KIRGIZ STAN ÜLKE BÜLTEN

Transkript

1 KIRGIZ STAN 2008

2 KIRGIZ STAN ÜLKE BÜLTEN A USTOS 2008 GENEL B LG LER Resmi ad : K rg zistan Yönetim flekli: Cumhuriyet Baflkent: Biflkek Di er flehirler: Ofl, Talas, Celalabad, Nar n dari yap : 7 Eyalet (oblast) ve 1 fiehir daresi Komflular : Çin, Kazakistan, Özbekistan, Tacikistan Yüzölçümü: 98,500 km2 Nüfus: 5.2 milyon Etnik da l m: K rg z (%65), Özbek (%13), Rus (%12) Dil: K rg zca Para birimi: Som (A ustos 2008: 1 USD = KGS) Saat dilimi: Türkiye saati + 3

3 GENEL B LG LER K rg zistan' n siyasi birli i, 1924 y l nda Sovyetler Birli i bünyesinde bir özerk bölge olarak ortaya ç km flt r y l nda Sovyet idaresi alt ndaki Cumhuriyetlerden biri olmufltur. Sovyetler Birli i'nin da lmas ndan sonra ise 31 A ustos 1991 tarihinde ba ms zl k ilan edilmifltir. Gerek 2005 y l na kadar devam eden Askar Akayev'in Cumhurbaflkanl süresinde gerekse sonras nda, K rg zistandaki yaklafl k 20 y ll k siyasi gelene inin anayasa üzerindeki siyasi çekiflmeler, parlemento, Baflbakanl k ve Cumhurbaflkanl makamlar aras ndaki güç dengelerinin oluflturulmas çabalar ve bu ba lamda ortaya ç kan muhalif hareketler ve kitlesel eylemlerce flekillendi i görülmektedir. Bu durumun ekonomiye ve belli ölçülerde yabanc yat r ma yans malar oldu u gibi ülkenin halen siyasi düzenini sa lamlaflt rma sürecinde oldu u de erlendirilmektedir y l nda ba ms zl n kazan lmas ndan 2005 y l na kadar Askar Akayev Cumhurbaflkanl n sürdürerek ülkeyi yönetmifltir. Akayev, ba ms zl kla birlikte tek aday olarak kat ld Ekim 1991 seçimleri ile Cumhurbaflkanl n üstlenmifltir. Anayasan n May s 1993'te kabul edilip yürürlü e girmesiyle ilk befl y ll k dönemine bafllayan Akayev, Aral k 1995'deki erken seçimlerde ve 2000 y l nda yinelenen Cumhurbaflkanl seçimlerinde galip ç km flt r. Avrupa Güvenlik ve flbirli i Teflkilat (AG T) gibi bir çok uluslararas kurulufl, 2000 seçimlerini uluslararas kurallara uygunluk bak m ndan eksik bulmufltur. Akayev yönetiminin ilk y llar nda belli oranlarda siyasi ve sivil toplum özgürlü ü ön plana ç ksa da, 1994 senesinden sonra s kça baflvurulan anayasaya ve meclisin yap s na iliflkin de iflikliklerin bu genç cumhuriyette siyasi istikrars zl klara meydan verdi i gözlemlenmektedir. Siyasi gerilim, 2002 y l Mart ay nda belli say da ölümlerle sonuçlanan muhalif toplumsal olaylar fleklinde kendini göstermifltir. Lale Devrimi: Akayev, 2005 y l nda görev süresinin bitimiyle Cumhurbaflkanl 'n b rakaca n aç klam fl, ancak ayn y l yap lan parlamento seçimlerine Akayev'in o lu Aydar Akayev ve k z Bermet Akayeva'n n kat lmas, Akayev'in kendisinin yerine aile fertlerini haz rlad flüphelerini do urmufltur. Parlamento seçimlerinden önce gerek Cumhurbaflkan Askar Akayev, gerekse Baflbakan Nikolay Tanayev, ülkelerinde Ukrayna ve Gürcistan'daki geliflmelere benzer olaylar n yaflanmayaca n ifade etmifl ve Akayev, 30 Ekim'de yap lacak Cumhurbaflkanl seçimlerinde tekrar aday olabilmek için anayasa de iflikli ine gitmeyece ini vurgulam flt r.

4 Ancak özellikle milletvekili seçimlerinde baz önemli muhalif adaylar n seçime girmesini engelleyen düzenlemeler getirilmifltir. 27 fiubat ve 13 Mart 2005 tarihlerinde iki tur üzerinden gerçeklefltirilen meclis genel seçimleri sonucunda, Akayev taban ndan gelen isimler büyük ço unlu u elde etm fltir. Muhalefetin önde gelen isimlerinden Kurmanbek Bakiyev dahil olmak üzere ço u muhalif ikinci tur seçimlerden geçememifltir. Protesto gösterileri, ikinci tur seçimlerinden sonra fliddetlenerek devam etmifltir. Muhalefet yandafllar seçimlerde usulsüzlük yap ld n, Akayev'in parlamentoya akrabalar n ve yandafllar n soktu unu, istemedi i adaylar n seçime kat lmas n ise engelledi ini öne sürmüfl ve iki dönem görev yapt için anayasa engeli yüzünden yeniden devlet baflkan olamayacak olan Akayev'in anayasada de ifliklik yaparak iktidar n sürdürmeyi planlad n iddia etmifllerdir. Muhaliflerin baz hükümet binalar n ve havaalan n ele geçirdi i Ofl'ta yürüyüfle geçen göstericiler Akayev'in istifas n istemifller; Ofl ve Celalabad'da esnaf kepenk kapat rken, Ofl'taki göstericilerin baflkent Biflkek'e gelmek üzere haz rland klar bildirilmifltir. Biflkek'e s çrayan olaylarda protestocular, polisle çat flt ktan sonra Cumhurbaflkanl Saray 'n iflgal etmifllerdir. Ayn gün ülkenin güneyinde de muhalefet yandafllar kontrolü ele geçirmifllerdir. Olaylar n bu boyuta ulaflmas üzerine Askar Akayev, ailesi ile birlikte ülkeyi terketmifl ve Rusya'ya s nm flt r. Ayn gün Baflbakan Nikolay Tanayev de istifa etmifltir. Yeni seçilen K rg z parlamentosunun temsilcileri ile Moskova'da görüflen Askar Akayev istifas n vermifl ve bu istifa bir hafta sonra parlamento taraf ndan kabul edilmifltir. Akayev'in devrilmesi üzerine, Lale Devrimi olarak K rg zistan siyasi tarihine geçen iktidar de iflimi sonucunda, Cumhurbaflkanl görevini üstlenen Kurmanbek Bakiyev, yeni Cumhurbaflkanl seçimlerinin Temmuz'da yap laca n aç klam flt r. Seçimlere kadar olan üç ayl k süre, ülkede yetki bofllu undan kaynaklanan istikrars zl klara ve yer yer devam eden protesto gösterilerine sahne olmufltur. Lale Devrimi'nin ard nda yatan en önemli sebeplerden birisi de ülkenin kuzey ve güney bölgeleri aras ndaki ekonomik ve sosyal uçurumdur. Nitekim, olaylar n bafllamas nda güney illerinden gelen göstericiler etkin olmufl ve kayda de er bir Özbek nüfusunun bulundu u bu bölgeden gelenler, zengin kuzeyin politik hâkimiyetine son vermenin zaman geldi ini savunmufllard r.

5 10 Temmuz 2005 tarihinde gerçeklefltirilen ve kat l m oran n n yüzde 53 oldu u Cumhurbaflkanl seçimlerinde Kurmanbek Bakiyev Cumhurbaflkan seçilmifltir. Bakiyev taraf ndan atanan eski Biflkek Belediye Baflkan ve Ar-Nam s Partisi lideri Feliks Kulov ise Baflbakanl a getirilmifltir. Bakiyev, ülkenin güneyinden gelen bir siyasetçiyken, Kulov ise kuzey kökenlidir. Bu durum, K rg zistan siyasetinin tepesindeki güç da l m ve bölgeler aras uzlaflma aray fllar n n bir göstergesidir. Bakiyev Dönemi: Cumhurbaflkan Bakiyev ve Baflbakan Kulov aras ndaki iktidar ittifak 2006 Aral k ay nda kopmufltur. Anayasa, parlemento ve Cumhurbaflkanl makam ve yetkileri üzerine tart flmalar yeniden yo unlaflm flt r. Bakiyev 2007 Ocak ay nda Azim Isabekov'u daha sonra da muhalefet tarafindan daha az tepki görecek Almazbek Atambayev'i Baflbakanl a atam flt r. 30 Aral k 2006 tarihinde kabul edilen yeni Anayasa, Anayasa Mahkemesinin verdi i karar sonucu referanduma götürülmüfl ve 21 Ekim 2007 tarihinde referandum sonucunda kabul edilmifltir. Söz konusu Anayasa uyar nca 16 Aral k 2007 tarihinde Meclis genel seçimleri yeniden icra edilmifltir. Seçim sonuçlar na göre Cumhurbaflkan Bakiyev'in partisi olan Akyol seçimlerden büyük üstünlükle ayr larak 90 vekillik mecliste 71 sandelyeye ulaflm flt r. Eski hükümette Enerji Bakanl yapan gor Çudinov baflbakanl a önerilmifltir. 24 Aral k 2007'de Cumhurbaflkan onay ile göreve bafllayan Çudinov halen Kirg zistan Baflbakan d r. Siyasi Yap : K rg zistan Cumhuriyeti temsilci demokrasi esaslar n bar nd ran bir siyasi sisteme sahiptir. Cogorku Kenefl ismindeki Millet meclisi do rudan seçimle ifl bafl na gelir ve 5 y ll na görev yapar. Yasalar meclisin onay ndan geçer. Hükümet Baflbakan ve di er bakanlardan oluflur. K rg zistan sisteminin mevcut halinde Cumhurbaflkan n n da önemli yürütme otoritesinin oldu u görülmektedir. Anayasaya göre yürütme ile ilgili olarak kararname ç kartma, iptal etme ve de ifliklik yapma yetkileri ile birlikte Baflbakan n atanmas ve Baflbakan ve hükümetin istifas gibi konularda söz sahibidir. Cumhurbaskan da do rudan seçimle ifl bafl na gelir ve 5 y ll k süre için görev yapar. dari Bölgeler: K rg zistan, idari olarak 7 eyalete ve 1 flehir idaresine ayr lm flt r. Söz konusu eyaletler ve baflkentleri flunlard r: Batken (Batken), Çuy (Tokmok), Celalabad (Celalabad), Nar n (Nar n), Ofl (Ofl), Talas (Talas) ve Iss k-kul (Karakol). Baflkent Biflkek ise bu eyaletlerden ayr olarak bir flehir idaresi statüsündedir. D fl liflkiler: K rg zistan' n Rusya'ya olan co rafi yak nl, Çin ile komflu olmas, Afganistan'a yak nl n n d fl iliflkilerine yans malar olmaktad r.

6 K rg zistan, baflta Rusya ve Kazakistan olmak üzere Ba ms z Devletler Toplulu u (BDT) ülkeleriyle iliflkilerin gelifltirilmesine öncelik vermektedir. K rg zistan' n bir özelligi Rusya'n n yabanc ülke topraklar ndaki tek hava üssünün bu ülkede olmas d r. Biflkek'e 45 kilometre mesafede olan ve Rusya taraf ndan kullan lan Kant Askeri Üssü de iki ülke aras ndaki iliflkilerde önemli bir yere sahiptir. K rg zistan'da ABD'nin de hava üssü oldu undan, Rusya ve ABD ayn ülkede yak n mesafede askeri faaliyet göstermek durumunda kalmaktad r. ABD 11 Eylül sald r lar ndan sonra Afganistan'a düzenledi i harekat için destek olmas amac yla K rg zistan'da Ganci Askeri Üssü'nü faaliyete sokmufltur. ABD bu üssün kullan m çerçevesinde belli miktarda k,ra ve ilave maddi yard mda bulunmaktad r. K rg zistan' n Türkiye ve Çin ile olan iliflkileri ise ticari ve ekonomik iflbirli inin artmas sonucu son dönemlerde oldukça olumlu bir seyir izlemifltir. Ülkenin, Orta Asya'daki komflular yla iliflkilerinde de büyük ölçüde olumlu bir gidiflat oldu u söylenebilir. K rg zistan Ekonomisi KIRGIZ STAN EKONOM S 1991 y l nda Sovyetler Birli i'nin da lmas yla ba ms zl n ilan eden K rg zistan, Sovyet sistemine entegre olmufl ekonomisini yeniden yap land rma zorunlulu uyla karfl karfl ya kalm flt r. Bu ba lamda en öncelikli konular birli in da lmas ndan sonra bafllayan h zl ekonomik küçülme sürecini durdurmak ve fiyat liberalizasyonu nedeni ile oluflan yüksek enflasyonu afla çekmek olarak ortaya ç km flt r. 1990'l y llar n ortalar nda dönemin Cumhurbaflkan Askar Akayev, Bat ülkeleri ve uluslararas donörlerin de deste iyle bir pazar reformu program bafllatm flt r y l nda ulusal para tedavüle girmifl, fiyatlar serbest b rak lm fl, varl klar belli düzeylerde özellefltirilmifl ve serbest bir ticaret rejimi kabul edilmifltir. Bu aflamada Akayev, muhafazakar bürokratlar n ve Sovyet tarz planl ekonomiye al flm fl parlamentonun muhalefeti ile karfl laflm flt r. Günümüzde ise pazar ekonomisine geçifl sürecinde ciddi bir muhalefet kalmam fl ve uygulanan programlar n olumlu sonuçlar al nmaya bafllam flt r.

7 K rg zistan hükümeti, Orta Asya devletleri aras nda piyasa ekonomisine geçifl aç s ndan en liberal ekonomik reformlar uygulayan hükümet olmufltur. Bu reformlar n bir çok olumsuz koflul alt nda yap lmas na ra men, K rg zistan hükümeti ekonomide istikrar n sa lamas nda önemli baflar lar elde etmifltir. Konvertibilite ve faiz oranlar nda liberalizasyon sa lanm fl, özellefltirmeye a rl k verilmifl ve özel sektörün ekonomiye kat l m güçlendirilmifltir. K rg zistan'da küçük ölçekli iflletmelerin gerçeklefltirdi i ticaret baflta olmak üzere hizmet sektörü ekonomide en büyük paya sahiptir. Bunun yan nda tar m sektörü de ekonomideki a rl n sürdürmektedir. Ülkede alt n üretimi de önemli yer tutmakta olup Kumtor alt n madeni bu sektörden elde edilen gelirlerin büyük bölümünü oluflturmaktad r. Yaln zca 3.7 milyar dolar olan K rg zistan GSYH's Kumtor alt n madenine ve tar m sektörüne önemli ölçüde ba ml olmas ndan ötürü istikrars zl k riski bar nd rmaktad r. De iflkenlik gösterebilen alt n fiyatlar, üretim seviyesi ve iklim koflullar ndan ekonomi önemli ölçüde etkilenebilmektedir. K rg zistan'da kay t d fl ekonominin de oldukça büyük oldu u de erlendirilmektedir. K rg zistan, yüksek d fl borcu sebebiyle Dünya Bankas ve IMF taraf ndan ortak yürütülen Afl r Borçlu Fakir Ülkeler ( HIPC ) Program na 2006 y l nda baflvurarak 1 milyar dolara yak n borcun silinmesi gibi imkanlardan faydalanmay gözden geçirmifltir. Ancak, bu programa dahil olunmas n n prestij kayb na sebep olaca nedeniyle, ayr ca IMF ve Dünya Bankas 'n n ülke ekonomisi üzerinde bulunaca çeflitli taleplerin yükümlülü üne girilmek istenmemesinden 2007 y l fiubat ay nda hükümet bu programa dahil olmaktan vazgeçmifltir. Biflkek Ticaret Müflavirli i ülke raporunun, K rg zistan Milli statistik Kurumu verilerine dayand rarak sundu u rakamlara göre 2007 y li içerisinde K rg zistan GSY H'n n % 29'unu tar m, avc l k, ormanc l k ve bal kç l k; % 18'ini ticaret, otomobil ve özel kullan m eflyalar tamiri; % 9'unu ise imalat sanayi oluflturmaktad r. 20 Aral k 1998'de Dünya Ticaret Örgütü üyeli ine kabul edilen K rg zistan, o zaman için Ba ms z Devletler Toplulu u (BDT) ülkeleri aras nda bir ilki gerçeklefltirmifltir. Tüm bunlarla birlikte, geçifl sürecini yaflayan di er tüm ekonomiler gibi K rg zistan ekonomisi de ciddi zorluklardan geçmektedir. Ülkede iflsizlik önemli bir sorun olarak hayat etkilemeye devam etmektedir. TEMEL MAKROEKONOM K GÖSTERGELER GÖSTERGELER GSYH (milyar $) Reel GSYH (büyüme, %) Enflasyon (TÜFE, ort., %) hracat (milyon $) ,141 thalat (milyon $) ,106 1,792 2,724 Döviz Kuru (ort., $:KGS) Döviz rezervleri (milyon $) ,107 Kaynak: Economist Intelligence Unit, K rg zistan Ulusal statistik Komitesi, K rg zistan Merkez Bankas

8 Makroekonomik Performans Büyüme: K rg zistan'da reel GSYH, ba ms zl ktan sonraki dört y l içerisinde yüzde 50 oran nda küçülmüfltür. Ekonominin tekrar büyümeye bafllamas ise 1996 y l nda tar m üretimindeki art fl ve Kumtor Alt n Madeni'nin hizmete sokulmas yla mümkün olmufltur. Kumtor'un üretime bafllamas yla 1997 ve 1998 y llar nda GSY H'deki art fl h zlanm fl, ancak 1998 y l nda Rusya'da patlak veren mali kriz nedeniyle yine düflüfle geçmifltir. 1999'dan itibaren tar m ve alt n sektörlerine ba l olarak büyümeye devam etmifltir y llar nda ortalama yüzde 4.6'l k büyüme sa lanm flt r y l için K rg zistan Merkez Bankas yüzde 4.5'lik bir GSY H art fl öngörmüfl, ancak bir force majeur nedeniyle bu dönemde K rg z ekonomisi büyümemifltir (yüzde 0.0 oran nda GSY H art fl ). Bunun nedeni bir K rg z-kanada ortak teflebbüsü taraf ndan çal flt r lan Kumtor alt n madeninde meydana gelen bir kazadan sonra üretimin durmas d r. Üretim ilerleyen aylarda devam etmifl, ancak y ll k toplam üretim bir önceki y la göre yüzde 30 oran nda daha düflük olarak gerçekleflmifltir y l nda Kumtor'un üretiminin kazadan önceki seviyesine ulaflmas ve dünya piyasalar nda alt n n fiyat n n yüksek de erlerde seyretmesi sayesinde yüzde 6.7'lik bir büyüme oran na ulafl lm fl, 2004 y l nda ise büyüme yüzde 7.1 olarak gerçekleflmifltir y l nda alt n üretimindeki düflüfl, bir kez daha ülkenin makroekonomik göstergeleri üzerinde etkili olmufl ve K rg zistan' n GSY H'si yüzde 0.6 oran nda küçülmüfltür. Ticaret, Sanayi ve Turizm Bakan Almazbek Atambayev'in 2 fiubat 2006 tarihinde yapm fl oldu u bir aç klamaya göre Kumtor madenindeki alt n rezervleri tükenmektedir ve ülke ekonomisinin tek bir alt n madenine bu derece ba ml olmas ciddi s k nt lar yaratmaktad r. Atambayev'in aç klamalar na göre K rg zistan' n acil olarak sanayinin sektörel çeflitlendirilmesine yönelik yeni politikalar uygulamaya bafllamas gerekmektedir. Yukar daki verilerden de görüldü ü üzere, K rg z stan ekonomisi henüz istikrarl ve uzun vadeli bir toparlanmay gerçeklefltirebilecek ekonomik çeflitlili e ulaflamam flt r. Alt n sektörü haricinde, sadece tekstil ve konfeksiyon imalat gerçeklefltirilmeklte ve sanayi bu sektörlerin d fl nda çok s n rl kalmaktad r. Döviz Kuru: 1998 y l ndaki Rusya krizinin etkisiyle K rg zistan ulusal para birimi som, 1998 y l n yüzde 70'lik bir de er kayb ile kapatm flt r. Kriz sonras nda Rus rublesinin ve Kazak tengesinin devalüasyonu ile birlikte Amerikan dolar na olan talep artm fl ve Somun de er kayb h zlanm flt r. Somun de er kayb 1999 y l nda da sürmüfltür y l nda 1 Amerikan dolar 12.8 soma karfl l k gelirken 2000 y l nda 1 dolar 47.7 som düzeyinde gerçekleflmifltir. Bununla birlikte, ekonomide yaflanan büyüme ve daha s k bir para politikas ile birlikte 2000 y l ndan itibaren K rg z ulusal paras som, istikrarl bir seviyeye ulaflm flt r. K rg zistan Merkez Bankas 'n n günlük ifllemlerin ak c bir flekilde devam etmesi ve uluslararas rezervlerin güçlendirilmesi amac yla piyasaya yapt müdahaleler asgari düzeydedir y l içerisinde dolar n de er kaybetmesi ve mali ve parasal politikalar n giderek iyileflmesi, yat r m miktarlar n n artmas ve tüketici güveninin yükselmesi ile Somun de erinde art fl kaydedilmifltir. Yurt d fl ndaki iflçilerin doviz transferlerinin de bu de erlenmede etkisi vard r. A ustos 2008 itibariyle Som 1:35.06 dolar oran ndan ifllem görmektedir.

9 Enflasyon: 1993 y l nda K rg zistan'da enflasyon oran yüzde 700 seviyelerinde iken uygulanan s k para politikalar neticesinde 1998 y l ortalar nda yüzde 10'a kadar düflürülmüfltür. Ancak, 1998 y l A ustos ay nda yaflanan Rusya krizi ile birlikte 1998 y l sonbahar nda ülkede fiyatlar tekrar art fl göstermifl ve 1999 y l nda enflasyon yüzde 35.9'a ulaflm flt r. Bu dönemde faiz oranlar ise enflasyon oran na paralel seyretmifltir y l enflasyonu % 5 ile geçilirken 2007 y l na gelindi inde dünya genelinde görülen g da fiyatlar ndaki kriz K rg zistanda da etkisini göstermifltir y l nda % 20 seviyesine ç kan enflasyonun temel sebebi bu day ve s v ya da kendini gösteren art fl olmufltur. Ekmek, unlu ürünler ve tah l fiyatlar % 62 oran nda art fl göstermifltir. Bunun yan nda K rg zistan' n ithalatç durumunda oldu u bitkisel ve hayvansal ya larda %50 oran nda fiyat art fl yaflanm flt r. flgücü: 2007 y l nda iflsizlik oran n n % aras nda oldu u tahmin edilmektedir. Resmi verilere göre 2 milyon dolaylar nda olan ifl gücünün % 48'i tar m, % 39'u hizmetler, % 13'ü de sanayide çal flmaktad r. Asgari ücret 340 Som olup haftal k çal flma süresi 40 saattir. Bafll ca Ekonomik Sektörler Orta Asya'da da l k bir bölgede yer alan K rg zistan' n ekonomisinin temelini tar m ve do al kaynaklar oluflturmaktad r. Bafll ca tar m ürünleri pamuk, tütün ve yün olan K rg zistan'da alt n, uranyum, do algaz ve elektrik üretimi yap lmaktad r. Madencilik ve metalurji: Madencilik ve metalurji K rg zistan' n en önemli sanayi sektörüdür. Sektör, K rg zistan' n sanayi üretiminin yar ya yak n n gerçeklefltirmektedir. Bu alanda özellikle alt n sanayi önemli bir a rl a sahiptir. K rg zistan, alt n rezervinin d fl nda kömür, mermer, civa, bak r, uranyum, molibden, gümüfl ve antimuan yataklar ile seramik sanayiinde kullan lan baz mineral kaynaklara sahiptir. Bunlar n yan s ra ülkede zengin tungsten ve kalay yataklar bulunmaktad r. Bu alandaki en önemli alt sektör, alt n ç karma ve iflleme sektörüdür. K rg zistan' n metalurji sektöründe üretilen ürünlerin neredeyse tamam ihraç edilmektedir. K rg zistan, dünyada onuncu büyük alt n üreticisi ve ihracatç s ülkedir. Ülkedeki en büyük alt n madeni olan Tienflan Da lar 'ndaki Kumtor alt n madeninde 1997 y l ndan beri y ll k ortalama 18 ton alt n ç kar lmaktad r. Bu ülkedeki alt n üretiminin yüzde 90' na karfl l k gelmektedir. Kumtor Alt n madeni Kanada'l Centerra Gold firmas ve K rg zistan devleti ortakl ile kurulan Kumtor Alt n flletmesi taraf ndan iflletilmektedir y l nda ortakl k anlaflmas n n yeniden yap land r lmas yla devletin pay n n %16'dan %29'a ç kart lmas için anlaflmaya var lm flt r. Anlaflman n uygulamaya konulmas na iliflkin yasal incelemeler halen devam etmektedir. K rg zistan ekonomisinde ve y ll k bütçesinde önemli yer tutan Kumtor madeni Orta Asya'da yabanc yat r mc lar taraf ndan iflletilen en büyük maden konumundad r y l nda üretim 9,36 ton olup GSYH'ye katk s %2,5'tir. Sanayi sektörü üretiminin % 13'ünü oluflturmaktad r.

10 K rg zistan' n ikinci büyük alt n madeni olan Talas bölgesindeki Jerui maden yata ndaki alt n rezervlerini ise devlete ait Kyrgyzaltyn firmas, ngiliz Oxus ve Avustralyal Normandy madencilik flirketleri ortak olarak iflletmektedir. K rg z hükümeti, ba ms zl ktan bu yana yüzde 25 oran nda azalm fl olan kömür üretimini yeniden canland rmak ve bu sayede hem ithal enerji kaynaklar na olan ba ml l azaltmak, hem de ihracat gelirlerini art rmak düflüncesindedir y l nda 500 bin ton olan kömür üretiminin 2005 y l nda 1.1 milyon tona ç kar lmas planlanm flsa da yeni yat r mlar n yetersizli i nedeniyle bu rakama ulafl lamam flt r. Y lda 1.5 milyon ton kömür tüketen K rg zistan, 2004 y l nda 400 bin tonluk üretim gerçeklefltirmifl ve ihtiyac n n geri kalan k sm n Kazakistan'dan ithalat yoluyla temin etmifltir. Ülkenin toplam 3.5 milyar tonluk kömür rezervlerine sahip oldu u tahmin edilmektedir. Sanayi: Bir çok mal n Rusya Federasyonu'ndan ithal edilmesi nedeniyle K rg zistan'da sanayi üretimi s n rl düzeydedir. Ülkede sanayinin GSY H içerisindeki pay ba ms zl ktan hemen sonra yüzde 46.2 seviyesinde iken 2004 y l itibariyle yüzde 16.1'e kadar gerilemifltir. Ayr ca, özellefltirilen tar m iflletmeleri ile birlikte sanayi sektöründe istihdam edilen iflgücünün bir bölümü tar m sektörüne kaym flt r. Sanayi sektöründe en önemli faaliyet g da iflleme alan nda görülmektedir. G da iflleme sektörü ayn zamanda en cazip yabanc yat r m alanlar ndand r. K rg zistan sanayi üretim hacmi 2007 y l nda %7.3 art fl göstererek 1,65 milyar dolar civar nda gerçekleflmifltir. Sanayi sektörünün yaklafl k _'ü imalat sektörü kaynakl d r. Alt n ve g da iflleme haricinde imalat sektöründe elektrik, gaz ve su üretim ve da t m faaliyetleri göze çarpmaktad r. K rg zistan' n sanayi politikas özellikle ülkedeki yün, pamuk ve ipek üretimine dayal olarak hafif sanayi (özellikle giyim ve tekstil) sektörüne yönelik bir e ilim arz etmektedir. K rg z hükümeti, sanayi iflletmelerinde ithal girdilerden ziyade daha fazla iç kaynaklar n kullan lmas yönünde bir siyaset izlemektedir. K rg zistan' n bafll ca sanayi ürünleri yünlü dokuma, deri iflleme, makine ve madencilik ürünleridir. Di er taraftan, ba ms zl ktan sonraki dönemde ülkedeki makina sanayi özellikle tar msal ekipmanlar üretimindeki art fl nedeniyle geliflme göstermifltir. Türk yat r mc lar için önemli bir iflbirli i alan olan ülkedeki g da iflleme sanayi, kötü çal flma koflullar, eskimifl üretim teknikleri ve teçhizat ile geliflmemifl bir haldedir. Sanayi özellikle baflkent Biflkek civar nda yo unlaflmaktad r. Tar m: Tar m sektörü, K rg zistan ekonomisinde önemli bir a rl a sahiptir y l GSYH's n n %29'unu oluflturmaktad r y l n üretiminde %1.5'lik bir gerçekleflmifltir. K rg zistan Sovyetler Birli i da ld ktan sonra tar m üretimini art rmay baflarabilmifl olan tek ülkedir. K rg zistan'daki z rai üretimin yüzde 40' özel sektöre ait çiftlikler taraf ndan gerçeklefltirilmektedir ve devletin üretimdeki pay sadece yüzde 5'tir. Geri kalan üretim ailelere ait tarlalarda yap lmaktad r. Sanayi sektöründeki gerileme nedeniyle oluflan iflsizlik, büyük ölçüde tar m sektörü taraf ndan istihdam edilmektedir.

11 Tah l üretimi ve özellikle bu day üretimi tar msal üretimin yaklafl k yar s n teflkil etmektedir. Bu alanda uygulanan ithal ikameci politikalar nedeniyle tah l üretimi tek bafl na K rg z GSY H'sinin yüzde 10'unu karfl lar duruma gelmifltir. Ülkede üretilen di er bafll ca tar m ürünleri ise pamuk, tütün, fleker pancar, meyve ve sebzedir. K rg zistan, Sovyetler Birli i'nin da lmas ile birlikte daha önce di er Sovyet Cumhuriyetlerinden sa lad gübre ve z rai makine-ekipman parçalar n n temininde zorlanmaya bafllam flt r. Bu nedenle, ba ms zl n ilk y llar nda tar msal üretim önemli oranda gerilemifltir. Devlet, gerekli gübre ve ekipman parçalar n di er ülkelerden sa lamaya çal flmakla birlikte, bunlar n Sovyet dönemine göre çok daha pahal olmas sebebiyle beklenen sonuç al namam flt r. Yat r mlar n eksikli i ise yeni tar msal teknolojilerin uygulanmas na imkan vermemektedir. Z rai üretim ve verimlilikte yaflanan düflüfller, çiftçilerin gelirlerinin düflük düzeyde gerçekleflmesine, do al kaynaklar n tahrip olmas na, sulama sistemi, teflvikler ve toprak mülkiyeti sisteminin yeterince geliflmemifl olmas na ba lanmaktad r. Enerji: K rg zistan' n elektrik üretimi a rl kl olarak hidroelektrik santrallerinden üretilmekle birlikte bu sektörün hem üretim hem de ihracat aç s ndan geliflme potansiyelinin yüksek oldu u görülmektedir. Ülke hidroelektrik kaynaklar n n geniflli i bak m ndan Rusya ve Tacikistan' n ard ndan BDT ülkeleri aras nda üçüncü s rada yer almaktad r. Tien Shan da lar ndaki buzullar n erimesiyle y ll k 55,000 gigawatt saatlik bir potansiyel olufltu u tahmin edilmektedir. Bu potansiyelin y lda yaln zca 3 Gigawatt saatlik bölümünün kullan ld, ayr ca Çin ve Güney Asya pazarlar göz önüne al nd nda, sektördeki büyük potansiyel aç a ç kmaktad r. Nitekim devletin hidroelektrik santralleri kurma hususunda yabanc yat r mdan faydalanacak flekilde çeflitli çal flmalar ve projeleri gündemdedir. Öncelikle Kambar'da bulunan iki santralin özellefltirilerek faaliyete sokulmas projesi mevcuttur. Bu amaçla Rusya ve Kazakistan ile olurluk incelemesi yürütülmektedir. Nar n nehri üzerindeki Toktogul Hidroelektrik Santrali tek bafl na tüm ülkenin enerji ve s tma ihtiyac n karfl layacak kapasiteye sahiptir. Bu santral y lda yaklafl k 1.5 milyar kwh elektrik üretmektedir. K rg z Cumhuriyetinde s n rl miktarda petrol ve do al gaz rezervi bulunmaktad r. Y lda 80,000 ton petrol elde edilebilmekte olup, iç talebin % 15'i karfl lanmaktad r. Ülkede boru hatt sisteminin de yetersizli i söz konusudur. Halihaz rdaki 367 kilometre uzunlu unda do al gaz hatt ve 13 km uzunlu unda petrol hatt bulunmaktad r. Tekstil: K rg zistan'daki pamuk, ipek ve yün iflleyen iflletmeler, ülkedeki genifl ölçekli iflletmelerin özellefltirilmesi kapsam nda özellefltirilmifltir. Ülkedeki pamuk, ipek ve yün sektörüne sanayi merkezlerinde bulunan baz genifl ölçekli iflletmeler hakimdir. En önemli üretim merkezleri Biflkek (yün ve yünlü kumafl), Ofl (pamuklu kumafl ve ipek) ve Tokmak't r (yün).

12 nflaat: Biflkek Ticaret Müflavirli imizin K rg z Merkez Bankas verilerine yer verdi i raporunda K rg zistan'da 2007 y l inflaat yat r mlar n n milyon dolar seviyesinde oldu u, bunun % 81'inin öz kaynaklardan, %18'inin ise d fl yat r mlar sonucu finanse edildi i belirtilmektedir. Devlet ve uluslararas finans kurulufllar taraf ndan finansman sa lanan Kuzey-Güney Karayolu, Ofl- Kaflgar Karayolu ve Jerui alt n madeni gibi projeler, sektörün büyümesini sa layan ana projeler aras ndad r. Önümüzdeki dönemde K rg zistan'da inflaat sektörünün artan talebe ba l olarak h zl bir büyüme e ilimi içerisine girmesi beklenmektedir. Bu beklentiye uygun olarak K rg z hükümeti, inflaat malzemeleri sektörüne de yat r m yapmaktad r. Ulaflt rma ve telekomünikasyon: Ülkenin da l k co rafi yap s nedeni ile demiryolu tafl mac l yerine karayolu tafl mac l geliflmifltir. Dolay s yla, K rg zistan'da yaln zca 370 km'lik bir demiryolu a vard r. Uluslararas nitelikte olmamakla birlikte, ulafl m a Biflkek etraf nda yo unlaflm flt r. 34 bin km'lik karayolu a n n 23 bin kilometresi asfaltt r. Asya Kalk nma Bankas (AKB), 650 km'lik Biflkek-Ofl kara yolu ile Ofl'tan Çin s n r ndaki rkefltam'a giden yolun yenilenmesi için finansman sa lamaktad r. Di er yandan ülkenin demiryolu a n n gelifltirilmesi için çal flmalar yürütülmektedir. Gündemdeki en önemli proje olan Çin-K rg zistan-özbekistan demiryolunun hayata geçirilmesi genel olarak ülkenin ekonomik kalk nmas na da önemli katk lar sa layacakt r. Bunun yan nda Almat ile K rg zistan' n en önemli turistik bölgesi olan Is k Gölü aras nda 100km'lik demir yolu ulafl m n n sa lanmas projesi mevcuttur. Halihaz rda ülkede faaliyet gösteren Biflkek, Manas ve Ofl havaalanlar uluslararas niteliktedir. K rg zistan Havayollar, iç hatlarda çal flmakta ve Biflkek ile Ofl aras nda düzenli seferler yapmaktad r. letiflim alan nda Devlet kuruluflu olan Kyrgyztelecom tekel konumundad r. Bu flirketin yaklafl k %80 oran nda özellefltirilmesi gündemdedir. Mobil telefon operatörü olarak toplam 5 firma faaliyet göstermekte olup, kullan c say s toplam yaklafl k 2 milyondur. nternet kullan m h zla yayg nlaflmakta olup 2007 itibariyle 350,000 bin seviyesine ulaflt de erlendirilmektedir. Bankac l k ve finans: K rg z bankac l k sistemi 1998 y l ndaki Rusya krizinden a r biçimde etkilenmifltir ve bugün toparlanma süreci içerisindedir. Kriz sonras nda K rg zistan Merkez Bankas 'n n ticari bankalar için sermaye miktar n art rma zorunlulu u getirmesi baz bankalar n kapanmas na yol açm flt r. Biflkek Ticaret Müflavirli i raporuna göre 2007 y l itibariyle K rg zistan'da 22 ticari banka, 233 mikrokredi flirketi ve mikrokredi acentas, 272 kredi birli i ev 318 döviz bürosu faaliyet göstermektedir y l nda bankac l k kapsam nda özellikle ödeme sisteminde belli reformlara gidilmifltir y l itibariyle banka mevduatlar 535,5 milyon dolar olarak gerçekleflmifltir.

13 Yine Biflkek Ticaret Müflavirli imizin verilerine göre K rg zistan Menkul K ymetler Piyasas, K rg z Menkl K ymetler Borsas, 'Central Asian stock Exchange' ve Menkul K ymetler Ticaret Sistemi olamk üzere toplam üç kurumdan oluflmaktad r y l içerisinde 159,5 milyon dolarl k ifllem yap lm flt r. Bu rakam 2006 y l na oranla %40 oran nda bir art fla iflaret etmektedir. D fl Ticaret: K rg zistan' n d fl ticaret yap s n n çevre ülkeler odakl oldu u görülmektedir. Özellikle ihracat söz konusu çevre ülkelerdeki ekonomik koflullara ba l olarak de iflim gösterebilmektedir. K rg z Cumhuriyeti 1998 y l nda Dünya Ticaret Örgütüne kat larak Orta Asya Cumhuriyetlerinde bu üyeli i gerçeklefltiren ilk ülke olmufltur. K rg zistan, Rusya Federasyonu, Kazakistan, Belarus ve Tacikistan' da içine alan Avrasya Ekonomik Toplulu u'nun da bir üyesidir. K rg zistan temelde liberal bir ekonomi ve ticaret politikas benimsemektedir. K rg zistan ticaret yap s n n bölgesel a rl kl olmas bölge içerisindeki ikili veya ayr cal kl ticaret anlaflmalar n önemli k lmaktad r. Nitekim ülkeye gelen yabanc yat r mc lar n büyük bölümü bölgeyi hedef olarak alg lamaktad r. K rg zistan 2007 y l nda 1.1 milyar dolarl k ihracat, 2.7 milyar dolarl k da ithalat gerçeklefltirmifltir. Ülke 2002 y l ndan itibaren düzenli olarak ve önemli miktarlarda ticaret aç vermektedir. Afla daki tablolarda ticaret gerçeklefltirilen bafll ca ülkeler ile bafll ca ticaret kalemleri gösterilmektedir: KIRGIZ STAN'IN DIfi T CARET : BAfiLICA ÜLKELER (2006) HRACAT THALAT ÜLKE ORAN (%) ÜLKE ORAN (%) sviçre 26.2 Rusya 38 Kazakistan 20.5 Çin 14.4 Rusya 19.4 Kazakistan 11.6 Birleflik Arap Emirlikleri 1.1 ABD 5.7 Kaynak: EIU, Coutry Report May 2008 KIRGIZ STAN'IN DIfi T CARET : BAfiLICA KALEMLER (2006) HRACAT THALAT ÜRÜN ORAN (%) ÜRÜN ORAN (%) De erli Metal ve Tafllar 26.8 Madeni Ürünler 30.7 Madeni Ürünler 22.4 Makine 15.8 Tekstil 12.2 Kimyasallar 8.5 Cam ve inflaat malzemeleri 5.5 G da, içecek, tütün 8.2 Kaynak: EIU, Coutry Report May 2008

14 Buna göre alt n ve di er madenlerin K rg zistan ekonomisindeki önemi anlafl lmaktad r. Ülkenin tekstil ihracat ise a rl kl olarak Rusya'ya gönderilen konfeksiyon ürünlerinden oluflmaktad r. Yabanc Yat r m zole olmufl co rafi konumu, alt n d fl nda do al kaynaklar n n di er komflu ülkelere göre s n rl olmas ve görece dar iç piyasas K rg zistan'a giren do rudan yabanc sermayenin s n rl düzeyde gerçekleflmesine neden olmaktad r. Biflkek Ticaret Müflavirli i raporuna göre mali sektörde son zamanda yaflanan büyümenin kayna Kazakistan ve Rusya'dan sa lanan yat r mlard r. Örne in Kazakistan'da yükselen petrol fiyatlar yla oluflan sermaye birikimleri bunda büyük rol oynamaktad r. K rg zistan Cumhuriyeti'ne 1995 y l ndan bu yana giren do rudan yabanc sermayenin kümülatif tutar 2.1 milyar dolar olup, bunun % 24.1'i BDT ülkeleri kaynakl d r y l nda milyon ABD dolar de erinde do rudan yabanc sermaye yat r m girifli olmufltur. Bu rakam n da % 45.6's BDT kaynakl d r y l ndan itibaren gerçeklefltirilen sermaye giriflleri kümülatif olarak de erlendirildi inde Türkiye toplam milyon dolarl k sermaye ile Kanada, Kazakistan ve ngiltere'nin arkas ndan dördüncü kaynak ülke konumundad r. K rg zistan' n özellikle madencilik sektörü yabanc yat r mc lar n ilgisini çekmektedir. K rg zistan, eski Sovyet cumhuriyetleri aras nda üçüncü büyük alt n üreticisidir. Kumtor Alt n flletmeleri'ne yap lan yat r mlar ile Kanada ülkedeki en önemli yabanc yat r mc ülke konumuna gelmifltir. Kanada'y s ras yla Kazakistan, Rusya, ABD, Türkiye, Almanya, ngiltere ve Çin izlemektedir. Do rudan yabanc yat r mlar n önemli bir bölümü sanayi sektöründe yo unlaflm flt r. (yüzde 62.5) Yabanc yat r mlar aç s ndan hidroelektrik, g da sanayi, yüksek teknolojiler, altyap ve turizm f rsatlar sunan di er önemli yat r m alanlar d r. Ülkedeki en önemli yabanc yat r mc lar aras nda Cameco'nun ortak oldu u Kumtor Alt n flletmeleri d fl nda Reemstva-K rg zistan Tütün Fabrikas 'n iflleten Alman Reemstva flirketi, bir Türk yat r m olan ve plastik flifle kapa üreten Plaskap Biflkek, ticaret, bankac l k ve inflaat malzemeleri alan nda faaliyet gösteren Central Asian Group ve Hyatt Regency Bishkek Oteli'ni iflleten Amerikan Hyatt Oteller Zinciri yer almaktad r. Ayr ca, yine bir Türk yat r m olarak Coca Cola'n n da bir flifleleme tesisi bulunmaktad r. Yabanc ortakl iflletmeler alt n ç karma, petrol ticareti, çay paketleme, fleker ve pasta üretimi alanlar nda öncü konumdad r. Yabanc ortakl iflletmeler K rg zistan' n toplam sanayi üretiminin üçte birini ve ihracat n n yüzde 16's n gerçeklefltirmektedir. K rg zistan yabanc yat r m mevzuat yabanc yat r mlar kamulaflt rma ve millilefltirmeye karfl korumaktad r. Kamulaflt rma durumunda yat r mc lar n tazminat haklar mevcuttur. Ancak, de er saptama konusunda kamu kurumlar ile anlaflmazl a düflülmesi olas d r. Bunun yan s ra, K rg zistan'da ifl dünyas n ilgilendiren yasalar n uygulanmas nda zaman zaman tutars zl klarla karfl lafl labilmekte ve farkl kamu kurumlar n n farkl uygulamalar söz konusu olabilmektedir.

15 27 Mart 2003 tarihinde yürürlü e giren yeni Yabanc Yat r m Kanunu ile 1997'de ç kart lm fl olan kanunda baz de ifliklikler yap lm flt r. K rg zistan'da tescilli bir firman n yabanc yat r m say labilmesi için art k yabanc bir firma ya da flahs n o iflletmede en az üçte bir oran nda paya sahip olmas gerekmektedir. Bu yeni kanun ayr ca yabanc yat r mc lar n ülkeden çekilmesini de kolaylaflt rmaktad r. Serbest Bölgeler Biflkek, Nar n, Karakol ve Maymak olmak üzere K rg zistan'da 4 serbest ekonomik bölge (SEB) bulunmaktad r. Bu SEB'ler önemli ulafl m noktalar üzerinde, Çin s n r boyunca demiryolu istasyonlar na ve gümrük noktalar na yak n bölgelerde bulunmaktad r. Bunlar n aras nda bünyesinde bar nd rd flirket say s itibariyle en büyü ü Biflkek Serbest Bölgesi'dir. Kaplad alan bak m ndan ise Nar n Serbest Bölgesi en büyü üdür. SEB'lerde depolama, toptan ihracat ve ithalat, bankac l k, ihracata yönelik endüstriyel imalat ve ulaflt rma imkanlar bulunmaktad r. Bu mallar çifte vergilendirme olmaks z n üçüncü ülkelere de sat labilmektedir. SEB'ler K rg zistan'daki di er bölgelerden çok daha fazla yabanc yat r mc çekmifltir. Söz konusu bölgelerde 30 ülkeden yaklafl k 600 firma ticaret, g da ve hafif sanayi, malzeme ve mobilya imalat ve turizm alanlar nda faaliyet göstermektedir. Biflkek Ticaret Müflavirli imizin raporuna göre son 10 y lda Biflkek Serbest Bölgesine 83,06 milyon ABD dolar do rudan yabanc yat r m gerçekleflmifltir. Bunun yan nda Çin firmalar n n söz konusu bölgeleri kotalar atlatmak amac yla kulland da bilinmektedir. Serbest bölgelerdeki bafll ca teflvik ve uygulamalar flunlard r : Kar vergileri ile yol ve deprem vergilerinde muafiyet Serbest Bölge Müdürlü ü'ne mal ve hizmet sat fl geliri üzerinden %1-2 aras nda ödeme hracat, ithalat, transfer ve re-eksport gümrük vergilerinden muafiyet Üretilen mallar n y ll k %70'inin K rg zistan d fl na ihraç edilmesi gerekmektedir Basitlefltirilmifl kay t ve gümrük prosedürleri Hizmet sa layan kurulufllara do rudan ulafl m. thal edilen sermaye mallar için gümrük muafiyeti. Ham madde ve parçalar için gümrük muafiyeti. htiyaç kalmad nda ekipmanlar n bedelsiz ihrac.

16 Türk - K rg z kili Ticari ve Ekonomik liflkileri Türkiye, 1991 y l nda ba ms zl n ilan eden K rg zistan' tan yan ve büyükelçilik açan ilk ülkedir. Türkiye ve K rg zistan aras nda o dönemden bu yana devam eden s cak iliflkiler Türk ifl çevrelerinin bu ülkedeki baflar l çal flmalar yla pekifltirilmektedir. Türk Firmalar n n Yat r mlar K rgizistan'da halen aktif olarak faaliyet gösteren 300 Türk firmas n n toplam 300 milyon dolar aflan yat r m mevcuttur. K rg zistan'daki Türk yat r mlar, bisküvi, flekerleme, çikolata gibi çeflitli g da ürünleri ile birlikte mobilya, temizlik maddeleri, bankac l k, çay paketleme, plastik, e itim ve inflaat malzemeleri üretimi, marketçilik, tekstil üretimi, turizm acenteli i, e itim iflletmecili i gibi çok çeflitli alanlarda yer almaktad r. Sistem Mühendislik, Biflkek'te 1995 y l nda inflaat tamamlanan 4 y ld zl Hotel Biflkek P nara için ayn zamanda yat r m da yapm fl ve otelin yüzde 50 orta olmufltur. Çay üretimi ve paketlemesi konusunda faaliyet gösteren Beta Grubu, Orta Asya cumhuriyetlerinde önemli pazar pay na sahiptir. Grup, K rg zistan'daki ilk yat r m n Biflkek'te faaliyete geçirdi i paketleme tesisleri ile yapm flt r y l nda ise Beta Grubu, Beta Stores isimli bir al flverifl merkezi zinciri ve Beta Gourmet ad nda bir lokanta ile yat r mlar n çeflitlendirmifltir. Coca-Cola Biflkek, Anadolu Grubu'nun yüzde 90 hissesine sahip oldu u bir ortak teflebbüsüdür. Di er ortak ise Coca-Cola Corporation'd r. Üretim ve fliflelemenin yan s ra firma iki da t m merkezi arac l yla do rudan da t m da yapabilmektedir. 233 perakende sat fl noktas nda ürünlerini sunan firman n Biflkek'teki fabrikas y lda 39 milyon tonluk üretim kapasitesine sahiptir. Demir K rg z International Bank (DKIB), K rg zistan' n en büyük üç bankas ndan biri olup, ayn zamanda ülkedeki ilk uluslararas ticari banka olma özelli ini tafl maktad r y l nda bankac l k lisans n alan DKIB'nin hissedarlar yüzde 70 ile Tasarruf Mevduatlar Sigorta Fonu (Türkiye), yüzde 15 ile Avrupa mar ve Kalk nma Bankas (EBRD) ve yine yüzde 15 ile Uluslararas Finans Kurumu'dur (IFC). Plaskap firmas 1997 y l nda Biflkek Serbest Bölgesi'nde hizmete sokmufl oldu u fabrikada karbonatl ve karbonats z içecek flifleleri için plastik kapak üretmektedir y l nda di er kollar yla entegre edilerek Plasform ad alt nda yeniden yap land r lan firma, 5 bin metrekaresi kapal olmak üzere 50 bin metrekarelik bir alan üzerinde üretimini sürdürmektedir.

17 Biflkek yak nlar ndaki Sokuluk bölgesinde kurulan Ata fiirketler Grubu'na ait bisküvi fabrikas, Aral k 2005 itibariyle faaliyete geçmifltir. K rg zistan'daki di er Türk yat r mlar aras nda Yimpafl' n marketler zinciri, Çelebi nflaat' n PVC ürünleri üretimi ve Burç Ltd.'nin et ürünleri iflleme tesisleri say labilir. SEB'lerde depolama, toptan ihracat ve ithalat, bankac l k, ihracata yönelik endüstriyel imalat ve ulaflt rma imkanlar bulunmaktad r. Bu mallar çifte vergilendirme olmaks z n üçüncü ülkelere de sat labilmektedir. SEB'ler K rg zistan'daki di er bölgelerden çok daha fazla yabanc yat r mc çekmifltir. Söz konusu bölgelerde 30 ülkeden yaklafl k 600 firma ticaret, g da ve hafif sanayi, malzeme ve mobilya imalat ve turizm alanlar nda faaliyet göstermektedir. T CAR L fik LER YILLAR T BAR YLE TÜRK YE-KIRGIZ STAN DIfi T CARET ('000 dolar) Y llar hracat (X) thalat (M) X/M Denge Hacim ,580 7, ,024 57, ,514 6, ,743 48, ,198 2, ,419 25, ,572 2, ,223 22, ,350 6, ,043 23, ,685 15, ,936 39, ,158 10, ,580 50, ,754 13, ,657 85, ,851 13, , , ,445 27, , , ,935 45, , ,954 Kaynak: Türkiye statistik Kurumu Türkiye'nin K rg zistan ile 1992 y l nda 3.2 milyon dolar olan ticaret hacmi, 1997 y l nda 57.1 milyon dolara ç km flt r. Ancak 1998 y l nda Rusya mali krizi ve K rg zistana etkileri ve 2001 y l ndaki Türkiye mali krizi gibi faktörlerden dolay ticaret hacminde daralma yasanm flt r. Ticaret hacmi ancak 2004 senesinde 80 milyon dolara ulaflarak 1997'deki seviyesini aflabilmifltir y l ndan itibaren ihracat m z art fl sürecine girmifl ve 2007 y l nda 180 milyon Dolara ulaflm flt r y l nda 27 milyon Dolar seviyesinde bulunan K rg zistan'dan ithalat m z 2007 y l nda 45 milyon Dolara ulaflm flt r. kili ticarette denge geleneksel olarak Türkiye lehine fazla vermektedir. K rg z Cumhuriyeti'ne ihracat m zda, alt ndan mücevherci eflyalar, hal lar, tekstil mamulleri, makina ve cihazlar önemli yer tutarken bu ülkeden ithalat m z n temel kalemlerini sebze-meyve, ham deri ve örme giyim eflyas teflkil etmektedir. ki ülke aras ndaki bafll ca ticaret ürünleri afla da s ralanmaktad r. K rg zistan Cumhuriyeti'nin Türkiye'ye en çok tedarik etti i ürünler tar msal ürünler, deri ve pamuk olarak göze çarpmaktad r. Türkiye ise Türkmenistan'a en fazla mücevharat, hal, g da ve tekstil ürünleri satmaktad r.

18 TÜRK YE-KIRGIZ STAN BAfiLICA HRACAT ÜRÜNLER (M LYON DOLAR) K L ADI FARK ARTIfi % K ymetli tafl ve metal mamulleri Hal lar ve di er dokumaya elveriflli maddeden yer kaplamalar Örme giyim eflyas ve aksesuarlar Kazan; makina ve cihazlar,aletler,parçalar Elektrikli makina ve cihazlar,aksam ve parçalar Kakao ve kakao müstahzarlar Plastik ve plastikten mamul eflya fieker ve fleker mamulleri Örülmemifl giyim eflyas ve aksesuarlar Adi metallerden çeflitli eflya Demir veya çelikten eflya Sabunlar,yüzey aktif organik maddeler,y kama-ya lama madde Motorlu kara tafl tlar,traktör,bisiklet,motosiklet ve di er Ayakkab lar,getrler,tozluklar vb eflya ve aksam Dokumaya elveriflli suni ve sentetik lifler Mobilyalar,ayd nlatma,reklam lambalar,prefabrik yap lar Yenilen çeflitli g da müstahzarlar Debagat ve boyac l kta kullan lan hülasa,boya,macun,sak zlar Ka t ve karton;ka t hamurundan ka t ve kartondan eflya Tafl,alç,çimento,amyant,mika vb maddelerden eflya Aluminyum ve aluminyum eflya Hayvansal ve bitkisel ya lar ve bunlar n müstahsallar Uçucu ya lar,rezinoitler,parfümeri,kozmetikler vb Liste Toplam Di er Toplam Kaynak : DTM Kirgizistan Ülke Profili Raporu

19 TÜRK YE-KIRGIZ STAN BAfiLICA THALAT ÜRÜNLER (M LYON DOLAR) K L ADI FARK ARTIfi % Yenilen sebzeler ve baz kök ve yumrular Yenilen meyvalar,kabuklu yemifller,turunçgil ve kavun kabu u Pamuk Tarifenin baflka yerinde yer almayan hayvansal müstahsallar Sentetik ve suni devams z lifler Ham postlar,deriler (kürkler hariç) ve köseleler Ya l tohum ve meyvalar,sanayi bitkileri,saman,hayvan yemi Yün,k l,at k l ;bunlar n iplik ve dokumalar A aç ve a açtan mamul eflya;odun kömürü Örülmemifl giyim eflyas ve aksesuarlar Liste Toplam Di er ,4-80 Toplam Müteahhitlik Hizmetleri K rg z Cumhuriyeti'nde Türk müteahhitlik firmalar n üstlendi i 27 projenin toplam tutar 400 milyon dolar aflm fl olup, 2007 y l nda 26 milyon dolar de erinde 2 adet proje üstlenilmifltir. Müteahhitlik sektöründe konut, al fl verifl merkezi gibi projelerde son dönemlerde art fl oldu u söylenebilmektedir. K rg z hükümetinin toplu konut çal flmalar yürüttü ü, 'mortgage' sistemi sa lamaya çal flt ve bu kapsamda belli arazi teflvikleri sundu u bilinmektedir. Son dönemde Tamç Havaalan, Kambarata 1 ve 2 hidroelektrik santralleri gibi yap-ifllet-devret modeli ile gerçeklefltirilebilecek projeler de gündeme gelmektedir. Söz konusu geliflmeler fl nda, k sa vadede enerji altyap s n n gelifltirilmesine yönelik önemli ad mlar at lmas beklenmekte, hem müteahhitlik hizmetleri, hem de enerji sektöründeki yat r mlar bak m ndan iflbirli inin önemi ortaya ç kmaktad r. Ticari ve Ekonomik Nitelikli Anlaflmalar Anlaflma mza Tarihi Ekonomik ve Ticari flbirli ine Dair Protokol 23 Aral k 1991 Yat r mlar n Karfl l kl Teflviki ve Korunmas na liflkin Anlaflma 28 Nisan 1992 Türkiye-K rg zistan Karma Ekonomik Komisyonu (KEK) I. Dönem Toplant s Protokolü 14 Ekim 1997 Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaflmas 2 Temmuz 1999 Karma Ekonomik Komisyon Kurulmas na Dair Anlaflma 1995 Türkiye Cumhuriyeti ile K rg zistan Cumhuriyeti Aras nda Gelir Üzerinden Al nan Vergilerden Çifte Vergilendirmeyi Önleme ve 2 Temmuz 1999 Vergi Kaçakç l na Engel Olma Anlaflmas Türkiye-K rg zistan Karma Ekonomik Komisyonu (KEK) II. Dönem Toplant s Protokolü 13 Nisan 2001 Türkiye-K rg zistan Karma Ekonomik Komisyonu (KEK) III. Dönem Toplant s Protokolü 14 May s 2003 Türkiye-K rg zistan Karma Ekonomik Komisyonu (KEK)VI. Dönem Protokolü 5 A ustos 2006

20 Türk Eximbank Kredileri K rg z Cumhuriyeti Merkez Bankas na 75 milyon ABD Dolar tutar nda mal ve kredi projesi aç lm fl ve toplam milyon ABD Dolarl k kulland r m gerçeklefltirilmifltir. Geri ödemelerde yaflanan problemler nedeniyle K rg zistan' n ülkemize olan borcun yeniden yap land r lmas gündeme gelmifltir. K rg zistan Cumhuriyeti'ne Eximbank imkanlar ndan sa lanan mal ve proje kredileri kapsam nda zirai ilaçlar, mobilya fabrikas makinalar, radyo-tv fabrikas makinalar, ekmek f r n üretim tesisi makinalar, telekomünikasyon sistemleri ve otobüs ihracat ile otel inflaat projesi finanse edilmifltir. Ticari ve Ekonomik liflkilerde Karfl lafl lan Sorunlar Genel Sorunlar: Ülkedeki idari uygulamalar n yeterince fleffaf olmamas, bürokrasinin göreceli olarak rl ve karmafl kl yat r m aç s ndan sorun teflkil etmektedir. K rg zistan'da de iflik isimler alt nda çok çeflitli vergi al nmaktad r. Vergi adedinin çoklu u hem psikolojik olarak hem de hesaplama ve ödeme ad na zaman kayb na sebep olmaktad r. Bununla birlikte vergi kontrolleri sadece vergi dairelerince de il, çeflitli bakanl klarca ayr ayr yap lmaktad r. Benzer sorunlar gümrük uygulamalar nda da görülmektedir. K rg zistan'da k sa dönem finansman, risk alg lamas na ba l olarak yüksek faizlere tabi oldu undan, genel olarak yabanc yat r mc lar ülke d fl ndan finansman sa lamaktad r. Türkiye'den Orta Asya ülkelerine ihraç edilen ürünler ço unlukla t rlarla sevkedilmektedir. K rg zistan, Türk nakliyecilerinin ciddi sorunlar yaflad bir ülke de ildir. Ancak bu alanda da vize konusu s k nt lar yaratabilmektedir. K rg zistan, ülkede bir aya kadar kalacak Türk vatandafllar na vize uygulamazken, uluslararas tafl ma gerçeklefltiren tafl t sürücülerinden ülkeye giriflte vize talep etmektedir. Karayolu tafl mac l nda navlun ve geçifl ücretlerinin yüksek oldu u de erlendirilmektedir. ki ülke aras ndaki karayolu tafl ma ücreti hali haz rda 12,000 ABD dolar civar ndad r. Kars-Tiflis demiryolu hatt n n ve stanbul-almat konteyn r hatt n n faaliyete geçmesi önem arz etmektedir. Mart 2005 Olaylar ve Türk Firmalar n n Gördükleri Zarar: K rg zistan'da 27 fiubat ve 13 Mart 2005 tarihlerinde yap lan iki turlu parlamento seçimlerine hile kar flt r ld iddias yla baflkent Biflkek ve di er flehirlerde bafllayan protesto gösterileri, giderek fliddetlenmifl ve olaylar, Cumhurbaflkan Askar Akayev'in istifa ederek ülkeyi terketmesiyle sonuçlanm flt r. Söz konusu olaylar s ras nda K rg zistan'da faaliyet göstermekte olan baz Türk firmalar da zarar görmüfltür. Baflkanl k Saray 'n n yak n ndaki Beta Stores Al flverifl Merkezi, göstericiler taraf ndan ya malanm fl, stikbal Mobilya Ma azas gibi irili ufakl 30 Türk iflyeri tahrip edilmifltir. Bunun yan s ra Biflkek'in en büyük otellerinden Türk sermayeli Hotel Biflkek P nara da silahl 60 kiflilik bir grup taraf ndan gasp edilmifltir. Türk firmalar n n toplam zarar 10 milyon dolar olarak tahmin edilmektedir.

21 K rg zistan'da zarara u rayan Türk firmalar n n durumunun ele al nmas amac ile kurulan Çal flma Grubu, D fliflleri Bakanl koordinasyonunda; D fl Ticaret Müsteflarl, Hazine Müsteflarl, TOBB ve DE K yetkililerinin kat l m yla çal flmalar n sürdürmüfltür. Yeniden infla edilen Beta Stores ma azas, 23 Aral k 2005 tarihinde Devlet Bakan Kürflad Tüzmen'in de kat ld bir törenle yeniden hizmete aç lm flt r. Türk firmalar n n zararlar n n karfl lanmas hususu K rg z yetkililer taraf ndan yarg ya intika ettirilmifltir. Mart 2005 olaylar, Türkiye'nin K rg zistan'a yapt ticaretteki art fl n h z kesmesine yol açt gibi bu ülkeye nakliyat amac yla karayolundan yap lan seferlerin say s n n da azalmas na yol açm flt r. Uluslararas Nakliyeciler Derne i (UND) verilerine göre 2002 y l nda 763, 2003 y l nda 1,457 ve 2004 y l nda 1,517 olan sefer say s, 2005 y l nda 1,005 olarak gerçekleflmifltir. flbirli i mkanlar K rg zistan' n yat r mc lar için en ilgi çekici yönü, yat r m olanaklar n n çeflitlili i ve insan kaynaklar n n yeterlili idir. Ülkede yat r m yap labilecek en avantajl sektörler; turizm altyap s, haberleflme, enerji ve genel olarak sanayi sektörüdür. K rg zistan'da bafll ca yat r m alanlar afla daki gibi s ralanabilir: Alt n, uranyum, kömür gibi madenlerin ç kart lmas Enerji, hidroelektrik santrali inflaas Deri, deri benzeri maddeler ve kürk eflya sanayi (deri iflleme ve deri kaplama üretimi), Çanak, çömlek, çini, porselen vb. sanayi, Cam ve cam ürünleri sanayi, Tafl ve topra a dayal di er sanayi (süper bazalt teli üretimi, kuru üretim tipli çimento fabrikas ), nflaat (karayolu, demiryolu ve konut inflaat ), Tafl mac l k, Haberleflme, G da sanayi, Turizm, Pamuk ve yün iflleme. Türk-K rg z fl Konseyi Türk-K rg z fl Konseyi, 25 Aral k 1991 tarihinde Türk-Avrasya fl Konseyleri çerçevesinde kurulmufltur. fl Konseyi'nin Baflkanl Metifl nflaat ve Ticaret A.fi. Yönetim Kurulu Baflkan Veysel Sever taraf ndan yürütülmektedir. fl Konseyi'nin karfl kanad ise ülkedeki rejim de iflikli ine kadar Baflbakanl k bünyesinde yap land r lm fl, ancak daha sonra bir belirsizlik söz konusu olmufltur. Türk-K rg z fl Konseyi, bu konuda bir netlik sa lanmas ve ikili yap çerçevesinde faaliyetlerin sürdürülebilmesi için ilgili makamlar nezdinde giriflimlerini sürdürmektedir.