T azminat,maddi veya manevi zarar veya ekonomik kayb n telafi edilmesine

Transkript

1 TAZM NATLARIN HUKUKSAL VE VERG SEL BOYUTU Ercan ALPTÜK Gelirler Baflkontrolörü I- G R fi T azminat,maddi veya manevi zarar veya ekonomik kayb n telafi edilmesine yönelik olarak zarar verenler ile ekonomik kay plara neden olanlar taraf ndan üstlenilen bedel olarak tarif edilebilir.bu k sa tan mlamadan ayr olarak tazminat konusu hukuksal bazda daha genifl bir ifadeyle de aç klanabilir.tazminatlar n vergisel boyutu yaz m z n ana konusunu oluflturmakla beraber genel olarak tazminatlarla ilgili bilgi vermek ve bu bilgileri irdelemekte fayda bulunmaktad r. Tazminatlar asl nda ifl hukukundan kaynaklanan kökeni nedeni ile taraflar daha çok iflveren ve çal flan olarak görünmekle beraber,kiflilik haklar nedeniyle medeni hukuku,ticaret yaflam n n gerektirdi i koflullar aç s ndan borçlar hukukunu ve ticaret hukukunu da içine alan genifl bir alana yay lm fl etkileriyle de erlendirilmesi gerekmektedir. Tazminatla giderilen zararlar n konusu mal veya mülkle do rudan ilgili olabilece i gibi insan yaflam na ve sa l na da ba lant kurulabilmektedir. fl hukuku aç s ndan tazminatlar ele ald m zda görmekteyiz ki ifl kazalar nedeniyle do an tazminat talepleri ve uygulamalar ön s rada gelen bir konu olmaktad r. II- TAZM NATLARIN HUKUKSAL BOYUTU Hukuk alan nda çal flanlar aç s ndan en karmafl k ve zor konulardan birisini tazminat hesaplamalar oluflturmaktad r.asl nda,tazminat bir nevi para cezas gibi görünebilir fakat gerek konu oldu u olaylar gerekse sonuçlar aç s ndan belirli bir standartta tan m kolayca yap labilecek bir tan mlamaya sahip bulunmamaktad r.bugünkü ça da,tazminat denilince öncelikle anlafl lan karfl l verilen zarardan veya tahribattan dolay ekonomik anlamda parasal nitelikte telafiye gidilmesidir. Zarar n belirlenmesi ve buna ba l olarak tazminat n takdiri yetkisi Borçlar Kanunu nun 43 ncü maddesi ile sadece yarg ca tan nan bir hak ve sorumluluktur.uygulamada ise ço u kez tazminat n hesaplanmas veya belirlenmesi bilirkifliye b rak lmaktad r.

2 Türk Hukuk sisteminde zarar hesaplanmas nda iki farkl ç k fl noktas mevcut bulunmaktad r.bu noktadaki temel ay r m gelecek dönem ve gerçekleflen dönem süreçleri üzerine gerçekleflmektedir. Zarar, genel anlamda mal varl nda meydana gelen bir azalmay ifade etmektedir.mal varl ndan ayr olarak insan kiflili ine yönelik haks z fiillerde bu aç klama yetersiz kalmaktad r,çünkü insan bedeni ya da kiflili i mal veya meta ile bir tutulamaz. III- TAZM NATLARIN G DER B O - YUTUNUN DE ERLEND R LMES Gelir Vergisi Kanunu nun 40 nc maddesinin 3.bendine göre iflle ilgili olmak flart yla mukavelenameye veya ilama veya kanun emrine istinaden ödenen zarar,ziyan ve tazminatlar vergi matrah n n tespitinde gider olarak kabul edilir.buna göre,ödenen tazminat n mutlaka yap lan faaliyet veya iflle ilgili olmas, ayr ca ödemenin mukavelename, ilam veya kanun emri gibi ba lay c hukuksal sonuç do uran belge veya kararlara dayanmas gerekmektedir.görüldü ü üzere,ödeme fonksiyonu tazminatlar n gider olarak kabul edilmesinde olmazsa olmaz koflullar ndan birisini oluflturmaktad r. Tazminatlar n vergisel yönden gider olarak kabul edilebilmesi için öncelikle iflle veya yap lan faaliyetle ilgili olmas gerekti ini belirtmifltik.bu noktada;iflle ilgili olmak ifadesinden anlafl lmas gereken,tazminat ödemelerinin iflin gerçeklefltirilmesi safhas nda kusurlu veya kusursuz bir fiil sonucunda ortaya ç km fl olmas ve ticari kazanc n elde edilmesine veya idame ettirilmesine yönelik olmas d r. Gider boyutu aç s ndan tazminatlar n de erlendirilmesinde karfl m za ç kan di er bir konu da mukaveleden kaynaklanan flartlar n yerine getirilmemesi veya söz konusu flartlar n geçeklefltirilememesi sonucunda oluflacak tazminatlar n durumudur.fakat,bu noktada hat rlanmas gereken konu bu mukavelenamenin yürürlükteki kanunlara,genel ahlaka ve iflin icab na ayk r olmamas gerekti idir.ayr ca,mukaveleye istinaden yap lan ödemelerin iflin cesametine uygun olmas,muvazaa d fl nda olmas ve vergi kaç rma kast tafl mamas gerekmektedir. 1 Tazminatlar n vergi yasalar aç s ndan gider olarak dikkate al nabilmesi için mutlak surette iflle ilgili olmas veya illiyet ba n n bulunmas zorunludur. Tazminat ödemelerinin iflletmelerin sahiplerinin kiflisel kusurlar ndan kaynaklanmas halinde bunlar n tümünün gider olarak kabul edilmesi mümkün de ildir. Bu düzenlemenin amac da muvazaal ödemelerin önüne geçilmek istenmesidir. Bu kapsamda,dikkate al nmas gereken di er bir özel durum da kanunlar n aç kça suç sayd bir fiil dolay s yla ödenen cezalar n kanun emrine veya mahkeme karar na dayansa da ödenen gider olarak kabul edilmeyece idir. 1 H.Kürflat fiah N, Zarar,Ziyan ve Tazminatlar n Gider Kayd,Vergi Sorunlar, Say :153,Haziran 2001.

3 Ücretli olarak çal fl rken tutuklanan,ancak ceza mahkemeleri taraf ndan haks z tutukland klar n n anlafl lmas üzerine 466 Say l Kanun a 2 göre maddi ve manevi tazminat ödenmesine hükmedilenlere,ücretlinin çal flmad günlerin karfl l nda mahkeme karar - na dayan larak ödenen tazminatlar n,g.v.k. nun 2 nci maddesinde belirtilen gelir unsurlar - n n d fl nda kalmas nedeniyle gelir vergisine tabi tutulmamas gerekmektedir. Ayn flekilde, 7338 Say l Veraset ve ntikal Vergisi Kanunu 3 hükümleri gere ince de maddi ve manevi bir zarar mukabili verilen tazminatlar n ivazs z say lmayaca kabul edilmifltir.bu itibarla,466 Say l Kanun a göre verilen maddi ve manevi tazminatlar n Veraset ve ntikal Vergisinden de müstesna tutulmas gerekmektedir. 4 Tazminatlar n gider olarak kabul edilebilmesi için söz konusu tazminatlar n dayana olan sözleflmelerin mutlak surette iflin gerçeklefltirilmesinden veya yap lmas ndan önce düzenlenerek akdedilmesi gerekmektedir. E er, ilgili sözleflme tazminat ödemesinden sonra yap l rsa bu aç kça kanuna karfl muvazaa do uracakt r.ayr ca,ortaya ç - kan tazminat n ortaya ç kan zarara eflit veya uyumlu olmas beklenmelidir. Tazminat n kesinleflmesi,gider kayd - n n yap labilmesi için yeterli olup,yaln zca ödeme flart na ba lanamaz. IV- T CAR filetme PERSONEL - N N SEBEB YET VERD Z A - RARLARIN G DER B O - YUTUNDA DE ERLEND R LMES Baflkalar n çal flt ranlar n,bu kiflilerin üçüncü kiflilere zarar vermeleri söz konusu oldu unda do rudan u ran lan zararlardan sorumlu olmaktad rlar.borçlar Kanunu nun 55 nci maddesinde düzenlendi i üzere,istihdam edenlerin bu sorumlulu u bir nevi kusursuz sorumluluk türünü oluflturmaktad r. stihdam edenlerin sorumluluklar n n hukuken do abilmesi için öncelikle zarar veren kiflinin iflverene do rudan tabi olmas ve onun emir ve talimatlar kapsam nda çal flmas gerekmektedir.sorumluluk için ayr ca,çal - flan kiflinin iflin gerçeklefltirilmesi safhas nda ortaya bir zarar ç karmas gerekir.buradaki hassas nokta, zarar n iflverene ait iflin yap lmas s ras nda ortaya ç kmas d r. stihdam edenlerin do rudan do ruya bir kusuru olmasa dahi çal flt rd personelin haks z fiili nedeniyle sorumlulu u ortaya ç kmaktad r ki bu sorumluluk kusursuz sorumluluk olarak tan mlanmaktad r.bu tür sorumluluk tipinde iflveren tüm önlemleri alm fl olsa dahi e er bir zarar meydan gelmiflse sorumlu tutulacakt r. flverenin zarardan sorumlu tutulabilmesi için iflletme ile zarar aras nda bir illiyet ba n n kurulmas gerekir aksi halde sorumluluktan bahsetmenin hukuki bir dayana tarih ve say l Resmi Gazete de yay nlanm flt r tarih ve say l Resmi Gazete de yay nlanm flt r. 4 Maliye Bakanl n n tarih ve /30999 say l Özelgesi.

4 kalmayacakt r. flverenin sorumlu tutulabilmesi için ön koflullardan en önemlisi iflverenle çal flan aras nda bir istihdam iliflkisinin varl aranmakta, bunun d fl nda zarar n hizmetin ifas s ras nda gerçeklefltirilmesi ve ayr ca zarar n çal flt r lan personelin haks z fiili sonucunda meydana gelmesi gerekmektedir. flte tüm bu flartlar n birlikte gerçekleflmesi sonucunda iflverenin ödemeye mahkum oldu u tazminatlar n gider boyutu de erlendirmeye konu olmaktad r.borçlar Kanunu nun 55 nci maddesinde belirlenen sorumluluk kapsam nda ortaya ç kan tazminatlar iflverenin flahsi suçlar ndan kaynakland kabul edilece inden Gelir Vergisi Kanunu nun ilgili hükümlerine göre gider olarak kabul edilmesi mümkün olamayacakt r. V- KATMA DE ER VERG S YÖNÜNDEN TAZM NATLAR Bir mal teslimi veya hizmet ifas ile ilgili bulunan tazminatlar n KDV ne tabi olaca aç kt r.çünkü, söz konusu mal teslimi veya hizmet ifalar sözleflme kaynakl oldu u için tazminatlar n ödenmesine iliflkin yasal dayana n da bu kaynaktan güç alaca n söylemek yanl fl olmayacakt r.do rudan do ruya mal teslimi veya hizmet ifas ile iliflkilendirilemeyen tazminatlar n mesnedi belirsiz bir nitelik kazanaca ndan bu flekilde ortaya ç kan tazminatlar n katma de er vergisinin konusuna girmesi mümkün olamaz. Herhangi bir sözleflmenin yap ld ktan sonra taraflardan biri taraf ndan feshedilmesi nedeniyle cayan taraf n karfl tarafa ödedi i tazminatlar bir teslim veya hizmetin karfl l n oluflturmad - ndan katma de er vergisine tabi bulunmamaktad r.bu tazminatlar n Gelir Vergisi Kanunu na göre ticari kazanç veya serbest meslek kazanc olarak kabul edilmesi gerekmektedir. 5 VI- S GORTA HASAR TAZM NATLARININ VERG SEL BOYUTU 3065 Say l Katma De er Vergisi Kanunu nun 17/e maddesine göre; Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi kapsam na giren ifllemler ile sigorta acenta ve prodüktörlerinin sigorta muamelelerine iliflkin ifllemleri Katma De er Vergisi nden istisna edilmifltir.bu itibarla,sigorta flirketlerinin KDV ile nihai tüketicilik vasf d fl nda bir ba lant s bulunmamaktad r. Uygulama safhas nda sigorta flirketleri k smi zararlarda tamir veya onar m faturas verildi inde katma de er vergisini de kapsayan tutar öderken,söz konusu tamir veya onar m yapt r lmazsa katma de er vergisini içermeyen tutar ödeme yoluna gitmektedirler. Fakat, hasar tazminat n n tam olarak ödenmesi,meydana gelen hasar n tamir edilmesi veya onar lmas flart na ba lanamaz.sigorta hasar tazminat ödemesi asl nda KDV Kanunu nun 17/e maddesi gere i Banka ve Sigorta Muameleleri Vergisi kapsam na girmektedir.tamirat veya ona r m faturalar nda mevcut bulunan katma de er vergisinin bu 5 Abdullah TOLU, Gecikme Cezalar ve Tazminatlarda Katma De er Vergisi,Yaklafl m, A ustos 2000,Say :92.

5 nedenle,ilgili Kanunun 30/a maddesi gere ince vergiden istisna edilmifl hizmet ifas ile ilgili vergi kapsam nda kabul edilmesi gerekti inden indirilmemesi do ru olacakt r.esasen,tamirat veya onar m faturas sigortal ad na düzenleniyor olsa bile gerçekte sigortal - n n yapt ödeme do rudan sigorta flirketini ilgilendirmekte ve tazminat makbuzu karfl l nda ilgili tutar sigorta flirketinden tahsil edilebilmektedir. VII- SONUÇ Vergi kanunlar gere i mukavelename,ilam veya kanun emri olmaks z n, r zaen ödenen tazminatlar bu kapsamda gider yaz lmaz ve herhangi bir ispatlay c belgeye dayanmayan tazminat ödemesinin gider kaydedilmesi de mümkün de ildir.ayr ca ödemenin flahsi kusurdan kaynaklanmamas ve mevzuat ayk r l k teflkil eden bir fiilden kaynaklanmama-s da aran lan özel flartlar aras ndad r. Tazminatlar; iflletmeler için yap lan ifl veya faaliyetle ilgili oldu u sürece, vergi yasalar na göre kanunen kabule edilen gider mahiyetindedir.fakat,kanundan kaynaklanan bu hakk n kullan labilmesi için sözleflme,mahkeme karar veya kanun emrine dayanmas gerekmektedir.sonuç itibariyle, iflverenin kiflisel kusuru ya da kusursuz sorumlulu undan do abilecek tazminatlar ile sözleflme veya mahkeme karar - na dayansa bile kanunlar n aç kça suç sayd fiiller nedeniyle ödenen tazminatlar n da gider olarak yasal defter kay tlar na yans t lmas kabul edilmemektedir.