HANG OSMANLI OTOPS. Cengiz Özak nc. k l ç gücüyle gerçeklefltirilemez. Tüm dünya bilir ki, Osmanl Devleti, ordusunu çok genifl olan topraklar n n

Transkript

1 82 OTOPS Cengiz Özak nc HANG OSMANLI Atatürk, Sofya da ataşeliği sırasında, katıldığı bir baloda, Yeniçeri giysileriyle 1. BÖLÜM Birinci Dünya Savafl nda Osmanl y yenen devletler, flöyle bir bildiri yay mlam fllard : Bafll ca Müttefik Devletler Konseyi nce 23 Haziran 1919 da uygun bulunan metin: ( ) Tarih boyunca hangi ülke Türklerin eline geçtiyse o ülke maddi ve kültürel gerili e gömülmüfl, hangi ülke Türklerin elinden kurtulduysa maddi ve kültürel bak mdan yükselmifltir. Tarih boyunca Türkler ellerine geçirdikleri ülkeleri gelifltirmemifl, y km flt r; çünkü Türklerde gelifltirme yetisi yoktur, yaln zca y kmay savaflmay bilirler. (Bu nedenle ülkelerini parçalayacak ve Türkleri biz yönetece iz) ( ) mzalar: ngiltere, Fransa, talya, Amerika, Yunanistan, Japonya, S rbistan Paris te 23 Haziran 1919 günü Türk-Karfl t bildiri imzalan rken Bu bildirinin alt nda di er devletlerin yan s ra Amerika n n da imzas bulunmaktayd. Müslüman Türklerde yaln zca yak p y karak savaflma yetene i bulundu u, bunun d fl nda bilim, düflünce, ekonomi, mimarl k, üretimbilimi ve sanat gibi uygarl k alanlar nda hiçbir yetene i bulunmad sav na Mustafa Kemal in 28 Aral k 1919 da verdi i yan t flu olmufltur: ATATÜRK ÜN YANITI Sözde, ulusumuz, yetenekten yoksun bulundu u için, bay nd r bulunan yerlere girmifl ve oralar n y k nt ya çevirmifl! Bu savlar kesinlikle gerçek de ildir. Karaçalmad r. Düflününüz efendiler! Ulusumuz küçük bir afliretten, anavatanda ba ms z bir devlet kurduktan baflka, Bat dünyas - na, düflman içine girdi ve orada büyük çabalarla bir mparatorluk kurdu. Ve bunu, bu mparatorlu u, 600 y l büyük bir yetkinlikle sürdürdü. Bunu baflaran bir ulus, yüksek bir yöneticilik yetene ine ve yönetim örgütlenmesine sahiptir. Böyle bir durum yaln zca k l ç gücüyle gerçeklefltirilemez. Tüm dünya bilir ki, Osmanl Devleti, ordusunu çok genifl olan topraklar n n bir ucundan di er ucuna ola anüstü bir h zla, tepeden t rna a donat lm fl olarak ulaflt r r ve bu orduyu aylarca, belki de y llarca besler, yedirir, içirir, giydirir ve yönetirdi. Böylesi bir etkinlik, yaln zca ordu örgütünün de il, (cephe gerisinde) yönetim birimlerinin de ola anüstü kusursuz ve yetenekli oldu una kan tt r. Atatürk 27 Aral k 1919 günü Ankara ya ilk geliflinde... Ertesi gün Türk karfl t bildiriye yan t veren konuflmas n yapm flt r ATATÜRK ÜN KT SAT KONGRES NDEK KONUfiMA- SINDA OSMANLI TAR H Mustafa Kemal, Birinci Dünya Savafl nda Osmanl y yenen devletle- 83

2 Mustafa Kemal 1923 te İzmir de yapılan Türkiye İktisat Kongresi nde Açış konuşmasını yaparken.. rin Osmanl da yaln zca savaflma yetene i bulundu u, uygar yeteneklerin bulunmad sav n 1919 da verdi i bu yan tla çürütmekle yetinmemifl, düflman ülke ordular topraklar - m zdan kovulduktan hemen sonra 1923 te zmir de toplad Türkiye ktisat Kongresi nde ilk Osmanl Tarihi Dersi ni verirken flöyle demifltir: Efendiler!. Uzun gafletlerle ve derin umursamazl kla geçen yüzy llar n ekonomik yap m zda açt yaralar iyilefltirmek ve çarelerini aramak, ülkeyi bay nd rlaflt rmak, ulusu bolluk ve mutlulu a ulaflt racak yollar bulmak için yapaca n z çal flmalar n baflar yla sonuçlanmas n dilerim Tarih, ulusumuzun yükselifl ve çöküfl nedenlerini ararken bir çok siyasi, askeri, toplumsal nedenler bulmakta ve saymaktad r. Kuflku yok ki bu nedenler toplumsal olaylarda etkilidir. Bir ulusun do rudan do ruya yaflam yla ilgili olan, o ulusun ekonomisidir... Gerçekte Türk tarihi araflt r lacak olunursa yükselme, çöküfl nedenlerinin ekonomik sorunlardan baflka bir fley olmad an nda anlafl l r... Tarihimizi doldu- 84 ran baflar lar n ya da çöküfllerin tümü ekonomik durumumuzla ilgilidir.. Efendiler! K l ç kullanan kol yorulur; fakat saban kullanan kol her gün daha çok güçlenir ve her gün daha çok güce sahip olur. E er vatan kupkuru da ve tafllardan, viran köy, kasaba ve flehirlerden ibaret olsayd, onun zindandan fark olamazd. ATÜTÜRK ÜN YAZDIRDI I OS- MANLI TAR H Mustafa Kemal, Cumhuriyet döneminde kendi kurdu u Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti nce yaz lan ve aras okullarda okutulan tarih kitab nda, Osmanl n n Bat ya askeri olarak üstün oldu u yüzy llar boyunca, ayn zamanda ekonomik ve bilimsel olarak da üstün oldu u gerçe ini özellikle vurgulam fl; çöküflün askeri alandan önce ekonomik, bilimsel ve teknolojik alanlarda bafllad aç k ve kesin biçimde ortaya konularak, özetle flunlar ö retilmifltir: (1299 da kuruluflundan 16 ve 17. yüzy llara dek Osmanl da) Halk n, hükümetin ve ordunun gereksindi i her fley ülke içinde haz rlanmakta ve üretilmekteydi. Bu yüzden d fl ticaret dengesinde aç k yoktu. Dahas, 19. yüzy l n ortalar na dek Osmanl ülkesinin d flsat m (ihracat ), d flal m ndan (ithalat ndan) çoktu. D fl ticaret dengesindeki aç k, bu tarihten sonrad r. ( ) Devletin gerileme devrine kadar halk iyi idare etmifl olduklar görülüyor. ( ) Türkler arazi iflinde halk koruyan bir usul takip ediyor. Balkanlardaki H ristiyan köylüler, Türk idaresi alt nda, vasileus ve krallar zaman ndan çok daha mutlu ve müreffeh bir hayata kavufltular. Asla ba naz olmayan ve çok iyi idare etmeyi bilen Türkler, köylülerin arazisine dokunmad lar. ( ) stanbul un fethi üzerine, Türklerin ünü Avrupa n n her taraf na yay ld. Türklerin ellerine geçirdikleri memleketleri çok adalet ve merhametle idare ettikleri, fukaray zenginlerin zulüm ve bask s ndan kurtard klar yay lm flt ; Türk tebaas olan kavimlerin rahat ve mutlulu a erdikleri söyleniyordu. Baz Almanlar, Türklerin Almanya ya gelip memleketlerinde süregelen haks zl k ve adaletsizli e engel olacaklar ümidine bile düflmüfllerdi. Nürenbergli Hans Rosenblut adl bir yazar, Türkler Hakk nda bafll yla yazd bir tiyatro kitab nda Türklerin adaletini, aristokratlar cezaland rarak halka refah verdiklerini gösteriyordu. Hatta Fatih in hemen ça dafl olan meflhur siyaset kuramc s Makyavelli bile, Türk idaresinin o dönemde varolan idarelerin hepsinden daha iyi oldu unu yaz yordu. ( ) Sultan Süleyman zaman nda Osmanl devleti servet ve refahça da yüksek bir seviyeye gelmiflti. mparatorlu un tebaas, o dönemin her tür sanayisine vak ft. htiyaçlar (yabanc ülkelerden al nmaz) memleket içinden -yerli üretimle- sa lan rd yüzy lda Do u - nun sanayi ve ziraati Bat dan üstündü. hracat ithalattan fazlayd. Süleyman n son günlerine kadar genel olarak bütçe aç yoktu. Süleyman dan Kanunî döneminde Alman rahibi Luther bile Türkler gelip de Almanya da adilane idarelerini acaba kurmazlar m? ümidini besliyordu. sonra genel olarak mali durumun bozuldu u anlafl l yor. ( ) Süleyman döneminde Alman rahibi Luther bile Türkler gelip de Almanya da adilane idarelerini acaba kurmazlar m? ümidini besliyordu. O zamanlar n Almanlar, stanbul un fethi arifesindeki Rumlar gibi, Alman imparatorunun ve Alman feodal beylerinin zalimce idareleri alt nda bulunmaktansa, Türklerin yönetimi alt na geçmek daha iyidir, diye düflünüyorlard. ( ) Kanuni Sultan Süleyman devrinden itibaren bozulma bafllam flt. ( ) 1683 ten sonra gerileme devri bafllar. ( ) Osmanl toplumunun iktisadi alanda ilerleyememifl oldu u, 16. ve 17. yüzy l bafllar nda görülen sanayi alan ndaki geliflme derecesinin yükselmeyip aksine düflmesiyle anlafl labilir. ( ) Son devirlerde genel olarak memleket idaresindeki olumsuzluklar n, Osmanl larca bilim, sanayi ve iktisat alanlar nda keflif ve yarat gücü gösterilmeyerek, Osmanl lar n 85

3 Avrupa kavimlerinden her aç dan geri kalm fl olmalar n n, Osmanl kara ve deniz kuvvetlerinin zay flamas na büyük etkisi oldu u belirtilmifltir. Uygarl kça 16. yüzy lda Bat ya üstün olduklar ndan, 17. yüzy ldan itibaren uygarl kta üstünlü ün Bat ya geçti ini kabul ve itiraf etmiyorlard. ( ) Bunun içindir ki III. Selim tahta ç k nca, tebaas ndan devletin iyilefltirilmesi hakk nda fikir ve görüfl sordu. Din adamlar ndan, devlet adamlar ndan ve kumandanlar ndan baz lar birer layiha sundular... O dönemin bilginlerinin ticaret dengesine, d flar ya sat landan daha ço unu yurt d fl ndan sat n alman n, ithalat n ihracattan çok olmas n n zararl oldu una, ülkedeki madenlerin iflletilmesine, lüks tüketim maddelerinin yurt d fl ndan getirtilmesinin yasaklanmas na,.. iliflkin görüflleri dikkate de erdir. Bir memlekette ticaret dengesinin memleket zarar na bozulmas durumunda, maliyenin düzeltilmesinin imkans z oldu unu ve maliye düzelmedikçe de ordu ve idarenin düzenlenmesinin mümkün olamayaca n layiha sahiplerinin ço u tamam yla kavram fl görünüyorlar. Bu layihalar n iktisadi ve mali meseleler hakk ndaki görüfllerinden hiç birisi hayata geçmemifl olsa gerekir. ( ) Buhar gücünün sanayiye uygulanmas, buharla iflleyen makinelerin ço almas, az sürede çok mal üreten fabrikalar n kurulmas,.. fabrikalar eski el tezgahlar na benzemiyordu, den önce küçük sanayi daha çok olmakla birlikte, yavafl yavafl yerini büyük sanayiye b rak yordu ( ) Sanayileflen Fransa, ngiltere, Avusturya, Prusya, buhardan yararlanmay bilmeyen ve sanayice geri kalan genifl Osmanl mparatorlu u nun kendilerine ifllenmemifl ham madde sa layan ve kendilerinden ifllenmifl ürün sat n alan bir ticaret alan, bir sömürü bölgesi halinde yaflamas n ç karlar na uygun buluyorlard. ( ) Buhar n Do u da de il Bat da icad edilip üretim ve ulafl ma uygulanmas, Do u - nun el sanayisiyle yelkenli ulafl m araçlar na tehlikeli bir darbe oldu. Çabuk, kolay ve ucuz üretilen buharl fabrikalar n ürünleri, Osmanl memleketinin insan eliyle a r a r, az miktarda ve daha güç ve pahal ya ç kan ürünleri karfl s nda baflar yla rekabet ederek, Osmanl çarfl ve pazar nda yerli eflyan n yerini almaya bafllad. Osmanl devletinin gümrükleri istedi i gibi düzenleyerek yerli sanayiyi korumas na kapitülasyonlar engel oluyordu K sacas, Avrupa zanaat ve sermayesi, yerli zanaat ve sermayeyi yutmaya bafllad 19. yüzy l n ortalar ndan sonra ticaret dengesinde gittikçe büyüyen aç k, halk ve devleti günden güne fakirlefltirdi. ( ) 1854 te ilk kez d flar dan borç al nd Bu borçlanmalar n Osmanl mparatorlu u nun bafl na ne büyük bir bela oldu u ileride görülecektir. Mustafa Kemal döneminde, larda çocuklara okullarda verilen bu Osmanl tarihi bilgisi, onlar n beyinlerine: e er bilim, sanayi ve teknoloji alan nda üstünlük kuramazsak, askeri üstünlük de kuramay z yarg s n kaz maktayd. Mustafa Kemal in Tarih Kurumu - Osmanl n n ilk yüzy llar nda III. Murad a (d:1546-ö:1594) sunulan Kitab Nur da yer alan minyatürlerden birinde, gökbilimciler gözlem s ras nda görülüyor. Sa alt köflede, dünyan n küre biçiminde resmedildi i görülmekte. nun okullarda ders olarak okuttu u bu Osmanl Tarihi, bilimseldi. Öyle ki, günümüz araflt rmac lar, bu saptamalar n tümünü do rulamaktad r. Sennur Sezer in Haziran de sundu u Kad n m z n Emek Tarihine K sa Bir Bak fl bafll kl bildiride bu gerçekler flöyle dile getirilmifltir: Osmanl mparatorlu u 14. yüzy l'da maden ç karmada, madeni eflya ve deri endüstrisinde ileri, dokuma endüstrisinde de h zla geliflen bir ülkeydi. 15. yüzy lda Ege ve Marmara Denizi'nin k y lar, dokumac l n geliflti i merkezlerin yo unlaflt yerlerdi. Denizli, Bergama, Akhisar ve Tarhala yöreleri pamuklu bez, Gelibolu'da yelkenbezi, Biga K z lcatuzla'da yeniçeri üniforma astar olan nimte bezi dokunurdu.selanik'te ve kuzeyinde çuha, aba, kebe, kilim gibi yün dokumac l yayg nd. Bursa, stanbul, Amasya, Tokat ve Sak z adas ipek dokuman n uzmanlafl ld ünlü merkezlerdi: kemha, kadife tafta, vala dokunuyordu. Bu kumafllar için gereken ipe in bü-yük bölümü, özellikle Bursa'ya ran ve Uzak Do u'dan getiriliyordu. ( ) D flar dan hammadde alan Osman-l endüstrisi d flar ya ifllenmifl mal sat yordu. Lonca örgütlerinin denetiminde olan bu geliflkin endüstriler Bat '- daki benzerlerince makineflelemedi- inden, endüstriye para yat rmay düflünecek toprak sahibi de olmad ndan bir süre sonra duralayacakt r. Bat 'daki kapitalist geliflim sonucu 17. Yüzy l ortalar ndan bafllayarak daha ucuz mallar n iç ve d fl piyasay kaplamas ile gerileyecek, daha önce iflledi i hammaddeleri, örne in Ankara keçisi yününü ihraç etmeyen ülke yavafl yavafl bir hammadde ülkesi kimli i kazanacakt r. ( ) 19. Yüzy l'- dan bafllayarak Osmanl mparatorlu u'nun d fl sat m nda ön s rada olan (ifllenmifl) dokuma ürünlerinin yerini dokuma hammaddesi al r. Bunun karfl l nda d flardan al nan (ifllenmifl) dokuma ürünlerinin miktar artar. Bu durum ülkedeki dokumac l sarsa

4 Bursa dokuma tezgahlar (üstte) Osmanl kad n giysi örne i (altta) cakt r. Rumeli'de 1812'de flkodra'daki 600 tezgah 1821'de 40'a, T rnova'daki 2000 tezgah 1830'da 200'e inecektir. Anadolu'daki merkezlerde de durum farkl de ildir. OSMANLI 1700 LERE DEK BA- TI DAN ÜSTÜNDÜ Mustafa Kemal in 1919 da Osmanl y yaln zca savaflç y k c güç, Türk ü savaflmaktan baflka bir yetene i bulunmayan rk olarak suçlayan emperyalist devletlere; savafl baflar s, 88 Osmanl Türk ün Bat karfl s nda toplumsal ekonomik bilimsel siyasi üstünlü ünden kaynaklanm flt r, biçimindeki yan - t, usa ve gerçe e uygun olarak, Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti nce yaz lan ilk Atatürkçü Osmanl Tarihi kitaplar nda yer alm flt ve bu, Cumhuriyet i kuranlar n Osmanl n n yükselifl dönemindeki gücünün ve gerileme dönemindeki güç yitiminin nereden kaynakland n çok do ru çözümlemifl; böylelikle Osmanl y y k ma sürükleyen yanl fllar yinelemekten kaç nacak bilimsel öngörü ve tarih bilinciyle donanm fl olduklar n gösteriyordu. LUTHER VE OSMANLI Peki Cumhuriyet döneminin bu ilk Atatürkçü Osmanl Tarihi yalan m yd, yanl fl m yd? Hay r. Ne yaland, ne yanl fl. Osmanl Türkü, Osmanl n n yükselifl döneminde gerçekten de Bat dan görece üstün bir bilim ve teknolojiye sahipti. Bugün nas l insanlar kurtulufllar n Bat ya göç etmekte görüyorlarsa, o dönemde de Bat l lar kendi kurtulufllar n Osmanl ya göç etmekte buluyor ve Luther bu durumdan flöyle yak n yordu: Bizim halk m z, Almanlar, yabani, vahfli, yar -fleytan yar -insan bir halk oldu u için, pek çok kimse Türklere s n yor ve onlara kat l yor. ( ) Ayr ca duydu uma göre Alman ülkelerinden Alman hükümdar ve Alman prenslerine ba l olmaktansa, Türklere kat l p onlara s nmak isteyen çok kifli var. Bu insanlarla Türklere karfl savafl verilmeli. Luther in bu sözlerini aktaran Margred Spohn, o dönemde Bat l lar n öbek öbek Osmanl ya kat ld n özgün kaynaklardan aktar rken flöyle diyor: Martin Luther Osmanl mparatorlu u, (Avrupa daki) çiftçilere, zanaatkarlara ve askerlere çok çekici geliyordu. (Avrupa daki) çiftçilerin ümitsiz durumlar, feodal toplumlarda onlardan ac mas zca vergi al nmas, 1520 y llar nda, 15. yüzy lda ve 16. yüzy - l n bafl nda pek çok çiftçinin Osmanl ülkesine göç etmesine neden oldu. (Bkz: Delumeau, sf. 399) Orada zorunlu çal flma (angarya) yoktu, vergiler aç kça belirlenmiflti, ekinler gelip geçen ordular taraf- ndan harap edilmiyordu ve hepsinden önemlisi sosyal s n f atlama olana vard. (Bkz: Pfeffermann 46:12) Bir Pafla flöyle anlatsa: Babam (Avrupa da) bir domuz çoban, günlük ücretle çal flan bir iflçi, bir s r çoban yd. Benim erdemim, cesaretim, dürüstlü üm, çal flkanl m, akl m beni (Osmanl da) böyle flerefli makamlara (Paflal a) getirdi. Bu sözler o zaman n bir Alman çiftçisinin kula - na ne kadar hofl gelirdi ile 1623 aras nda Osmanl mparatorlu u nda esir düflerek veya kendi ordular ndan kaçarak kendi dini inançlar n terkedip Müslüman olanlar n say s binlerceydi. Sürekli asker kaça salg nlar (Avrupal askerlerin kendi birliklerinden kaç p Osmanl ya s nmalar ) subaylar endiflelendiriyordu Osmanl mparatorlu u nun sosyal bak mdan çekicili i yaln zca Avrupa topraklar - n n al nmas tehlikesini getirmiyor, ayn zamanda sosyal feodal düzeni de tehdit ediyordu. flte Türklerin vahfli, barbar, kan içici, yamyam oldu u gibi yalanlar, Margred Spohn Almanya da Her fiey Türk fli konulu konferans n verirken. 89

5 o dönemde Avrupal feodal beyler ve din adamlar nca, halk Türklerden korkutup Osmanl ya s nmalar n önüne geçmek amac yla uydurulmufltu. ÇIKRIKLAR DURUNCA Cumhuriyet Dönemi nin ilk Atatürkçü Osmanl Tarihi, çocuklara Osmanl n n bafllang çta Bat ya her bak mdan üstün oldu u gerçe ini ö retiyordu. Öyle ki, Osmanl n n kuruluflunun üzerinden neredeyse 300 y l geçmiflken ngiltere 1583 te Türk dokumac l n n s rlar n çalmakla görevlendirdi i ajanlar gönderiyordu Osmanl ya.. Bu ilginç olay Sadri Ertem in Ç kr klar Durunca adl kitab n n yeni bas m na 2001 de yazd m önsözde flöyle anlatm flt m: Osmanl -Türk Dokumac l n n S rlar n Çalmakla Görevli NG L Z AJANLARI ( ) Bir gün, evinde Metin Erksan la konuflurken raflarda s rt nda Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin Avrupa Toplulu u Üye Olmak Hakk ve ste inin Tarihsel Kaynaklar Metin Erksan yaz l ince bir kitap tak ld gözüme. fiafl rd m. Kitab raftan çekip ald m. Evet, bu Erksan n yazd bir kitapt ; kitapç larda görmemifltim; bask s tükenmifl olmal yd. Okumak üzere ödünç ald m. Okurken bir belge çok dikkatimi çekmiflti. Erksan, kitab n bir yerinde: 26 fiubat 1583 tarihinde Sir William Harborne tekrar stanbul a geldi. Bu kez Kraliçenin korumas nda bir ticaret kuruluflunun temsilcisi olarak de il, tam yetkili bir ngiliz Elçisi olarak gelmiflti. Kraliçe Elizabeth, politik faaliyetlerinin yan s ra Elçi nin Metin Erksan ve Kitab (altta) Türkiye de baz ticari ve teknik olgular ö renmesini ve ngiltere ye getirmesini istiyordu. Bu konular ve ifllevler flunlard... diye bafll yor ve Kraliçe nin bu ngiliz Elçisi ni Osmanl topraklar na bir kumafl, iplik, boyama ve dokuma sanayii casusu olarak gönderdi ini gösteren buyruklar n s ra- l yordu: 1- Türkiye de kumafllar maviye boyamakta kullan lan çivit otunun tohumu (anile) ve fidan ngiltere ye getirilecek. 2- Bunun nas l haz rland ve kar flt - r ld ö renilecek. 3- Türkiye de (kumafl) boyamakta kullan lan bütün otlar bulunup ngiltere ye getirilecek. 4- Yapraklar, tohumlar veya kabuklar, yahut odunu boyac l kta kullan - lan bütün a açlar n tohumu veya fidan ngiltere ye getirilecek. 5- Bu iflte kullan lan bütün bitkiler ve çal lar ngiltere ye getirilecek. 6- Boyac l kta kullan lan bütün topraklar, madenler, bunlar n bulundu u yerde iyice incelenecek. ngiltere de bu gibi yerlerin çabucak nas l tan naca ö renilecek. 7- Boyac l kta kullan lan maddelerden baflka, boyama sanat da ö renilecek. 8- M s r daki Muhaisira flehrinden stanbul a ve oradan da ngiltere ye susam tohumu getirilecek. (Susam ticareti genellikle skenderiye ile stanbul aras nda yap l r. Bunun için elde edilmesi kolayd r. Bu tohumdan ya ç kar l r ve Muhaisire da birçok fabrikalar bununla ifller. Bu tohum ngiltere de yetifltirilecek olursa kumafl ticaretimize s n rs z yararlar sa lar. Bu kasaba Nil nehri üzerindedir. Venedik e ve daha bir çok talyan flehirlerine, Anvers e susam oradan gelir.) 9- Türkiye deki her çeflit kumafl ve bu kumafllar n bütün üretim aflamalar incelenecek. 10- ngiltere nin ç kar için, baflka kumafllardan çok, Türkiye ye ngiliz mal çuha sat fl n n artt r lmas na çal fl lacak. 11- Yabanc boyalar ile boyanan kumafllar m zdan çok, ngiliz boyalar yla boyanan kumafllar m z n sat fl na önem verilecek. 12- Cezayir ve Tunus için yap lan flapkalar m z için pazar aranacak. Çünkü halk m za büyük kazanç sa layabilir. 13- Norwich ipli inden veya di er ipliklerden dokunan çoraplar n sat lmas na çal fl lacak. Bu büyük bir ticaret halini al rsa yoksul halk m za büyük kazanç sa lar. Bu yolla hem ürün, hem boya sat fl m z artar. Birçok kimse ifl bulur. 14- Yoksul halk m z n yarar için, safran sat fl artt r lacak, genifl ölçüde sat fl bulunursa bir çok kimselere ifl ç kar. Metin Erksan n, ad geçen kitab nda aktard 1583 tarihli bu belge, beni derinden etkilemiflti. Bat n n bin y l öncesine dek Do u nun çok gerisinde oldu unu; Do u dan ald klar, apartt klar, gelifltirdikleriyle ilerlediklerini, kendi araflt rmalar mdan biliyordum. Erksan n aktard bu belge ise, bu gerçe i tart fl lmaz biçimde bir kez daha kan tl yordu. Bu belgenin gerçekli ini araflt rd m. Erksan, kitab nda bu belgeyi Hamit Dereli nin 1951 de yay mlanan Kraliçe Elizabeth Devrinde Türkler Ve ngilizler adl kitab ndan aktar yor ve bu bölümü tümüyle yay ml yordu. Hamit Dereli bu belgeyi do rudan o y llarda yay mlanm fl bir ngiliz kayna ndan 1552 Londra do umlu ngiliz co rafyac Richard Hakluyd un 90 91

6 Hamit Dereli nin Kraliçe Elizabeth Devrinde Türkler ve ngilizler kitab 1589 da yay mlamaya bafllad The Principall Navigations, Voiages and Discoveries of the English Nation ( ngiliz Ulusunun Belli Bafll Deniz Seferleri, Gezileri ve Keflifleri) adl 8 ciltlik çal flmas ndan- aktar yor ve flöyle diyordu: Buna benzer di er birçok belgelerden anl yoruz ki, o dönemde Türkiye de dokumac l k ve boyac l k sanatlar pek ilerlemiflti. Onalt nc yüzy lda ngilizlerin bütün çabas kumafllar n ve boyalar n slah etmek, sat fllar n artt rmak, kendi sanayi ürünleri için genifl pazarlar bulmak üzerine yo unlaflt r lm flt. Bunun için Türkiye nin ünlü yünlü kumafllar ndan mostralar al p ngiltere ye götürülecek, Diers Hall (Boyac lar Çarfl s ) nda teflhir edilecek, ngiliz boyac lar n n kendi becerilerine iliflkin besledikleri yanl fl kan lar kafalar ndan silinecekti. Yine Türkiye de bulunan ngiliz ticaret temsilcisinden ipekli ve yünlü kumafllar boyamakta usta iki delikanl isteniyordu. Bu ustalar do al yollardan sa lanamazsa, herhangi bir paflan n yard m ile, o da olmazsa stanbul da oturan Frans z elçisi yard m yla sa lanacakt. Bunun için temsilciye stanbul a var r varmaz Frans z elçisi ile tan flmas ve dost olmas ö ütleniyor, bu amaca ulaflmak için her fleye baflvurmaktan çekinmemesi söyleniyordu. Yine bu belgelerden birinde ngiliz ticaret temsilcisine Cezayir ve Tunus - da Bonettos Colorados Rugios (k rm z renkli bafll k) ad verilen kenars z bir tür k rm z iskoç bafll için Türkiye de pazar bulmas buyru u veriliyordu. Bundan flu soru akla geliyor: Acaba fes ngilizler taraf ndan m Türk ülkelerine getirilmifltir? Fes kelimesinin sözcük kökeni bak m ndan Kuzey Afrika daki Fez flehriyle ilgili olmas, bunun böyle oldu u olas l n güçlendirmektedir. Kraliçe nin Osmanl ya (buyru un ngilizce asl nda yer alan ad yla Turkie ye) gönderdi i elçiye verdi i görevler aras nda, Türk dokumac l k bilgi ve teknolojisinin çal nmas ndan baflka, iki Türk kumafl boyama ustan n ne pahas na olursa olsun ngiltere ye getirilmesi vard... Demek ki, bugün bilgi ve teknoloji üstünlü üyle dünya devleri aras nda yer alan ngiltere, bundan 400 küsur y l önce Turkie den bilgi ve teknoloji apartmaya muhtaç bir durumda bulunuyordu. Richard Hakluyd ve Türk-İngiliz ilişkilerinin başlangıcını anlatan 1583 tarihli Principall Navigations kitabı. (altta) flte bu ngilizler, 1583 y l nda Kraliçe nin gönderdi i Elçi ye verdi i Türklere kenars z k rm z bir tür skoç flapkas = Fes giydirme buyru- u nu 250 y l boyunca unutmam fllar, sonunda 1832 de, II. Mahmut döneminde Türklere bunu giydirmeyi baflarm fllard. Yalç n Küçük, bunlar bilmedi inden olsa gerek, bu konuda flöyle yaz yor: Hüsrev Pafla n n Tunus tan edindi i bir miktar fesi kalyoncu neferat na giydirerek selaml k resmine ç - karmas Sultan Mahmut un hofluna gitmifl, bunun üzerine, hükümdar eski bafll klar n yerine fesin kullan lmas n uygun görerek emir buyurmufltu. Ortaya ç k yor, Türkiye nin ilk büyük flapka reformunun mebdei, bafllang ç yeri Bat de il, Kuzey Afrika d r. H ristiyan de il, müslüman bir yöre ve hariç de il, Osmanl topraklar d r... Tanzimat Avrupa dan gelmedi, Kuzey Afrika dan ve M s r dan geldi.. Yalç n Küçük, ngiltere Kraliçesinin 1583 te Osmanl ya gönderdi i elçisine verdi i buyruklar aras nda Fes i, ngiliz mal kenars z k rm z iskoç bafll olarak tan mlad n, o tarihlerde Cezayir e ve Tunus a bu bafll klar ngilizlerin satmakta olduklar n, ngiliz mal feslerin sat fl n n tüm Osmanl topraklar na yay lmas - n n Kraliçe taraf ndan 250 y l önce ngiliz Elçilerine verilen bir görev oldu unu bilseydi, fes ve Tanzimat konusundaki bütün bu yanl fl yorumlar n de ifltirirdi... Metin Erksan n kitab n okuduktan sonra, onunla bu konuyu yeniden irdelerken, bana, ngilizlerin Türk kumafl dokuma ve boyama s rlar n çalma çabalar n n 1583 te bafllay p 92 93

7 kesintisizce 300 y l sürdü ünü, lerde dünya tiftik yünü tekelini Türklerin elinden almak üzere, Türkiye den dam zl k tiftik keçileri kaç r p Afrika da ço altt klar n ve bu olay n Sadri Etem Ertem in 1930 / 31 de yay mlanan Ç kr klar Durunca adl roman nda ifllendi ini, kendisinin geçmiflte bu roman filme çekmeyi bile düflündü ünü söyledi te Ç kr klar Durunca y Erksan n kitapl nda buldum ve kendisinin izniyle bir fotokopisini çektirip okudum de, Marmara Üniversitesi Tekstil Ana Bilim Dal Baflkan Ozanay Omur taraf ndan, Tekstil bölümü Ç kr klar Durunca adl tarihi roman n yazar Sadri Etem Ertem in yaflam ve yap tlar konusunda 1940 y l nda yay mlanan kitab n kapa. 94 ö rencilerine bir konuflma yapmak üzere ça r ld mda, onlara Osmanl Türk dokumac l n n Bat dan ileride oldu u yüzy llara iliflkin yukar daki bilgileri aktard m. Ö renciler ve ö retmenler, bu bilgiler karfl s nda oldukça flafl rd lar. Tekstil bölümünde görevli bir Alman profesör dalga geçmeye kalk nca, iki belge daha sundum ve o da bu gerçe i onaylayarak sustu. Türkiye üniversitelerinde tekstil bölümü ö rencileri, kendi atalar n n 600 y l boyunca 1800 lere dek dünyada tekstilin öncüsü ve doru u oldu u gerçe ini bilmiyorlard, çünkü bu gerçekler onlara hiç ö retilmemiflti! Ö renciler, biz bunlar hiç duymad k bilmiyoruz, n olur bunlar hangi kitaplarda yaz l ysa söyleyin, okuyal m, dediler. Kitaplar n adlar n verdim, fakat kitapç larda bulamayacaklar n da ekledim. Bu kitaplar n yeni bask lar n n yap lm yor oluflu üzücüydü. Bu tür unutulmufl, unutturulmufl, üstüne ölü topra ekilmeye çal fl lm fl çok önemli kitaplar n yay mlanabilmesi için bir yay nevi kurmaya karar verdim o gün. Evet, durum buydu. Cumhuriyet Dönemi nde okutulan ilk Atatürkçü Osmanl Tarihi nde yer alan Osmanl Türk sanayisi 1299 dan 1683 lere dek her alanda Avrupa sanayisinden üstündü, Osmanl n n Avrupa ya askeri üstünlü ü bilimsel ve teknolojik üstünlü ünden geliyordu saptamas, 2000 li y llarda üniversitelerimizde bile unutulmufl, daha do rusu 1949 da Milli E itim e egemen olan Amerikal uzmanlar taraf ndan unutturulmufltu. Oysa, daha Selçuklu döneminden Türkiye üniversitelerinde tekstil bölümü ö rencileri, kendi atalar n n 600 y l boyunca 1800 lere dek dünyada tekstilin öncüsü ve doru- u oldu u gerçe ini bilmiyorlard, çünkü bu gerçekler onlara hiç ö retilmemiflti! bafll yordu Türk ün dokudu u kumaflla Avrupa ekonomisini sarsmas. fierafettin Turan, Türkiye- talya liflkileri adl kitab nda: Selçuklu topraklar nda dokunan kumafllar bütün Ortado u ülkeleriyle kimi Avrupa memleketlerinde arand gibi, komflu Bizans ta da büyük ra bet görmekteydi. O döneme iliflkin kaynaklar, Türk kumafllar n n Bizansl aileler aras nda lüks ve pahal bir mal olarak kabul edildi ini nakletmektedirler. Greogoras n kay tlar na göre, z- Sadri Ertem in Metin Erksan kitapl - nda buldu umu Ç kr klar Durunca roman ve Metin Erksan Kitapl damgal birinci sayfas. nik mparatoru III. Ioannes Vatatzes, israfa engel olmak amac yla 1243 te Türk kumafllar n n giyimini s n rlayan bir emirname bile yay nlam flt. Bu derece her tarafa ün salan Türk kumafllar, büyük talyan düflünürü Dante Alighieri nin ölümsüz eseri La Divina Commedia ya ( lahi Komedya ya) bile yans m flt, derken, bu gerçe i dile getiriyordu... [DEVAMI GELECEK SAYIDA] cengizozakinci@butundunya.com.tr Kaynakça: Bkz: Osman Olcay, Sevr e Andlaflmas na Do ru- Çeflitli Konferans ve Toplant lar n Tutanaklar ve Bunlara liflkin Belgeler- AÜSBF y. Ank. 1981, sf. LXXI-LXXIII Bkz: Nutuk, vesika 220. A. Gündüz Okçun, Türkiye ktisat Kongresi, zmir, 1923, Ankara, 1968, s Bkz: Tarih III- Yak n ve Yeni Zamanlar- T.T.T. Cemiyeti Taraf ndan Yaz lm flt r. Maarif Vekaleti, 1933, Devlet Matbaas, Sf. 243, 5, 36, 40, 53, 62, 115, 123, 154, 189, 192, 234, 235, 241, 243, Bkz: Margret Spohn, Her fiey Türk fli: Almanlar n Türkler Hakk nda 500 Y ll k (Ön) Yarg lar, Çev: Leyla Serdaro lu, YK y. 1. bs. A ustos 1996, sf. 27. Bkz: Margred Spohn, age, sf. 26, 27. Bkz: Metin Erksan, Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin Avrupa Toplulu u Üyesi Olmak Hakk ve ste inin Tarihsel Kaynaklar, Hil yay n. 1. Bs. Haziran Sf. 20. Bkz: Metin Erksan, Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin Avrupa Toplulu u Üyesi Olmak Hakk ve ste inin Tarihsel Kaynaklar, Hil yay n. 1. Bs. Haziran Sf Akt: Hamit Dereli, K raliçe Elizabeth Devrinde Türkler ve ngilizler, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co rafya Fakültesi Yay nlar, No: 82, Kaynak: Richard Hakluyd, The Principall Navigations of the English Nation, cilt 3, sf. 93Age, sf. 98. Bkz: Yalç n Küçük, Ayd n Üzerine Tezler, Tekin y. 3. Bs. Cilt 1, sf Ç kr klar Durunca, Yazan: Sadri Etem Ertem, Roman, Yeni Bas m / Temmuz