21. YÜZYILA DOĞRU DENİZLİ SANAYİİ SEMPOZYUMU

Transkript

1 tmmob makina mühendisleri odası 21. YÜZYILA DOĞRU DENİZLİ SANAYİİ SEMPOZYUMU EKİM 1997 BİLDİRİLER Bildiriler kitabında yer alan her türlü görüş, fikir, bilimsel sav ve alıntılar, tablo ve şekiller bildiri yazar / yasarlarına aittir. Bunlardan ötürü düzenleme kurulu sorumlu tutulamaz. Bu kitaptan yapılacak alıntılarda kaynak göstermek zorunludur. EDİTÖR Cemalettin Çağdaş Yılmaz Arslan YAPIM Deha Ajans Ltd. Şti. Tel: BASKI Deha Mat Ltd. Şti. mmo yayın no: 199 ISBN

2 i DÜZENLEME KURULU ÖmerGÜLEKEN MMO Başkan Vekili Remzi ERİŞLER MMO Bursa Şube Sekreteri Süleyman EVCİLMEN MMO Antalya Şube Başkanı Tank DEMİRAY MMO Ankara Şube Sekreteri Cemal GENCER MMO Ankara Şube Y.K.Ü. Uğurcan NAZLI MMO Adana Şube Y.K.Ü. T.Hikmet KARAKOÇ MMO Eskişehir Şube Y.K.Ü. Turhan ONGEN MMO İzmir Şube Y.K.Ü. Hasan CEBİROGLU MMO İstanbul Şube Bşk. Vekili DinçerMETE MMO Edirne Şube Bşk. Vekili Metin ALBEYOĞLU MMO Aydın İl Temsilcisi Selahattin SAPMAZ MMO Muğla İl Temsilcisi Hakkı ÖZÜTOK MMO Fethiye İlçe Temsilcisi Prof.Dr. Mehnjet ATILGAN MMO Denizli Şube Y.K.Ü. Faruk İNCEOGLU MMO Denizli Şube Y.K.Ü. Fatih YAŞA MMO Denizli Şube Sekreteri Ö. Faruk YÜKSEL MMO Denizli Şube Saymanı Servet TETİK MMO Denizli Şube Y.K.Ü. Yaşar YIKICI MMO Denizli Şube Y.K.Ü. Ahmet SİNKİL MMO Denizli Şube Üyesi YÜRÜTME KURULU Ufuk ABALIOĞLU M.Gülşen GÜNGÖR İsmail ÇELİK İnci İLGAZ MevlütÇELİKBİLEK Erdoğan KİRİŞ Ali DENİZ Mehmet SARICA Fatih DİLBAZ Ali Rıza YAZGAN İskender ERBİL SEMPOZYUM SEKRETERYASI Fatih YAŞA Erkin PALAMUTÇU SEMPOZYUM YERİ Çatalçeşme Oda Tiyatrosu Denizli Belediyesi Meclis Salonu DANIŞMANLAR KURULU ABALIOĞLUAli. ERDUYAN Tamer ABALIOĞLU İsmet EREN Prof. Dr. Aslan ACAR Mehmet ERGUN Yaşar Oğuz ADA H. Tekin ERHAN Ramazan AKŞAHİN Yalçın ERTÜRK Necati AKŞİT Prof. Dr. M. Arif ESEN Hasan AKYÜREK Faruk EVRAN Vedat ALTUNTAŞ Turgay GERELİOĞLU İ. Haki:ı ALYANAK Prof. Dr. İbrahim GÖKALP Prof. Dr. Hüsnü Yusuf ASLANOĞLU Doç.Dr. Mehmet GÖKSU Yusuf Ziya ATICI Sait GÖKŞİN Ahmet ATMACA Mehmet GÜLSÖZ Doç. Dr. Alpe AYDEMİR Mehmet GÜN Yücel AYDINLI Osman GÜNALP Sezai BAŞÇİFTÇİ Feyzullah GÜRGÜN Ertan BAYSAL Ali GÜVENALAli BEŞTAŞ Tanju HAZER Şeref CEYLAN Yrd.Doç.Dr. Tülay İLGERİ Süleyman CONTAY Gürol KALEMCİ Nail ÇELİKOK Bülent KARABACAK ÇETİŞLİ Prof. Dr. Halil Doç. Dr. Rasim ÇİZMECİ Hasan KARAMANLI A. İhsan ÇOPUR Süleyman KASAPOĞLU Kemal DEĞİRMENCİ İsmail KATRANCI Zafer DEMİREREN İbrahim KAYA Ramazan r DEVELİ Hilmi KAYNAK Mustafa DOĞUAltan KEÇECİ Müjdat DURMAZ Prof. Dr.Ali KIVANÇ Behçet DUYSAL Ömer KOCABAĞ Durali DÜLGEROĞLU Prof. Dr. Ercan KOCAMAZ Hasan ECE İsmail KONYALIOĞLU Hilm EDEM Ali KÖSEOĞLU Cevdet EMİR Cahit KUTLU R. Erhan MARIMAli NİZAMOĞLU İsmail OKTİK Prof. Dr. Şener ÖNCEL Abdi ÖZDEMİR Mehmet ÖZEK Doç Dr. Ziya ÖZEKMEKÇİ Nejdet ÖZPINAR Doç. Dr. Yahya PANAYIR İlter RENDE Prof. Dr. Hikmet SALGAR Gültekin Okay SARAÇOĞLU Önder ŞENEL Yavuz SİVRİ Esat SÖZKESEN Nuri SÜZÜK Lerzan TAŞKIRAN Cihan TERZİBAŞOĞLUAli TOSUN İsmail TOKER Emin TÜRKÖZ Hüseyin ÜLKÜ Turhan ULUKAYA Halil URGANLIOĞLU Bekir USLU M. Abdulkadir YALÇIN Cengiz YAVUZ Mehmet YILDIRIM Veli YUSUMUT Şah İsmail YÜKSEL Prof. Dr. Mehmet ZEYTİNCİ Cüneyt İRTİBAT BÜROSU Atatürk Bulvarı SSK İ

3 ORGANİZE SANAYİ BÖLGELERİNİN KALKINMADAKİ YERİ --* * -" Selahattin SAPMAZ Ahmet ERYAŞAR Şahin YÜCE MMO / Muğla GİRİŞ Ülkemiz gelişmekte olan ülkelerin içinde bulunmaktadır. Bu da bizi kalkınmış ülkelere yetişebilmek için bir dizi önlemler almaya zorlamaktadır. Bu bildiride kalkınma kavramı üzerinde durulduktan sonra Organize Sanayi Bölgelerinin (O.S.B.) kalkınmadaki rolü tesbit edilmeye çalışılmıştır. Belirli kabuller yapıldıktan sonra belirlenen hedefler veri olarak kabul edilmiş, O.S.B.'nin bu çerçevede nasıl şekillenmesi gerektiği araştırılmıştır. Sürdürülebilir Kalkınma kavramının içerdiği büyük önem ve konuyla olan ilgisi göz önüne alınarak, sanayileşme ve çevre sorununa değinilmiştir. 1- NEDEN KALKINMA? Kalkınma kavramı, karşılaştırma sonucu oluşan bir kavramdır. Yani kötü bir durumdan daha iyi bir duruma geçmek olarak tanımlanabilir. Ve bu kavramla sıkı bir ilişki içinde bulunan gelişmişlik ve azgelişmişlik kavramları da, yine göreceli bir yapı taşımaktadır. Genel teknolojik düzeye, kişi başına düşen milli gelir, hastahane sayısı, okul sayısı vb. ölçütlere dayandırılan refah düzeyine gönderme yapılarak ancak bir ülkenin gelişmişliğinden ya da az gelişmişliğinden bahsedilebilir. Fakat daha da önemlisi bu ölçütlerde bir birlik yoktur. Neo-Klasik iktisadın fayda ve değer kuramlarının üzerinde yükselen düşüncelerden yola çıktığımızda, sübjektif yaklaşımlar, bizi içinden çıkılmaz bir labirente sokmaktadır. Ufacık bir mahallede bile zevkleri, tercihleri ve değer yargıları birbirinden bu kadar farklı insan yaşıyorken, bunu global bir düzeyde ele almak, gerçeğksaptıran, önemli olguları filtre eden bir gözlük gerektirir, işte bu gözlüğü kullandığımızda ilk olarak kişi başına düşen milli gelir kavramı gibi, gayet niceliksel ve objektif bir kavramla karşılaşıveririz. Öyle ya, artık elimizde bir ölçütümüz vardır. 2 > 1 gibi basit bir eşitsizliğin kabulü, karşılaştırmamızı kolaylaştırır. Artık A.B.D., Sri Lanka, Botsvana ve Almanya gibi ülkeleri aynı plartforma indirerek karşılaştırmak ve azgelişmiş ya da gelişmekte olan ülkeleri tesbit etmek çok kolaydır. Ama " akılcılık " peşinizi bırakmaz. Karşınıza şöyle bir görüş ve eleştiriyle çıkıverirler: " Kalkınmanın sadece ekonomik bir kategoriye indirgendiği ve GSMH ile ölçüldüğü koşullarda, diktatörlükler de kendilerini kalkınma misyonunun taşıyıcıları olarak sunabiliyorlar. Toplumun geniş kesimlerini marjinalleştirip sistemin dışına atan, toplumu baskı altına alan, ama, belirli bir GSMH artışını gerçekleştiren halk düşmanı rejimler, bu alandaki başarılarıyla kendilerini meşrulaştırabiliyorlar. Oysa, GSMH artyşıyla ölçülen bir ekonomik büyüme geniş kitlelerin yoksullaşması, toplumsal gerilimler, aşırı bölgesel dengesizlikler, doğal çevrenin tahribi ve uzun dönemde büyümenin koşullarının aşındınlması pahasına gerçekleşebiliyor. Böyle bir ülke Batılılar tarafından rahatlıkla ekonomik mucize yaratmış sayılabiliyor. Ve ekonomik mucizenin öteki yüzünde, genel bir siyasal istikrarsızlık, aşırı düzeyde gelir dengesizliği, kültürel kimlik erozyonu vb. bulunabilir. Böyle bir durum, kalkınmanın, ilerlemenin kişi başına maddi mal üretimine, kantitatif kritere indirgenmesi toplumsal eşitsizliği derinleştirip yeniden üreten bir sürecin kalkınma sayılmasının bir değeri olabilir mi?" (1) Soru kolay ama cevap vermek oldukça güç. Yapılabilecek en güzel şey gözlüğün filtreleme oranını biraz azaltmak. Nasıl mı? Kişi başına düşen milli gelir kavramıyla beraber, kişi başına düşen doktor sayısı, okul sayısı, telefon sayısı, sayısı, sayısı vb. gibi bir takım istatistiksel veriler yardımımıza ko- 152

4 şuverir. Artık karşılaştırmamızı daha çok gerçeğe yakın bir hale sokabiliriz. " Özel X hastanesindeki, her türlü imkanla donatılmış bir odadaki yatakla, devlet hastanelerinin birinde bulunan o biraz fazla mütevazi yatak sayısal olarak eşit alınıyor. Bu sakıncalı değil mi? " gibi sorulan duymamazlıktan gelip niceliksel-niteliksel yaklaşım farklılıklarına değinmemek amacımız için daha önemlidir. " Yani çalıyı dolaşmak gerekir." şimdi elimizde bulunan bu verilerle ülkeleri alt alta sıralayabiliriz. Bu bize ne kazandırır? Çok basit... Artık evrensel bir takım değerlere sahibiz. Bütün ülkeler önceden çizilmiş bir yolda ilerlerler ve kimisi tembellikten, kimisi ırksal yapılarının yetersizliğinden, kimisi kulvarlarının fiziksel farklılıklarından, kimisi de bu yarışta hısımlarının ayağına taktığı çelmeden dolayı geri kalmıştır. Tek yapmaları gereken, önde gidenlerin stillerine bakıp, daha çok çalışmak ve onlara yetişip geçmektir. Ülkeler, bu yarışın neresinde bulunurlarsa bulunsunlar, aynı yollardan geçmek zorundadırlar. Sistematik bakımından oldukça yararlı olan bu durumun, dolaylı faydalan da bulunmaktadır. Çok uluslu şirketlerin pazarını genişletmek. Bu çok bilinen ve slogan basitliğindeki gerçek, araştırılması gereken bir konu arzeder. Tüketim kalıpları, zevkleri ve geleceğe yönelik hedefleri birbirinin aynı insanlardan kurulu bir dünya hayalinin ardında, global bir birlik ve kardeşlik idealinin yattığını düşünmek acaba ne kadar gerçekçidir? Bu saat gibi işleyen düzende kalkınmış ülkeler için azgelişmiş (ya da daha insaflı söylenirse " gelişmekte olan") ülkeler, iyi birer pazar ve ucuz iş gücü ile hammadde kaynağı, çöplerini atabilecekleri bir arka bahçe konumundadır. Fakat her zaman bu düzenin bozulmaması için, birgün kalkınacakları ümidini canlı tutmaları gerekir. Yine çok basit saptama gibi gözüksede, gerçek, akademik çalışmaların bu ümidi beslemekte gösterdiği başarıdır. Bir türlü kalkınma hamlesi oluşmuyorsa, kısır döngüler var demektir. Boşta atıl fonlar çok birikmişse, kısır döngü, dış yardım ve borçlarla kırılabilir teorileri gözde oluverir. Gümrük duvarları ile içe dönük sanayileşme satışlarda bir düşmeyi getirdiği zaman, liberal dış ticaret politikalarının meziyetleri, birdenbire çatı katına atılmış eski eşyaların arasından bulunup parlatılarak gündeme getiriliverir. Bu derece kötümser bakışın yarattığı sisli havada, amacı bu dengesizlikleri düzeltmek olan ve daha güzel bir dünya ideali ile parlayan fikirlerin göze çarpmadığını söylemek insafsızlık olur. Ama yapılan çalışmaların çoğuna bu gözle bakmak da saflık olur. Bu beyin jimnastiğinden sonra, kalkınmış ve kalkınmamış ülkeleri, zengin ve yoksul ülkeler olarak almamızda bir sakınca yoktur herhalde. (2) Bu kaba tanımdan sonra ülkeleri zengin - yoksul - az yoksul - orta zengin gibi çeşitlere ayırabiliriz. Ve kalkınmanın amacını bulunduğumuzdan daha zengin bir konuma geçmek olarak anlayabiliriz. Gelelim neden kalkınma sorusuna... Rasyonel bireylerden kurulu bir topluluk olduğumuza göre, zenginleşmak tabii ki daha akılcı bir davranıştır. 2- SANAYİLEŞME VE KALKINMA: Kalkınma kavramı karşımıza çıktığı zaman, sanayileşme ile çağrışım yaratır. Öyle ki, kalkınma ve sanayileşme kavramları kimi zaman birbirinin yerine bile kullanılabilmektedir. Verimlilik artışınındaki yüksekliği göz önüne alınarak sanayileşmeye bakacak olursak, kalkınmanın motoru olduğunu söylemek doğaldır. Fakat bu, sanayileşmeyle kalkınmanın aynı şey olmadığını unutmamızı gerktirmez. Kalkınmada, istkrarlı bir ekonomik büyümeyle ekonomik yapı politikası kanalıyla yapısal değişikliklerin meydana gelmesi söz konusudur.o) Bir önceki bölümde anlatmaya çalılştığımız ortak hedefler ve içinde bulunduğumuz sürecin belirtgen noktaları göz önüne alınırsa, kalkınmanın sanayileşmeyi kapsadığını söyleyebiliriz.tabii bu da bizi sanayileşmenin üzerinde durmamız gerektiği sonucuna götürür. Sanayileşmeyi, sanayi sektörünün GSMH' daki payının artışy olarak tanımlayabileceğimiz gibi, teknolojik gelişmelerin üretimde kullanymynyn artyşy olarak da tanymlayabiliriz. Ykinci tanımlamada tarım ve hizmetlerde olası artışların da değerlendirmeye alınması kolaylaşır. Daha özelde ise aramal ve üretim araçları üretimindeki artış sanayileşmenin bir göstergesi olarak alınabilir. Her durumda, verimlilik artışının yüksekliği gözönüne alınarak sanayileşmeyi kalkınmanın gerek şartı olarak almak mümkündür. 3- ÇEVRE SORUNLARI VE SANAYİLEŞME: Çevre sorunlarını ele aldığımızda, karşımıza genellikle şu sorunlar çıkmaktadır. - Karbondioksit gazının artışı nedeniyle ortaya çıkan iklim değişiklikleri, - Ozon tabakasının incelip delinmesi, 153

5 - Deniz, göl ve nehirlerin kirlenmesi, - Büyük şehirlerde kışın yaşanan hava kirliliği, - Çöpler ve toksit atıklar, - Nükleer kirlenmeler, - Çölleşme. (4) Bu sorunların her birine göz attığımızda, sanayileşmenin doğrudan ya da dolaylı olarak sorumlu olduğu görülür. Bu da sanayileşmenin, en azından bugüne kadarki uygulamalar nedeniyle sorgulanması gerektiği fikrine bizi götürür. Bir sonraki bölümde değineceğimiz Sürdürülebilir Kalkınma paradigması işte bu görüş çerçevesinde ortaya çıkmıştır. Çevre sorunlarına, samimi olmayan, slogancı ve içi boş yaklaşımlar bir kenara bırakılırsa, oldukcaa bilimsel yaklaşımlar bu noktada yoğunlaşmaktadır. Artık çevre olgusunu lüks olarak gören ve kalkınma gerçekleştikden sonra çevre sorunlarının bir şekilde çözülebileceğini belirten görüşler güvenilirliğini yitirmiştir. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu'nun 1983 yılındaki kararı ile kurulan ve Norveç Başbakanı Gro Harlem BRUNTLAND'ın başkanlığında çalışan " Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu " nun 1987'de yayınladığı rapor olan " Ortak Geleceğimiz ", bir dönüm noktası oluşturmaktadır. Bu raporda şimdikinden daha iyi ve sağlıklı şartlara sahip bir hayatı sağlama hedefinin, herkesin paylaştığı çevreyi global anlamda ele alarak tahrip etmeden nasıl gerçekleştirilebileceğinin çözümü aranıyor. Bilim, teknoloji ve sanayi kullanılarak insanın doğaya hakim olması ve ekonomik açıdan yaşam düzeyini yükseltmesi beraberinde doğanın bilinçsizce tahrip edilmesini getirmektedir. (5) Bu konumda birbirine zıt iki kavram gibi duran çevre sorunları ve sanayileşmeyi uzlaşır bir hale getirmek gerekmektedir. 4- SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA : Sürdürülebilir kalkınma, bugünün ihtiyaçlarını, gelecek kuşakların da kendi ihtiyaçlarını karşılayabilme olanağından ödün vermeksizin karşılamaktır. (6) Sürdürülebilir kakınmayla birlikte, her ne pahasına olursa olsun ekonomik büyüme yerini, kendi büyüme yolunu tıkamayan ve kendini yenileyen büyümeye bırakmıştır. Bu durumda karşımıza yine bir seçenek çıkmaktadır: Baştaki tanımda belirtilen ihtiyaç kavramını öncelikle neyi belirtmesi gerektiği? Aynı raporda ihtiyaç ile dünya yoksullarının temel ihtiyaçlarının kastedildiğinin altı çizilmiştir. (7) Bu noktada çok önemli bir gönderme vardır. Global düzeyde eşitsizliklerin en aza indirgenmesi. Bu da ülke merkezci anlayışların ve dünya düzeyinde bölgesel eşitsizliklerin terkedilmesini gerektirir. Ama bu anlayışı gelişmiş bir süper gücün veya tüm pazarlara hakim olabilmek için rahat çalışma peşinde koşan çok uluslu şirketlerin " ultra liberal " ekonomi anlayışıyla karıştırmamak gerekir. Her ikisi de, ülkeler arası serbest ticaretten, bu ticaretin sonucunda dengesizliklerin giderilebileceğinden bahsetse de, amaçlar farklıdır. Zaten uygulamada, liberal düşüncenin bayraktarlığını yapan güçlerin, etki alanlarını genişletmek veya korumak amacıyla milliyetçi hareketleri ve diktatörlükleri desteklemeleri alışılmış görüntülerdendir. Ülkemizde bu şekilde samimiyetsiz liberal ekonomi savunucularına karşı oluşan fikirler, başta bahsettiğimiz, global düzeyde eşitsizlikleri kaldırmaya yönelik liberal düşünceye karşı fikirlerle birbirine karışmakta veher ikisi de aynı düzlemde eleştirilmektedir.sürdürülebilir kalkınma, toplumların insani ihtiyaçlarının hem üretim potansiyelini arttırarak, hem de herkese eşit fırsat tanınmasını garanti altına alarak karşılamasını gerektirir. (8) Bu da tüm ülkelerin ekonomilerinin birlikte değerlendirmeye alınmasına bağlıdır. Serbest ticaret ve üretim faktörlerinin serbest dolaşımı kabul edilmeden bu amacın gerçekleşemeyeceği açıktır. Ayryca sanayileşmenin gerek şartlarından olan enerji ihtiyacı bizi ikileme sürüklemektedir. Bu noktada yenilenebilir enerji kaynaklarının geliştirilmesine çalışılmaktadır. Araştırma - geliştirme çalışmalarının bugün ihtiyaç gösterdiği yüksek maliyetler bu çalışmaları engellememelidir. Bu konuda da olaya bütünsel bir yaklaşım, bu maliyetlerin getirileriyle birlikte ele alınmasını sağladığı ölçüde destekleyici nitelikte olacaktır. Tüm bu olgular bizi bölgeler arası dengesizliklerin giderilmesi gereğine taşımaktadır. 5- BÖLGESEL DENGESİZLİK: Bölgesel dengesizlikleri, niteliklerine göre, doğal ya da coğrafi, ekonomik ve fonksiyonel, sosyal ve kültürel dengesizlikler olarak üç grupta toplamak mümkündür. (9) 154

6 ilk olarak bölgelerin doğal kaynaklar ve fiziki koşullar yüzünden oluşan dengesiz bir gelişimi söz konusudur. Kıyı ve limanlara sahip, zengin maden yatakları olan ve ulaşım ağının üzerinde yer alan bölgeler diğerlerine göre avantajlara sahiptir. Bu durum ekonomik faaliyetlerin yoğunlaşmasına ve bunun sonucunda da yaşam koşullarında bir iyileşmeye yol açar. Üretim faktörlerinin dağılımındaki eşitsizlikler, pazarların eşitsiz dağılımı gibi nedenler de bölgeler arasında eşitsiz bir gelişimi getirir. Bu durumda üretim faktörlerinin kazançları ve dolayısıyla refah düzeyleri farklılaşma gösterir. Sosyal hizmetlerin miktar ve kalitelerinin bölgeler arasında dağılımında dengesizlikler görülebilir. Eğitim, sağlık ve kültür hizmetleri alanında görülen bu dengesizlik sonucu, insanların davranışları ve değer yargılarında değişiklikler oluşmaktadır. Burada dikkat edilmesi gereken en önemli konu, birinci tür dengesizliğin insan kontrolünde olmadan, önceden varolması, diğerlerinin ise insanların ortaya çıkışları ile beraber oluşmasıdır. (10) Bölgesel dengesizlik bulunan ülkelerde, nüfusun belirli bölgelerde yoğunlaştığı göze çarpar. Bölgesel kalkınma amaçlarını şu şekilde ifade edebiliriz. - Bölgesel dengesizliğin azaltılması, - Her türlü kaynağın, ekonomik faaliyetlerin ve nüfusun bölgeler arasında uyumla dağılımının kolaylaştırılması, - Bölgenin değerlendirilmesi, - Bölgenin düzenlenmesi, - Gelişmenin ülkeye yayılması, - Bölgesel gelişme, - Bölgesel ekonomilerin entegrasyonu, - Bölgelerde sağlıklı büyümenin teşviki, - Endüstrinin uygun dağılımının sağlanması, - Ulusal ekonomik gelişmeden adil bir payın daha az verimli yörelere yöneltilmesi vb ORGANİZE SANAYİ BÖLGELERİ: " Organize Sanayi Bölgeleri, karma ekonomi şartları altında küçük ve orta ölçekli endüstrilerin geliştirilmesi için gerekli olan planlı yerleşme alanlarını alt yapı ve ortak hizmet ihtiyaçlarının inşa edilerek sağlanması yoluyla belli standartlarda geliştirilmesi ve organize edilmesidir. " (11) Kendiliğinden ortaya çıkan sanayi bölgelerinin benzerleri öncelikle gelişmiş ülkelerde, sanayileşmeyi diğer bölgelere yaymak ve aynı zamanda sanayi işletmelerini yerleşim merkezlerinin uzağına götürerek kentlerin görünümünü korumak amacıyla gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Bu şekilde gelişmiş ülkelerde ortaya çıkan organize sanayi bölgesi fikri gelişmekte olan ülkelerde de sanayileşmeyi teşvik ve ekonomik gelişmenin bölgeler arasında dengeli dağılımını sağlamak amacıyla başvurulmaya başlanmıştır. Organize Sanayi Bölgeleri oluşturulmakla elde edilecek avantajlar ve bu bölgenin oluşturulmasındaki amaçlar şu şekilde özetlenebilir. - Girişimci her toplumda az bulunur.neyi üreteceğini ve nerede üreteceğine karar verme durumunda olan girişimcileri, OSB'ler hem bilgilendirmekte hem de cesaretlendirmektedirler. Alt yapısı hazır bu bölgeler, girişimciler için güvence oluşturmaktadır. - OSB, hızlı sanayileşme ve sanayileşmenin yurt düzeyine yayılmasında önemli bir araç oluşturmaktadır. Sanayinin kendi halinde gelişmesi uzun zaman almakta, OSB ile gelişme hızlandırılmaktadır. - OSB aynı zamanda kontrolsüz ve hızlı kentleşmenin önüne geçmede mekan düzenleme aracı olarak kullanılmaktadır. OSB ile sanayi faaliyetlerinin kent dışında toplanması mümkün olmakta, sanayi kuruluşlarının neden olacağı çevre sorunlarının kontrol altına alınması kolaylaşmakta, kentlerin daha düzenli ve yaşanır olması sağlanmaktadır. OSB fikri ve uygulaması, işletmelerin kuruluş yerlerini seçerken, yapmak durumunda kaldıkları optimal kuruluş yeri hesaplamaları, sadece işletme açısından değil, aynı zamanda kentleşme,bölgesel gelişme ve sanayileşme politikası açısından da yapılmaktadır. Kamu kurumlarınca OSB'de alt yapı ve hatta üst yapı oluşturulduktan sonra, işletmelere yatırım alanları hakkında bilgiler de verilerek, bölgeye gelmeleri teşvik edilmektedir. 155

7 OSB'lerin görevi sadece arsa sağlamak değildir. Ortalama olarak yüze yakın işletmeyi kapsayacak büyüklükte, bölgenin elektrik, yol, telefon, su, kanalizasyon gibi alt yapısını, bankalar, ambarlar, soğuk hava ve merkezi buhar santralleri, eğitim merkezleri, ortak tamir atölyeleri, araştırma labaratuvarları gibi gerekli faaliyetleri de içermektedir. OSB'ler ağır sanayi ve kompleksleri için değil, birbiri ile uyumlu ve birbirini tamamlayan bir üretim biçiminde olmak üzere küçük ve orta ölçekli sanayi üretim birimlerinin, kapsamlı bir plan gereğince sınırları tayin edilmiş bir alan olarak tanımlanabilir. OSB'lerde yeralacak sanayi tesislerinin başlıca özellikleri şöyle sıralanabilir. 1- Küçük ve Orta Sanayi tesisleri olacaktır. 2- Bu sanayi tesisleri birbirini tamamlayan ve uyumlu bir üretim biçimi içinde yer alacaktır. 3- Bölge kapsamlı bir plan içinde değerlendirilecektir. 4- işletmeler için gerekli tüm alt yapı tesisleri ve ulaşım hizmetleri parsellere denk getirilecektir. 5- Gerekli ortak donatımlar, bölge ölçeğinde gerçekleştirilecek bir organizasyonla verilecektir. (12) OSB'ler ağır sanayi Ve kompleksleri dışında, küçük ve orta ölçekli imalat sanayi türlerinin, belirli bir plan dahilinde yerleştirilmeleri ve geliştirilmeleri için sınırları onaylı çıplak arazi parçalarının, gerekli alt yapı hizmetleri ve ihtiyaca göre tayin edilecek sosyal kurumlarla donatıldıktan sonra planlı bir şekilde ve belirli standartlar dahilinde sanayi için tahsis edilebilir ve işletilebilir hale getirilmiş bölgelerdir. OSB'ler ihtisaslaşmış sanayilerin bir arada üretim yapmalarının sağlanacağı imkanlardan faydalanmak amacıyla geliştirilmiş bir sanayileşme yöntemi ve aracıdır. OSB, ulaşım, su, elektrik, kanalizasyon, banka, kantin, ilk yardım ve benzeri olanaklarla donatılmış uygun bir alanda teknik ve genel hizmetlerin sağlandığı, ekonomik bir ölçek içinde gruplanmış fabrika yerleşim birimidir. (13) 7- TÜRKİYE'DE OSB UYGULAMALARI: Bugünkü OSB ve Küçük Sanayi Siteleri'nin ilk çekirdekleri 1864 yılında bir " Islah-ı Sanayi " komisyonu ile atıldı. Bu komisyon küçük sanayinin, batının fabrikasyon ürünleri ile rekabet edemeyeceği görüşüne vardı ve el tezgahlarını birleştirerek fabrika haline dönüştürmeyi gerekli buldu. (14) Türkiye'de ilk OSB, üçüncü dünyada sınai kalkınmayı teşvik eden UNIDO'dan sağlanan bir mali yardımla, Bursa Ticaret ve Sanayi Odası'nca 19ö9'da gerçekleştirildi. Bursa OSB'de 1970'lerde otomativ, kimya, tekstil fabrikaları ardı ardına kurulmaya başlayınca; Eskişehir, Manisa, Gaziantep, Konya, Ankara, Adana, izmir gibi illerin sanayi odaları da kendi bölgelerinde OSB kurma çabalarını yoğunlaştırdılar. 1970'li yıllarda Arsa Ofisi Kanunu henüz yeni olduğundan ve işlerlik kazanmadığından, 2-3 milyon metrekare büyüklüğündeki alanları istimlak ya da anlaşma yoluyla satın almak, sonra da gerekli alt yapı yatınmlarıyna fon sağlamak, olağanüstü zor oluyordu. Bu zorlukları aşamayan istanbul, Ankara, Adana, izmir, Samsun, izmit ve Antalya gibi büyük metropoller, 20 yıl gecikmeli olarak; ancak 1990'lı yıllarda kendi OSB'lerini kurabildiler. Gecikmeden dolayı hem bu kentlerin hem de çevrenin kayıpları büyük oldu. (15) Bugün Türkiye genelinde 36 OSB bulunmaktadır. Bunların yıllara göre dağılımı ise; arasında 1, arasında 5, arasında 30 OSB bitirilmiştir. Tam olarak bitirilmiş 36 OSB'de 2134 fabrikada kişi çalışmaktadır yılında 120 OSB'de 5000 fabrikada kişinin çalışacağı planlanmaktadır. (16) 8- OSB'LERDE KARŞILAŞILAN SORUNLAR: * Kaynak Sorunu: Genel bütçeden OSB'lere ayrılan kaynağın yeterli olmaması nedeniyle bu bölgelerin, sanayicinin hizmetine sunulması 5-10 yıl gibi uzun zaman almakta, bu da yatırımcılar için caydırıcı bir etken olmaktadır. Kaynak yetersizliği nedeniyle biten 36 OSB'den sadece 5'inde arıtma tesisi yapılabilmiştir. Bu arada Avrupa Konseyi Sosyal Kalkınma Fonundan dış kredi alma yoluna gidilmiştir. OSB'lerin kademeli olarak inşası yoluna gidilmekte ve bu surette bölgenin biran önce sanayicinin hizmetine sunulması temin edilmektedir. Genel bütçeden OSB'ler için daha fazla pay ayrılmalıdır. 156

8 * Mahalli idarelerin ilgisizliği: OSB tamamlanmış ve bu bölgelerde boş parsel olduğu halde valiliklerin ve belediyelerin konuya sahip çıkmaması nedeniyle veya kaçak olarak OSB'ler dışında sanayi yapılaşması gözlenmektedir. Yeni sanayi kuruluşları için bu bölgeler dışında izin ve ruhsat verilmesi doğru değildir. * Müteşebbis Teşekküllerle Arsa Spekülasyonu Yapılması: OSB'lerdeki sanayi parsellerinin Bölge iç Talimatnamesi ve Satış Vaadi ile taksitli arsa satış sözleşmesi esaslarına göre düzenlenmiş arsa fiyatı üzerinden sanayicilere tahsisi bakanlıkça müteşebbis teşekküllerin yetkisine bırakılmıştır, talebin çok olduğu yörelerde boş parsel olmasına karşın spekülatif düşünce ile hareket etme veya kendine tahsis edilen parselde sanayicinin iç talimatnamede belirtilen sürede yatırıma başlamaması gerçek yatırımcıyı engellemekte, yatırımları geciktirmektedir. * Yer Seçimindeki Güçlükler: Alternatif alanların az oluşu veya bulunmayışı yer seçimini güçleştirmekte; altyapı inşaatı esnasında ortaya çıkan zemin, yeraltı suyu problemleri, enerji ve su teminindeki zorluklar yatırımı geciktirmektedir. Yer seçiminden sonra ortaya çıkacak problemleri en aza indirmek ve tarım alanlarının sanayide kullanılmasını önlemek amacıyla yatırım programlarına yeni alınan OSB'ler için bakanlığın ya da yatırım programında DPT'ce görev verilmiş ise MTA Genel Müdürlüğünce yer seçimi etüdü yapılmakta daha sonra bakanlığın koordinasyonu ile teşekkül ettirilen ve ilgili yatırımcı kamu kuruluşlarının temsilcilerinden oluşan " Yer Seçimi Komisyonu " vasıtası ile kesin yer seçimi yapılmaktadır. Ayrıca gerekli görüldüğünde bazı bölgelerde yer seçimini müteakip " Yerleşim amaçlı jeolojik etüd " ve " Jeolojik etüd " yaptırılarak alt yapı problemleri en aza indirilmektedir. * Kamulaştırmadaki Güçlükler: Kamulaştırma safhasında; - Bazı bölgelerde arsa fiyatlarının çok yüksek olması, - Kamulaştırma bedelinin tamamının karşılanmadan Arsa Ofisi Genel Müdürlüğünce kamulaştırma işlemlerine başlanmaması, - Kamulaşürılacak arsaların sahiplerinin tesbiti ile ilgili ortaya çıkan hukuki problemler, - Kamulaştırmadan sonra arsa sahiplerinin açtığı tezyid-i bedel davalarının uzaması, - Tezyid-i bedel tutarlarının yüksek meblağlara ulaşması sorunları ile karşılaşılmaktadır. Çözüm olarak; yer seçimi safhasında hazine arazilerine öncelik verilmesi, arsa sahipleri ile anlaşma yoluna gidilmesi gibi tedbirler uygulanmaktadır. Ayrıca DPT'ce yatırm programı dipnotu gereğince kamulaştırma bedelinin OSB'nin arsa dışındaki maliyet bedelinin % 25'ini aşan kısmı müteşebbüs teşekkülce karşılanmaktadır. (17) 9- ORGANİZE SANAYİ BÖLGELERİNİN KURULUŞU: OSB'lerinkuruluş aşamasında şu işlemler takip edilir; - ilgili Valiliğin teklifi, - Sanayi ve Ticaret Bakanlığının ön etüd yaptırması, - Müteşebbis Teşekkülün kurulması, - Yatırım programına alınması için DPT'ye teklif edilmesi, - Yer Seçimi Komisyonu tarafından yer seçiminin yapılması, - imar Planının hazırlanması, - Arsa Ofisi veya II Özel idaresi tarafından kamulaştırma işlemlerinin yapılması ve kamulaştırılan arsanın Müteşebbis Teşekküle devredilmesi, - Altyapı ve sosyal tesislerle ilgili uygulama projelerinin hazırlanması, - Keşif ve ihale dosyasının hazırlanması, - Dış krediye ihtiyaç duyulması halinde Müteşebbis Teşekkül tarafından " Fizibilite Raporu " hazırlatılması. OSB Müteşebbis Teşekküllerin sorumluluğu altında kurulmaktadır. Bu teşekküller Valinin başkanlığında, Özel idareler, Sanayi Odaları, Ticaret Odaları, Ticaret ve Sanayi Odaları, Belediyeler, sanayicilerin kendi aralarında kurdukları dernek, Kooperatiflerden müracaat edenler arasında Bakanlıkça uygun görülenlerin bir araya gelmesiyle kurulur. 157

9 OSB'lerde yer seçimi sırasında dikkat edilmesi gereken noktalar aşağıda belirtilmiştir; - I., II., III. sınıf tarım alanları seçilemez. - DSİ sulama alanında olamaz.(proje halinde veya planlanmış) - Sağlam zemin olması gerekir, fay hatlarına yakın veya fay hattıyla bölünmüş araziler olamaz. - Altyapı maliyetinin yüksek olmadığı alanlar tercih edilir. - Kuru dere veya dere yataklarıyla bölünmemiş alanlar olmalıdır. - Hakim rüzgar yönü şehri etkilememelidir. - içme suyu amaçlı barajların kısa ve orta mesafeli alanında olamaz. - Turizm alanlarını olumsuz etkilememelidir. - Doğal sit alanları, arkeolojik sit alanları, kentsel sit alanlarını etkileyecek veya içinde olan alanlar seçilmez. - Ana ulaşım akslarına yakın alanlar tercih edilir. - OSB'nin atık su deşarjı ile kirlenme olasılığı olan su havzalarına bağlantılı dereler dikkate alınır - ihtisas OSB seçimlerinde ÇED raporu istenir. - Koruma altına alınmış alanlar seçilmez. - Yeterli büyüklükte ve genişlemeye müsait olmasına dikkat edilir. - Enerji ve su tesisi kolay alanlar tercih edilir. OSB'LERDE ARSA TAHSİS VE SATIŞ ŞARTLARI: I.BÖLGE II. BÖLGE III. BÖLGE ARSA TAHSİSİ Arsanın geçici maliyeti üzerinden %25 peşinat alınır. Arsanın geçici maliyeti üzerinden % 20 peşinat alınır. Arsanın geçici maliyeti üzerinden % 15 peşinat alınır. ARSA SATIşI Arsanın kesin ( veya geçici ) maliyeti üzerinden en çok 4 yılda 8 eşit taksitte ödenir. Arsanın kesin (veya geçici ) maliyeti üzerinden en çok 6 yılda 12 eşit taksitte ödenir. Arsanın kesin ( veya geçici ) maliyeti üzerinden en çok 8 yılda 16 eşit taksitte ödenir. IV. BÖLGE Arsanın geçici maliyeti üzerinden % 10 peşinat alınır. Arasanın kesin ( veya geçici ) maliyeti üzerinden ençok loyılda 20 eşit taksitte ödenir.(18) 10- OSB'LERİN AVANTAJLARI: Vergi Muafiyeti; - Yapı ve tesisler bina inşaatı harcı ve yapı kullanma izni harcından muaf, - inşaatın bitiminden itibaren 5 yıl emlak vergisinden muaf, - Müteşebbis teşekküllerce yapılan arsa satışı net aktif vergisi, vergisi, katma değer vergisinden muaf. kurumlar Kredi Desteği; 1962 yılından 1995 yılı başına kadar 8582 hektarlık alanda gerçekleştirilen 36 OSB 1995 yılı birim fiyatları ile 14 trilyonluk kredi sağlanmıştır. Bu arada Avrupa Konseyi Sosyal Kalkınma Fonundan 27 OSB için yaklaşık 149,2 milyon ABD doları kredi temin edilmiştir. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı 158

10 OSB alt yapı ve sosyal tesislerine %90-99 oranında düşük faizli ve uzun vadeli krediler ile destek vermektedir. Teşvik Sistemi; Bakanlar kurulunun tarih ve 94/6411 sayılı " Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar " ile bu kararda değişiklik yapan tarih ve 95/6569 sayılı kararlar ile bu kararların uygulama esaslarını belirleyen 95/2 nolu " Yatırımlarda Devlet Yardımları ile ilgili Tebliğ " incelendiğinde, teşvikler yönünden normal yörelerdeki sanayi bölgeleri ile kalkınmadaki öncelikli yöreler arasında fazla bir farklılık olmadığı görülmektedir. Kalkınmada öncelikli yörelerdeki OSB'lerin atıl kalmaması için müteşebbisleri bu bölgelere çekebilecek farklı teşviklerle desteklemek gerekmektedir.(19) SONUÇ Mikro düzeydeki analizlerde, işletme birimleri ele alındığında verimliliğin artışı ve organizasyonun aksamaması için planlamanın önemi ön plana çıkmaktadır. Fakat ne gariptir ki, ekonominin tümünde planlamadan bahsedildiğinde, politik kaygılarla oluşan karşıt görüşler ortaya çıkmaktadır. Ülkemizin Atatürklü yıllarda başarıyla gerçekleştirdiği Sanayileşme Planı ve 1960'dan sonra uygulanan ekonomik ve sosyal planlı dönem, bu konudaki deneyimimizi arttırmıştır. Kaynak azlığı, müteşebbis eksikliği ve yetişmiş eleman yetersizliği, üretim birimlerinde içsel ve dışsal ekonomileri gözönüne alarak planlı bir sanayileşmenin gerekliliğine bizi götürür. Plansız bir sanayileşmede oluşan yüksek gelir dalgalanmalarından ve spekülatif kazançlardan medet uman bir grubun varlığı, DPT'nin tüm yetkileri elinden alınmış bir danışma merciine dönüşmesine sebep olmuştur.avrupa Birliği'ne girmekten ve dünya piyasalarında rekabet etmekten bahsedilen ülkemizde, bu derece kaynak ve zaman israfına yol açan bu uygulamayı anlamak mümkün değildir. Türkiye'nin bir an önce Arazi Kullanım Haritası'nı hazırlaması gerekmektedir. Bu sayede yatırımlar arasında organik bir uyum sağlanacak ve bölgesel dengesizlikler giderilebilecektir, şu anda uygulanan Mevzi imar Planlarının yarattığı sorunlar, ülke bütününü gözönüne alan bu uygulama ışığında çözüm bulabilir. OSB'ler de bu tür bütünsel yaklaşımlarla ele alınmalı, kendi içlerinde olduğu kadar, aralarında da uyumun sağlanması gerçekleştirilmelidir. Bu da ancak, yukarıda da bahsettiğimiz, DPT'nin yetkilerine kavuşmasıyla mümkün gözükmektedir. NOTLAR: ( 1 )- Fikret Başkaya, "Kalkınma iktisadının Yükselişi ve Düşüşü", Ankara 1994, s. 39 ( 2 )- " Gelişmiş Ülkelerin Az Gelişmiş Bölgelerini Geliştirmeyi Amaçlayan Politikaların incelenmesi ve GAP Örneği ", İTO Yayın No : , istanbul, s. 14 ( 3 )- " Ekonomik Büyüme ve Çevre Korunması", IASED, istanbul 1991, s. 222 ( 4 )- a.g.e., s. 77 ( 5 )- " Ortak Geleceğimiz ", Ankara TÇVI, s. 64 ( 6 )- a.g.e., s. 73 ( 7 )- a.g.e., s. 73 ( 8 )- a.g.e., s. 74 ( 9 )- İTO a.g.e., s. 14 ( 10 )- a.g.e., s. 17 ( 11 )- " içişleri Bakanlığı Planlama ve Koordinasyon Müdürleri ile APK ve II Planlama Uzman Yardımcıları Kurs Notları", Ankara 1986, Yayın No : 416, s. 238 ( 12 )-Zeynel Dinler, " Bölgesel iktisat ", Bursa 1994, s. 72 ( 13 )-Ada Dergisi, 1997 I. Sayı, s. 114 ( 14 )- a.g.e., s. 114 ( 15 )-Forum Dergisi, Haziran 1996, s. 28 ( 16 )-Ada Dergisi, s. 114 ( 17 )- a.g.e, s. 116 ( 18 )- a.g.e, s. 118 ( 19 )- a.g.e, s. 118 KAYNAKÇA 1- BAşKAYA. Fikret, "Kalkınma İktisadının Yükselişi ve Düşüşü", Ankara DİNLER, Zeynel, " Bölgesel İktisat", Bursa " Gelişmiş Ülkelerin Az Gelişmiş Bölgelerini Geliştirmeyi Amaçlayan Politikaların İncelenmesi ve GAP Örneği", İTO Yayın No : , İstanbul 4-" Ekonomik Büıüme ve Çevre Korunması", IASED, İstanbul " Ortak Geleceğimiz ", TÇVI, Ankara " İçişleri Bakanlığı Planlama ve Koordinasyon Müdürleri ile APK ve II Planlama Uzman Yardımcıları Kurs Notları", Ankara 1986, Yayın No : Ada Dergisi, 1997 I. Sayı 8- Forum Dergisi, Haziran