Transkript

1

2

3 ISBN ÝSTANBUL BÜYÜKÞEHÝR BELEDÝYESÝ SANAT VE MESLEK EÐÝTÝMÝ KURSLARI (ÝSMEK) YAYINLARI Branþ Kitaplarý Serisi Editör: Muhammet ALTINTAÞ Yayýna Hazýrlýk: ÝSMEK Yayýn Editörlüðü Mizanpaj: Kahraman SARI - Melih SERGEK Kapak: Melih SERGEK Tashih: Dilek CAN, Hatice GÖZLEMECÝ Baský: Yýldýzlar Matbaacýlýk (Bu kitap Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eðitimi Kurslarý (ÝSMEK) nýn bir kültür hizmeti olup ücretsizdir. Kitabýn metin, görsel malzeme v.b. her türlü yasal sorumluluðu yazarlarýna aittir. )

4 Ersin ERSAVAÞ - Ýbrahim KARAROÐLU

5 BAÞKAN DAN... Müzik insanoðlunun gönül telinden çýkan güzelliklerin, yaþadýðýmýz hayata renk katan ölçülü ve ahenkli týnýlarýdýr. Geçmiþimizde Hikmete dair fen diye adlandýrýlan musiki aklýn ve kalbin birlikteliðiyle ortaya çýkmýþtýr. Köklü medeniyet çýnarýmýzýn dallarýndan biri de þüphesiz Türk musikisidir. Atalarýmýz saz ve sözün ehemmiyetini bildikleri için sanatçýlara her zaman deðer vermiþler çeþitli imkanlar sunmuþlardýr. Medeniyetimizin baþkenti Ýstanbul, diðer sanatlarda olduðu gibi klasik Türk müziðine de önemli icracýlar ve bestekarlar yetiþtirmiþ münbit bir þehirdir. Her semtinde bir bestekârýn izlerini görmek bizim için gurur vesilesidir. Tarihin bize yüklediði bu mesuliyet ise her semte musikimizi götürmek ve gelecek kuþaklara maziden gelen bu hoþ sadâyý aktarmaktýr. Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi olarak ÝSMEK vasýtasýyla Ýstanbullulara ücretsiz olarak sunduðumuz sanat ve meslek eðitimleri içerisinde müzik eðitimleri önemli yer tutmaktadýr. 2 yýllýk eðitim veren Müzik Ýhtisas Merkezleri nin yaný sýra pek çok kurs merkezimizde ud, kanun, ney, keman, tambur, klasik kemençe, piyano, gitar, kaval, baðlama gibi branþlar bulunmaktadýr. Müzik eðitimlerimiz Ýstanbullular tarafýndan yoðun ilgi görmektedir. Sanat alanýndaki yayýnlarý ile de adýndan baþarýyla söz ettiren ÝSMEK, branþ kitaplarýna bir yenisini daha ekleyerek, Temel Ud Eðitimi kitabýný kursiyerlerin ve ilgililerin beðenisine sunmuþtur. Ud un tarihçesinden, teknik özelliklerine, makam bilgisinden saz eserlerine kadar geniþ bir yelpaze içinde ele alýnan kitap, çok titiz bir çalýþmanýn ürünü olarak ellerimizde durmaktadýr. Bu deðerli yapýtýn bizlere ulaþmasýný saðlayan, kitapta emeði geçen herkesin ellerine saðlýk diyorum ve bu baþarýlý çalýþmalarýndan dolayý kendilerini tebrik ediyorum Bütün Ýstanbullulara musikinin eþsiz güzellikteki ahengine benzer bir yaþam dileklerimle. 4

6 Çok insan anlayamaz eski mûsýkîmizden, Ve ondan anlamayan, bir þey anlamaz bizden!.. Yahyâ Kemâl Beyatlý 5

7 ÝÇÝNDEKÝLER 1. BÖLÜM / UD HAKKINDA Ud Sazý Hakkýnda...11 Ud'un Teknik Yapýsý ve Özellikleri Ud'un Akort Çeþitleri Mýzrap Ud Metodlarý...18 Udiler Sazýmýzý Bugünlere Taþýyan Meþhur Udilerimiz...19 Yaþayan Meþhur Bazý Udiler BÖLÜM / TUTUÞ ve PARMAK EGZERSÝZLERÝ Tutuþ ve Parmak Egzersizleri Tutuþ Poziyonlarý Açýk Tellerde Çalýþmalar Açýk Tellerde Uzatmalý (Noktalý) Nota Çalýþmalarý Açýk Tellerde Üçleme (Triole) Çalýþmalarý Açýk Tellerde Es (Durma) Çalýþmalarý Kolonlar ve Sesler Parmak Kombinasyon Çalýþmalarý Makam Çalýþmalarý Buselik Makamý Buselik Peþrevi Buselik Yürük Semai Buselik Þarký Rast Makamý Rast Peþrevi Rast Saz Semaisi Rast Yürük Semai Rast Þarký Uþþak Makamý Uþþak Peþrevi Uþþak Þarký Hüseyni Makamý Hüseyni Saz Semaisi Hüseyni Yürük Semai Hüseyni Þarký Mahur Makamý Mahur Peþrev Mahur Saz Semaisi Mahur Þarký Segâh Makamý Segâh Peþrevi Segâh Yürük Semai Segâh Þarký Acemaþiran Makamý Acemaþiran Peþrev Acemaþiran Saz Semaisi Acemaþiran Þarký Hicaz Ailesi Makamlarý Hicaz Hümâyun Makamý Hicaz Makamý Hicaz Uzzâl Makamý Zirgüleli Hicaz Makamý Hicaz Humayun Peþrevi Hicaz Yürük Semai Hicaz Þarký Nihavend Makamý Mini Mini Bir Nihavend Peþrevi Nihavend Saz Semaisi Nihavend Yürük Semai Nihavend Þarký

8 Kürdili-Hicazkâr Makamý Kürdili-Hicazkâr Peþrevi Kürdili-Hicazkâr Saz Semaisi Kürdili-Hicazkâr Peþrevi Kürdili-Hicazkâr Þarký Hicazkâr Makamý Hicazkâr Peþrev Hicazkâr Saz Semaisi Hicazkâr Nakýþ Beste Hicazkâr Þarký Hüzzam Makamý Hüzzam Peþrevi Hüzzam Saz Semaisi Hüzzam Þarký Karcýðar Makamý Karcýðar Makamý Peþrevi Karcýðar Saz Makamý Karcýðar Köçekçe Karcýðar Þarký Muhayyer Makamý Muhayyer Peþrevi Muhayyer Saz Semaisi Muhayyer Þarký BÖLÜM / SÜSLEME TEKNÝKLERÝ Süsleme Teknikleri Çarpma A. Tek Nota a. Deðerini Kendinden Önce Gelen Notadan Alma Þekli. 167 Ayný Ses Arasýnda Çarpma Egzersizi Ýnici ve Çýkýcý Ýki Ses Arasýnda Çarpma Egzersizi b. Deðerini Kendinden Sonra Gelen Notadan Alma Þekli B. Ýki Nota (Çift Çarpma) a. Deðerini Kendinden Önce Gelen Notadan Alma Þekli. 169 b. Deðerini Kendinden Sonra Gelen Notadan Alma Þekli Grupetto (Üç Nota) Tril Legato Çalýþmalarý A. Çýkýcý Legato a. Ýlk Nota Açýk Telde Olursa b. Ýlk Nota Kapalý Telde Olursa B. Ýnici Legato Ajelite Egzersizleri A. Hýzlanma Teknikleri B. Pozisyonlarda Hýzlý Geçiþ Pozisyon Deðiþimi Çalýþmalarý A. Çarpmasýz Pozisyon Deðiþimi B. Çapmalý Pozisyon Deðiþimleri C. Ýki Telde 3'lü, 6'lý ve 10'lu Pozisyon Deðiþimleri BÖLÜM / KÜÇÜK ALBÜM Hüseyni Oyun Havasý Þehnaz Longa Nihavend Longa Çargah Sirto Sultani-Yegâh Sirto Rast Saz Eseri Nikriz Longa Hicaz Mandýra Yazarlar Hakkýnda Kaynakça

9 ÖNSÖZ Türk müziðinin en eski sazlarýndan biri olan ud, gerek halk müziðinde gerekse klasik Türk müziðinde yaygýn bir þekilde kullanýlmaktadýr. Ud un ses itibariyle kulaða hoþ gelen bir týnýsýnýn olmasý ve Türk müziði perde sisteminin en ince ayrýntýlarýný verebilen teknik yapýsý bu yaygýnlýkta etkili olmuþtur. Osmanlý Ýmparatorluðu döneminde bilhassa Ýstanbul da sazendelerin itibar görmesi, saray ve konak çevrelerince himaye edilmesi diðer sazlarýmýz gibi udun da hak ettiði yere kavuþmasýný saðlamýþtýr. 19. yüzyýlda özellikle hanýmlarýn ilgi gösterdiði bu saz 20. yüzyýlda Peygamber torunu olan Þerif Muhiddin Targan ile dünyaya açýlmýþtýr. Günümüzde Türk udilerin icrasý en ileri seviyesine ulaþmýþ, uluslar arasý konserlere katýlan sanatçýlarýmýzýn sayýsý epeyce artmýþtýr. Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi Sanat ve Meslek Eðitimi Kurslarý (ÝSMEK), Türk müziði eðitimine ciddiyetle yaklaþmakta ve geleneksel sazlarýmýzýn genç kuþaklarca benimsenmesi için büyük fedakârlýklar göstermektedir. Son yýllarda açýlan Müzik Ýhtisas Merkezleri nde ve birçok kurs merkezinde yüzlerce öðrenci ud sazýna ilgi göstermektedir. Bizler ud eðitiminde hocalarýmýzdan aldýðýmýz akademik birikimi öðrencilerimize aktarýrken bilgimizi bir disiplin içerisinde vermenin gayreti içerisindeyiz. Elinizdeki çalýþma bütün kurs merkezlerinde ortak müfredatýn uygulanmasý ve eþ zamanlý öðretim için bir zorunluluk haline gelmiþti. Çalýþmamýzýn yayýnlanmasý için bize imkân tanýyan ve kültür deðerlerimize sahip çýkan baþta Büyükþehir Belediye Baþkanýmýz Sn. Kadir Topbaþ olmak üzere tüm ÝSMEK yöneticilerine þükranlarýmýzý arz ederiz. Ersin ERSAVAÞ - Ýbrahim KARAROÐLU ÝSMEK Ud Usta Öðreticileri 8

10 TAVSÝYELER Bu kitaptaki konularýn ve egzersizlerin daha iyi algýlanýp saðlýklý sonuçlar elde edilebilmesi için birkaç detaydan bahsetmemiz gerekir. Öncelikle þunu belirtmek isteriz ki bu kitap bir ud metodu kitabý deðildir. Sadece temel ud eðitimi giriþ kitabýdýr. Konularýn alt baþlýklarýnýn ve egzersizlerin detaylarýnýn minimum düzeyde olmasýnýn sebebi budur. Hocanýzýn eðitimi ve bilgileri doðrultusunda bu kitabý takip etmenizi öneririz. Egzersizlerinizi mümkün olduðu sürece ezberleyerek çalýþýnýz. Temel egzersizlerinizi her zaman çalýþmalýsýnýz. Sað ve sol elinizi gözlem altýnda tutarak doðru tutuþ ve vuruþlara dikkat ediniz. Ýcra tekniklerinin sonunda tavýr ve üslup edinme konusunda kitabýmýzda adý geçen udilerin ses kayýtlarýný dinleyin. Notaya alýnmýþ taksim örneklerini inceleyin. Kitabýn sonlarýna doðru taksim konusuna da deðinileceði için þimdiden solfej ve nazariyat eðitiminizin saðlam olmaya baþlamasý gerekmektedir. Bunun için solfej derslerinizi iyi takip edin. Bütün egzersizleri metronom ile yapmanýzý tavsiye ederiz. Hocanýzýn belirlediði günlük periodik çalýþmalarý devamlý ve düzenli bir þekilde ayný saatlerde uygulamanýz gereklidir. Egzersizlerinizi çalýþýrken sabýrlý olmaya gayret edin. Acele edip bir an önce çalmaya çalýþmayýn. Yeteneðinizi ancak düzenli bir çalýþma ile pekiþtireceðinizi asla unutmayýn. Udunuzun her zaman doðru akortlu olmasý lazýmdýr. Tellerinizi 3 ila 6 ayda bir yenisi ile deðiþtirmelisiniz. Tellerinizin uzun sürede kullanmanýz için, her çalýþýnýzdan sonra muhakkak kuru bir bezle klavyenin üzerinden siliniz. Son olarak diyeceðimiz udunuzu çok iyi bir þekilde muhafaza etmenizdir. Nemli ve kuru yerlerden, ani hava deðiþimlerinden, kalorifer ve soba yanlarýndan udunuzu uzak tutmalýsýnýz. 9

11 1. BÖLÜM UD HAKKINDA 10

12 UD SAZI HAKKINDA Duygu ve düþüncelerin seslerle ifade edilmesi sanatý olan musiki; insanoðluna diðer sanatlara nazaran daha kolay ve çabuk tesir etmesi sebebiyle önemlidir. Malzemesi baþta insan sesi olmak üzere çeþitli çalgýlar olan bu sanat, geçmiþten bugüne toplumlarýn hafýzalarýnda yaþattýklarý kültürel zenginliðin de aktarým aracý olmuþtur. Müzik, henüz anne karnýndayken dýþ dünyadan algýladýðýmýz seslerle bize hayat boyu eþlik eder. Öyleki dilimizdeki doðumdan ölüme musiki ifadesi müziðin ehemmiyetini ifade eder. Kültürümüzde doðduðumuz anda güzel bir kýraatla okunan Ezan-ý þerif ten vefatýmýzda okunan Mevlid-i þerif e kadar insan hayatý musiki ile geçer. Anne kucaðýnda bizleri uyutan ninniler, düðünlerde neþe verip eðlendiren oyun havalarý, kýna gecelerinde gelinleri aðlatan aðýtlar milli hissiyatýn müzikle ifadesidir. Hayatýmýzýn her safhasýnda karþýmýza çýkan musikiyi anlamak ve tarif etmek için ilk çaðlardan beri filozoflar bu kavram hakkýnda düþünmüþ ve yazmýþlardýr. Dünyada müziðin geliþimi medeniyet seviyesiyle doðru orantýlý olmuþtur. Milletler medeniyetler kurdukça sanat anlayýþlarýnda da tekâmül olmuþtur. Tarih sahnesine Orta Asya da giren Türkler, dönem dönem Gök Tanrý, Þamanizm ve Maniheizm inançlarýný benimsediler. Dini ayinlerinde kopuz eþliðinde þiirlerin belirli bir ritmle ve makamla okunduðuna kaynaklarda rastlamaktayýz. Türklerin milli ölçüsü olan hece ölçüsü de ritmin ve ahengin saðlanmasýnda en önemli unsur olmuþtur. Çin kaynaklarýndan Hun Türklerinin savaþa giderken dahi ellerinde davul ve kopuz gibi aletler taþýdýklarýný öðrenmekteyiz. Eski Türklerde dini törenleri, Þaman, Kam ya da Baksý adý verilen ve þair-hekim-büyücü vasýflarý olan ruhâni kimseler yönetirdi. Bunlar yada denilen bir taþla yaðmur yaðdýrýrlar ve ölüleri anma, Gök Tanrý ya kurban verme törenlerini idare ederlerdi. Okuyacaklarý þiir ve manzumeleri ise pipa ve kopuz gibi aletlerle makamlý bir þekilde ve irticâlen terennüm ederlerdi. Yukarýda bahsettiðimiz ve birçok destanda da yer alan Kopuz, Türklerin bilinen en eski ve yaygýn sazýdýr. Bu sazýn parmakla, yayla ve mýzrapla çalýnan çeþitleri vardýr. Dede Korkut Hikâyelerinde hemen her kahramanýn elinden düþmeyen kolça kopuz, sapý kol boyunca uzayan kopuz demektir. Türk kopuzunun daha sonra, Türklerle ayný coðrafyada yaþayan baþka milletlerin musikisinde de kullanýldýðý görülmüþtür 1. Yine bazý araþtýrmalarda bugünkü Doðu Türkistan a baðlý Turfan bölgesinde yapýlan kazýlarda ele geçen Uygur minyatürlerinde bir orkestra teþkilatýna rastlandýðý; bunlarýn içinde de harp-çeng biçiminde bir saz, ud a benzeyen bir kopuz ve aðýzla çalýnan sazlarýn görüldüðü 2 anlatýlmaktadýr. Geçmiþten beri Türk dünyasýnýn her köþesinde karþýmýza çýkan ve sýrtýnda sazýyla diyar diyar dolaþan bahþý-ozan-aþýk tipinin, nereden geldiðini görmek bakýmýndan tarihi veriler bize ýþýk tutmaktadýr. Dede Korkut dan Köroðlu na, Karacoðlan dan Veysel e kadar bu silsile saz ve sözün sihrine, tesir gücüne, arifane bir hikmeti de katarak milli musikimizi vücuda getirmiþlerdir. Türkler Osmanlý döneminde henüz Balkanlara geçmeden kopuz bu coðrafyaya gitmiþti. Macarlar 5. yy da Hun Ýmparatoru Atilla nýn ordusuyla gelen kopuzla tanýþtý ve kobza adýný verdi 3. Ýranlýlar barbat adýný verirken Araplar el- oud ve mizher dediler. avvad ve barbat-zen ise kaynaklarda kopuz çalan kiþi anlamýnda kullanýlmýþtýr 4. Anadolu ya gelen kopuz ise zamanla ses taksimatýný yitirmeden bugünkü perdeli baðlama halini aldý. 18. asra kadar kopuzun Anadolu da yaygýn olduðunu öðrenmekteyiz. Farklý coðrafyalarda farklý isimler alan bu saz medeniyetin ilerlemesi ile elbette deðiþikliklere uðrayacak ve kendini yenileyecekti. Kopuz ailesinden ortaya çýkan ud 7. y üzyýlda Horasan dan Baðdat a çalýþmaya 1. Ahmet Caferoðlu, Türk Kopuzu, Ülkü Mecmuasý, s.45, s.48, Ankara Þinasi Tekin, Uygurlarda Musiki, Hayat Tarih Mecmuasý, s.8, s.75, Ýstanbul Cinuçen Tanrýkorur, Biraz da Müzik, s.178, Ýstanbul 4. Ayhan Sarý, Geleneksel Türk Sanat Müziði Çalgýlarý, s.9,

13 gelen Türklerden Araplara geçmiþtir 5. Sarýsabýr veya öd aðacý (aloexyion agallocum) manasýna gelen el- oud ismini veren Araplar bu sazý benimsediler. Batýlýlar ise 11 ve 13. yüzyýllarda Haçlý seferleri sýrasýnda udla tanýþtýlar. Arapça el (harf-i tarif) ifadesi Türklerce kullanýlmamýþ ve ud denilmiþtir. Batý dillerine ise kýsmen deðiþerek geçmiþtir. Fransýzlar luth, Almanlar laute, Ýtalyanlar liuto, Ýspanyollar ise alaud demiþlerdir. Türkçede de kullanýlan ve saz yapýmcýsý anlamýndaki lütiye kelimesi de yine ayný kelimeden türemiþtir. Oryantalist kaynaklarda sýradaki aðlamasýna yakýn biçimde ud sazýnýn en eski þeklinin Arap gözyaþý döker. Daha sonra, çok sevdiði kaynaklý 6 olduðu belirtilse de, Farabi nin Udu oðlunun cesedini her zaman görebilmek udun kopuz ailesinden geldiði kanaati birçok araþtýrmacýnýn ortak görüþüdür. Bu yanýlgýnýn sebebi muhtemelen sazýn Arapça bir kelimeyle adlandýrýlmýþ olmasýdýr. için bir aðaca asar ve bazen karþýsýna geçerek acýsýný belli eder, tekrar tekrar aðlar. Aðaçta çok uzun süre kalan cesedin çürümesi üzerine Lameþ, cesedin asýlý olduðu dalý keser, ondan oðlunun þeklini andýran bir çalgý yapar, yani ilk udu meydana getirir, üzerine at kýllarý Eski toplumlarda aðacýn iþlenmesi ve baþka tabiat ürünleriyle birleþtirilmesiyle ilk ilkel sazlar ortaya çýkmýþtý. Medeniyet ilerledikçe ise sanatta ve sanat araç gereçlerinde gerer ve çaldýðý zamanlarda sürekli aðlar. Bir gün, uddan çýkan seslere dayanamayarak ölür. Lameþ ten sonra udun þekli de deðiþir ve son biçimini alýr 7. de incelik ve hassasiyet artmýþtýr. Kopuz ailesi de geniþleyerek farklý ihtiyaçlarý karþýlayacak enstrümanlar ortaya koymuþtur. Mýzraplý (tezeneli) sazlar, þekil itibariyle iki kýsma ayrýlmýþtýr: Kimi kaynaklarda udu Farabi nin 8 icad ettiði belirtilmiþtir, ancak Farabi nin yaþadýðý dönemin çok öncesinde minyatür ve kabartmalarda ud ve benzeri çalgýlarýn bulunmasý bu iddiayý çürütmektedir. Farabi nin Küçük gövdeli ve uzun saplý sazlar: Tanbur vb. mucid olarak algýlanmasýnýn esas sebebi uda hakim bir müzisyen olmasý ve uda getirdiði akord sistemidir 9. Büyük gövdeli ve kýsa saplý sazlar: Ud vb. Tanbur ve ud, kopuzun geniþletilmiþ halidir. Zamanla gerek teknede gerekse diðer parçalarýnda incelik Döneminde ud hakkýnda en kapsamlý bilgiyi verenlerden biri olan Farabi, o döneme kadar 4 telli bir saz olan uda 5. teli eklemiþtir. ve zerafet artmýþ, ses kalitesi önem kazanmýþtýr. Ud un kim tarafýndan icad edildiði daima kafalarda soru iþareti býrakmýþtýr. Ud la ilgili eski bir efsaneyi Maragalý Abdülkadir ( ) bize naklediyor: Allah Hz. Adem i yarattýktan sonra ruha onun vücuduna girmeyi emreder, böylece Adem in nabzý harekete geçer. Yaratýlan ilk insanýn nabzýnýn atýþlarý eþit olduðu için, vücu dunda ritm ve ses vardýr, yani Adem sese sahiptir ve bu Allah ý ululamak için kullanýlýr. Adem in oðlu Þit in de sesi güzeldir. Diðer oðlu Kabil in oðlu Lâmeþ de musikiyle ilgilenir ve udu icad eder. Ancak bu icad, çok acý bir olayýn sonucudur: Lâmeþ çok uzun yýllar yaþar. 50 karýsý ve 100 cariyesi vardýr, fakat gençliðinde hiç çocuðu olmaz. Ölümüne yakýn, Sala ve Bem adlý iki kýzýyla bir oðlu olur, ancak oðlu beþ yaþýna gelince ölür. Lameþ, oðlunu kaybettiðinden dolayý çok üzülür ve Adem in cennetten kovulduðu 5. Cinuçen Tanrýkorur, age, s Daniel Franke - Eckhard Neubauer, Beschreibung Der Exponate, Frankfurt Murat Bardakçý, Maragalý Abdülkadir, s , Ýstanbul Süheyl Ünver, Farabi nin Udu, Musiki Ansiklopedisi, s.10 sy.3 Ýstanbul Ethem Ruhi Ungör, Farabi nin Musiki Yönü (Uluslararasý Ýbn Türk, Harezmi, Farabi, Beyruni, Ýbn Sina Sempozyum Bildirileri), s , Ankara

14 Ud hakkýnda Farabi den sonra teferruatlý bilgiyi büyük Ýslam filozofu Ýbn Sînâ (980/1037) da bulmaktayýz. Ýbn Sînâ, Kitabu'þ-Þifa adlý meþhur eserinin 10 bir kýsmýnda dönemin sazlarýndan bahsederken Çoðunlukla öteden beri kullanýlan en meþhur enstrüman uddur. diyerek udun akordu ve ses aralýklarý gibi teknik bilgileri þekiller çizerek izah etmektedir. 10. yüzyýlda Ýhvan-ý Safa risalelerinde musiki aletlerinden bahsedilirken bunlarýn en güzel olanýnýn ud olduðu belirtilir. Ud un nasýl yapýldýðý, telleri, akordu hakkýnda bilgi verir. Ud un 4 telli olduðundan bahsedilerek bu tellerin kalýndan inceye (bam, misles, mesna, zir) adlarý da zikredilir 11. Osmanlý sahasýnda 17. yüzyýla kadar birçok kaynakta ve minyatürlerde uda raslanýrken bu asýrdan itibaren yerini tanbura býraktýðý görülür 12. Hatta 18. yüzyýl Türk Müziði adlý denemesinde dönemin sazlarýndan da bahseden Charles Fonton, tanbur, ney, miskal ve rebab gibi sazlardan bahsederken uddan hiç bahsetmemiþtir 13. Ancak 19. yüzyýlýn ortalarýnda udun Ýstanbul da tekrar yaygýnlaþtýðýný biliyoruz 14. Ud'un Teknik Yapýsý ve Özellikleri : Udun teknik özellikleri ve yapýlýþý hakkýnda günümüze kadar en kapsamlý bilgiyi rahmetli hocamýz Cinuçen Tanrýkorur vermektedir: Ud'un teknesi; gemi karinasýný andýran, enine ve boyuna yapýþtýrýlmýþ 4-5 cm kalýnlýðýndaki parçalardan oluþan bir kalýp üzerine, 70 cm boy, 2 ila 4 cm en ve 3 mm kalýnlýktaki dilim (yaprak veya çember)lerin, çoðunlukla aralarýna -hem estetik, hem saðlamlýk amaçlý- kontrast renkli tek veya çift filetolar konularak iþlenmesiyle meydana getirilir. Günümüzde bazý yapýmcýlarýn, parçalarý tekne kavisine uygun boþluksuz olarak yapýþtýrýlmýþ veya yine ayný formda yekpare alüminyum olarak kullandýklarý kalýplar üzerine, ortada geniþ, uçlarda sivri ve iþlem orta eksenden baþladýðý için hep tek sayýda çevirdikleri dilimler, genellikle maun, ceviz, paduk, vengi, nadiren de kelebek, erik veya zeytin aðacýndandýr. Önceden ýsýtýlarak kalýbýn eðimli profili kabaca verilen dilimler ütü ve ince kaðýt yardýmýyla kalýba çekildikten sonra, belirli yerlerdeki küçük monte çivileri çýkarýlarak kalýptan alýnýr ve bu defa dilimlerin içbükey yüzeyi, çember ve filetolarýn uzun birleþme hattý boyunca kalýn kaðýt veya extrafor yapýþtýrýlarak kuvvetlendirilir. Tekne bitip kalýptan çýktýktan sonra, sivri uçtaki dip takozunun aksi ucunda, teknenin geniþ baþ tarafýna içten yapýþýk, cm geniþlik, 7-9 cm yükseklik ve 8-10 cm kalýnlýðýndaki bir 'baþ takozu' görülür ki, amacý teknenin geniþ alt ucunu, sivrilerek gelen dilim ve filetolarýyla birlikte daha iyi koruyabilmektir. Teknenin kalýptan çýkarýlmasýndan sonraki ilk iþ; baþ taraftaki simetri ekseninin üzerine 'ayna' adý verilen, tekneye yakýn renk ve malzemeden x 5-6 cm x 3-4 mm ölçüsünde (düz veya týrtýllý uçlarý 0.5 mm ye düþürülmüþ) yarým daire bir parçanýn yapýþtýrýlmasýdýr. Kapak takýldýktan çok sonra tekne ile birlikte cilalanacak olan bu parçanýn görevi, gitgide incelerek uçta birleþen az-çok farklý boylardaki dilim ve filetolarýn birleþme pisliðini kapatmaktýr. Kalýptan çýktýðýnda henüz kapaksýz, sapsýz ve burguluksuz olan ud'un teknesi, eline hiç ud almamýþ insanlarý þaþýrtacak þekilde, 300 ila 600 gram arasýndadýr (dilim aðacýnýn özgül aðýrlýðý ve dilimlerin sayýsýna göre). Bu arada belirtelim ki udun dilimleri ne kadar çoksa (23-27), tekne yuvarlaðý o kadar iyi saðlanýr, dolayýsýyla sazýn kalitesi o nispette artar. Sesin yansýmasý ýþýk gibi olduðu için, ses dalgalarýnýn çarpýp geri (kafeslerden dýþarý) döndüðü iç yüzeyin kýrýksýz ve pürüzsüz olmasý çok önemlidir. Yaklaþýk 36x47 cm ölçüsündeki armudî formlu tekneden sonra, sýra sapýn takýlmasýna gelir. 19 veya 19.5 cm boy, ince tarafý 36 ilâ 40, geniþ tarafý 56 ilâ 58 mm geniþlik, yine ince ucunda 13, geniþ ucunda 26 mm kalýnlýkta bir kesik silindirik koni formunda olan gürgen sap, tekneye, bunun sivri ucuna konmuþ 'dip takozu' denilen eliptik koni aracýlýðýyla ve dip takozundaki diþi, sapýn geniþ ucundaki erkek olan bir kýrlangýç kuyruðu detayý ile tesbît edilir. Bu tür birleþmenin amacý, gerili tellerin çekim gücüyle sapýn 'öne gelip' telleri yükseltmesinin (dolayýsýyla icrâyý zorlaþtýrmasýnýn) önlenmesidir. Ud almak niyetinde olan okuyucularýmýza ikinci önemli tavsiyemiz, sapýn 10. Ýbn Sina, Musiki, (Çev. Ahmet H. Turabi), s , Ýstanbul Yalçýn Çetinkaya, Ýhvan-ý Safa da Müzik Düþüncesi, s.109, Ýstanbul Ayhan Sarý, age, s Charles Fonton, 18. Yüzyýlda Türk Müziði (Çev. Cem Behar), Ýstanbul Ayhan Sarý, age, s.23 13

15 gövdeyle birleþtiði (teknik adýyla 'tiz nevâ') noktasýnda telle sap arasýndaki mesafeyi 3 mm den fazla olan udlara yaklaþmamalarýdýr. Bu mesafenin 4 ilâ 5 mm arasýnda olduðu udlara 'sapý atmýþ' denir ve tamiri güç ve masraflýdýr. Yapýcý ve icrâcýlarýn sapa yakýn telden kaçýnmalarýnýn sebebi, çalýnýrken cýzlama (veya çýrpma) gerekçesidir ki, aslýnda bu konu yapým deðil, çalma tekniði ile ilgilidir. Ud'un sapýnýn parmaklarýn gezineceði üstteki düz kýsmý, geniþ ön kýsmýndaki kalýnlýðý 2, dar arka ucundaki kalýnlýðý 4-5 mm olan, abanoz aðacýndan süssüz-desensiz bir klavye ile (tuþ veya perdelik); avuç içine oturacak arkadaki basýk yuvarlak kýsmý ise, tekne aðacýndan kaplama ve filetolarla kaplanýr. Sapýn tekneyle birleþtiði yuvarlak alt kýsmýna, tekne kuyruðuna doðru incelerek gelen dilim ve filetolarýn, birleþme yerindeki pisliðini kapatmak için de, sap yuvarlaðýný sardýðý için 'bilezik' adý verilen, tekne aðacýndan 3 mm geniþlik mm kalýnlýkta bir kaplama yapýþtýrýlýr. Bazý yapýcýlarýn at nalý gibi kalýn ve kaba yaptýðý, oysa ne kadar ince olursa o kadar zarif olan bileziðin cilâsý en sonda tekne ile birlikte yapýlacaktýr. Sapýn takýlmasýndan sonra sýra, göðüs (veya kapaðýn) tekneye kapatýlmasýna gelir. Ud'un en önemli parçasý olan kapak; kabaca 20 x 50 cm x 3 mm ölçüsündeki budaksýz akçam (ladin) aðacýndan kesilip uzunlamasýna simetrik olarak ve 1-3 mm geniþliðindeki çok düzgün elyafýnýn geniþ olanlarý ortaya, ince olanlarý kenarlara gelecek þekilde yapýþtýrýlmýþ bir elemandýr. Tesviye sonunda 36 x 48 cm'lik armudî formuna ve mm kalýnlýða getirilen kapaðýn üzerinde, biri büyük (8.5-9 cm çapýnda), ikisi küçük ( cm çapýnda), teknenin iç cidarýna çarpan seslerin geldikleri açýyla dýþarýya çýkmasýný kolaylaþtýracak 'kafes' adlý üç delik bulunur. Bu deliklerde etrafýndaki 2-3 þeritli sade fileto oyuklarý çizildikten sonra, önce fileto oyuklarý 0.5 mm olarak kesici pergelle açýlýr, sonra da kafes delikleri delinir. Kapaðýn altýnda ise, ustadan ustaya az farkla deðiþen mesafe ve kalýnlýklarda 7 adet balkon vardýr. Ladin aðacýndan (sularý uzunlamasýna kesilmiþ) 5-7 mm taban ve 3 ilâ 13 mm yüksekliðindeki (kare veya dikdörtgen kesitli uçlarýndan tekneye yapýþacak) yatýk veya gibi, tellerin göðse verdiði (geriliyken 85 kg/cm lik) yükü teknenin yan duvarlarýna aktarmaktýr. Göðüsle teknenin yatýk L profilli birleþmesi fileto denen süs-fonksiyon elemanýyla kapatýlýr. Þimdi sýra, lütyelerin (klavye), sertliðiyle ünlü abanoz aðacýndan yapýlan cm boy (iki parçalý) ve 2-5 mm kalýnlýðýndaki 'tuþ'un (Fran. touche) takýlmasýndadýr. Ud perdeliði gelenekte sapla göðsün birleþtiði yere kadar yapýlýr, geniþ olan alt ucu, göðüs oyularak yerleþtirilen abanoz aðacýndan kalp motifli (ve tabiî filetolu) bir parçayla bitirilirdi (bugün dahi ucuz olmasý bakýmýndan udlarýn büyük kýsmý böyle yapýlýyor). Unutulmamalý ki tek, ikili veya üçlü açýk-koyu renkli filetolar, zarif ve asîl Türk udunun yegâne süs unsurudur. Teknesi-sapý-burguluðu sedef ve fildiþi kaba kakmalarla doldurulmuþ, aðaç oyma kafesine yazýlar yazýlmýþ bol süslü udlar Þam ve Kahire iþi olup bizim ud'larýmýzdan 2-3 misli daha aðýrdýr. Sazýn sade (bu yüzden de hafif) olmasýný tercîh eden Türk lütiyelerin yaptýðý ud'larda tekne-sap-mýzraplýk bu sebeple süssüzdür. Çaðdaþ udlarýn bir de 'uzun klavyeli' olaný vardýr ki ud virtüozu Þerif Muhiddin Targan'ýn ( ), piyanodan sonra üçüncü sazý olan viyolonselin tuþundan mülhem olarak baþlattýðý bir uygulamadýr ve bugün pahalý ud'larda oldukça yaygýndýr. Kalp motifli bitirme parçasý yerine paralel geniþlemeyle büyük kafese kadar uzatýlan klavyenin amacý, kafese kadarki 'ileri' pozisyonlarda göðsü parmak temasýyla saðýrlaþtýrmadan, daha net ses almaktýr. Ud'un burguluk denen elemaný, 4 cm den, 1.7 cm e çok estetik bir sinüsoidle inen, mm den mm ye daralan iki yanaðý 5 mm kalýnlýðýnda ýhlamur aðacýndan yapýlýp, yanaklarý ve arkasý teknenin aðacýyla kaplanan (böylece yanak kalýnlýðý 7 mm ye çýkan) U kesitli bir parçadýr. Yanaklarýnda burgu adý verilen kulaklar için özel havya ile üstte 6, altta beþ hafifçe konik delik açýlmýþ, yanak profilleri alt ve üstten ayný veya kontrast renkte filetolarla süslenmiþtir. Yanaklarýn üst kenarýna konan filetolar, üstten bakýlýnca yanaðý ince göstersin diye yarým parabolik pahlý yapýlýr. Burguluðun tepe ucu, kalitesiz udlarda olduðu gibi küt ve güdük deðil, keman sapýndaki salyangoz a muâdil gaga adý verilen yuvarlak ve oyuklu (tekne aðacýndan) ufak bir parçayla nihayetlendirilir. Burguluk ve filetolarý gibi, gaganýn form ve iþçiliðindeki estetik dahi udun kalitesi hakkýnda fikir veren unsurlardýr. Burguluk sapa, bir tür kýrlangýç kuyruðu detayý ve yaklaþýk derecelik bir açýyla tesbît edilir. 14

16 Bu iþler yapýlýrken, ince zýmparasý yapýlmýþ olan göðüs, kirlenmemesi için kâðýtla kaplanmýþtýr. Artýk sýra cilâdadýr. Gövde - Tekne Kapak - Göðüs Klavye - Sap Burguluk Teller Önceki safhalarda sistreyle temizlenip muntazam hâle getirilmiþ olan tekne, sap ve burguluk, son olarak çeþitli kalýnlýklarda zýmparalarla defalarca iþlem görerek iyice pürüzsüz hâle getirilir. Çok aþamalý gomalak (veya selülozik) cilâ-zýmpara-tekrar cilâ iþlemlerinden sonra tekne kurumaya býrakýlýr. Abanoz klavye üzerine de mat ve uçucu bir cilâ çekildikten sonra, bir yün kumaþ parçasýyla ovularak parlatýlýr (prensip olarak klavyeye cila sürülmez, aðacýn kendi mat parlaklýðýyla yetinilir). Ud'un göðsü de, en son tel takýlmasýndan önce zýmparalanýp temizlenir, ancak cilâlanmayýp tabiî renk ve elyâfýyla býrakýlýr. Tekne cilâsý kuruduktan sonra sýra, en önemli parçalardan biri olan, gürgen aðacýndan 2.5 cm en, 14 cm boy ve 1 cm yükseklikte, uzun siperlikli þapka kesitindeki 11 delikli büyük eþik in, kapak dibinden 8.5 ilâ 11 cm içeriye, üzerine aðýrlýklar konarak yapýþtýrýlmasýna gelir. Pest tellerin kalýnlýðý sebebiyle, kapak üzerinde tel yüksekliklerinin farklý olmamasý için, delikler -inceden kalýna doðru çýktýkça- kapaða biraz daha yakýn þekilde delinir; yine ayný sebeple, atýlan düðümler tel boylarýný farklý hâle getirmemesi için, eþik kapak dibine tam paralel deðil, üst ucu kapak dibine 1 mm daha yakýn olarak yapýþtýrýlýr. Masif büyük bir eleman olan eþiðin (boncuk tutkalla) yapýþtýrýlmasýndan doðan tutkal akýntýlarý önce sýcak sulu temiz bezle, sonra da göðse zarar vermeyecek þekilde çok ince (mes. 400 no.) zýmparayla temizlenir. Küçük eþik (veya kemik) adý verilen, mm boy, 3 mm kalýnlýk ve 5-6 mm yükseklikteki, üstü geriye doðru hafifçe yuvarlatýlmýþ fildiþi parça ise, kýrlangýç uçlu burgulukla klavyenin birleþtiði L profilli açýklýða oturtulur (tellerin basýp geçeceði bir köprü niteliðinde olduðu -gerektiðinde sökülmesi de gerekebileceði- için fazla kuvvetli yapýþtýrýlmaz). Çok muntazam hazýrlanmýþ bir þablonla tel yerleri kemiðin üzerinde belirlendikten sonra, beþi çift, biri tek 11 tel için minik oluklar açýlýr. Ýlk takýlmada ve sonraki akortlamalarda tellerin kopmamasý için, hem ileri-geri sürtülen kullanýlmýþ tellerle oluklar belirginleþtirilir, hem de kuru sabun tatbikiyle iyice kaygan hâle getirilir. 15

17 Ud'un sayýsý 11 olan burgu larý abanoz, pelesenk, vengi, paduk veya gürgenden, üstte 7, altta 5 mm çapýnda, akort için tutulup döndürülecek yuvarlak baþ kýsýmlarý parmaklarýn rahatça oturacaðý kulak memesi profilinde içbükey (2 x 2,4 cm), burguluðun yanaklarýndaki hafifçe konik yuvalarýna giren konik gövde kýsýmlarý ise -baþtaki en büyükten uçtaki en küçüðe- 4,5 ilâ 2,5 cm boydadýr 15. Ud yapýmý týpký diðer enstrümanlarýn imalatý gibi gizemli bir meslek olarak kabul edilmiþtir. Eski ustalar bilgilerini kolay kolay anlatmaz, sýrlarýný ölünceye dek saklarlarmýþ. Genç ustalar ise eski udlarýn kapaklarýný açarak ölçülerini ve kullanýlan malzemeleri taklit ederek iyi netice almaya çalýþýrlarmýþ. Günümüzdeyse ud imalatý mükemmel bir ses kalitesine ulaþmýþtýr. Ülkemizde son dönemde yetiþmiþ baþarýlý lütyeler, Orta Doðu, Yunanistan ve ABD gibi ülkelere ihracat yapmaktadýrlar. Þüphesiz bunda teknik olanaklarýn geliþmesinin etkisi vardýr. Artýk Türk saz yapýmcýlarý eski kalýplarý taklit etmek yerine fizik ve matematik kaidelerini kullanarak ses kalitesini tesadüfe býrakmak istememektedirler. Baþarýlý lütyelerimizden Faruk Türünz 16 Balkon Akortlama Yöntemi sayesinde ud yapýmýný þöyle anlatmakta: Ünlü Kemençe yapýmcýsý Baron ( ) müþterilerine nasýl ses istorsun bakalim? diye sorarmýþ. Ünlü Manol ( ) beðenmediði bir ud çýkarsa onu kýrarmýþ. Onnik Usta Onnik Garifyan - Küçüküner ( ) sýrlarýný kimse anlamasýn diye atölyesinde birileri varken çalýþmazmýþ. Bir kiþisel aným bu tanýmlamacý yaklaþýmýn ve rivayetlerle daralan ufkumuzun hiç deðilse bizzat lutiyeler tarafýndan biraz aþýlmýþ olduðunu anlamama yardýmcý olmuþtur yýlýnda Hadi usta ya bir ud sipariþi verdiðim günlerde Cerrahpaþa daki dükkânýna sýk sýk gider olmuþtum. Bir gün o zamana kadar kafamý hep kurcalamýþ olan bir konunun geçtiði bir sohbete tanýk oldum. Bir amatör ud yapýmcýsý Hadi Usta nýn aðzýndan laf almaya çalýþýyordu. Konu, nasýl oluyordu da yapýlan her udun sesi farklý oluyordu sorusunun etrafýnda dolaþýyordu. Hadi Usta, Bu iþ hesap iþidir. Öyle görüldüðü kadar basit deðil bu. Benim ustamýn ustasý Manol bunlarý ta ölünceye kadar kimseye öðretmemiþ. Ölüm döþeðinde çaðýrmýþ kalfalarýný yanýna, balkonlarýn yerini göstermiþ. diye muhatabýnýn sorularýný pek bir þey açýklamadan geçiþtirdiydi. Bu sahne, udun ses özellikleri ile ilgili sayýsýz denemelerimin sürdüðü yýllar boyunca hiç zihnimden silinmedi, hâlâ da taptaze ve canlý duruyor. Rahmetli Hadi Usta nýn Hesap iþi bu hesap! derken ne demek istediðini sonralarý anladým. Acaba neyi hesaplamak gerekiyordu? Geçmiþimizin musiki aleti yapýmýnýn incelikleri ile ilgili, tarihleþememiþ bir katmanýndan iþin özüne dair çok önemli bir ipucu; belki de pek çok mütecessis ziyaretçisinin Hadi Usta dan iþittiði bu birkaç cümlede gizliydi. Sesin mahiyetinin ve müzik seslerinin frekans hesaplamalarýnýn çok eski tarihlerden beri bilinmekte olduðu kimsenin meçhulü deðildir. ÝÖ yýllarý arasýnda yaþamýþ olan Pythagoras ýn tam beþli zincirleri, Pythagoras dizilerini ve kendi adýyla anýlan koma aralýðýný tespit etmiþ olduðu hepimizce malumdur. Ses fiziði ile tanýþmam, 1984 yýlýnda ud yapmaya baþladýktan sonra oldu. Ýlk yaptýðým udlarýn seslerinin istediðim gibi olmamasý bende düþ kýrýklýðýndan çok, büyük bir merak ve öðrenme isteði doðmasýna yol açtý. Bir sene boyunca hiç yeni ud yapmadým. O yýllarda, Türkiye de konu ile ilgili kitap bulmak mümkün deðildi. Bugün artýk internet sayesinde, Batý dillerinde yazýlmýþ ve lütyelerin iþine yarayacak bilgilerin bulunabileceði yüzlerce kitap ve makaleye ulaþmak çok kolay kýþýnda konu ile iliþkilendirebileceðim bilgiler içeren, edinebildiðim tek eser olan, ÝTÜ de okutulan Mekanik Titreþimler ders kitabýnda, kiriþlerle ilgili denklemlere ve kiriþ zati frekansýný veren formüllere rastladým. Böylece, balkon frekanslarýnýn hangi parametrelerle iliþkili olduðunu anlamamla baþlayan uzun bir serüvene daldým. Önümde yepyeni bir ufuk belirmiþti. Sayýsýz denemeler yaptým. Yaklaþýk on yýl kadar süren teorik ve deneysel çalýþmalarýmýn beni getirdiði noktada artýk, denemelerimde deðiþtirdiðim parametreleri hem sonuçlarý bakýmýndan istatistikî olarak deðerlendirme imkâný bulacak kadar çok veriye sahip olmuþtum; hem de artýk kullandýðým yöntemi, onu formüle edebilecek kadar geliþtirmiþtim. Balkon Akortlama Yöntemi olarak adlandýrdýðým tekniði, özel olarak yazýlmýþ bir program, 15. Cinuçen Tanrýkorur, age, s

18 bir sonometre, bir elektronik akort cihazý ve birkaç iþleme aletini gerekli kýldýðý için, yurtdýþýnda verdiðim konferanslarda bir sistem olarak tanýtmak üzere The Brace Tuning System olarak adlandýrdým. çapýnda naylondur. Diðer teller ise bakýr-nikel-gümüþ alaþýmlý çok ince sargý ile kaplanmýþ ipekten imal edilmektedir. Cinuçen Tanrýkorur sýrasýyla 0.55, 0.65, 1008, 1014, 1023 ve 1441 numaralý telleri kullanmýþtýr yýlýnda tamir için bana getirilen 1901 yapýmý bir Manol udunun tamamen harap vaziyetteki ses tablasýnýn üzerinde bazý denemeler yaptým. Özel bir lastik çekiççik ile belli noktalarýna ve balkon tabir edilen direnç çýtalarýna vurarak çýkan sesleri (frekans) tespit edip, bunlarý Balkon Akortlama Yöntemi nin formüllerine uygulayýp tablanýn ve balkonlarýn frekans daðýlým þemasýný çýkarttým. Gördüm ki, Manol Usta balkonlarý geliþigüzel biçimde yapmamýþ. Size daha ilginç bir saptamamý da açýklamak istiyorum: Balkon çýtalarýnýn hiç birinde onlarýn ses tablasýna yapýþtýrýldýktan sonra iþlenmiþ olduðunu gösteren bir ize rastlayamadým. Manol Usta, balkonlarýn ölçülendirilmesini ve onlara belli bir þekil verme iþlemini, bu çýtalarý daha ses tablasýndaki yerlerine yapýþtýrmadan önce yapmýþ. Bunu anlayýnca, Manol Usta nýn frekanslar ile ilgili bilgilere sahip olduðu ve ses tablasýný yaparken balkon çýtalarýný belli frekanslara akortladýðý sonucuna vardým. Hâlbuki bugün ud yapan hemen herkes, eþ yükseklikte ve ende dikdörtgen kesitli çýtalar hazýrlayýp tutkallayarak bir baský tablasý yardýmýyla bunlarý ses tahtasýna hep birlikte yapýþtýrmaktadýrlar. Bu teknik zaman kazandýrmakta, ama balkonlarý gereken frekanslara getirmemize olanak vermemektedir. Manol Usta herhalde maddenin zaman boyutu ile çýtalarýn birim zamandaki titreþim sayýsý baðlamýnda ilgilenmiþ; çaðdaþ meslektaþlarý kadar zamandan tasarrufu düþünmemiþ! Yýllardýr üzerinde çalýþtýðým, sazýn muhtelif parçalarýnýn zati frekanslarýnýn, sazýn sesindeki gürlük, týný gibi özellikleri belirleyen temel parametreler olduðuna dair tespitlerimin, Manol Usta nýn yönteminin bu yaþlý tanýðý ile teyit edildiðini görmek beni çok heyecanlandýrdý. Ud un en önemli tamamlayýcýsý ise tellerdir. Sazýmýza uygun tel takmamýz halinde iyi ses neticesi almamýz mümkündür. Günümüzde yaygýn olarak ithal edilen lavta telleri yaygýndýr. Tel kalýnlýklarýnda tercih edilen ise en alt tel , ikinci tel (re) mm Ud'un Akort çeþitleri : Ud un farklý akort sistemleri vardýr.: 1) Geleneksel 5 telli udda (inceden kalýna); sol-rela-mi-re; 2) Çaðdaþ 6 telli udda (ayný sýrayla): sol-re-la-mi-rela (Targan bu kalýn La yý çalacaðý parçaya göre bazen kalýn Sol olarak da kullanmýþtýr); diyez; 3) Bacanos un yaptýðý deðiþiklik; sol-re-la-mi-si-fa 4) Cinuçen Tanrýkorur'un kendi akort sisteminde sol-re-la-mi-si-en kalýn mi. Bu akort çeþitlerini Cinuçen Tanrýkorur yazmýþtýr. Günümüzde yaygýn olan sistem ise Bacanos un akordudur. Ancak birçok icracý çalacaðý esere göre bam telinin akordunda deðiþiklik yapmaktadýr. Mýzrap: Eskiden genç ve erkek kartal kanadýndan yapýlan mýzrap mekanik bir ses verdiði için yerini bugün esnek ve dayanýklý plastik malzemeler almýþtýr. Geçmiþte baðlama tezenesi olan kiraz kabuðunun da ud mýzrabý olarak kullanýldýðý bilinmektedir. Plastikten imal edilen, hafifçe incelen uçlarý parabolik olarak yuvarlatýlýp keçe ile parlatýlan mýzraplara maðazalarda ulaþmak mümkündür. Bunun yaný sýra çanta saplarýndan uygun þekil verilerek sýfýr zýmpara ile kendiniz de imal edebilirsiniz. Ýcracýnýn zevkine göre sert ya da yumuþak mýzrap tercih edilebilir. Þerif Muhiddin Targan ýn orta sertlikte esnek mýzrap kullandýðý, Bacanos un ise sert mýzrap kullandýðý bilinmektedir. Cinuçen Tanrýkorur ise mýzrabýn sertliðinden ziyade tutuþ þekli üzerinde durur, doðru tutuþun sazýn icrasýnda çok önemli olduðunu belirtir bkz. s.24 Kitabýmýzda doðru mýzrap ve ud tutuþ þekilleri fotoðraflarla gösterilmiþtir. 17

19 Ud Metodlarý: Türk musikisi eðitiminde sistemli metodlarýn ve notanýn kullanýmý çok eski deðildir. Asýrlardan beri sanatkar, hocasýndan meþk ettiði eseri daha sonra kendi talebesine aktarýr. Bunun Türk müziðinin kendine özgü yapýsýndan kaynaklandýðý bir gerçektir. Özellikle günümüzde kullandýðýmýz bat nota sistemine uymayan Türk müziðinin bu sýkýntýsý baþlý baþýna bir tartýþma konusu olmuþtur. Ancak bilinen ilk matbu saz metodu Ali Salâhi Bey in (1878?-1945) Ud Metodu dur yýlýnda neþredilen kitap Hocasýz Ud Öðrenmek Usulü baþlýðýný taþýr 18. Ülkemizde Kadri Þençalar, Mutlu Torun, Onur Akdoðu, Þerif Muhiddin Targan, Cinuçen Tanrýkorur ve Gülçin Yahya gibi isimler kýymetli birikimlerini metod halinde neþretmiþlerdir. Udîler: Türkçede ud çalan kiþi anlamýna gelen udî kelimesinin yaný sýra nadir de olsa avvad dendiðine raslamaktayýz. Araþtýrmacý Ayhan Sarý birçok kaynak tarayarak 15. yüzyýldan 20. yüzyýla kadar bilinen udilerin isimlerini tespit etmiþtir. Konuya meraký olanlar bu çalýþmayý inceleyebilirler. 19 Biz burada belli baþlý isimleri zikredeceðiz. Ayrýca günümüzün çok deðerli icracýlarýndan bahsedeceðiz. Ýyi bir icracý olmanýn ilk þartý bu virtüözleri dinlemekten geçer. Fýrsat buldukça eski kayýtlarý dinlemekte fayda vardýr. Nevres Bey, Þekerci Cemil bey, Mýsýrlý Ýbrahim Efendi, Udi Afet, Fahri Kopuz, Udi Neþet Bey, Sedat Öztoprak, Þerif Muhittin Targan, Cahit Gözkan, Cevdet Kozanoðlu, Þerif Ýçli, Yorgo Bacanos, Zeki Duygulu, Kadri Þençalar, Selahaddin Erköse, Þekip Ayhan Özýþýk, Hüsnü Coþar, Cinuçen Tanrýkorur, Rüþdü Eriç gibi isimler baþlýca udilerimizdir 20. Farklý icra teknikleri sebebiyle udiler arasýnda ekoller oluþmuþtur. Þerif Muhiddin Targan iyi bir Batý müziði eðitimi almasý sebebiyle mýzrap tekniði bakýmýndan geleneksel icradan farklýlýk göstermektedir. Son derece hýzlý ve çevik bir mýzrap tekniðine sahip olan Targan ne yazýk ki ülkemizde öðrenci yetiþtirmemiþtir. Elimize ulaþan metodu ve cd kayýtlarý ise kaçýrýlmayacak bir fýrsattýr. Cinuçen Tanrýkorur, Targan ýn çalýþ tekniðini benimsememiþtir. Ona göre udun virtiözü Yorgo Bacanos tur. Bize göre Bacanos un bilhassa taksimleri, Türk müziðinin ve udun zenginliðini göstermesi bakýmýndan çok faydalýdýr. Mýzrap vuruþlarýný eþiðe yakýn atan Bacanos çok süratli mýzrap kullanýrken falsosuz çalmayý baþarabilmiþtir. Bacanos un taksimlerinin notalarý ve analizi Gülçin Yahya 21 tarafýndan neþredilmiþtir. Ud icrasýnda Cinuçen Tanrýkorur üslubu ise hiç þüphesiz çok önemlidir. Tanbur tekniðini udda uygulamýþtýr. Onun icrasýnda sað elden çok sol elle yaptýðý vibratolar dikkati çeker. Sürat ve mýzrap çevikliði yerine sol eliyle klavye üzerinde verdiði nüanslarla birçok udiyi etkilemiþtir. Ayrýca sazýna öylesine hakimdir ki taksim ve doðaçlamalarý sazýn farklý perdelerine yaptýðý göçürmelerle icra edebilmiþtir. Klasik formlarýn (kâr-ý nâtýk, aðýr semâi,yürük semâi, þarký, peþrev, saz semâi) hepsinde besteleri de bulunan Cinuçen Tanrýkorur 22 ( ) ayný zamanda tarih, edebiyat ve dile hakim bir müzik adamýydý. Günümüz ud icrasý ise son derece ilerlemiþtir. Mutlu Torun, Bayram Coþkuner, Osman Nuri Özpekel, Sedat Oytun, Samim Karaca, Serhan Aytan, Münir Nurettin Beken, Mehmet Bitmez, Yurdal Tokcan, Necati Çelik gibi udilerin kayýtlarýnýn mutlaka dinlenmesi gerekir. Günümüz saz icracýlýðýnda Tanburi Cemil Bey in tesirini görmekteyiz. Ýcraya getirdiði mükemmeliyet hemen bütün sazlarý etkilediði gibi udileri de etkilemiþtir. Bilhassa taksim ve saz eserlerindeki icra zenginliði asla göz ardý edilmemeli sýk sýk dinlenmelidir. Mehmet Yalçýn YILMAZ Ý. Ü. Dil Merkezi Türkçe Birim Yöneticisi 18. Cem Behar, Zaman-Mekân-Müzik, s.104, Ýstanbul Ayhan Sarý, age, s Resimlerini temin edebildiðimiz udilerimiz için bkz. s Yorgo Bacanos un Ud Taksimleri, Kültür Bakanlýðý Yay., Ankara bkz. Meraklýsý için Cinuçen Tanrýkorur un kitaplarý: Biraz da Müzik (2001), Müzik Kimliðimiz Üzerine Düþünceler (1998), Osmanlý Dönemi Türk Musikisi (2003) 18

20 SAZIMIZI BUGÜNLERE TAÞIYAN MEÞHUR UDÝLERÝMÝZ* Nevres Bey ( ) Udi Hafýz Þekerci Cemil Bey ( ) Mýsýrlý Ýbrahim ( ) Udi Afet ( ) Fahri KOPUZ ( ) Udi Neþet Bey (? ) *Fotoðraflar: Mehmet Güntekin arþivi 19

21 Sedat ÖZTOPRAK ( ) Þerif Muhiddin TARGAN ( ) Cevdet KOZANOÐLU ( ) Þerif ÝÇLÝ ( ) Yogos BACANOS ( ) Zeki DUYGULU ( ) 20

22 Cahit GÖZKAN ( ) Kadir ÞENÇALAR ( ) Selahattin ERKÖSE ( ) Þekip Ayhan ÖZIÞIK ( ) Hüsnü COÞAR Cinuçen TANRIKORUR ( ) 21

23 YAÞAYAN BAZI MEÞHUR UDÝLER Yurdal TOKCAN ( ) Serhan AYTAN ( ) 22

24 2. BÖLÜM TUTUÞ ve PARMAK EGZERSÝZLERÝ 23

25 Tutuþ Pozisyonlarý Ud un doðru tutuþ tekniklerinin fotoðraflarýný dikkatle inceleyerek taklid ediniz. Sazýnýzý yanlýþ tutarak, eðitime baþlarsanýz ileride telafisi mümkün olmayan sonuçlarla karþýlaþabilirsiniz. 24

26 Açýk Tellerde Çalýþmalar

27

28 16 17 Açýk Tellerde Uzatmalý (Noktalý) Nota Çalýþmalarý (.) iþareti önüne gelen notayý yarý deðeri kadar uzatýr. Ýcra esnasýnda mýzrap sýrasý olarak nokta iþaretli nota üstten, noktadan sonraki nota alttan vurulur

29 Açýk Tellerde Üçleme (Triole) Çalýþmalarý Triole yani üçleme çalýþmalarýnda üst-alt-üst ve üst-üst-alt olmak üzere 2 farklý vuruþ tekniði vardýr. Özellikle ikinci tür vuruþlar aþaðýdaki egzersizlerde görüleceði üzere farklý teller üzerinde basýlan notalarýn icrasýnda kullanýlýr

30 Açýk Tellerde Es (Durma) Çalýþmalarý Es yani sus iþaretleri adýndanda anlaþýlacaðý üzere susulacak yerleri belirtici iþaretlerdir. Ýþaretin kullanýldýðý notanýn deðeri kadar susulur. Es iþaretinden sonra gelen notalarýn mýzrap vuruluþu ölçü içerisindeki vuruþ sýralamasýný bozmadan devam eder

31 Kolonlar ve Sesler Aþaðýdaki þemada, udda, elin konumuna göre, ilk iki pozisyonda basabileceði sesler gösterilmiþtir. Karýþtýrýlmamasý için, yalnýzca natürel (bemol ve diyezle deðiþtirilmemiþ) seslerin adý verilmiþ, diðerlerinin sadece yeri iþaret edilmiþtir. Tutuþta alt Yan kolonlar 1. TEL 2. TEL 3. TEL 4. TEL 5. TEL 6. TEL Küçük eþik LA SOL RE MÝ FA LA SÝ DO MÝ FA SOL SÝ DO RE FA# Tutuþta üst SOL LA B S B S B I II III IV V Ana Kolonlar SÝ DO SOL RE LA MÝ SÝ Ýki Aralýklar ve Deðiþtirme Ýþaretleri Klasik Batý müziði nazariyatýnda bir tam sesin aralýðý (yani do-re arasý) iki yarýma bölünmüþtür. Klasik Türk musikisinde ise 9 eþit parçaya bölünmüþlerdir. Her bir parçasýna da koma adý verilmiþtir. Deðiþtirme iþaretleri ise Bemol ve diyez diye adlandýrýlýr. Önüne konulduðu notayý görevi kadar Bemol kalýnlaþtýrýr, diyez inceleþtir. Bekar iþareti deðiþtirilmiþ notayý eski haline dönüþtürür. Adý Koma Deðeri Sembolü Diyezi Bemolü KOMA 1 F BAKIYYE 4 B K.MÜCENNEP 5 S B.MÜCENNEP 8 K TANÝNÝ 9 T ARTIK ÝKÝLÝ A

32 Parmak Kombinasyon Çalýþmalarý

33 Not: 11,12,13 no lu egzersizler nevâ teli üzerinde çalýnacaktýr. Diðer tellerde þablon olarak ayný egzersiz yapýlabilir. 32

34 Makam Çalýþmalarý Buselik Makamý Duraðý = Dügah Perdesi Güçlüsü = Hüseyni Perdesi Seyri = Ýnici çýkýcýdýr Yedeni = Nim Zirgüle Perdesi Donanýmý = Hiçbir deðiþtirme iþareti kullanýlmaz Dizisi = Dügahta Buselik 5'lisine Hüseynide Kürdi 4'lüsünün ilavesiyle meydana gelir. Geniþleme= Buselik makamý simetrik olarak geniþler. Yani karardaki dügahta buselik simetrik olarak muhayyerde buselik olarak karþýmýza çýkar. Seyri = Genellikle Rast perdesi üzerinde Çargâhla baþlanýr. Dügâh perdesinde yedenli kaldýktan sonra güçlü belirtilir. Güçlü olan Hüseynî perdesi üzerindeki Kürdî Hicaz ve Uþþak 4'lüleri gösterilerek yarým karar yapýlýr. Nevâda Hicaz ve Çargâhta Nikriz çeþnileriyle asma kalýþlar gösterilir. Buselik makamý dizisine dönülür ve yedenli tam karar yapýlýr. 33

35

36

37

38

39

40 Usûlü: Muhammes Buselik Peþrevi Beste: Nikolaki Kemençeci 1.Hane 39

41 Usûlü: Yürük Semâi Buselik Yürük Semai Beste: Hammâmi-zade Ýsmail Dede Efendi 40

42 Usûlü: Türk Aksaðý Buselik Þarký Beste : Þakir Aða 41

43 Rast Makamý Duraðý Güçlüsü Seyri Yedeni Donanýmý Dizisi = Rast Perdesi = Neva Perdesi = Çýkýcýdýr = Irak Perdesi = Segah ve Eviç Fa perdeleri = Rast perdesinde Rast 5'lisine Neva perdesinde Rast 4'lüsünün eklenmesiyle olusur. Geniþlemesi= Rast makamý simetrik olarak geniþlemektedir. Kararda ki Yerinde rast 5 lisi simetrik olarak gerdaniye de rast 5 lisi olarak kullanýlýr. Seyri = Rast perdesinde baþlanýlýr. Rast 5'lisinin ve Yegâhtaki Rast 4'lüsünün seslerinde dolaþtýktan sonra Neva perdesinde yarým karar yapýlýr. Nevadaki Rast 4'lüsü ve daha az olarak Gerdaniye üzerindeki Rast 5'lisinin inici naðmelerde Eviç perdesi yerine Acem perdesi kullanýlýr. Bu durumda Neva üzerindeki Rast çesnisi Buselik çesnisine dönüþür. Rast 5'lisine Nevada Buselik 4'lüsü eklenmesiyle oluþan dizi Acemli Rast adýný alýr. Seyir esnasýnda Rast'ta Rast, Segah ta Segah, Dügah ta Uþþakli asma kalýþlar yapýlýr. Yeden kullanýlarak karara gidilir. 42

44

45

46

47

48 Usûlü: Düyek Rast Peþrevi Beste: Kemani Tatyos 47

49 Usûlü: Aksak Semâi Rast Saz Semaisi Beste: Benli Hasan Aða 48

50 49

51 Usûlü: Yürük Semâi Rast Yürük Semaisi Gelse O Þûh Meclise Nâz ü Tegâfül Eylese Beste: Hâfýz Post 50

52 Usûlü: Semâi Rast Þarký Yine Bir Gül Nihâl Aldu Bu Gönlümü Beste: Dede Efendi Yine bir gül nihâl aldý bu gönlümü Sim-ten honca fem bi bedel ol güzel Ateþin ruhleri yaktý bu gönlümü Pür edâ pür cefâ pek küçük pek güzel Görmedim kimsede böyle bir dilrûbâ Böyle kaþ böyle göz böyle el böyle yüz Aþýkýn baðrýný üzmeye göz süzer El aman pek yaman her zaman ol güzel 51

53 Uþþak Makamý Duraðý = Dügah Perdesi Güçlüsü = Neva Perdesi Seyri = Çýkýcý Yedeni = Rast Perdesi Donanýmý = Segah perdesi (Si ) Dizisi = Dügah perdesi üzerindeki Uþþak 4'lüsüne Neva perdesinde Buselik 5'lisinin eklenmesi ile oluþur Geniþlemesi = Uþþak makamý dizisi genellikle peste doðru yegahta rast 5 lisi olarak geniþler. Seyri = Çýkýcý bir makam olduðundan durak perdesi veya civarýndan seyre baþlanýlýr. Genelde geniþleme bölgesinde olan Yegah'ta Rast 5'lisini gösterir. Karar 4'lüsü seslerinde gezinildikten sonra, Neva perdesinde yarým karar yapýlýr. Daha sonra Neva perdesi üzerindeki Buselik çeþnisi gösterilir. Çargahta çargahlý, Segahta Segahlý, Yerinde Uþþak ve Rastta Rastlý asma kalýþlar gösterilir.ana dizinin dolaþýlarak Yerinde Uþþak çeþnisiyle karar verilir

54

55

56 Usûlü: Devri Kebir Uþþak Peþrevi Müzik: Kemâni Takyos Efendi 55

57 Usûlü: Curcuna Uþþak Þarký Cânâ Rakibi Handân Edersin Beste: Griftzen Asým Bey 56

58 Cânâ rakibi handân edersin Ben bi-nevâyý giryan edersin Bigânelerle ünsiyyet etme Bana cihâný zindân edersin 57

59 Hüseyni Makamý Duraðý Güçlüsü Seyri Yedeni Donanýmý Dizisi = Dügah Perdesi. = Hüseyni Perdesi. = Ýnici çýkýcýdýr = Rast Perdesi. = Segah ve Eviç Perdeleri. = Dügahta Hüseyni 5'lisine Hüseyni'de Uþþak 4'lüsünün eklenmesiyle oluþur. ( ) Geniþlemesi = Hüseyni makamý tiz tarafta 2 farklý þekilde geniþler. Güçlü yani Hüseyni perdesindeki uþþak 4 lüsünü, dizi oluþturmaya çalýþýlarak muhayyerde buselik 5 lisi olarak, yada yerindeki Hüseyni 4 lüsünü simetrik olarak muhayyerde hüseyni 4 lüsü þeklinde geniþler. Seyri = Güçlü veya civarýnda seyre baþlar. Diziyi oluþturan 4'lü ve 5'lilerde dolaþýlarak Hüseyni'de yarým karar yapýlýr.dügahta-hüseyni, Çargahta-Cargah, Muhayyerde-Hüseyni ve Buselik, Hüseynide-Kürdi yapýldýktan sonra tekrar diziye dönülüp tam karar yapýlýr. Çoðu zaman geleneksel olarak kullanýlan sesler yakýnlýðý itibariyle karcýðar makamýna da geçki yapýlýr. Özellikle de Dügah Hüseyni ve Hüseyni Muhayyer perde atlamalarý sýkca kullanýlýr. 58

60

61 6 60

62 Usûlü: Aksak Semai Hüseyni Saz Semaisi Beste: Lavtacý Andon 61

63 62

64 Usûlü: Yürük Semai Hüseyni Yürük Semai Senden Bilirim Yok Bana Bir Fâide Ey Gül Beste: Tanbûri Ali Efendi Güfte: Nevres-i Cedid 63

65 Senden bilirim yok bana bir fâide ey gül Gül yaðýný eller sürünüz çatlasa bülbül Etsem de abestir sitem-i hâre tehammül Gül yaðýný eller sürünüz çatlasa bülbül Ellerde o zevk etti ben ateþlere yandým Çektim o kadar cevr-ü cefâsýn kim usandým Derlerdi kabul etmez idim þimdi inandým Gül yaðýný eller sürünür çatlasa bülbül 64

66 Usûlü: Aksak Hüseyni Þarký Ezelden Aþinâným Ben Ezelden Hem-Zebânýmsýn Beste: Þerif Ýçli Güfte: Mehmet Akif Ersoy 65

67 Ezelden âþinaným ben ezelden hem zebânýmsýn Berâber ahde baðlandýk ne olsam yâr-i cânýmsýn Ne olsan zerrenim kalbimde hâla çarpar esrârýn Gel ey cânan gel ey cân kalmasýn ferdâya didârýn 66

68 Mahur Makamý Duraðý = Rast perdesi Güçlü = Mâhur makamý inici bir makam olmasý sebebiyle 1. derece güçlü perdesi gerdaniye perdesi, 2. derece güçlü perdesi neva perdesidir. Seyri = Ýnicidir. Yeden = Geveþt perdesidir. Donaným = 5 koma diyezli fa yani mâhur perdesi kullanýlýr. Dizisi = Arel Ezgi sistemine göre Çârgâh makamýnýn þeddi olarak kabul edildiðinden Rastta çargah 4 lüsüne, nevada çargah 5 lisinin eklenmesiyle oluþur. Geniþlemesi = Ýnici makam olduðundan dolayý Mâhur makamý tiz durak üstünde geniþler. Yani gerdaniye üzerinde çargahlý olarak geniþleme yapar. Seyir = Tiz durak Gerdaniye çevresinden baþlanýlýr. Bu perdede yarým kalýþ yapýlarak neva perdesine inilir ve burada yarým kalýþ yapýlýr. Daha sonra Hüseyni perdesinde buselikli ve çargah perdesinde çargahlý kalýnarak yine durakta yani rastta çargah çeþnisi kullanarak bitirilir. 67