta Avrupas ülkelerinde genel bir vergi olarak uygulanmaktad r. ABD ve Türkiye de ise genel bir servet vergisi yerine daha çok spesifik özellikteki mülkiyet vergileri (emlak vergisi vb. gibi) yayg n bulunmaktad r. Bu ünitede incelenecek di er bir vergi türü ise sosyal güvenlik vergileridir. Bu vergiler, ünitede, temel özellikleri ve kamu ekonomisinin fonksiyonlar aç s ndan incelenmektedir.

2 232 Kamu Ekonomisi Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad m zda: Geliflmifl ülkelerde uygulanan genel servet vergisinin ve baz servet unsurlar - n n spesifik olarak vergilendirildi i di er servet vergilerinin temel özelliklerini aç klayabilece iz. Servet vergilerinin gelir da l m n iyilefltirici, kaynak ay r m nda etkinli i sa lay c, kay t d fl ekonomiyi ortadan kald r c etkilerini belirleyebilece iz. Bir tür kamusal mal say lan sosyal güvenlik hizmetlerini finanse eden sosyal güvenlik vergilerinin önemini ve özelliklerini saptayabilece iz. Sosyal güvenlik vergilerinin kamu ekonomisinin temel fonksiyonlar üzerindeki etkilerini aç klayabilece iz. Anahtar Kavramlar Servet vergileri Sermaye vergisi Net servet vergisi Bireysel servet vergisi Veraset ve intikal vergisi Emlak vergisi Sosyal güvenlik vergisi çindekiler SERVET VERG LER Geliflmifl Ülkelerde Servet Vergilerinin Özellikleri Servet Vergisinin Uygulanmas Potansiyel Has la Vergisi Veraset ve ntikal Vergisi Emlak Vergisi Türkiye de Uygulanan Servet Vergileri SERVET VERG LER N N EKONOM K ETK LER SOSYAL GÜVENL K VERG LER SOSYAL GÜVENL K VERG LER N N EKONOM K ETK LER Kaynak Ay r m Üzerindeki Etkisi Ekonomik stikrar Üzerindeki Etkisi Gelir Da l m Üzerindeki Etkisi

3 Ünite 13 - Servet ve Sosyal Güvenlik Vergileri 233 SERVET VERG LER AMAÇ 1 Geliflmifl ülkelerde uygulanan genel servet vergisinin ve baz servet unsurlar n n spesifik olarak vergilendirildi i di er servet vergilerinin temel özelliklerini aç klamak. Servet, günümüzde ödeme gücünün bir göstergesi olarak kabul edildi inden, servet vergileri ça dafl vergileme sistemlerinde yayg n bir biçimde yer almaktad r. Uygulamada servet vergileri, ya bütün servet unsurlar n n tamam n kapsayacak biçimde genel olarak, ya da baz servet unsurlar n vergilendirecek biçimde spesifik olarak uygulanmaktad r. Geçmifl y llarda servet vergileri ülke ba ms zl n n finansman arac olarak kullan l rken, günümüzde ise, daha çok gelir da l m n iyilefltirmek ve di er vergilerinin etkinli ini sa lamak amaçlar yla uygulanmaktad r. Servet vergileri ayr ca makro ekonomik hedeflere ulaflabilmek için gerekli olan finansman fonunun sa lanmas amac yla da baz ülkeler taraf ndan uygulamaya konulmufltur. Örne in, Almanya da savafl sonras ortaya ç kan hiper enflasyonu önlemek ve savafl vurgunu afl r kârlar vergi matrah na sokabilmek için bu vergi etkin bir araç olarak kullan lm flt r. Servet vergilerinin oran genellikle % 5 ten daha düflük oranlarda saptanmaktad r. Bunun nedeni, örne in faiz oran n n % 10 oldu u bir durumda, % 3 oran yla uygulanan bir servet vergisinin sermaye üzerindeki etkisinin % 30 oran ndaki bir gelir vergisi kadar olmas d r. Servet vergisinin, oran n düflük olmas nedeniyle, toplam vergi gelirleri içindeki oran %2-3 gibi oldukça düflüktür. Ancak, bu önemsiz orana karfl n servet vergisinin vergi sisteminde otokontrolü sa lay c ve gelir da- l m n düzeltici etkisi oldukça önemlidir. Geliflmifl Ülkelerde Servet Vergilerinin Özellikleri Geliflmifl ülkelerde çeflitli adlar alt nda servet vergileri uygulanm fl, özellikle büyük savafllar sonunda ortaya ç kan gelir da l m adaletsizli i, ekonomik durgunluk ve sosyo-ekonomik sorunlar n çözümü servet vergisi uygulamas yla sa lanm flt r. Geliflmifl ülkelerde servet vergileri genellikle bireysel servet vergisi biçiminde uygulanmaktad r. Almanya da savafl sonras ortaya ç kan hiper enflasyonu ve spekülatif kazançlar önlemek amac yla uygulanan sermaye vergisi (capital levy) ise günümüzde pek uygulanmamaktad r. Geliflmekte olan ülkelerden ise, sadece Arjantin ve Hindistan geçici bir süre için servet vergilerini uygulamaya koymufl, ancak, yap sal sorunlar nedeniyle bireysel harcama vergilerinde oldu u gibi baflar l olamam fllard r. flletmelerin öz sermayeleri üzerinden al nan vergiye benzer bir vergi ise, geçen y llarda k sa bir süre için ülkemizde net aktif vergisi (net worth tax) olarak uygulanm fl, ancak, geliflmifl ülkelerdeki baflar ya ulafl lamam flt r. Afla- da, çeflitli Avrupa ülkelerinde uygulanm fl olan servet vergilerinin temel özellikleri ele al nmaktad r. Servet Vergisinin Matrah Nas l ki gelir vergisi gelirin bütün unsurlar üzerinden al n yorsa, servet vergisi de servetin bütün unsurlar üzerinden al nmaktad r. fiöyle ki, ödeme gücünü sadece gelir ve tüketim düzeyi de il, fakat, ayr ca servet düzeyi de belirlemektedir. Örne- in, ABD nde ülke serveti toplam n n % 40 n, nüfusun % 1 i kontrol etmekte olup, benzer oranlar ülkemiz için de geçerli bulunmaktad r. Bu nedenle, bireysel servet vergisinin bulunmad bir sistemde, ödeme gücü noksan olarak saptanmaktad r. Servet Vergisi: Gelir da l m n iyilefltirmek amac yla servet unsurlar üzerinden al nan vergidir. Bireysel Servet Vergisi: Bireylerin toplam servetlerinden otoobil, oturulan konut v.b. gibi bireysel eflyalar n n de eri ç kart ld ktan sonra kalan net serveti üzerinden hesaplanan vergidir. Sermaye Vergisi: Hiper enflasyonu önlemek amac yla, servet vergisine ek olarak uygulanan ve matrah n flirketlerin öz sermayesinin oluflturdu u vergi türüdür. Net Aktif Vergisi: Almanya da oldu u gibi geçen y llarda Türkiye de uygulamaya konulan ve çok k sa bir süre uygulanabilen bir servet vergisi türüdür.

4 234 Kamu Ekonomisi Çünkü, bilimsel anlamda gelir, kapsaml olarak ele al nmakta ve Henry Simon un tan m na göre belli bir y ldaki tüketim art net servetteki art fl olarak formüle edilmektedir. Kapsaml bir servet vergilemesi, Simon un bu gelir tan m yla iliflkilendirildi inden, ödeme gücünü tam olarak belirlemektedir. Gelir Da l m n yilefltirici Özelli i Gelir da l m, ulusal gelirin ve servetin toplum bireyleri aras nda adil da l m olarak tan mlanmaktad r. Bu nedenle, bir vergi sisteminde sadece artan oranl bireysel gelir vergisi ve yüksek oranl lüks tüketim vergilerinin varl, gelir da l m n n iyilefltirilmesi yönünden yeterli de ildir. fiöyle ki, artan oranl vergileme nedeniyle kaçakç l k olaylar n n artmas, teflvik politikalar ve üst gelir grubunun siyasi karar alma mekanizmas üzerindeki etkinli i gibi nedenlerle devlete yeterli gelir sa lanamamaktad r. Öte yandan, lüks tüketim vergilerinin de kapsam n n giderek daralmas ve kolayca tüketicilere yans t lmas gibi nedenlerle gelir da l m üzerindeki olumlu etkisi yok gibidir. Bu aç klanan nedenlerle, devlet gelirleri yeterli olmayaca ndan, reel gelir da l m iyilefltirilemeyecektir. Servet vergisinin gelir da l m - n iyilefltirici etkisi ise, bu vergi nedeniyle devletin elde etti i gelir nedeniyle de il, di er vergilerin gelirini art r c etkisi nedeniyle ortaya ç kmaktad r. Gerçekten, kapsaml bir servet vergilemesiyle, di er vergi gelirlerini en fazlaya ç karma olana bulunmaktad r. Enflasyonu Önleyici Etkisi Servet vergileri, gelir, tüketim ve kurumlar vergileri matrahlar n n kapsaml bir biçimde saptanmas na olanak vermesi nedeniyle, vergi gelirlerini art rabilmekte, böylece enflasyonla mücadelede etkinlik sa lanabilmektedir. Bilindi i gibi Türkiye de enflasyonun temel nedeni kamu gelirlerinin kamu harcamalar n karfl lama oran n n çok düflük olmas d r. Kamu gelirlerinin servet vergileri arac l ile art r lmas hem enflasyonun önlenmesi hem de düflük gelir gruplar n n reel sat n alma güçlerini yükselten sosyal hizmetlerin sunulmas olana n sa lamaktad r. Ekonomide Verimlili i Art rmas Nicholas Kaldor un formüle etti i biçimde, bir servet vergisi uyguland nda, ekonomide servet unsurlar n n at l kalmas sorunu kendili inden önlenmektedir. Çünkü, servet vergisi oran n n uygun biçimde saptanmas yla, çeflitli servet unsurlar n n potansiyel gelir getirme olana da yarat lm fl olmaktad r. Örne in, yast k alt nda tutulan alt n ve dövizin vergilendirilmesiyle, bu servet unsurlar n n at l b rak lmadan ekonomiye kazand r lmas sa lanmaktad r. Çünkü, at l tutuldu u sürece servet unsurlar vergi oran kadar her y l sermaye de erinde kay pla karfl laflmaktad rlar. Bu nedenle, söz konusu servetin sahibi, sermaye de erinde ortaya ç kacak olan bu kayb önlemek için servet unsurlar n piyasa mekanizmas na sokacakt r. Servet vergilemesiyle, at l b rak lan kaynaklar n kolayca ekonomiye kazand r - larak, ödenecek vergiyi karfl layacak düzeyde gelir elde edilmesine potansiyel has la denir. Ancak, potansiyel has la etkisinin yarat labilmesi için, örne in, döviz üzerine konulan servet vergisinin piyasa faiz oran ndan daha düflük olmas gerekmektedir. At l tutulan servet unsurlar n n bu anlat lan biçimde ekonomiye kazand r lmas yla, yat r m harcamalar kolayca finanse edilebilir.

5 Ünite 13 - Servet ve Sosyal Güvenlik Vergileri 235 Adil Vergilemenin Gerçekleflmesi Servet vergilemesi uygulamas yla, gelir, kurumlar, sosyal güvenlik ve tüketim vergilerinin de kapsaml bir biçimde vergilendirilmesi olana sa lanaca ndan, adil vergilemeye iliflkin ilkelere de ifllerlik kazand r labilecektir. Türkiye de geliflmifl ülkelerde uygulanan nitelikte bir servet vergisi uygulanmad ndan, vergi kaçakç l - ve kay t d fl ekonomi giderek büyüyerek, yüksek gelir grubundaki mükelleflerin orta gelir grubundakilere göre daha az vergilendirilmesine yol açmaktad r. Bu nedenle, servet vergisinin uygulanmas yla gelirin bütün unsurlar kapsaml vergi matrah n n içine sokulabilece inden, vergilemede yatay ve dikey eflitlik kolayca gerçekleflebilecektir. Kay t D fl Ekonomiyle Etkin Mücadele Kapsaml bir servet vergisi uyguland nda servet vergisi beyannamesinde, gelir, tüketim, sosyal güvenlik ve di er bütün vergilerin özet beyannamesi de yer ald - ndan, vergiye tabi herhangi bir unsurun yer almamas düflünülemez. Bunun nedeni, bir verginin kaç r lmas yla di er vergilerin de kolayca kaç r labilmesi olana- n ortadan kald rmaktad r. Örne in, sosyal güvenlik vergilerini eksik ödeyen bir mükellef kolayca gelir ve kurumlar vergisini de kaç rabilmektedir. Böylece, servet vergilemesiyle bir ekonomik etkinli in kay t d fl kalmas olas l ortadan kald r lmaktad r. Ayr ca, yasal olmayan ekonomik etkinlikler nedeniyle elde edilen gelirlerin de kapsaml vergilemeye tabi olmas nedeniyle, yer alt ekonomisi de kontrol alt na al nabilmektedir. Rüflvet ve Yolsuzluklar n Önlenmesi Kapsaml vergileme, servet vergisinin oto kontrolü sa lay c etkisi nedeniyle, vergiye tabi her tür unsurun beyannamede gösterilmesini gerektirmektedir. Böylece, rüflvet verenler ve rüflvet alanlar kolayca izlenebilmektedir. Bir ekonomide rüflvet ve yolsuzluklar n artmas, vergi mükelleflerini vergi borçlar n ödememeye teflvik etmekte ve yolsuzluk giderek artan boyutlara ulaflt kça da, vatandafllar n devlete olan güveni giderek azalmaktad r. Servet Vergisinin Uygulanmas Genel bir servet vergisinin matrah saptan rken, bireysel gelir vergisi uygulamas nda oldu u gibi, her tür servet unsuru tek bir global servet vergisi beyannamesinde toplanmaktad r. Bu nedenle her türlü varl klar n, alacaklar n, gelir getiren ve getirmeyen her tür varl klar n, maddi ve maddi olmayan di er servet unsurlar n n bireysel servet vergisi matrah na sokulmas gerekmektedir. Global matrah toplam ndan borçlar ç kar ld ktan sonra ise net servet vergisi matrah elde edilmekte, bu toplamdan mükellef birimi bafl na bir konut, bir otomobil, mücevherat ve v.b. gibi di er servet unsurlar toplam ç kar ld ktan sonra, vergilendirilebilir servet vergisi matrah bulumaktad r. Mükellef birimi olarak, ortalama aile bireyleri say s temel al nmakta, ödenilecek servet vergisi ise vergilendirilebilir matrah ile servet vergisi oran çarp larak bulunmaktad r. Servet vergisinin oran genellikle % 2.5 olarak uygulan r. Baz ülkeler ise, oran %1.5-5 aras nda de iflen artan oranl bir servet vergisi tarifesi uygulamaktad rlar. Ancak, uygulamada herkes servet vergisinin mükellefi de ildir. Örne in, ngiltere de paund ve Fransa da ise, frank n üzerinde serveti olanlar Genel Servet Vergisi: Bütün mükelleflerin servetleri üzerinden bir servet vergisinin al nd servet vergisi türüdür.

6 236 Kamu Ekonomisi servet vergisinin mükellefi say l rlar. Ancak, servet vergisi mükellefi olma ile servet beyan na tabi olma durumlar aras nda önemli bir fark vard r. Örne in, ülkemizde Bat ülkelerinde uygulanan bir servet vergisi olmad halde, devlet memurlar, haks z mal edinmeyi ve rüflvet almay önlemek amac yla, mal beyan verme durumundad rlar. Servet vergisine tabi servet unsurlar n n de erlendirilmesi di er vergilere göre son derece kolayd r. Çünkü, genel servet vergisi global bir vergi oldu undan, servet unsurlar n n de erlendirilmesinde, gelir, kurumlar ve tüketim vergilerinin hesaplanmas nda temel al nan vergi beyannamelerindeki de erler al nmaktad r. Örne in, alt n ya da dövizin de eri, de erleme günündeki borsa rayicine göre hesaplan rken; hisse senetlerinin de eri borsa de eri temel al narak hesaplanmakta, emlak de erinin saptanmas nda ise, emlakin kira bedelinin faiz oran üzerinden kapitalize edilerek bulunan de eri temel al nmaktad r. Otomobil gibi servet unsurlar n n de eri ise, de erleme günündeki muhasebe de eri temel al narak saptanabilmektedir. Potansiyel Has la Vergisi Servet vergileri üzerine konulduklar servet unsurlar n n at l tutulmas n önledi inden, kaynak ay r m fonksiyonunu en olumlu biçimde etkileyen tek vergi türüdür. Ülkemizde, alt n döviz, gayrimenkul ve benzeri çok say da servet unsurunun vergilendirilmemesi ya da yetersiz bir biçimde vergilendirilmesi nedeniyle, kaynak ay r m nda etkinlikten önemli sapmalar ortaya ç kmakta, böylece, verimli yat r mlar finanse edecek önemli bir kaynaktan yoksun kal nmaktad r. Kaldor un Türkiye için önerdi i Potansiyel has la vergisi adl bir servet vergisiyle, kaynak ay r m nda etkinli i sa layarak, kaynaklar n ölü yat r m alanlar ndan verimli yat r mlara kayd r lmas olana bulunmaktad r. Potansiyel has la yaklafl m na göre, bofl tutulan arsa ve bina gibi servet unsurlar n n uygun bir biçimde vergilendirilmesiyle, bu tür servet unsurlar n n potansiyel gelir getirici özellikleri nedeniyle, ekonomiye kazand r lmas olana bulunmaktad r. fiöyle ki, at l tutulan servet unsurlar öyle vergilendirilmelidir ki, at l tutulmalar yerine en az vergiyi giderecek düzeyde gelir elde etmeleri teflvik edilmektedir. Bilindi i gibi, servet vergileri yans t lamad ndan sahibi üzerinde kalmaktad r. Servet sahibinin bu tür bir vergi yükünden kurtulabilmesi için, yans tamad vergiden daha az olmamak üzere bir gelir elde etmesi gerekir. Servetin potansiyel olarak bir gelir getirebilme olana n n varl nedeniyle, konulan bir servet vergisi servet unsurlar n do rudan do ruya ekonomiye kanalize edecektir. Servet unsurlar n n at l tutulmamas ise, kaynak ay - r m nda etkinli i kendili inden sa layacakt r. Buna karfl n, servetini at l tutan bireyler ise, yans tamad klar vergiyi ödeme zorunda kalacaklard r. Böyle bir durumda ise, servet sahipleri servetlerinin afl nmas durumuyla karfl laflarak, belli bir süre sonra servetlerinin tamam n vergi nedeniyle kaybedebileceklerdir. Örne in, sviçre bankalar n n geçmifl y llarda, k sa vadeli cari hesaplara uygulad klar % 2.5 oran ndaki bir servet vergisi olan hizmet bedeli nedeniyle, 40 y l sonra mevduat n tamam erimifl olmaktad r. Öte yandan, halk aras nda yast k alt denilen ve tamamen at l tutulan döviz, alt n ve mücevherat gibi servet unsurlar üzerine konulacak bir istifleme vergisi (hoarding tax) ile bu unsurlar kolayca ekonomiye kazand rma olana bulunmaktad r.

7 Ünite 13 - Servet ve Sosyal Güvenlik Vergileri 237 Veraset ve ntikal Vergisi Gerçek anlamda bir servet vergisi olan veraset ve intikal vergisi, karfl l ks z olarak elde edilen ya da transfer edilen servetlerin vergilendirilmesini konu almaktad r. Bu verginin en önemli amac, gelir da l m adaletsizli inin vergileme yoluyla ortadan kald r lmas d r. Di er bir deyiflle, miras yasalar yla servet unsurlar, yüksek artan oranl vergilerle vergilendirilerek gelir da l m iyilefltirilmek istenmektedir. Bu amaçla örne in, uygulamada, ölen kimse ile akrabal k iliflkisi zay flad kça verginin oran yükseltilmekte, en yak n akrabalara ise, artan oranl tarife daha düflük oranlarla uygulanmaktad r. Kaldor un Potansiyel Has la Vergisi veraset ve intikal vergilerine konu olan servet unsurlar na da uygulanabilmekte, böylece, vergi nedeniyle servetin at l b rak lmadan daha verimli bir biçimde ekonomiye kanalize edilmesi olana yarat lmaktad r. Ancak Türk vergi sisteminde, özellikle 1980 li y llarda yap lan de ifliklikler sonucu, veraset ve intikal vergisinin gelir da l m n iyilefltirici ve kaynak ay r m nda etkinli i sa lay c etkisi son derece azalm flt r. Örne in, yap lan bu de iflikliklerle verginin oranlar düflürülmüfl, istisna edilen servet unsurlar n n de eri ise oldukça yükseltilmifltir. Afla da, ülkemizde veraset ve intikal vergisinin vergilendirilebilir matrah na uygulanan artan oranl vergi tarifesi verilmektedir y l için veraset yoluyla intikallerde vergi oranlar, matrah n ilk 90 milyar T.L s için % 1, sonra gelen 190 milyar T.L s için % 3, sonra gelen 400 milyar T.L s için % 5, sonra gelen 815 milyar T.L için % 7 ve matrah n milyar T.L y aflan bölümü için, % 10 olanak uygulanmaktad r. vazs z intikallerde ise, ayn matrahlara s ras yla % 10, 15, 20, 25 ve 30 oranlar nda veraset ve intikal vergisi uygulan r. Ancak, ivazs z intikaller hibe, hediye, piyango çekilifli gibi önemli olmayan unsurlar içerdi inden, verginin yüksek oranla uygulanmas n n gelir da l m n iyilefltirme yönünden önemli bir etkisi söz konusu de ildir. Veraset ve intikal vergisinin istisna tutarlar ise; füru ve eflten her birine isabet eden miras n 52 milyar 991 milyon T.L s füru bulunmamas durumunda efle isabet eden miras hissesinin 106 milyar T.L s veraset ve intikal vergisinden istisnad r. Görülmektedir ki, verginin matrah neredeyse tamamen erozyona u rat lm fl olmaktad r. Bu nedenle, ülkemizde uygulanan veraset ve intikal vergisinin servet vergisi olma niteli i giderek azalmaktad r. Emlak Vergisi Sahip olunan emlakin mülkiyet geliri üzerine konulan emlak vergisi, bina ve arazinin y ll k de erleri üzerinden al nmakta ve bir servet vergisi olmas nedeniyle oran da oldukça düflük düzeyde saptanmaktad r. Bunun nedeni, konut sahibi olan çok say da ailelerin büyük bir bölümünün yoksul olmalar yla ilgili bulunmaktad r. Emlak vergileri, gelir da l m n iyilefltirici özelli ine karfl n, emlak sahibinin sabit gelirli ve alt gelir grubunda bulunan bir mükellef olmas durumunda önemli sosyal sorunlara yol açabilmektedir. Bu durumda, özellikle, kendi evinde oturan emeklilerin emlak vergisinden ba fl k tutulmas ya da düflük gelirlilerin daha düflük gelir vergisi ödemelerinin sa lanmas yla sosyal sorunlara çözüm getirilmektedir. Buna karfl n emlak vergisinin bütün vergi mükelleflerine ayn oranla uygulanmas ise, vergilemenin yatay ve dikey eflitlik ilkelerinden sap lmas na yol açmakta, böylece, özellikle spekülatif amaçla emlak sat n alanlar lehine gelir da l m bozulmaktad r. Bu tür sorunlar bireysel servet vergisinin uygulanmas yla bir dereceye kadar çözüme kavuflturulabilmektedir.

8 238 Kamu Ekonomisi Bilindi i gibi, arz sabit olan sermaye unsurlar üzerine konulan vergiler genellikle yans t lamamaktad r. Özellikle kira geliri üzerinden al nan vergi nedeniyle, emlakin sermaye de eri önemli miktarda düflmektedir. Örne in, 100 milyar T.L de- erinde bir emlakin y ll k kira geliri üzerine konulan verginin 5 milyar T.L olarak artt r ld n düflünelim. Bu durumda, reel faiz oran n n % 10 oldu u varsay ld nda, 5 milyar T.L tutar ndaki gelir 50 milyar T.L tutar nda bir sermaye getirmektedir. Öte yandan, ayn faiz oran üzerinden emlakin sermaye de erinin ise 1 trilyon T.L oldu u görülmektedir. Ancak, kira geliri üzerine konulan verginin artt r lmas nedeniyle, emlakin sermaye ya da kapitalize edilmifl de eri 950 milyar T.L ya düflmüfltür. Bu aç klanan biçimde, yans t lamayan bir vergi nedeniyle verginin tafl nmaz n sermaye de erini düflürmesi olgusuna, verginin kapitalizasyonu denilmektedir. Bu miktar, konutun sat lmas durumunda vergisi yans t lamad ndan, sat c üzerinde kalmaktad r. Türkiye de uzun y llardan beri emlak vergisi matrah n n gerçekçi bir biçimde saptanmad görülmektedir. Özellikle, geçmifl y llarda yüksek enflasyon oran na karfl n, 5 er y l boyunca geçerli olan ve mükellefin istedi i biçimde matrah n saptad beyannameler üzerinden emlak vergisi uygulanm flt r. Böylece,devlet ve yerel yönetimler önemli gelir kayb yla karfl laflm fllard r. Son y llarda ise, emlak vergisinin matrah n n saptanmas nda enflasyon oran göz önünde bulundurularak, bu y l ödenecek olan emlak vergisi, geçen y l ödenen emlak vergisinin belli bir katsay ile çarp lmas sonucunda bulunmaktad r. Ne var ki, bu yöntem de pek gerçekçi de ildir. Çünkü, bir emlakin gerçek de- eri al m-sat m s ras ndaki sat fl fiyat ya da rayiç bedelidir. Bir mahallede al m-sat m konusu olan bir emlakin rayiç bedeli, genellikle benzer nitelikteki emlak için bir tür emsal de eri olarak temel al nmaktad r. Ancak, al m sat m s ras ndaki tapu harc n ödememek için al c ve sat c emlakin de erini gerçek de erinin çok alt nda bildirmektedirler. Öte yandan, yönetimce her mahalle için belirlenen bedeller ise, pek objektif biçimde saptanmamaktad r. Benzer sorunlar, gayrimenkul kiralar n n saptanmas s ras nda da ortaya ç kmaktad r. Bilindi i gibi, noksan olarak bildirilen kira bedeli nedeniyle, gelir vergisi matrah da ülke genelinde önemli ölçüde azalmaktad r. Geliflmifl ülkelerde, özellikle düflük gelirli emeklilerin ekonomik durumlar n iyilefltirmek amac yla, sahibi oldu u evinde oturmas kofluluyla vergiden muaf tutulmalar biçimde bir uygulama gelifltirilmifltir. Ekonomik risklere karfl bir tür sigorta olarak böyle bir politika ile yoksullukla mücadele edilmeye çal fl lmaktad r. Benzer politika son y llarda Türkiye de de uygulamaya konulmufltur. Ancak, uygulamada çok de erli bir konutu olan emekli ile, daha de ersiz bir konutta oturan emekli aras nda, yatay ve dikey eflitlik ilkeleri yönünden herhangi bir ay r m yap lmamaktad r. Türkiye de Uygulanan Servet Vergileri Türkiye de Bat ülkelerinde uygulanan biçimde ve gerçek anlamda bir servet vergisi uygulamaya konulamam flt r. Bu konuda politikac lar n servet vergilemesinin sosyalist ülkelere özgü bir vergi türü oldu u yönünde kamuoyunu koflulland rmalar n n önemli rolü olmufltur. Ne var ki, sosyalist ülkelerin hiçbirinde servet vergisi uygulanmam flt r. Çünkü, bu ülkelerde bireylerin servet sahibi olmalar söz konusu de ildir. Sosyalist ülkelerde uygulanan muamele vergisi piyasa ekonomilerinde uygulanmakta olan çok say da verginin yerine geçmektedir. Gelir vergisi ise,

9 Ünite 13 - Servet ve Sosyal Güvenlik Vergileri 239 sembolik düzeyde uygulanm flt r. Buna karfl n, kamu ekonomisinin temel fonksiyonlar fiyat mekanizmas yla yerine getirilmeye çal fl lm flt r. Türkiye de ise, genel bir servet vergisinin uygulanmamas nedeniyle vergi gelirleri yeterli ölçüde toplanamam flt r. Yeterli vergi geliri toplanamad ndan ekonomik ve sosyal alt yap da oluflturulamam flt r. fiöyle ki Türkiye de vergi oranlar ile geliflmifl ülkelerde geçerli olan oranlar aras nda fazla bir fark olmad halde, ülkemizde toplanmas gereken vergi gelirlerinin yar s ndan daha az toplanabilmektedir. Türk vergi sisteminde oto kontrolü sa layacak türde bir servet vergisinin uygulanmamas böyle bir çarp k yap y oluflturmaktad r. Geliflmifl ülkelerde % 1 ile % 5 aras nda de iflen servet vergisinin toplam vergi gelirleri içindeki pay % 3 gibi önemsiz bir büyüklükte olmas na karfl n, vergi sisteminin etkinli ini büyük oranda art rmaktad r. Buna karfl n, Türkiye de servet vergisinin toplam vergi gelirleri içindeki pay % 0.2 kadard r. Öte yandan, Türkiye de uygulanmakta olan sözde servet vergilerinin gelir, tüketim ve di er vergilerle iliflkilendirilmemesi nedeniyle oto kontrolü sa lay c etkisi de yok gibidir. Türkiye de servet vergisi kapsam na veraset ve intikal vergisi, motorlu kara tafl tlar vergisi, tafl t al m vergisi ve emlak vergisi gibi vergi türleri girmektedir. Bunlardan motorlu kara tafl tlar ve tafl t al m vergisi bir tür özel tüketim vergisi özelli i tafl d ndan, gerçek anlamda bir servet vergisi say lmamaktad r. Çünkü, bu tür vergilerin gelir, tüketim ve di er önemli vergilerin matrahlar ile iliflkisi olmad ndan, oto kontrolü sa lay c etkisi yok gibidir. Emlak vergisi uygulamalar ndaki çarp kl klar ile veraset ve intikal vergilerinin vergi matrah n ortadan kald r c nitelikteki istisnalar nedeniyle, toplam vergi içindeki katk lar son derece yetersizdir. Geçmifl y llarda uygulanan net aktif vergisi de, geliflmifl ülkelerde uygulanan servet vergilerine benzememektedir. Çünkü, bu vergi bireysellefltirilmemifl olup flirketin öz sermayesi üzerinden al nm flt r. Geçici bir süre için uygulanan bu vergi sermaye üzerinden al nd ndan, verginin kapitalizasyonu nedeniyle, sermayeyi erozyona u rat c bir etki yaratarak, üretim kapasitesinde önemli azal fllara yol açm flt r. Servet vergilerinin temel amac n n mali de il, daha çok sosyo ekonomik hedefler oldu u ifade edilmektedir. Bu görüfle kat l yor musunuz? Niçin? SIRA S ZDE SERVET VERG LER N N EKONOM K ETK LER AMAÇ 2 Servet vergilerinin gelir da l m n iyilefltirici, kaynak ay r m nda etkinli i sa lay c, kay t d fl ekonomiyi ortadan kald r c etkisini belirlemek. Genel bir servet vergisi gelir da l m adaletini ve kaynak ay r m etkinli ini sa layarak, kamu ekonomisinin iki temel fonksiyonunu olumlu yönde etkileyen tek vergidir. Gerçekten, uygun bir oranla ve etkin bir biçimde uygulanacak servet vergileriyle gelir da l m adaletsizli i önemli ölçüde iyilefltirilmektedir. Öte yandan, Kaldor un önerdi i potansiyel has la vergisi ile spekülasyon yapmak amac yla at l tutulan çok say da servet unsuru kaynak ay r m nda etkinli i sa layabilecek flekilde ekonomiye kazand r lmaktad r. fiöyle ki, örne in, arsa, konut, alt n ve döviz gibi at l tutulan servet unsurlar vergilendirildi inde, potansiyel olarak gelir getirme yönünde ekonomiye kanalize edilebilmektedir. Kamu ekonomisinin ça dafl yorumuna göre, bu iki fonksiyon yerine getirilmedikçe istikrar fonksiyonundan sapmalar önlenemez. Bu nedenle, uygulanan bir genel servet vergisinin eko-

10 240 Kamu Ekonomisi nomi genelinde istikrar sa layacak tek bir vergi oldu u söylenebilir. Çünkü, genel bir servet vergisi gelir da l m n iyilefltirme, kaynak ay r m nda etkinli i sa lama, rüflvet ve yolsuzluklar n önlenmesi, kay t d fl ve yer alt ekonomilerinin kontrol alt na al nmas gibi olumlu yönlerine ek olarak, ayr ca di er vergilerin gelirini de art rmaktad r. Di er bir deyiflle, daha öncede belirtildi i gibi, genel bir servet vergisi nedeniyle, bütün gelir ve harcama unsurlar oto kontrole tabi tutuldu undan, vergi kaçakç l kendili inden önlenmektedir. Böylece, devletin vergi gelirleri artaca ndan, fiyatlar yükseltici tüketim vergilerine baflvurulmas na da gerek kalmayacakt r. SIRA S ZDE Servet vergileri ile ekonomideki baz at l kaynaklar ekonomiye aktif olarak nas l sokulabilir? Örnek veriniz. SOSYAL GÜVENL K VERG LER AMAÇ 3 Bir tür kamusal mal say lan sosyal güvenlik hizmetlerini finanse eden sosyal güvenlik vergilerinin önemini ve özelliklerini saptamak Bireylerin karfl laflt klar iflsizlik, emeklilik, güçsüzlük ve hastal k gibi sosyal riskleri karfl lamak amac yla sosyal güvenlik kurulufllar taraf ndan sunulan hizmetler sosyal güvenlik vergileriyle finanse edilmektedir. Sosyal güvenlik hizmetlerinin, bir tür kamusal mal say lmas nedeniyle, geliflmifl ülkelerde oldukça kapsaml bir biçimde sunuldu u görülmektedir. Yayg n uygulamaya göre, sosyal güvenlik hizmetleri, çal flanlar n ödedikleri primler, iflverenin katk paylar ve devletin ödedi i katk lar n oluflturdu u sosyal güvenlik fonundan finanse edilmektedir. Çal flanlar n maafl ve ücretlerinden kesilen primlerin oran ile iflverenin ödedi i katk pay n n oran genellikle ayn d r. flveren durumunda oldu u zaman devlet de, firmalar gibi sosyal güvenlik fonuna kat lmaktad r. Ancak devlet, ayr ca, sosyal güvenlik hizmetleri kapsam nda sunulan sosyal yard mlar n finansman na da genel bütçeden yapt transferlerle kat lmaktad r. Çal flanlar n maafl ve ücreti üzerinden kesilen sosyal güvenlik vergileri, vergilemede fayda ilkesine uygun olarak al nan ve belli bir hizmetin finansman için kullan lan bir vergi türüdür. Bu nedenle, çal flan bireye do rudan do ruya sunulan emekli maafl, emekli ikramiyesi ve özel sa l k hizmetleri, teorik olarak, bu tür sosyal güvenlik prim ödemeleriyle karfl lanmaktad r. Ancak, emeklilik yafl ile ülkedeki ortalama ömür süresi aras ndaki iliflki gözard edildi inde, birçok çal flan n emeklilik haklar n kullanmadan öldü ü durumlarda, fayda ilkesinden sap lm fl olunmaktad r. Bu sorun, bireyin bakmakla yükümlü oldu u kimselere sa lanan sosyal güvenlik ödentileriyle çözüme kavuflturulmaktad r. flveren taraf ndan ödenilen sosyal sigorta vergisi ise, ödeme gücü ilkesine uygun olarak al nmakta olup, genellikle iflsizlik sigortas n n finansman amac yla kullan lmaktad r. flverinin ödedi i vergi çal flanlara ödenilen maafl ve ücret üzerinden ödenilmekte olup, bir istihdam vergisi özelli i tafl maktad r. flverenler, kendi sosyal sigorta vergileriyle, çal flanlar n ücret ve maafllar üzerinden kesilen sosyal sigorta vergilerini birlikte maliyeye ödemek zorundad r. Bu durum bir taraftan yönetime önemli kolayl klar sa larken, di er taraftan vergi kaçakç l n artt r c bir rol oynamaktad r. Sosyal güvenlik vergileri katk paylar n n ulusal gelire oran 15 Avrupa Birli i ülkesinde yakl fl k % 10 dolaylar nda istikrar kazanm flt r. Buna karfl n, ülkemizde

11 Ünite 13 - Servet ve Sosyal Güvenlik Vergileri li y llarda % 0.8 olan bu oran 1995 y l nda % 2.7 olarak gerçekleflmifl ve 2000 li y llarda ise 5.6 ya yükselmifltir. Bu verilere göre, Türkiye de sosyal güvenlik sisteminin finansman yönünden bir karfl laflt rma yap ld nda, ülkemizin bugünkü durumunun geliflmifl ülkelerin 1960 l y llardaki düzeyine bile eriflemedi i görülmektedir. Sosyal güvenlik vergileri katk paylar n n toplam vergi gelirleri içindeki oran yönünden yap lacak bir karfl laflt rma ise, ülkemizin Avrupa Birli i ülkelerine göre, oldukça farkl bir durumda oldu unu göstermektedir. Söz konusu oranlar Türkiye de 1960 l y llarda % 5.9, 1980 li y llarda % 14, 2000 li y llarda ise % 16 olarak gerçekleflmifltir. Buna karfl n Avrupa Birli i ülkelerinde ise, sosyal güvenlik vergilerinin toplam vergi gelirleri içindeki pay 1970 li y llarda % 23, 1980 li y llarda % 29, 2000 li y llarda ise % 27.5 olmufltur. Türkiye de sosyal güvenlik katk paylar n n toplam vergi gelirleri içindeki oran n n Avrupa Birli i ülkelerine göre düflük olmas n n nedeni sizce ne olabilir? SIRA S ZDE SOSYAL GÜVENL K VERG LER N N EKONOM K ETK LER AMAÇ 4 Sosyal güvenlik vergilerinin kamu ekonomisin temel fonksiyonlar üzerindeki etkisini aç klamak. Sosyal güvenlik vergilerinin kamu ekonomisinin temel fonksiyonlar üzerindeki etkisi daha çok gelir da l m yönünden ortaya ç kmaktad r. Bununla birlikte kaynak ay r m ve istikrar fonksiyonlar üzerinde de olumlu etkileri vard r. Kaynak Ay r m Üzerindeki Etkisi Sosyal güvenlik vergilerinin, ulusal güvenlik sigortas hizmetlerinin finansman n sa layacak biçimde genellefltirilmesi, kaynak ay r m üzerinde olumlu etkiler yaratmaktad r. Gerçekten, sosyal güvenlik hizmetlerinin kapsam geniflletildikçe, düflük gelir gruplar n n piyasadan sa layamayaca hizmetler kolayca sunulabilmektedir. Örne in, sosyal yard mlarda düflük gelir grubundaki tüketicilerin sat nalma gücü art r ld ndan bu gruba özel ihtiyaçlar n giderebilme olana sa lanm fl olmaktad r. Di er taraftan kollektif tüketim özelli i nedeniyle sa l k hizmetlerinin devlet taraf ndan sunumu, piyasa ekonomisine göre daha düflük maliyetle gerçeklefltirilebilmektedir. Ancak, Türkiye de nüfusun yar s ndan daha fazlas n n sosyal güvenceden yoksun olmas nedeniyle, kaynak ay r m nda önemli sapmalar ortaya ç kmaktad r. Bilindi i gibi, Türkiye de uygulanmakta olan sosyal güvenlik vergilerinin oldukça yüksek olmas nedeniyle, çok say da mükellef kay t d fl na ç kmaktad r. Çal flanlar n vergi sonras net geliri ise, yüksek oranl prim ödemeleri nedeniyle önemli ölçüde azalmaktad r. Bütün bu olumsuzluklar ise, toplum refah n önemli ölçüde düflürerek, kaynak ay r m nda etkinlikten sap lmas na yol açmaktad r. Ekonomik stikrar Üzerindeki Etkisi Bu verginin düz oranl olmas nedeniyle, gelir ve ikame etkileri söz konusu olmayaca ndan, istikrar sa lama fonksiyonu üzerinde olumsuz bir etkisi olmamaktad r. Bu verginin istikrar üzerindeki olumlu etkisi ise, depresyon dönemlerinde iflsizlik sigortas n n ödenmesi nedeniyle ortaya ç kmaktad r. Gerçekten iflten ç karmalar n çok oldu u ekonomik kriz dönemlerinde iflsizlere ödenen sosyal güvenlik tazminatlar efektif talebi belli ölçüde art rabilmektedir. Ancak, bu etkinin iflleye-

12 242 Kamu Ekonomisi bilmesi için sosyal güvenlik vergilerinin kapsaml bir biçimde herkese uygulanmas ve bu verginin kaç r lmamas gerekmektedir. Ülkemizde bu koflullar n yerine getirilmedi i ve iflsizlik tazminat uygulamas n n kapsamlaflt r lmamas nedenleriyle, sosyal güvenlik vergilerinin otomatik istikrar sa lay c gücü yok gibidir. Gelir Da l m Üzerindeki Etkisi Sosyal güvenlik vergileri, gelir da l m n farkl biçimlerde etkilemektedir. Örne in, sosyal güvenlik vergilerinin yans t larak, genellikle çal flanlar üzerinde kalmas durumunda gelir da l m olumsuz yönde etkilenmektedir. Di er taraftan, sosyal güvenlik sisteminin, çal flanlara bu tür hizmetleri kollektif tüketim özelli i nedeniyle daha ucuza sa lamas ise, gelir da l m n olumlu yönde etkilemektedir. Bir çok geliflmifl ülkede devlet, çal flanlar n ve ifl verenlerin yapt klar katk paylar ndan daha fazlas n konsolide bütçeden sosyal güvenlik sistemine transfer etmektedir. Türkiye de devletin sosyal güvenlik sistemine yapt katk ise son derece önemsiz olup, sistemin aksak ifllemesi nedeniyle de hizmetlerin maliyeti gerekti i kadar düflürülememektedir. Ayr ca, yolsuzluklar n afl r boyutlara ulaflmas da gelir da l m - n olumsuz yönde etkilemektedir. Türkiye de çal flanlar n sosyal güvenlik sistemine yapt klar katk paylar n n gelirlerine olan oran yaklafl k % 15 i geçerken, bu oran geliflmifl ülkelerde ortalama % 2-6 aras nda de iflmektedir. Bu nedenle, Türkiye de çal flanlar n sosyal güvenlik katk paylar n n ya da prim ödemelerinin maafl ve ücret içindeki oran ödedikleri gelir vergisini geçmektedir. Benzer durum ayr ca Ba Kur ve Emekli Sand na ba l olan memurlar için de geçerli bulunmaktad r. Afla da, sosyal güvenlik vergilerinin yans ma mekanizmas yla gelir da l m n nas l bozmakta oldu u aç klanmaktad r. Sosyal Güvenlik Vergilerinin Yans t lmas Sosyal güvenlik vergisine tabi olanlar yönünden, vergilendirilecek matrah için bir tavan konulmad durumlarda gelir da l m önemli ölçüde bozulmaktad r. Çünkü, bu durumda, yüksek maafl ve ücret geliri elde edenlerin gelirinin tamam sosyal güvenlik vergisine tabi olaca ndan, devlet arac l yla düflük gelir grubundaki çal flanlar n vergi yükü, reel anlamda yüksek gelir elde eden maafl ve ücret geliri elde edenlere yans t lm fl olmaktad r. Bu durumu önlemek için, örne in ABD ndeki bir uygulamaya göre, sosyal güvenlik vergisi mükellefleri için elde edilen maafl ve ücret gelirinin düzeyinden ba ms z olarak bir s n r konulmufltur. Buna göre, örne in, gelir düzeyi ne olursa olsun bütün çal flanlar için sosyal güvenlik vergisinin matrah olan gelir, örne in y lda Dolar olarak s n rland r lm flt r. Ülkemizdeki uygulamaya göre, sosyal güvenlik gelirinin vergiye tabi matrah yönünden böyle bir s n rland rma olmad ndan, vergilemede adalet yönünden önemli sak ncalar ortaya ç kmaktad r. Geliflmifl ülkelerde bu dengesizli i önlemek için devlet sosyal güvenlik sistemini önemli ölçüde finanse etmektedir. Çal - flanlar n medeni durumlar ndaki farkl l klar da sosyal güvenlik vergilerinin gelir da l m n bozmas na yol açar. Örne in, ayn maafl alan bir sosyal güvenlik vergisi mükellefi, çok çocuklu bir ailenin sosyal güvenlik hizmetlerini dolayl olarak finanse etmektedir. Evli ailenin çocuklar sosyal güvenlik hizmetlerinin finansman na kat lmad klar halde, bekar mükelleflerin ödedi i sosyal güvenlik hizmetlerinden ayn fayday sa layabilmektedirler. Benzer biçimde sa l kl olan bir mükellef, sa l ks z oldu u için sa l k hizmetlerinden daha çok faydalanan baflka bir

13 Ünite 13 - Servet ve Sosyal Güvenlik Vergileri 243 mükellefin vergi yükünü çekmektedir. Öte yandan, ülkemizde uyguland gibi, birbirinden farkl nitelikte ve kalitede sosyal güvenlik hizmeti sunan kurumlar n varl da, üyeleri aras nda gelir da l m yönünden ayn aidat ödeseler bile, farkl etkiler yaratmaktad r. Sosyal güvenlik vergileri nin iflverenler taraf ndan kolayca yans t labilmesine karfl n, iflgörenler veya çal flanlar taraf ndan yans t labilmeleri, ancak, çok özel koflullar alt nda ve s n rl bir biçimde gerçekleflmektedir. Bu nedenle, afla da, verginin yans t lmas konusu iflverenler ve iflgörenler yönünden ayr ayr ele al nmaktad r. flverenlerin Yans tmas Durumu flverenler ödedikleri sosyal güvenlik vergilerini, tüketim vergilerine iliflkin aç klamalar m zda ortaya koydu umuz gibi, ileriye ve geriye do ru kolayca yans tabilirler. Sosyal güvenlik vergilerinin ileriye do ru kolayca yans t lmas, verginin bir maliyet unsuru olarak fiyatlar içinde tüketicilere aktar lmas d r. flverenlerin vergiyi ileriye do ru yans tabilmeleri için arz e risinin esnek olmamas gerekir. Arz e risinin esnekli i s f r oldu unda, verginin tamam tüketicilere yans t labilmektedir. Buna karfl n, üretilen mal n ikame olanaklar n n artmas ya da talep e risinin giderek daha esnek olmas durumunda, verginin önemli bir bölümü üretici ya da sat c üzerinde yerleflmektedir. Arz ve talep esnekliklerinin verginin ileriye yans t lmas na olanak vermedi i durumlarda ise, iflveren ödedi i sosyal güvenlik vergisini kolayca geriye ya da üretim faktörlerine yans tabilir. Verginin geriye do ru yans t lmas ise, genellikle hammadde satanlara düflük fiyat ödeyerek ya da memur ve iflçilerin maafllar azalt larak gerçeklefltirilmektedir. Verginin yans t lmas bazen verginin transformasyonu biçiminde de ortaya ç kabilmektedir. Örne in, vergi nedeniyle yüksek maafl ve ücret ödeme yerine, makine kullanarak sosyal güvenlik vergilerinden kurtulma gibi. Kuflkusuz ki, sosyal güvenlik vergilerinin geriye do ru yans t lmas, üretilen mal ve hizmetlerin arz ve talep esneklikleri ile iflgücü arz e risinin esnekli ine ba l olarak de iflebilecektir. flgörenin Yans tmas Durumu Sosyal güvenlik vergilerinin çal flanlar taraf ndan yans t lmas son derece güçtür. Ancak, emek arz e risinin k smen esnek oldu u durumda, verginin bir k sm iflverene yans t labilmektedir. Afla da her iki durum da aç klanmaktad r. Emek arz e risinin esnek olmad durum: Böyle bir durumda iflsizlik yayg n oldu undan, fiekil 13.1 de gösterildi i gibi, emek arz e risi yatay eksene diktir ve bu nedenle ücret düzeyini art rmadan da iflçi çal flt rma olana bulunmaktad r. Gerçekten, ücret düzeyinin düflürülmesi durumunda bile, yine de çal flmaya raz olacak çok say da iflçi bulunmaktad r. Bu nedenle, ücret üzerine konulan bir vergiyi çal flanlar n yans tmalar olana bulunmamaktad r. fiekil 13.1 de emek arz e risi S ile emek talep e risi D nin kesim noktas olan E 0 denge noktas na göre, L 0 düzeyinde emek arz edilmekte, bu noktada ücret düzeyi ise, W 0 olmaktad r. fiimdi, ücret üzerine konulan bir sosyal güvenlik vergisi nedeniyle ifl gücü talebini gösteren e rinin afla ya do ru kayd n varsayal m.

14 244 Kamu Ekonomisi fiekil 13.1 Emek Arz E risinin Esnek Olmas Durumunda Verginin Yans t lmas y Ücret vergi w 0 S E 0 Emek arz e risinin esnekli inin s f r olmas durumunda, sosyal güvenlik vergisinin tamam (taral alanla gösterilen k s m) iflgören üzerinde kalmaktad r. w t 0 E t L 0 D D t x Çal flma saati Bu durumda, vergiden sonraki talep e risi D t ile ifl gücü arz e risi S nin kesim noktas olan, yani E t denge noktas nda, vergi sonras ücret düzeyi W t olmaktad r. Anlafl lmaktad r ki, emek arz e risinin esnek olmamas durumunda, ücret üzerine konulan bir sosyal güvenlik vergisi nedeniyle ücret, vergi kadar düflmekte, emek arz ise, vergi öncesi düzeyini korumakta oldu undan, ifl gören vergiyi yans tamamaktad r. Ayr ca, emek arz e risinin bu durumu nedeniyle, iflveren kendi ödedi i sosyal güvenlik vergisinin bir bölümünü de geriye do ru, ifl görenin üzerine yans tabilmektedir. Bu anlat lan nedenlerle ekonomide iflsizli in yayg n oldu u durumlarda reel ücret düzeyi son derece azalmaktad r. Emek arz e risinin k smen esnek oldu u durum: Emek arz e risinin k smen esnek olmas durumunda, çal flanlar n, ödedikleri sosyal güvenlik vergilerinin bir bölümünü kendileri öderken, geriye kalan k sm n iflverene yans tmalar olana bulunmaktad r. Bu durum fiekil 13.2 de gösterilmektedir. fiekil 13.2 Emek Arz E risinin K smen Esnek Olmas Durumunda Verginin Yans t lmas Ücret vergi y w b S Emek arz e risinin esnek ve sendikalar n güçlü olmas durumunda, verginin, dikey çizgili dikdörtgenin alan na eflit k sm iflgörene yans t l rken; yatay çizgili dikdörtgenin alan na eflit k sm ise iflverene yans t lmaktad r. w 0 w t 0 L t E t E 0 F L 0 D D t x Çal flma saati fiekil 13.2 ye göre, k smen esnek olan emek arz ve talep e rilerinin kesim noktas olan E 0 denge noktas nda, ifl gören L 0 saat kadar çal flarak, W 0 ücretini elde etmektedir. fiimdi, ifl görenin ücreti üzerine konulan bir sosyal güvenlik vergisi nedeniyle, ifl gücü talep e risinin D t olarak afla ya do ru kayd n varsayal m. Bu durumda, vergi sonras yeni denge noktas n gösteren E t ye göre, ücret W t ye dü-

15 Ünite 13 - Servet ve Sosyal Güvenlik Vergileri 245 flerken, ifl gücü arz L 0 dan L t ye düflecektir. Bu durumda toplam verginin, dikey çizgilerle gösterilen dikdörtgenin alan na eflit olan bölümünün ifl gören taraf ndan ifl verene yans t ld, altta gösterilen yatay çizgili dikdörtgenin alan na eflit olan k sm n n ise ifl gören üzerinde kald anlafl lmaktad r. fl görenin ücreti üzerine konulan bir verginin hangi oranda ifl gören ve iflveren aras nda yans t ld ktan sonra paylafl laca ise, emek arz ve emek talep e rilerinin esneklikleri aras ndaki orana ba l olmaktad r. Çal flanlar hangi koflullarda sosyal güvenlik vergilerini yans tabilirler? fiekil 13.1 ve fiekil 13.2 yi inceleyerek aç klay n z. SIRA S ZDE KALDOR, Nicholas ( ) Özellikle büyüme ve vergileme konular nda yapt çal flmalarla tan nan Macar ekonomist. London School of Economics ve Cambridge Üniversitelerinde ö retim üyeli inin yan s ra, Türkiye nin de dahil oldu u birçok ülke ve uluslararas kuruluflta dan flmanl k yapm flt r. Kaldor un gelifltirdi i Harcama Vergisi modeli Birleflmifl Milletler taraf ndan da benimsenen önemli bir çal flmad r.

16 246 Kamu Ekonomisi Özet AMAÇ 1 AMAÇ 2 Geliflmifl ülkelerde uygulanan genel servet vergisinin ve baz servet unsurlar n n spesifik olarak vergilendirildi i di er servet vergilerinin temel özelliklerini aç klamak. Gelir ve tüketim vergileri d fl ndaki di er vergiler içinde en önemlisi servet vergileridir. Servet vergileri toplam vergi gelirleri içinde oldukça az bir yer tutan, ancak önemli sosyal ve ekonomik etkileri olan bir vergidir. Servet vergileri, günümüzde, gelir da l m n iyilefltirmek ve di er vergi kay p ve kaçamaklar n önlemek amac yla uygulanmaktad r. Uygulamada servet vergileri, ya bütün servet unsurlar n n tamam n kapsayacak biçimde genel olarak, ya da baz servet unsurlar n n spesifik olarak vergilendirilmesi biçiminde uygulanmaktad r. Spesifik özellikli mülkiyet vergilerine örnek olarak, veraset ve intikal vergisi ile, emlak vergisini, genel servet vergilerine örnek olarak ise bireysel servet vergisini gösterebiliriz. Servet vergilerinin gelir da l m n iyilefltirici, kaynak ay r m nda etkinli i sa lay c, kay t d fl ekonomiyi ortadan kald r c etkilerini belirlemek. Geliflmifl Avrupa ülkelerinde baflar yla uygulanm fl olan genel bir servet vergisi, kamu ekonomisinin üç temel fonksiyonu ile son derece uyumludur. Genel bir servet vergisi gelir da l m n iyilefltirmesi, enflasyonu önlemesi, kay t d fl ekonomiyi kontrol etmesi ve yoksullu u önleyici özellikleri nedeniyle bir çok ülkede baflar yla uygulanm flt r. Türkiye de geliflmifl ülkelerde uyguland biçimde bir servet vergisinin uygulamaya konulamamas, ekonomi genelinde kamu ekonomisi hedeflerinden uzaklafl lmas na yol açm flt r. AMAÇ 3 AMAÇ 4 Bir tür kamusal mal say lan sosyal güvenlik hizmetlerini finanse eden sosyal güvenlik vergilerinin önemini ve özelliklerini saptamak. Sosyal güvenlik vergileri, bireylerin karfl laflt klar iflsizlik, emeklilik, hastal k gibi sosyal riskleri karfl - lamak amac yla sosyal güvenlik kurulufllar taraf ndan sunulan hizmetlerin finansman için al nmaktad r. Bu hizmetler özellikle geliflmifl ülkelerde kapsaml bir biçimde sunulmaktad r. Yayg n uygulamaya göre, bu hizmetler, çal flanlar n ödedikleri primler, iflverinin katk paylar ve devletin ödedi i katk lar n oluflturdu u sosyal güvenlik fonundan finanse edilmektedir. Sosyal güvenlik vergilerinin kamu ekonomisinin temel fonksiyonlar üzerindeki etkilerini aç klamak. Sosyal güvenlik vergilerinin kamu ekonomisinin temel fonksiyonlar üzerindeki etkisi daha çok gelir da l m yönünden ortaya ç kmaktad r. Sosyal güvenlik vergileri gelir da l m n farkl biçimlerde etkilemektedir. Örne in, sosyal güvenlik vergilerinin yans t larak, genellikle çal flanlar üzerinde kalmas durumunda gelir da l m olumsuz yönde etkilenmektedir. Di er taraftan, sosyal güvenlik sisteminin, çal flanlara bu tür hizmetleri kollektif tüketim özelli i nedeniyle daha ucuza sa lamas ise gelir da l m n olumlu yönde etkilemektedir. Sosyal güvenlik vergileri genellikle çal flanlara aktar lmaktad r. Çal flanlara aktar lamayan sosyal güvenlik vergileri ise, üretici firma taraf ndan üretilen mal ve hizmetlerin fiyatlar içinde tüketicilere yans t l r. Verginin aktar lmas ve yans t lmas mekanizmas n n iflleyebilmesi için emek ve üretilen mal ve hizmetle ilgili arz ve talep esnekliklerinin uygun olmas gerekmektedir.

17 Ünite 13 - Servet ve Sosyal Güvenlik Vergileri 247 Kendimizi S nayal m 1. Afla daki vergilerden hangisi geliflmifl ülkelerde uyguland halde ülkemizde uygulanmamaktad r? a. Bireysel gelir vergisi b. Özel tüketim vergisi c. Bireysel servet vergisi d. Motorlu kâra tafl tlar vergisi e. Gelir vergisi 2. Afla dakilerden hangisi bireysel servet vergisinin özelliklerinden biri de ildir? a. Gelir da l m n olumlu etkilemesi b. Kaynak ay r m nda etkinli i sa lamas c. Ekonomik istikrar sa lamada katk da bulunmas d. Devletin vergi gelirlerini azaltmas e. Kay t d fl ekonomiyi önlemesi 3. Servet vergisi afla daki ülkelerden hangisinde uygulanmaz? a. skandinavya ülkelerinde b. Sosyalist ülkelerde b. Fransa da c. Hollanda da d. Almanya da 4. Bireysel servet vergisi genellikle afla daki oranlardan hangisiyle uygulan r? a. Gelir vergisi oran yla b. Gelir vergisi oran ndan daha yüksek bir oranla c. % 1-5 aras nda de iflen bir oranla d. Özel tüketim vergisi oran yla e. Katma de er vergisi oran yla 5. Afla daki vergilerden hangisi gelir da l m n en olumlu yönde etkiler? a. Yüksek oranl katma de er vergisi b. Azalan oranl bir gelir vergisi c. Düflük oranl bir servet vergisi d. Düflük oranl bir kurumlar vergisi e. Yüksek oranl bir kurumlar vergisi 6. Afla daki vergilerden hangisi kaynak ay r m nda etkinli i en olumlu yönde etkiler? a. Potansiyel Has la Vergisi b. Bireysel gelir vergisi c. Özel tüketim vergisi d. Perakende sat fl vergisi e. Muamele vergisi 7. Veraset ve intikal vergisinin en önemli amac nedir? a. Kaynak ay r m nda etkinli i sa lamak b. Ekonomik istikrar sa lamak c. Gelir da l m n iyilefltirmek d. Devletin vergi gelirlerini art rmak e. Fiyat istikrar n sa lamak 8. Afla dakilerden hangisi Türkiye de uygulanmakta olan bir servet vergisi de ildir? a. Genel servet vergisi b. Veraset ve intikal vergisi c. Emlâk vergisi d. Motorlu kara tafl tlar vergisi e. Tafl t al m vergisi 9. Bireysel servet vergisi nas l bir servet vergisidir? a. K smi servet vergisidir. b. Genel servet vergisidir. c. Ola anüstü servet vergisidir. d. Özel servet vergisidir. e. Servet transferi vergisidir. 10. Türk vergi sisteminde en az vergi geliri afla daki vergilerden hangisi ile sa lanmaktad r? a. Bireysel gelir vergisi b. Kurumlar vergisi c. Veraset ve intikal vergisi d. Tüketim vergileri e. Sosyal güvenlik vergileri

18 248 Kamu Ekonomisi Yaflam n çinden Sosyal Güvenli in Faturas A r ANKARA Bütçede en büyük karadelik lerden biri olmaya devam eden sosyal güvenlik aç klar, SSK, Ba -Kur ve Emekli Sand n n tek çat alt nda toplanmas ve genel sa l k sigortas yla da kapat lamayacak. Sosyal güvenlik kurulufllar - n n tek çat alt nda toplanmas modeli kapsam nda oluflturulacak genel sa l k sigortas n n y ll k finansman ihtiyac 7.9 milyar dolar olarak hesapland. Bunun da 2 milyar dolar devletin kamu çal - flanlar ad na ödeyece i miktar olmak üzere toplam 6.4 milyar dolar sa l k primi tahsilat yla karfl lanacak. Sistemde oluflacak 1.5 milyar dolarl k aç k yine devletçe kapat lacak. Buna göre sistemin devlete yükü y lda 3.5 milyar dolar bulacak. Çal flma ve Sosyal Güvenlik Bakanl nda yürütülen sosyal güvenlik kurulufllar n n tek çat da toplanmas ve genel sa l k sigortas çal flmalar, sistemin maliyet analizlerini alternatifleriyle ortaya koydu. Bu kapsamda bir varsay ma göre Emekli Sand na ba l memurlar ile SSK ya ba l kamu çal - flanlar n n iflvereni olan devlet bu çal flanlar için 597 milyon dolarl k sigorta primi ödeyecek. flveren pay ve ödeme gücü olmayanlar için de toplam 2 milyaar dolarl k prim ödenecek. Bu durumda sistemin devlete toplam maliyeti 4.1 milyar dolara ç - kacak. (anka) Kaynak: RAD KAL, 14 fiubat 2003.