DEPREMDEN SONRAK 2-6 AYLIK SÜREDE TRAVMA SONRASI STRES BOZUKLU UNUN ERGENLERDE ARAfiTIRILMASI*

Transkript

1 DEPREMDEN SONRAK -6 AYLIK SÜREDE TRAVMA SONRASI STRES BOZUKLU UNUN ERGENLERDE ARAfiTIRILMASI* Behiye Alyanak**, Aysel Ekfli***, Derya Toparlak****, Gülcan Peykerli****, Reyhan Saydam**** ÖZET Amaç: Marmara depreminden sonraki -6 aylar aras nda, travmatik deneyimler yaflayan ergenler üzerinde TSSB belirtilerini de erlendirmektir. Yöntem: 11 denek deprem bölgesinde 6 ö renciye uygulanan soru formundan seçilmifltir. Bunlar soru formuna göre depremde büyük kay plar yaflad, örselendi i anlafl lan ve bireysel görüflmeye istekli olanlard r. 16 k z erke in yafl da l m 1.9 ± 1.6 d r. Seçilen 11 ö renci, bu yaz n n ilk yazar taraf ndan yap land r lm fl psikiyatrik görüflmeye al nm fl ve Travma Sonras Stres Bozuklu u Ölçe i (TSSB-Ö) uygulanm flt r. Bulgular: TSSB-Ö üzerindeki de erlendirmede, yeniden yaflama, kaç nma, afl r uyar lma belirtilerinin s kl k ve fliddetleri hayli yüksek bulunmufltur. TSSB tan s n karfl layanlarda kaç nma kümesi belirti düzeyi en yüksektir. TSSB belirtileri aras nda bu tan y karfl lama ile en anlaml iliflki dikkatini toplama güçlü ü belirtisi aras nda bulunmufltur. Faktör analizi ile TSSB belirtilerinin öznel s k nt ve sosyal ifllevlerde bozulma temelinde iki gruba ayr ld görülmüfltür. Tart flma: Genel olarak TSSB belirtilerinin s kl k ve fliddetinin yüksekli i, depreme ba l TSSB nin önemli oldu unu; özellikle kaç nma kümesinin yüksekli i, gençlerin felaketle bafla ç kmada duygu ve düflüncelerden kaç nmay temel savunma mekanizmas olarak kulland n düflündürmüfltür. TSSB tan s - n belirlemede dikkati toplama güçlü ü belirtisinin önemli oldu u görülmüfltür. Çal flmam zda TSSB belirlemede dikkati toplama güçlü ü bozulma temelinde iki kümede toplanm fl olmas yeni çal flmalarda incelenebilir. Anahtar Sözcükler: Travma, deprem, TSSB belirtileri, ergen SUMMARY: ADOLESCENT POSTTRAUMATIC STRESS DISORDER -6 MONTHS AFTER AN EARTHQUAKE Objective: The aim is to investigate the post traumatic stress disorder (PTSD) symptoms in adolescents, -6 months after a severe earthquake disaster in the Marmara region in Turkey. Method: Using the Clinician Administered Post Traumatic Stress Disorder Scale (CAPS), the first author of this article, evaluated the symptoms of PTSD on 11 victims, 16 girl, boys, (aged 1.9 ± 1.6). They were selected from a group of 6 students living in the earthquake zone, through a specifically designed self-administered questionnaire as having experienced life-threatening events and / or having lost some family members or loved ones. They were also willing to be seen by the child psychiatrist individually. Results: Frequency and intensity of reexperiencing, avoidance and hyperarousal symptoms were considerably high on CAPS. There is a significant relationship between PTSD diagnosis and the symptoms of attention difficulties. Using factor analysis, PTSD symptoms are divided into two categories, base on personal distress and social activity disturbances. Discussion: The highest level of avoidance cluster suggests that avoidance of thoughts and feelings associated with the earthquake disaster in our study proved to be a main coping mechanism. Our findings on PTSD symptoms distribution in two categories, based on personal distress and social activity disturbances should be investigate by new studies. Key words: Trauma, earthquake, PTSD symptoms, adolescence. * Bu çal flma stanbul Üniversitesi Rektörlü ü Araflt rma Fonunca desteklenmifltir. Proje No: ** Uzm. Dr., st. T p Fak. Çocuk Ruh Sa l ve Hastal klar Anabilim Dal, stanbul *** Prof. Dr., st. T p Fak. Çocuk Sa l Enstitüsü Adolesan Bilim Dal, stanbul. **** Psk. st. T p Fak. Çocuk Sa l ve Hastal klar Anabilim Dal, stanbul G R fi S n rl say da da olsa yap lan araflt rmalara göre, ani ve beklenmedik büyük felaketler ergenleri çocuk ve yetiflkinlerden farkl etkiler; ergenler beden bütünlü ünün büyük önem kazand bu dönemde, savafl ve benzeri felaketleri kendi be- Çocuk ve Gençlik Ruh Sa l Dergisi : 7() 71

2 ALYANAK VE ARK. denlerine yönelik bir tehlike olarak alg lama e ilimindedir (Garmezy ve Rutter 198, Pfefferbaum 1997, Pynoos ve ark. 1996). Bu nedenle taflk n ve cüretkâr davran flla etkin biçimde felaketin ortas na at labilirler (aktaran Ekfli 1999). Pynoos a (1993) göre, ergenlerin bir k sm felaketler sonras nda vaktinden çok önce ba ms zlaflma ve olgunlaflma yönünde davran fl gösterirler; bu onlar okulu b rakma, erkenden evlenme, meslek yönelimini de ifltirme gibi tamamen farkl yaflamaya itebilir. Baz ergenlerde de evden ve aileden uzaklaflamama, afl r ba ml l k görülebilir (Pfefferbaum 1997, Terr 1996). Ergenlerde, felaketler s ras nda ve sonras nda okuldan kaçma, çalma, ya malama, mala ve eflyaya zarar verme, sald rganl k gibi toplum düzenine karfl ç kan davran fllar n, erken yaflta cinsel iliflkiye girme ve madde kullanmaya bafllaman n salg n bir hastal k gibi artt n savunanlar oldu u gibi, bunun kan tlanamad n vurgulayanlar da vard r (Garmezy ve rutter 198, Pelcovitz ve ark. 199). Son on y lda yay nlanm fl eserleri inceleyen Pfefferbaum (1997), ergenlerin depremden etkilenmesini ele alan çal flmalar n son derece s n rl say da oldu unu vurgulamaktad r. Ülkemizde 199 y l nda yaflanan Dinar depremi sonras Miral ve arkadafllar (1998) 9-11 yafl grubuyla çal flm fllar; deneklerin kayg ve depresyon düzeylerinin yüksekli ini yaflad klar y k mla uyumlu bulmufllard r. fiener ve arkadafllar (1997) ise bu depremden sonra Ankara da yat l okula yerlefltirilen ergenlerde travman n a r psikolojik etkilerini ortaya koymufllard r. Galante ve Foa, 198 talya depreminde a r travmatize olan çocuklarda belirtilerin yaklafl k 18 ayda azald n, bazen 3- y l sürebildi ini bildirmifllerdir (aktaran Joseph 1998). Geonjian ve arkadafllar (199), 1988 Ermenistan depremi sonras 3 ile 6 aylar aras nda ço u eriflkin olan 6 kiflide TSSB s kl n %7 bulmufl, depremden 1, y l sonra da TSSB tepkilerinin eriflkinlerde ve çocuklarda yüksek oranda devam etti ini ortaya koymufllard r. Ayr ca depremde daha a r hasar gören bölgelerde, TSSB belirtilerinin daha fliddetli oldu u ve TSSB fliddeti ile depresif belirtiler aras nda güçlü bir iliflki oldu unu saptam fllard r. Asarnow ve arkadafllar (1999) 199 Los Angeles depremi sonras çocuklar n ço unun (%71.) TSSB ölçütlerini karfl lad n, ancak bir y l sonra bu oran n %8. e düfltü ünü bildirmifllerdir. DSM-IV e göre (199), bireyin kendisinin ya da baflkalar n n ölüm tehdidi alt nda kalmas, ciddi biçimde yaralanmas ya da fiziksel bütünlü ünün ciddi bir tehditle karfl laflmas durumunda bunu yaflayan ya da buna tan k olan, bu s rada büyük bir korku ve çaresizlik duyan, dehflet içinde kalanlarda, iki gün ile hafta sonraki sürede Akut stres bozuklu u meydana gelebilir. TSSB belirtileri ortaya ç kar ve üç aydan daha az bir süre devam ederse akut, üç aydan fazla sürerse kronik, 6 aydan da uzun sürerse süre en TSSB tan s konur (Joseph ve ark. 1998). Tan sistemlerinde çocuk ve ergenler için TSSB ölçütleri eriflkinlerden farkl de ildir (ICD-1, DSM-IV) ve depremle ilgili çal flmalarda genellikle çocuk ve ergenin birlikte ele al nd ya da çocuk üzerinde yo unlafl ld göze çarpmaktad r (Terr 1991, 1996); oysa çocuktan ve yetiflkinden farkl özellikler tafl yan ergende deprem travmas n n uzun süreli etkilerinin incelenmesi büyük önem tafl maktad r. Ülkemizde, gece saat 3 de yaflanan, 17 A ustos Marmara Bölgesi depreminde pek çok ergenin enkaz alt nda kald, bazen 8 saatten fazla yaflam mücadelesi verdi i, enkaz alt nda kalmayanlar n yaral kurtarma çal flmalar na kat ld ve ço u kez enkaz alt ndan yak nlar n n parçalanm fl cesetlerini ç kard bilinmektedir. Deprem felaketini çok ciddi boyutlarda yaflayan bu gençlerde, depremi izleyen aylarda ortaya ç kmas beklenebilecek TSSB belirtileri nas ld r? Artç depremlerle süreklilik kazanan deprem travmas, çoklu ve her an yeni deprem felaketleri beklentisi içinde, uzun süreli, bir anlamda tip II travma oluflturdu una göre ergenlerimizdeki TSSB tablosunun özellikleri nelerdir? Bu alandaki sorulara yan t aramak amac yla, taraf m zdan bu araflt rma yap lm flt r. 7

3 Ergenlerde TSSB YÖNTEM A) Denekler: Bu çal flma, Marmara depreminden sonraki ile 6. aylar aras nda Adapazar merkezi, ilçeleri ve beldelerinde, stanbul Avc - lar da depremden en çok zarar gördü ü bilinen okullarda okuyan, ayr ca deprem nedeniyle Çaml ca ve Darüflflafaka yat l liselerine yerlefltirilen toplam 6 ö renci ile yürütülen çok yönlü projenin bir parças d r. Tüm ö rencilere travmatik deneyimleriyle ilgili taraf m zdan özel olarak haz rlanan soru formu verilmifltir. Bu soru formlar na göre, deprem s ras nda evi çöktü- ü, aile bireylerini yitirdi i, kendisi ya da aile bireyleri tedavi gerektirecek biçimde yaraland, göçük alt nda kald, k saca ciddi tehlikelerle karfl laflt anlafl lan ve bireysel görüflme iste i bildirilen 11 ö renci bu çal flmaya al nm flt r. B) Kullan lan araç: Psikiyatrik görüflmede de- erlendirilmek üzere, Klinisyen Taraf ndan Görüflmede Uygulanan TSSB Ölçe i / TSSB-Ö (Clinician-Adminestered PTSD Scale/CAPS) kullan lm flt r. Bu ölçek DSM-III-R tan ölçütlerine göre Blake ve arkadafllar (199) taraf ndan klinik takip ya da araflt rma kullan lmak amac yla gelifltirilmifltir. Bu ölçe in ayn amaçla kullan - lan baflka araçlara göre TSSB yi ölçmede daha iyi bir belirleyici oldu u ortaya konmufl (Shalev ve ark. 1997), Türkiye de geçerlik ve güvenirlik çal flmas Aker ve arkadafllar (1999) taraf ndan eriflkinlerde yap lm flt r. Bilindi i gibi TSSB, Amerikan Psikiyatri Birli i taraf ndan resmen bir sendrom olarak 198 y l nda tan nm fl, TSSB tan s n n konmas için karakteristik üç belirti kümesi (B, C, D) tan mlanm flt r. TSSB-Ö, klinisyenin DSM-IV tan ölçütlerine göre TSSB yi de erlendirebilece i 17 sorudan oluflmaktad r. TSSB belirtilerini hem s kl k ve hem fliddet olarak ele al r, ayr ca bu s kl k ve fliddeti flimdiki zaman ve yaflam boyu olarak de erlendirir. A kümesi bireyin travmatik olayla karfl laflmas n ele al r. TSSB-Ö bunu iki alt soruda inceler. B kümesinde bireyin travmatik olay devaml ve yeniden yaflamas, ça r flt ran olaylarda yo- un s k nt duymas gibi belirtiyi, C kümesinde efllik eden uyaranlardan sürekli kaç nma ile ilgili 7 belirtiyi, D kümesinde uyar lma belirtisini soruflturur. Her bir belirtinin s kl k ve fliddet olarak ile aras nda de erlendirilmesini ister. Ayr ca travmatik olayla iliflkili özellikler, denekteki öznel s k nt, sosyal ifllevlerde bozulma, olay sürecinde yapt ya da yapmad fleyler hakk nda ve yak n ölenlerde hayatta kalmakla ilgili suçluluk duygusu, derealizasyon, depersonalizasyon yaflant lar d r. Bütünsel de erlendirme tüm bunlar n fl nda yap l r. TSSB-Ö klinik tan da kullan ld nda klinisyenin tan s ve TSSB belirtilerinin öz bildirimleriyle uyumlu oldu u bulunmufltur. TSSB tan ölçütlerini tamamen karfl lamayan, ancak ifllevselli inde bozulmalar nedeniyle psikolojik destek gereksinimi olan çok say da olgunun parsiyel, ya da eflik alt TSSB olarak TSSB belirtileri gösteren çocuk ve gençlere de t pk TSSB da oldu u gibi psikolojik destek sa lanmas n n önemini vurgulam fllard r. C) Uygulama: Soru formlar n ve testleri psikologlar s n f ortam nda 6 ö renciye uygulam fl; ö rencilerin büyük bir istekle ciddiye alarak ve önem vererek kat ld gözlenmifltir. Uygulama yaklafl k dakika sürmüfltür. Test uygulamas sonunda psikiyatristle görüflmek isteyen ö renciler Rehberlik odas önünde toplanm fl, çok acil görülmesi gerekenler hemen görüflmeye al nm flt r. Di erlerinin listesi yap larak ertesi günlerde yine okul binalar nda görüflmeler sürmüfltür. Bu çal flma yap land r lm fl görüflme yöntemiyle de erlendirilmifltir. Gerekli durumlarda ö rencilere ilaç verilmifltir. Psikiyatrist taraf ndan görülen tüm ö renciler tekrar psikologlara gönderilmifl, psikologlar onlara bu kez stresle bafletme yöntemlerini uygulam fllard r. Grup çal flmas ve gerekli olgularda bireysel EMDR (Eye Movement Desensitization Reprocessing) uygulanm flt r. Böylece depremle ilgili olas kötü an lar canlanan ö renciler tek tek ya da grup içinde tekrar görülerek rahatlat lm fllard r. Bu konuya etik aç dan büyük önem verilmifltir. D) Yap lan ifllemler: TSSB belirti da l m ve TSSB belirtileri aras ndaki iliflkiler SPSS for windows istatistik program ve uygun istatistik 73

4 ALYANAK VE ARK. yöntemler seçilerek incelenmifltir. Ayr ca de iflkenler aras iliflkiler lineer korelasyon ile araflt - r lm flt r. Cinsler aras farka ki-kare testi ile bak lm flt r. De iflkenlerin gruplaflmalar n göstermek için faktör analizi varimax rotation yöntemi kullan lm flt r. BULGULAR: ncelemifl olan 11 dene in 16 s k z (%7.), i erkektir (%9.8); median yafl 1 olup, ortalama 1.9 ± 1.6 d r. Klinik görüflme s - ras nda yap lan de erlendirmeye göre, incelenen olgular n 111 i (%73.) TSSB tan s alm fl, denek (%6.) bu tan y karfl lamam flt r. Tablo (1) de TSSB tan s alan ve almayan gruplarda Tablo 1: TSSB olan ve olmayan gruplarda de iflkenlerin da l m ve t-testi ile karfl laflt r lmas TSSB olan TSSB olmayan TSSB alt gruplar Ort ±ss Median Ort ±ss Median t P B1 (travmay an msama) B (travma rüyas ) B3 (yeniden yaflama) B (karfl laflmada s k nt ) B (fizyolojik tepki) B TOPLAM.7± ±.6.8±1.8.±1.6.±1.6 3.± ±.1 1.± ±..±1.7.± ± C1 (insanlardan kaç nma) C (yerden kaç nma) C3 (amnezi) C (ilgi kayb ) C (insanlardan uzaklaflma) C6 (duygulan mda k s tl l k) C7 (gelece e inançs zl k) C TOPLAM.±1.7.±..9±.7.1±. 3.±.6 3.±.3.7±. 8.±9.7 8.±.1 1.±.1 1.1±.1 1.±1..6±1..7± ±1.8 9.± D1 (uyku bozuklu u) D (irritabilite) D3 (dikkatte bozulma) D (hipervijilans) D (afl r irkilme) D TOPLAM.3±.3.6±..7±1.8.±..3±. 3.± ±.6.±.1 1.3± ± ±1.9 9.± TSSB TOPLAM Öznel s k nt Sosyal ifllevlerde bozulma Suçluluk duygusu s kl Suçluluk duygusu fliddeti Hayatta kalmakla ilgili Suçluluk duygusu s kl Hayatta kalmakla ilgili Suçluluk duygusu fliddeti Derealizasyon s kl Derealizasyon fliddeti Depersonalizasyon s kl Depersonalizasyon fliddeti ±.8 1.6±1.1 1.±1. 1.1±1..7±1.1.7±1..±1. 1.8±1..9±1..9± ±1 1.3±.7.±.8.±.8.±.7.1±..±..9±1.1.7±.9.6±1..6± Not: B, C, D, TOPLAM : B, C, D kümesi belirtileri puanlar n n toplam, TSSB TOPLAM: TSSB belirtilerinin her birinden elde edilen puanlar n toplam. 7

5 Ergenlerde TSSB TSSB-Ö deki maddelere verilen de erler karfl - laflt r lm flt r. TSSB-Ö ne göre bir belirtinin var say labilmesi için belirti s kl n n en az ayda bir-iki olmas (1 puan), fliddetinin normal etkinlikleri k s tlamas ( puan), s kl k ve fliddet puanlar n n toplam ile elde edilen toplam puan n n en az 3 olmas gereklidir. Ölçek kapsam nda ayr ca öznel s k nt, sosyal ifllevlerde bozulma, suçluluk duygusu, kendisinin hayatta kalmas yla ilgili suçluluk duygusu, derealizasyon, depersonalizasyon da s kl k ve fliddet aç s ndan de erlendirilmifltir. Tablo 1 de görüldü ü gibi, TSSB olan grupta B1 (dene in depremi devaml yaflamas, ses, görüntü ya da düflüncenin zorla akl na gelmesi) ve D1 (uyku bozuklu u) puanlar en yüksektir (median=6). B, C, D kümeleri toplam puanlar dikkate al nd nda; C kümesi belirtileri (efllik eden uyaranlardan sürekli kaç nma) yüksek bulunmufltur. T testi ile karfl laflt r ld nda C TOPLAM n B TOPLAM (t=6.3, p=) ve D TOPLAM ile (t=6., p=) fark anlaml d r. TSSB olan grupta B ve D kümesi belirtileri eflit düzeyde olup; B TOPLAM ve D TOPLAM aras nda fark anlaml bulunmam flt r (t=6.3, p=.97). TSSB olan ve TSSB olmayan iki grubun de iflkenleri t-testi ile karfl laflt r ld nda beklenebilece i gibi, her iki grup aras nda (depersonalizasyon d fl nda) ileri derecede anlaml (p<.1) fak ç km flt r. (Mann-Whitney U testi ile de depersonalizasyon karfl laflt r lm fl; s kl için p=.1, depersonalizasyon fliddeti için p=.13 elde edilmifltir.) Çal flmam zda TSSB tan s için gereken ölçütlerin karfl lanmas durumu (TSSB tan) ile her bir TSSB belirtisi aras nda anlaml iliflki bulunmufltur. En yüksek iliflki dikkati toplama güçlü ü (D3) ile aras ndad r (r=.6). Öznel s k nt bütün TSSB belirtileri ile, özellikle dikkati toplama güçlü ü ile iliflkili (r=.73) görülmektedir. Depersonalizasyon ve derealizasyon TSSB C belirti kümesi insanlardan uzaklaflma, travmay hat rlama yer ve kiflilerden kaç nma, duygulan mda k s tl l k, gelece in kalmad hissi ve D Tablo : TSSB belirtileri ile di er de iflkenlerin lineer korelasyonu. TSSB B1 B B3 B B C1 C C3 C C C6 C7 D1 D D3 D D Yafl *.3* Cinsiyet * * *.* -.3. TSSB tan.7**.**.3**.31**.3**.**.**.8**.1**.3**.8**.6**.**.8**.6**.6**.** ÖZSIK.8**.6**.**.6**.9**.7**.8**.3**.6**.7**.9**.8**.**.7**.73**.6**.63** SOSBOZ.9**.39**.**.6**.1**.**.9**.8**.6**.9**.**.1**.37**.6**.7**.**.** SUÇL SK.6**.11.*.39**.7**.*.*.3*.7**.38**.3**.39**.*.36**.37**.**.8** SUÇL fit.8**.1.*.3**.**.**.6**.1.*.39**.38**.3**.*.3**.33**.*.31** HSUÇ SK.*.**.18.31*.* **.37**.38**.36**.1**.8**.8**.38**.1.16 HSUÇ fit.3*.*.17.3**.19*.1.18.*.36**.39**.3**.38**.6**.7**.36**.9.17 DER SK.37**.3**.8**.6**.*.**.*.7**.8**.36**.**.**.3**.1**.3**.1*.6** DER fit.37**.3**.8**.6**.*.**.*.7**.8**.36**.**.**.3**.1**.3**.1*.6** DEP SK.11.*.9.6**.19* **.*.3*.*.8**.**.6.1 DEP fit.1.3*.1.19*.16.1.* **.3*.**.9**.8**.*.8.16 * p<.1, **p<.1 Not: TSSB tan: TSSB tan s n n karfl lanmas, ÖZSIK: Öznel s k nt, SOSBOZ: Sosyal ifllevlerde bozulma, SUÇL SK, fit : Suçluluk duygusu s kl, fliddeti. HSUÇ SK, fit: Hayatta kalmakla ilgili suçluluk duygusu s kl, fliddeti, DER SK, fit: Derealizasyon s kl, fliddeti, DEP SK, fit: Depersonalizasyon s kl, fliddeti. 7

6 ALYANAK VE ARK. belirti kümesi irritabilite, dikkati toplama güçlü- ü ile iliflkili bulunmufllard r. Sosyal ifllevlerde bozulma bütün TSSB belirtileriyle özellikle ilgi kayb (C) ile iliflkilidir (r=.6). Suçluluk duygular travmay hat rlatan durumlarda yaflanan s k nt hissi ile (B) iliflkili görülmektedir. Deneklerin yafl yla yaln zca uyku sorunu negatif yönde (r=.) anlaml iliflkili bulunurken, travmatik rüyalar n iliflkili oldu u görülmemifltir (r=.1). Cinsiyetle iliflkili belirtiler B (r=.), C (r=.), D (r=.3), D3 (r=.) bulunmufltur. Bu belirtiler yani, travmay hat rlatan durumlarda yo un s k nt duyma, insanlardan uzaklaflma, çabuk sinirlenme, dikkati toplama güçlü ü k zlarda daha fazla bulunmufltur. Ayr ca ki-kare testi ile TSSB tan s n n cinsiyete göre da l m na bak ld nda (Tablo 3) k zlarda TSSB tan s n n daha fazla oldu u görülmektedir. Ancak araflt rma kapsam ndaki k z deneklerin toplam say s erkeklerden daha fazla oldu u için bu sonuç do- al karfl lanabilir. Tablo 3: TSSB tan s n n cinsler aras da l m (ki-kare testi) TSSB olan TSSB olmayan TOPLAM x =.1 p=. E n=8 %. n=17 %. Toplam 111 TSSB tan s n karfl lama ile depersonalizasyon d fl ndaki de iflkenlerin iliflkisinin anlaml oldu- u görülmektedir. Öznel s k nt ile bütün de iflkenler anlaml iliflki göstermektedir (Tablo ). K n=83 %7.8 n=3 % Tablo : lgili de iflkenler aras iliflkilerin lineer korelasyon tablosu TSSB tan ÖZ SIKI S. BOZ. SUÇLU SK. SUÇLU fit. HSUÇ SK HSUÇ fit DER SK DER fit DEP SK DEP fit TSSB tan.9**.**.7**.**.**.*.36**.**.1.13 ÖZSIK.6**.37*.37**.8*.3**.3**.36**.33**.8* SOSBOZ.3**.7*.3**.33**.*.31**.*.* SUÇL SK.9**.8**.7**.1.9**.3**.31** SUÇL fit.**.**.16.3**.8*.* HSUÇ SK.93**.19.3**.9**.7* HSUÇ fit.*.37**.6*.6* DER SK.6**.17.3* DER fit.36**.37** DEP SK.9** DEP fit * p<.1, **p<.1 Not: TSSB tan: TSSB tan s n n karfl lanmas, ÖZSIK: Öznel s k nt, SOSBOZ: Sosyal ifllevlerde bozulma, SUÇL SK, fit : Suçluluk duygusu s kl, fliddeti. HSUÇ SK, fit: Hayatta kalmakla ilgili suçluluk duygusu s kl, fliddeti, DER SK, fit: Derealizasyon s kl, fliddeti, DEP SK, fit: Depersonalizasyon s kl, fliddeti. 76

7 Ergenlerde TSSB Tablo : TSSB-Ö de iflkenlerin faktör analizi. ÖZNEL SIKINTI Afl r irkilme (D) Yeniden yaflama (B3) Kaç nma davran fl (C) Hipervijilans (D) Kaç nma davran fl (C1) Fizyolojik tepki B) Travmay an msama (B1) Öznel s k nt (ÖZSIK) Uyku bozuklu u (D1) Travma rüyas (B) Gelece e inançs zl k (C7) SOSYAL filevlerde BOZULMA nsalardan uzaklaflma (C) Duygulan mda k s tl l k (C6) Etkinliklere ilgi kayb (C) Sosyal ifllev bozuk. (SOSBOZ) rritabilite (D) Dikkatini toplama güçlü ü (D3) Karfl laflmada s k nt duyma (B) Travmaya amnezi (C3) Grup. Grup. Grup 6. Grup SUÇLU SK.8 SUÇLU fit.8 HAYSUÇ SK.86 HAYSUÇ fit.86 DEREAL SK.8 DEREAL fit.7 DEPER SK.9 DEPER fit.9 Not: SUÇLU SK, fit : Suçluluk duygusu s kl, fliddeti, HSUÇLU SK, fit: Hayatta kalmakla ilgili suçluluk duygusu s kl, fliddeti, DEREA SK, fit: Derealizasyon s kl, fliddeti, DEPER SK, fit: Depersonalizasyon s kl, fliddeti. Faktör analizi ile faktörlerin 6 grupta kümeleflti- i bulunmufltur. Varimax rotated faktör katsay - lar tabloda gösterilmifltir (Tablo ). TSSB belirtileri öznel s k nt ile sosyal ifllevlerin bozulmas n içeren iki ayr grup oluflturmufltur. Di er gruplar da bilinen özelliklere göre oluflmufltur. Cinsiyetle TSSB belirtilerinin lineer korelasyonunda (Tablo ) k zlarda daha fazla görülen belirtiler (B, C, D, D3) sosyal ifllevlerde bozulma grubuna girmifltir. TARTIfiMA Kuflkusuz, travmatik olaylar n her zaman ruhsal örselenme yaratmas beklenmez. Bir travmatik deneyimin oluflmas için bireyin al fl lmam fl ve ola and fl fliddette bir tehlike içinde oldu unu anlamas, yard ms z kalmas, çaresizlik hissetmesi, örtük (implicit) ve aç k (explicit) biçimde travmatik an y belle ine kaydetmesi gerekir (Terr 1996). Çal flmam zda deneklere verilen soru formunda ve klinik görüflmede depremi nas l hissettikleri sorulmufl, travmatik deneyimin oluflup olmad DSM-IV, A kümesi ölçütü olarak irdelenmifltir. Bu nedenle araflt rmaya al nan deneklerin tümü, depremi çeflitli aç lardan yaflam fl ve ciddi derecelerde örselenmifltir. Bunlar ya kay plar olmufl, depremde evi y k lm fl, aile bireylerinde kay p yaflam fl, kendisi ya da aile bireyleri tedavi gerektirecek flekilde yaralanm fl, göçük alt nda kalm fl ya da çeflitli tehlikelerle karfl laflm fl ve yaflad yo un s k nt lar nedeniyle bireysel görüflme iste i bildirmifl olan ergenlerdir. Çal flmam zda kulland m z TSSB-Ö ölçe inin ülkemizde geçerlik güvenirlik çal flmas eriflkinler için yap lm flt r (Aker ve ark. 1999). Bunun ergenler için yap lmam fl olmas bir k s tl l kt r. TSSB tablosunun ergenlerde ve eriflkinlerde hayli büyük benzerlik göstermesi nedeniyle bu ölçek kullan lm flt r. Olgular n ço unun TSSB tan s n karfl lamas, geri kalanlarda da belirtilerin s kl k ve fliddetinin yüksekli i, depreme ba l olarak geliflen TSSB nin önemli oldu unu düflündürür. Pfefferbaum (1997) son 1 y lda çocuklardaki TSSB konusundaki yay nlar gözden geçirme yaz s nda, ergenlerin depremden etkilenmesini ele alan çal flmalar n son derece s n rl oldu unu belirtmiflti. Bu çal flman n ve bu alanda ilerde yay nlaca- 77

8 ALYANAK VE ARK. m z genifl kapsaml di er araflt rmalar n, bu alandaki bofllu a yan t olabilece i söylenebilir. Çal flmam zda denekler depremle ilgili an lar n ani ve zorlay c görüntüleme biçiminde ak llar - na gelmesinden (TSSB B1 belirtisi) çok rahats z olduklar n ifade etmifllerdir. Bu belirti TSSB tan s n karfl layan ve karfl lamayan her iki grupta da yüksek bulunmufltur. Bu görüntüler herhangi bir zamanda, özellikle geceleri bütün canl l klar yla zihinlerinde oluflmakta, olay tekrar tekrar yaflamaktad rlar. TSSB tan s n karfl layan grupta C kümesi belirtilerinin di er belirti kümelerinden yüksek ç kmas (Tablo 1), tan sal yeterlili inin yüksek (Tablo ) görülmesi, Lonigan n Hugo kas rgas n yaflayan 687 çocukla yapt çal flma bulgular na paraleldir. Lonigan ve arkadafllar (199) TSSB nin en yüksek tan sal yeterlili i donakalma /kaç nma belirtilerinin gösterdi ini bulmufllard r. Bu bulgu ayn flekilde TSSB yaz n n gözden geçiren Pfefferbaum un (1997) bildirdi ine paraleldir. Ona göre kaç nma tepkileri küçük çocuklarda daha s k görülürken büyük çocuk ve ergenlerde travmay tekrar tekrar yaflama ve uyar lma belirtileri çok yüksektir. ICD-1 da TSSB tan ölçütleri içinde kaç nma, küntleflme belirtilerinin olmas gerekli görülmemektedir. Bizim çal flmam zda ise kaç nma belirti kümesinin yüksekli i gençlerin felaketle bafla ç kmada duygu ve düflüncelerden kaç nmay temel savunma mekanizmas olarak kulland n düflündürmüfltür. TSSB tan s ile C kümesi (kaç nma) belirtilerinden travmatik an ya amnezi (C3 belirtisi) aras nda anlaml olmakla birlikte, di erlerinden düflük bir iliflki görülmektedir (Tablo ). Deprem travmas n n bütün insanlar ilgilendirmesi ve paylafl larak yaflanmas dissosiyatif savunmalar ve amneziyi k s tlam fl olabilir. Çal flmam zda depersonalizasyon ve derealizasyon TSSB C belirti kümesi (insanlardan uzaklaflma, travma ile iliflkili yer ve kiflilerden kaç nma, duygulan mda k s tl l k, gelece in kalmad hissi) ve D belirti kümesi (irritabilite, dikkati toplama güçlü ü) ile iliflkili bulunmufltur. Depersonalizasyonla karakterize oldu u bilinen travma an ndaki disosiyasyon, sekonder disosiyasyon ya da peritravmatik disosiyasyondur (Marmar ve ark. 199). Peritravmatik disosiyasyonun TSSB belirtilerinin ortaya ç kmas ile iliflkili oldu u konusunda çal flmalar vard r (Ursano ve ark. 1999, Marmar ve ark. 1999). Depersonalizasyonu hem TSSB tan s n karfl layan hem de karfl lamayan her iki grupta da benzer oranlarda bulmam z karfl s nda iki hipotez öne sürülebilir: 1) depersonalizasyon TSSB belirtilerinin a rl ndan ba ms zd r, travmatik deneyimin varoluflu ile iliflkidir, ) depersonalizasyon travmatik deneyim d fl nda baflka de iflkenlerle iliflkilidir. Bu konunun ayd nlat lmas için peritravmatik disosiyasyonun araflt r ld kapsaml çal flmalara gereksinim vard r. TSSB tablosu içinde sadece korku ve s k nt de il olayla ilgili öfke, k zg nl k, suçluluk, utanç gibi olumsuz duygular n s kl kla yafland bilinmektedir. Yap lan bir çal flmada, gemi kazas sonras kurtulanlar n yaklafl k yar s nda suçluluk ve utanç duygular bulunmufltur (Joseph ve ark. 1998). Bizim çal flmam zda suçluluk duygusu düflük düzeydedir ve travmay hat rlatan durumlada yaflanan s k nt hissi ile iliflkili oldu u saptanm flt r. Bu çal flmada ergenlerin yafl ile uyku sorununun iliflkili oldu u bulunmufltur. Deneklerin yafl büyüdükçe uyku sorunu azalmaktad r. TSSB tan s n karfl lamayanlarda uyku sorununun düflük oranda oldu u görülmüfltür. Ancak travmatik rüyalar n yaflla bir iliflkisi bulunmam flt r yafl nda ergenler bile gece yaln z yatamad klar ndan, deprem sonras ilk ayda s kl kla gece saat 3 te uyan p deprem olacak korkusu yaflad klar ndan söz etmifllerdir. TSSB tan s n karfl lama ile en yüksek iliflki dikkatini bir konu üzerinde yo unlaflt ramama (D3 belirtisi) aras nda bulunmufltur. Yeni bafllang çl Dikkat Eksikli i Hiperaktivite Bozuklu u (DEHB) nun TSSB sonras ortaya ç kabilece i bilinmektedir (Pynoos ve ark. 1996). Bu nedenle, bölgede yaflayan çocuklarda deprem sonras dönemde bafllayan, dikkatini bir konu üzerinde yo- unlaflt ramama belirtisi de erlendirilirken, DEHB tan s nda özenli olunmas, ay r c tan da 78

9 Ergenlerde TSSB TSSB nun yer almas önem kazanmaktad r. Dikkatini toplama güçlüklerinin ö renme sürecini olumsuz etkiledi i, bunun özellikle üniversite s navlar na haz rlanma aflamas ndaki ergenler için ciddi bir endifle kayna oluflturdu u görülmüfltür. Çok say da ergen üniversite s navlar na girmekten vazgeçtiklerini bildirmifltir. Tüm TSSB belirtileri, faktör analizi ile, öznel s - k nt ve sosyal ifllevlerin bozulmas temelinde iki ayr küme oluflturmufltur. TSSB belirtilerini bu flekilde iki grupta ele alan bir çal flmaya yaz nda rastlanmam flt r. Yap lacak yeni çal flmalarda bu bulgunun irdelenmesi, TSSB belirtilerinin a rl kla öznel s k nt ve sosyal ifllevlerde bozulma kümelerinden hangisinde yer ald ve deneklerin içedönük, d fladönük olma özellikleri ve komorbid durumlar n iliflkisinin araflt r lmas TSSB yi kavray fl m za ve tedavi yaklafl m m za yenilikler getirebilir. KAYNAKLAR Aker AT, Özeren M, Baflo lu M, Kaptano lu C, Erol A, Buran B (1999) Klinisyen taraf ndan uygulanan Travma Sonras Stres Bozuklu u Ölçe i (TSSB-Ö) geçerlik ve güvenirlik çal flmas. Türk Psikiyatri Dergisi 1 (): Asarnow J. Glyn S, Pynoss RS, Nahum J, Guthrie D, Cantwell D, Franklin B (1999) When the earthquake sequelae among children diagnosed for pre-earthquake psychopathology. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 38 (8) : Blake DD, Weathers FW, Nagy LM (199) A clinician rating scale for assesing current and lifetime PTSD: The CAPS-I, Understanding post-traumatic stress, 3. bask, John Wiley & Sons Ltd. England. Carlier IV, Gersons BP (199) Partial posttraumatic stress disorder (PTSD). The issue of psychological scars and the occurrence of PTSD symptoms. J Nerv Mental Dis 183: DSM-IV (199) Amerikan Psikiyatri Birli i: Mental Bozukluklar n Tan sal ve Say msal El Kitab, Dördüncü bask, Washington DC, 199 den çeviren Köro lu E, Hekimler Yay n Birli i, Ankara, 199. ICD-1 (199) Ruhsal ve Davran flsal Bozukluklar S n fland rmas, Dünya Sa l k Örgütü, 199 den Öztürk O, Ulu B yönetiminde çevrilmifltir. Türkiye Sinir ve Ruh Sa l Derne i, Ankara, Ekfli (1999) Travma Sonras Stres Bozuklu u. Ben Hasta De ilim kitab nda A Ekfli (ed) Nobel T p Kitabevi, s -. Garmezy N, Rutter M (198) Acute reactions to stress. Child and Adolescent Psychiatry: Modern Approaches içinde, M Rutter, L Hersov (eds). bask. Oxford, Blackwell. Geonjian K, Pynoos RS, Steinberg AM (199) Psychiatric comorbidity in children after the 1988 earthquake in Armenia. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 3: Giaconia RM, Reinherz HZ, Silverman AB, Pak z B, Frost AK, Cohen E (199) Trauma and Posttraumatic Stress Disorder in a community population of older adolescents. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 3 (1): Joseph S, Williams R, Yule W (1998) Understanding postraumatic stress (A psychosocial perspective on PTSD and treatment), 3. bask, John Wiley & Sons Ltd, England. Lonigan CJ, Antony JL, Shannon MP (199) Diagnostic efficiency of posttraumatic symptoms in children exposed to disaster. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 33 (1): 9-1. Marmar CR, Weiss DS, Schlenger WE, Fairbank JA, Jordan K, Kulka RA, Hough RL (199) Peritraumatic dissociation and posttraumatic stress in male Vietnam theater veterans Am J Psychiatry 11: Marmar CR, Weiss DS, Metzler TJ, Delucchi KL, Best SR, Wentworth KA (1999) Longitudinal course and predictors of continuing distress following critical incident exposure in emergency services personnel. J Nerv Mental Dis 187 (1): 1-. Miral S, Özcan Ö, Baykara A, Yemez B, Tayyar C (1998) Dinar depremi sonras çocuklarda kayg ve depresyon. Çocuk ve Gençlik Ruh Sa l Dergisi (1): Pfefferbaum B (1997) Posttraumatic stress disorder in children: a review of the past 1 years. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 36: Pelcovitz D, Kaplan S, Goldenberg G, Mandel F, Lehane J, Guerrera J (199) Post traumatic stress disorder in physically abused adolescents. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 33 (3): Pynoss RS, Goenjian A, Tashjian M (1993) Post-traumatic stress reactions in children after the 1988 Armenian earthquake. Br J Psychiatry 163: Pynoss RS, Steinberg AM, Geonjian A (1996) Traumatic Stress in childhood and adolescence (Recent developments and current controversies). Traumatic Stress içinde, BA van der Kolk, AC McFarlane, L Weisaeth (eds) The Guilford Press, New York, s Shalev AY, Freedman S, Peri T, Brandes D, Tali S (1997) Predicting PTSD in trauma survivors: Prospective evaluation of self-report and clinician-administered instruments. Br J Psychiatry 17:

10 ALYANAK VE ARK. fiener fi, Özdemir DY, fienol S ve ark. (1997) Dinar depreminden sonra Ankara da yat l okula yerlefltirilen ergenlerde travman n psikolojik etkileri: Bir ön çal flma. Çocuk ve Gençlik Ruh Sa l Dergisi (3): Terr L (1991) Childhood traumas: An outline and overview. Am J Psychiatry 18: Psychiatry. A Comprehensive Textbook içinde,. Bask, M Lewis (eds) Wilkins. s: Ursano RJ, Fullerton CS, Epstein RS, Crowley B, Vance K, Kao TC, Baum A (199) Peritraumatic dissociation and posttraumatic stress disorder following motor vehicle accidents. Am J Psychiatry 16 (11): Terr LC (1996) Acute responses to external events and posttraumatic stress disorder. Child and Adolescent II. ÇOCUK ve ERGEN RUH SA LI I ve HASTALIKLARI KONGRES ÖN DUYURU GAZ ÜN VERS TES TIP FAKÜLTES ÇOCUK RUH SA LI I VE HASTALIKLARI ANAB L M DALI SSK ANKARA ÇOCUK HASTALIKLARI E T M HASTANES VE ASSOCIATION EUROPEENNE DE PSCHOPATHOLOGIE DE L ENFANT ET DE L ADOLESCENT (AEPEA) ÇOCUK VE ERGEN RUH SA LI I DERNE SAM ULUS ÇOCUK HASTANES N N KATKILARIYLA LETONYA GOLF HOTEL BELEK - ANTALYA 1- N SAN 1 8

11 81 Benlik Sayg s ve Anne Baba Tutumu