Yavuz AKÇİ 1 ALTERNATİF ALIŞVERİŞ MEKÂNI OLAN GELENEKSEL SEMT PAZARLARININ YAPISI, İŞLEYİŞİ ve SORUNLARININ İNCELENMESİ (Adıyaman Örneği) 2

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 17, Eylül 2015, s Yavuz AKÇİ 1 ALTERNATİF ALIŞVERİŞ MEKÂNI OLAN GELENEKSEL SEMT PAZARLARININ YAPISI, İŞLEYİŞİ ve SORUNLARININ İNCELENMESİ (Adıyaman Örneği) 2 Özet Değişen yaşam koşulları hayatın birçok alanında etkisini göstermektedir. İhtiyaçlar hiyerarşinin en temel basamağını oluşturan beslenme, barınma ve giyinme gibi ihtiyaçlar süreklilik arz eden ihtiyaçlardır. Bu ihtiyaçların karşılanmasında çok uzun bir geçmişe sahip olan semt pazarlarının geleneksel bir rolünün olduğu düşünülmektedir. Bu çalışmada Adıyaman il merkezindeki geleneksel semt pazarlarındaki alıcı ve satıcılar incelenmiştir. İncelemede alıcıların bu alışveriş mekânlarını tercih nedenleri, memnuniyet düzeyleri, karşılaştıkları sorunlar ve beklentileri belirlenmiştir. Daha sonra da aynı pazarlardaki satıcıların bu mesleği tercih nedenleri, bu meslekteki çalışma süreleri, karşılaştıkları sorunlar ve beklentileri belirlenmiştir. Veri toplama için iki ayrı semt pazarı ölçeği (alıcı-satıcı) oluşturulmuştur. Anketler yüz yüze görüşme yöntemiyle uygulanarak geçerli alıcı ve 200 satıcı verisi elde edilmiştir. (Her pazar yerinden tesadüfi olarak seçilen ve anketi cevaplamaya gönüllü olan kişilere uygulanmıştır.) Uygulama sonuçları SPSS 20.0 programında analizlere tabi tutulmuştur. Araştırma sonucunda satıcıların pazarcılık mesleğiyle ilgili sorunları belirlenmiş ayrıca alıcıların da semt pazarlarından alış veriş yapma nedenleri, alış veriş şekilleri ve pazarlara ilişkin memnuniyet durumları belirlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Semt Pazarları, Alıcı, Satıcı STRUCTURE, PROGRESS, and PROBLEMS of THE TRADITIONAL DISTRICT BAZAARS AS AN ALTERNATIVE MARKET PLACE (Sample of Adiyaman) Abstract Changing living conditions show the effects in many areas of life. Requirements of nutrition, harboring, and clothing which are the most basic steps of the hierarchy of needs are the continuous needs. It is believed in that there is a traditional and 1 Yrd. Doç. Dr., Adıyaman Üniversitesi, Üretim Yönetimi ve Pazarlama ABD., yavuzakci@gmail.com 2 Bu çalışma Adıyaman Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir.

2 Yavuz Akçi 230 historical role of District Bazaars to satisfy the needs and requirements. Buyers and sellers in traditional District Bazaars in Adiyaman were examined in this study. The reasons of choosing these shopping areas, the levels of satisfaction, problems and expectations of buyers were clearly determined in this research. After that, the reasons of choosing this profession, working hours, problems, and expectations of sellers in the same bazaars were also examined. Two different district bazaar samples (buyer-seller) were established for collecting data. Face to face interview was used for conducting a survey and effectual 1000 survey from buyers and 200 survey from sellers (who were randomly selected and willing to answer the questions in each district bazaar) were obtained. Results were analyzed by the software of SPSS Based on the survey results, sellers problems about their profession were identified and also buyers reasons and forms of shopping from district bazaars and levels of satisfaction were determined in this research. Key Words: District Bazaar, Buyer, Seller 1. GİRİŞ Semt pazarlarının çok uzun bir tarihi geçmişinin olduğu düşünülmektedir. Perakendeciliğin olmadığı zamanlarda üreticiler (ağırlıklı olarak tarım ve hayvancılık yapanlar) ürettikleri ürünleri satmak için şehirlere getirmişlerdir. Alıcı ve satıcıların buluşabilmelerine olanak sağlayan ortak bir alana ihtiyaç duyulduğundan pazarlar doğmuştur. Zamanla üreticilerin tüm pazarlara hatta uzak pazarlara ulaşması güçleştiğinden aracılara ihtiyaç duyulmaya başlanmıştır. Bu durum semt pazarlarının gelişmesindeki ikinci önemli adımı oluşturmuştur. Özellikle sanayi devrimi sonrasında artan üretim ve tüketim miktarlarının sonucunda aracıların sayısı artmış komisyoncu, toptancı, ithalatçı, bayi gibi aracılar da sistemin içine girerek semt pazarlarının günümüzdeki halini almasını sağlamıştır. Semt pazarı veya haftalık pazar, alıcı ve satıcıların düzenli aralıklarla, otoriteler tarafından belirlenen yerlerde bir araya gelmeleri olarak tanımlanabilir (Özgüç ve Mitchell, 2000:37). TÜSPAF semt pazarını, üreticiler ve pazarcılar tarafından satışa sunulan mallar ile belediyece müsaade edilen diğer gıda ve ihtiyaç maddelerinin doğrudan tüketicilere perakende olarak satıldığı açık veya kapalı pazar yerleri olarak tanımlamaktadır. Temelde meyve, sebze, bakliyat, peynir, yumurta gibi tarım ve hayvancılık ürünlerinin satıldığı semt pazarlarında zamanla ürün çeşitliliği artmış giyim, tekstil, ayakkabı, mutfak eşyaları, plastik ürünler, zücaciye, temizlik ürünleri, kırtasiye, oyuncak, elektronik gibi insanların ihtiyaç duyacağı çok çeşitli ürünler de yer almaya başlamıştır. Başlangıçta tamamen yerel ürünlerin alınıp satıldığı semt pazarlarında zamanla yurt içindeki diğer şehirlerde üretilen ürünler de pazarda yer almaya başlamış ve hatta yurt dışından ithal edilen ürünler de semt pazarlarındaki tezgahları doldurmaya başlamıştır. Semt pazarlarının ve pazarcılık kültürünün fakir ülkelerle veya yoksullukla ilişkilendirilmesi doğru bir yaklaşım olmamaktadır. Çünkü dünyanın en zengin ülkelerinde de semt pazarları bulunmaktadır. Semt pazarlarından yalnızca gelir seviyesi düşük olan insanların alış veriş yaptığı düşüncesi de doğru bir bakış değildir. Çünkü semt pazarlarından herkes alış veriş yapmakta hatta sosyete pazarı gibi isimlerle adlandırılan pazarlar bile bulunmaktadır. Ülkeler veya kültürler farklı olsa bile semt pazarları birbirlerine oldukça benzemektedirler. Düzenli olarak haftanın belirli bir günü kurulması, pazarın yerleşim şekli,

3 231 Alternatif Alışveriş Mekânı Olan Geleneksel Semt Pazarlarının Yapısı, İşleyişi ve Sorunlarının İncelenmesi (Adıyaman Örneği) pazarlama ve satış şekilleri çoğu ülkede birbirlerine benzemektedirler. Satılan ürünlerde farklılıklar olsa da şekil benzerlik göstermektedir. Ayrıca semt pazarları değişen teknolojiden de kendine pay çıkarmaya çalışmaktadır. Semt pazarlarında genellikle peşin alış verişler yapılmasına rağmen bazı satıcılar kredi kartıyla da satış yapmaktadırlar. Bu çalışmada semt pazarlarının yapı ve işleyişinin belirlenmesi amacıyla hem satıcılardan hem de alıcılardan veriler toplanmıştır. Toplanan veriler ışığında satıcıların pazarcılık mesleği ile ilgili görüşleri, tutumları ve çeşitli konulardaki memnuniyetleri belirlenmeye çalışılmıştır. Aynı şekilde alıcılardan toplanan verilerle de neler satın aldıkları, pazarı tercih nedenleri neler olduğu ve alış veriş şekilleri nasıl gibi soruların cevapları belirlenmeye çalışılmıştır. Geleneksel alışveriş mekânı olan semt pazarları halkla ilişkiler ve reklamcılık, iktisat, tarım ekonomisi, coğrafya ve sosyoloji gibi bilim alanlarının inceleme konusu olmuştur. Fakat işletme biliminin pazarlama ana bilim dalının konusu olarak pek irdelenmemiştir. Bu açıdan da bu araştırmanın diğer araştırmalardan farklılaşacağı beklenmektedir. 2. Literatür Semt pazarları hemen tüm dünyada, tarih boyunca çeşitli alışveriş süreçlerinin değişim ve dönüşüm mekanizması içinde önemlerini hep koruyarak günümüze dek gelebilmiş mekânlardır. Günlük yaşamda ekonomik, sosyal ve kültürel açıdan yadsınamaz bir yeri olan semt pazarı (periyodik pazar, haftalık pazar) denildiğinde, genellikle ailelerin sebze, meyve, giyim-kuşam, ayakkabı, zücaciye gibi çeşitli ihtiyaçlarını uygun fiyatlarla alabildikleri; belirli günlerde ve belirli yerlerde kurulan alışveriş organizasyonu akla gelir (Tunçel, 2003: 50). Pazarlar, tarihi süreç içinde üreticiler ile tüketicilerin bir araya geldikleri alanlar/mekanlar olmuştur. Kırsal yerleşim alanlarında pazarlar genellikle haftada bir defa ve haftanın belirli bir gününde kurulmaktadır. Bazen de mevsimlik veya yıllık düzenlerle de kurulmaktadır. Bazen şölen, panayır gibi etkinlilerle de birleştirilmektedir. Kentlerde ise insanlar ihtiyaçlarını sıklıkla perakendecilerden (bakkal, market, mağaza, çarşılar vb) karşılamaktadırlar. Bazen de özellikle meyve sebze ağırlıklı ihtiyaçlarını geleneksel alışveriş mekanı olan haftalık kurulan semt pazarlarından karşılamaktadırlar. Çalışma konusu tek boyutlu olmayıp, birçok boyutu olan bir konudur. Semt pazarlarının kültürel, iktisadi ve ticari boyutları bulunmaktadır. Özgüç ve Michael, semt pazarlarının kültürel boyutuyla ilgili olarak, market ve AVM lere karşılık hala devam ediyor olduğunu fakat yavaş yavaş değişimden etkilendiğini belirtmektedirler (Özgüç ve Michael, 2000). Koçak ve Çakmak, semt pazarlarının ekonomik boyutlarıyla ilgili olarak özellikle kayıt dışı ekonomiyi etkilemesi, yapılan ticaretin kayıt altına alınamayıp vergilendirilememesi konularını ön plana çıkarmaktadırlar (Koçak ve Çakmak, 2011). Aynı şekilde Yıldız, seyyar satıcı ve işportacılar ile semt pazarcıları arasındaki benzerliklere değinmekte, kayıt dışı ve göç ile bunları ilişkilendirmektedir (Yıldız, 2008). Maruyama ve Trung (2010:1) enformel satıcılardan gıda ürünü alış verişi yapılmasının en önemli nedeni olarak düşük fiyatlı olmalarını göstermektedir. Ayrıca bunun satıcıların sağladığı hizmetlerle de bir ilişkisinin olmadığını belirtmektedirler. Semt pazarlarının ticari ve coğrafi boyutuna yönelik olarak da Akpınar vd, 2009 & Yulafçı ve Cinemre, 2007 & Bulut, 1980 & Çalışkan, 2007 & Koday ve Çelikoğlu, 2011 & Özkul ve Kanyılmaz, 2012 & Albayrak vd, 2010 & Akbay vd, 2005 & Tunçel, 2003 çalışmalar yapmışlardır. Semt pazarlarının ticari ve coğrafi boyutlarının araştırıldığı bu çalışmalar incelendiğinde coğrafi boyutta özellikle semt

4 Yavuz Akçi 232 pazarlarının şehirlerdeki yerleşim şekilleri ve pazarların haftalık değişim periyodları incelendiği görülmektedir. Çok uzun bir tarihi geçmişe sahip olan semt pazarları her dönemde insanların ihtiyaçlarını karşılamak için uğradıkları geleneksel alışveriş mekânları olmuşlardır. Asya kıtasının büyük bir bölümü Afrika kıtasının bazı bölümleri ve Latin Amerika nı birçok yerinde özellikle gelir seviyesi düşük olan insanlar için semt (periyodik) pazarları önem taşımaktadır (Tunçel, 2009: 36). Yurtseven, Türkistan coğrafyasındaki pazar esnafının da diğer pazarlardakilere benzer karakteristikler gösterdiğini belirtmektedir (Yurtseven, 2012: ). Tarihsel süreçte alışveriş mekanları/alanları ekonomik boyuttaki ticari gelişimle sınırlı kalmamış aynı zamanda teknolojik ve sosyolojik değişimlerden de etkilenmiştir (Mert, 2000: 282). Suryadarma vd, Endonezya daki geleneksel satıcılarda görülen düşüşün ana sebebinin süpermarketler olmadığını daha çok iç problemler ve sokak satıcıları olduğunu belirtmişlerdir (Suryadarma vd, 2010:79). Kentleşme sürecindeki yeni tüketim kalıpları periyodik semt pazarlarını birçok açıdan etkilemiştir. Özellikle de ürünlerin evlerde uzun süre saklanabilmesine olanak sağlayan teknolojilerin de etkisiyle süpermarketler de çoğalmıştır. Bu durum insanların sık sık alışveriş yapma gereksinimini ortadan kaldırmıştır (Tümertekin ve Özgüç; 1998: 420). Türkiye, dünyadaki diğer ülkeler gibi hızlı bir kültürel değişimden geçmektedir. Bu değişim içinde tüketim alışkanlıkları ve yaşam tarzlarındaki değişim doğal olarak başka kurumların da değişmesini tetiklemiştir (Başfırıncı, 2011: 115). Fakat büyük perakendeci olan süpermarketler ve AVM lere rağmen semt pazarları hala etkinliğini sürdürebilmektedir (Çalışkan, 2007: 52). Tüketicilerin ihtiyaçlarını karşılayacak alternatif perakendecilerden (bakkal, market, mağaza, AVM) karşılama olanağı olmasına rağmen kültürel bir değer olması veya kişilerin alışkanlıklarından dolayı geleneksel alış veriş mekânı olan semt pazarlarına olan ilgi azalmamıştır. Semt pazarları ülkelerin veya şehirlerin kültürlerinin, geleneklerinin bir parçası durumundadır. Pazarların kuruldukları yerler, alınıp satılan ürünler, pazarlama ve satış şekilleri, satıcıların giyim kuşamları hatta pazarın dokusu ve kokusu bile geleneksel özellikler taşımaktadır (Tümertekin ve Özgüç, 1998: 26). Bu özellikleri taşıyan pazarlardaki ürünlerin satış fiyatları da ürün miktarı ile doğrudan ilişkilendirilmektedir. Ürün miktarının yüksek olduğu dönemlerde fiyatlar düşük, ürün miktarlarının düşük olduğu dönemlerde ise yüksek fiyatlar oluşmaktadır (Yulafçı ve Cinemre, 2007: 264). Konu ile ilgili yapılan çalışmalar incelendiğinde Akpınar vd (2009), yaş meyve ve sebze ihtiyacını süper-hipermarketlerden karşılayan kişileri demografik özellikleri açısından incelemişler. Araştırma sonucunda bu ihtiyaçlarını süper marketlerden karşılayan kişilerin 35 yaş üstünde, eğitim ve gelir seviyesi yüksek olan hane halkı kişileri olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Bu kişilerin süper marketleri tercih nedenleri de inceleyen araştırmacılar tüketicilerin tercihini etkileyen birçok faktörün (kredi kartıyla ödeme, otopark, temizlik, kalite ve toplu alışveriş yapabilme olanağı) olduğunu belirlemişlerdir (Akpınar vd, 2009: 216). Albayrak vd (2010), Türkiye de tarım ve gıda ürünlerinin pazarlama sistemlerini inceledikleri çalışmalarında firmaların yapılarından kaynaklanan sorunların öne çıktığını belirmektedirler. Pazarlama izleyemeyen, gecikmeleri önleyemeyen, finansal güçlükleri olan ve teknolojiyi kullanamayan firmaların önemli sorunlar yaşadıklarını belirtmektedirler (Albayrak vd, 2010: 1305).

5 233 Alternatif Alışveriş Mekânı Olan Geleneksel Semt Pazarlarının Yapısı, İşleyişi ve Sorunlarının İncelenmesi (Adıyaman Örneği) Gavcar vd.,(2006), Muğla ilindeki semt pazarlarında satış yapan satıcıların sorunları belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada satıcıların orta yaşlarda, gelir seviyesi yüksek olmayan, özellikle belediye hizmetlerinden pek memnun olmayan, eğitim seviyeleri ilköğretim ve lise düzeyinde olan kişilerden oluştuğunu belirlemişlerdir. Ayrıca satıcıların yaklaşık yarısı kendi ürettikleri ürünleri satmakta ve şehirde kurulan tüm pazarları da dolaşmamaktadır. Çalışmalarının sonucunda buradaki satıcıların daha geleneksel özellikler taşıdığı söylenebilir (Gavcar vd., 2006: ). Literatür incelendiğinde yapılan çalışmalar genellikle bu farklılıklar üzerine odaklanılmıştır. Bu çalışmada değişim üzerine odaklanılmayıp semt pazarlarının hem alıcılarının hem de satıcıların davranışları belirlenmiştir. Ayrıca alıcıların ve satıcıların geleneksel alışveriş mekânı olan semt pazarlarını tercih nedenleri ve pazarların yapı ve işleyişlerine ilişkin beklenti ve sorunlar tespit edilmeye çalışılmıştır. 3. Uygulama Çalışmanın konusu semt pazarlarının yapısı, işleyişi, sorunları, beklentileri ile çözümlerden oluşmaktadır. Bu çalışmanın kapsamı Adıyaman il merkezindeki semt pazarlarından alışveriş yapan alıcılar ile buralarda satış yapan satıcıların algılarından oluşmaktadır. 3.1.Araştırmanın Amacı ve Önemi Bu çalışmanın ana amacı geleneksel semt pazarlarının birçok yönüyle fotoğrafını çekmektir. Pazarlardan alışveriş yapan kişileri demografik özellikleri ile tanımak, satıcıları tanımak, alıcı ve satıcıların memnuniyet düzeylerini belirlemek ve sorunlar ile beklentilere ilişkin çözüm önerilerinde bulunmaktır. Kültürel ve tarihi özellikleri de olan semt pazarlarının yapı ve işleyişini pazarlama bileşenleri açısından da inceleyebilmektir. Günlük hayattaki birçok değişime rağmen semt pazarlarının hala birçok işlevini yerine getiriyor olması kültürel açıdan olumlu görünmesine rağmen iktisadi açıdan bazı olumsuzlukları da devam etmektedir. Bu çalışmada özellikle inceleme konusu olan Adıyaman daki semt pazarlarının alıcı ve satıcı profilleri belirlendikten ve bunların semt pazarlarına ilişkin algıları nicelleştirildikten sonra özellikle sorunlar ve beklentilere ilişkin çözümler ortaya konmaya çalışılmıştır. 3.2.Yöntem ve Veri Toplama Aracı Bu çalışmada nicel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Araştırma verilerinin toplanması için hem alıcılara hem de satıcılara anket uygulanmasına karar verilmiştir. Uygulanacak anketin geliştirilmesi için öncelikle literatür incelenmiş ve daha sonra da semt pazarlarındaki alıcı ve satıcılarla görüşülerek bu pazarların yapısı, işleyişi, sorunlar ve beklentilere ilişkin fikirleri alınmıştır. Daha sonra bu görüşlerden açık uçlu sorular oluşturularak farklı bir pazardaki alıcı ve satıcılara sorulmuştur. Alınan cevapların mantık ilişkileri, tutarlılıkları ve benzerlikleri dikkate alınarak iki bölümden oluşan anketler oluşturulmuştur. Satıcılara uygulanan anket 35 madde, alıcılara uygulanan anket ise 38 maddeden oluşmuştur. 50 satıcıya ve 200 alıcıya pilot anket uygulanmıştır. Pilot uygulama sonucunda cevapların tutarlılığının testi için güvenirlik analizi yapılmıştır (Ural ve Kılıç, 2006: 286). Satıcı anketleri için hesaplanan Cronbach s Alpha güvenirlik değeri 0,654 alıcılar için ise 0,742 olmuştur. Güvenirlik analizi sonucunda güvenirliği düşük olan sorular incelenerek düzeltilmiştir. Ayrıca problemli sorular revize

6 Yavuz Akçi 234 edilerek veya anketten tamamen çıkarılarak ana anket oluşturulmuştur. Anketlere son şekli verilerek esas uygulamaya geçilmiştir. Anketin uygulanacağı alıcı ve satıcılar rastgele seçilmiştir. Her semt pazarında gün içerisinde 3 farklı saatte uygulama yapılmıştır. İlk grup 09:00 12:00 arası, ikinci grup 12:00 15:00 saatleri ve üçüncü grup da 15:00 18:00 saatleri olmuştur. Uygulanan anketler SPSS 20.0 istatistik programının veri kütüklerine girilerek istatistiki analizler yapılmıştır. Öncelikle güvenirlik analizi daha sonra frekans, yüzde, faktör, anova, t-test ve korelasyon analizleri yapılmıştır. Analizler sonucunda alıcı ve satıcıların profilleri belirlenmeye çalışılmıştır. Daha sonra semt pazarlarının yapı ve işleyişine ilişkin algılar belirlenerek bunlar arasındaki ilişkiler, farklılıklar ortaya konmaya çalışılmıştır. 3.3.Ana Kütle ve Örnekleme Araştırmanın evrenini Adıyaman il merkezindeki haftanın her günü farklı yerlerde kurulan semt pazarlarından alış veriş yapan kişiler ile satış yapan satıcılar oluşturmaktadır. Örneklem seçiminde satıcılar için basit tesadüfi örneklem kullanılmıştır. Çünkü satıcıların büyük bir çoğunluğu farklı semt pazarlarının hepsinde bulunduklarından onların tamamına uygulanmaya çalışılmıştır. Alıcılara ilişkin örneklem seçimi yapılırken evreni temsil gücünün yükseltmek için şöyle bir yol izlenmiştir. Öncelikle alıcıya anket uygulanmasına karar verilmiştir. Daha sonra Şehrin farklı mahallelerinde yaşayan alıcıların örnekleme girebilmesi için haftanın her günü için ayrı anket uygulanmıştır. Her semt pazarında yaklaşık arasındaki alıcıya anket uygulanmıştır. Daha sonra günün farklı saatlerinde semt pazarlarından alışveriş yapacak alıcıların da örnekleme katılmasını sağlamak amacıyla gün içinde 3 dilim oluşturulmuş (sabah, öğlen ve akşama doğru) ve bu dilimlerinin hepsine yaklaşık aynı sayıda (40-50 arası) anket uygulanmıştır. Alıcılara anket uygulaması yapılırken tesadüfi olarak seçilen ve anket sorularını cevaplamaya gönüllü olan kişilere (alıcılara) yüz yüze uygulanmıştır. Esas uygulama 200 satıcı ile alıcıya yapılmıştır. Uygulama sonucunda istatistiki analizlere geçmeden önce ölçeklerin güvenirliklerinin belirlenmesi için Cronbach s Alpha değerleri hesaplanmıştır. Tablo 1: Güvenirlik Analizleri Ölçekler Madde Sayısı Cronbach's Alpha Satıcı pilot anket 26 0,654 Alıcı pilot anket 27 0,742 Satıcı Ana Anket 25 0,706 Alıcı Ana Anket 25 0,785 Güvenirlik analizi ölçmede kullanılan testlerin, anketlerin ya da ölçeklerin özelliklerini ve güvenilirliklerini değerlendirmek üzere geliştirilmiş bir yöntemdir. Alfa (α) katsayısına bağlı olarak ölçeğin güvenilirliği aşağıdaki gibi yorumlanır: 0,00 α<0,40 ise ölçek güvenilir değildir, 0,40 α<0,60 ise ölçeğin güvenilirliği düşük, 0,60 α<0,80 ise ölçek oldukça güvenilir ve 0,80 α<1,00 ise ölçek yüksek derecede güvenilirdir (Kayış, 2010: ). Analizde satıcı anketleri için güvenilirlik katsayısı, 0,706; alıcı anketleri için güvenilirlik katsayısı, 0,785 bulunmuştur. Bu sonuçlara göre araştırmada kullanılan tüm anket formları oldukça güvenilir seviyesinde olduğu söylenebilir.

7 235 Alternatif Alışveriş Mekânı Olan Geleneksel Semt Pazarlarının Yapısı, İşleyişi ve Sorunlarının İncelenmesi (Adıyaman Örneği) 3.4.Araştırma Bulguları Bu bölümde araştırma kapsamında elde edilen bulguların analizi yer almaktadır. Bu bölüm; demografik bulgular ile semt pazarlarındaki satıcı ve alıcılara ilişkin diğer istatistiki bulgulardan oluşmaktadır Satıcılara İlişkin Bulgular Tablo 2: Satıcıların Yaşlarına Göre Dağılımı Yaş Dağılımı Frekans % Eğitim Frekans % 25'ten küçük 8 4,0 Okuryazar 26 13, arası 38 19,0 İlköğretim , arası 72 36,0 Lise 31 15, arası 56 28,0 Ön lisans 1 0, ,0 Lisans 3 1,5 Toplam ,0 Toplam ,0 Çocuk Sayısı Frekans % Mesleki Kıdem Frekans % Bekar 15 7,5 1-5 yıl 27 13,5 Evli çocuksuz 2 1, yıl 65 32,5 1 çocuk 11 5, yıl 64 32,0 2 çocuk 18 9, ,0 3 çocuk 73 36,5 Toplam ,0 4+ çocuk 81 40,5 Toplam ,0 Anketlerin uygulandığı satıcıların yaşlarına göre dağılımı incelendiğinde yaklaşık %77 sinin 35 yaşından büyük olduğu görülmektedir. Genç sayılabilecek satıcıların ise yaklaşık %23 olduğu görülmektedir. Satıcıların medeni durumu ve çocuk sayıları incelendiğinde bekar olanların %7,5 olduğu, özellikle 3 çocuktan daha fazla çocuğa sahip olanların yaklaşık %77 olduğu görülmektedir. Semt pazarlarında satış yapan kişilerin fazla çocuk sahibi olduğu söylenebilir. Satıcıların eğitim seviyeleri incelendiğinde ağırlıklı olarak yaklaşık %70 lik bir kısmının ilköğretim mezunu olduğu görülmektedir. Sadece okuryazar olanların oranı %13 olduğu lise ve üst eğitim seviyelerinde olanların ise yaklaşık %17,5 olduğu görülmektedir. Satıcıların genel olarak eğitim seviyelerinin düşük olduğu söylenebilir. Satıcılara bu mesleği kaç yıldır yaptıklarına ilişkin sorulan soruya verilen cevaplar incelendiğinde satıcıların yaklaşık %54 ü 10 yıldan daha uzun bir süredir bu mesleği yaptıklarını belirtmişlerdir. %46 sı ise 10 yıldan daha az bir süredir bu mesleği yaptıklarını belirtmişlerdir. Anket uygulanan satıcıların aylık kazançlarına ilişkin verdiği soru incelendiğinde yaklaşık %99 u TL den daha az bir kazançlarının olduğunu belirtmişlerdir. %55,5 i TL arası bir kazançlarının olduğunu belirtirken, %43,5 u ise TL den daha az bir kazançlarının olduğunu belirtmiştir. Satıcıların hangi ürünleri sattığının belirlenmesi için sorulan soruya alınan cevaplar incelendiğinde, satıcıların büyük bir bölümü (%56) semt pazarlarının temel ürünü olan meyve sebzeyi sattıkları görülmektedir. Bunun dışında yaklaşık %19 u giyim ürünlerini satmaktadırlar. Satıcıların %7 si plastik eşyalar, %6 sı peynir, yumurta, %4,5 i zücaciye ürünleri, %3,5 u

8 Yavuz Akçi 236 kırtasiye malzemeleri satmaktadırlar. Ayrıca satıcıların yaklaşık %4 ü kendi ürettikleri ürünleri satmaktayken geriye kalan kısmı ise üreticilerden veya toptancılardan satın aldıkları ürünleri satmaktadırlar. Satıcıların %95 i sürekli olarak aynı ürünleri satmaktadırlar. Yine satıcılara mevsimsel ürünleri satıp satmadıklarına ilişkin sorulan soruya satıcıların %59 u hiçbir zaman cevabı vermiş, %34 ü genellikle cevabı vermişlerdir. Tablo 3: Pazar ve Ürün Alımındaki Peşin Ödeme Durumlarına Göre Dağılım Peşin Ödeme Frekans % Tüm Pazarlarda Satış Frekans % Hiçbir zaman 7 3,5 Hiçbir zaman 1 0,5 Nadiren 12 6,0 Nadiren 2 1,0 Ara sıra 22 11,0 Genellikle 36 18,0 Genellikle 72 36,0 Her zaman ,5 Her zaman 87 43,5 Toplam ,0 Toplam ,0 Satıcıların yaklaşık %80,5 i her zaman tüm pazarlarda satış yapıyorken, %18 i genellikle tüm pazarlarda satış yaptığını belirtmektedirler. Bu sonuçlardan hareketle aynı satıcıların neredeyse tüm semt pazarlarında satış yaptıkları söylenebilir. Semt pazarlarındaki satışların çok büyük bir ağırlıkla peşin (nakit) satışlardan oluştuğu bilinmektedir. Bu durum satıcılar için olumlu olarak değerlendirilebilir. Satıcıların aldıkları ürünlerin bedellerini peşin ödeme durumları sorulduğunda yaklaşık %80 ini peşin ödeme yaptıklarını belirtmişlerdir. Buradan hareketle satıcıların peşin alıp, peşin sattıkları söylenebilir. Tablo 4: Ürünlerinin Satış Fiyatlarına İlişkin Uygulamaların Dağılımı Sıklık Alış Temelli Rekabet Temelli Sabit Fiyat Frekans % Frekans % Frekans % Hiçbir zaman 2 1, , ,0 Nadiren 1 0,5 19 9,5 16 8,0 Ara sıra 3 1,5 15 7,5 16 8,0 Genellikle 64 32, , ,5 Her zaman , , ,5 Toplam , , ,0 Satıcıların satacakları ürünlerinin fiyatını belirlerken alış fiyatı + kar (maliyete dayalı fiyatlandırma) yöntemini her zaman kullananların oranı %65 genellikle kullananların oran ise %32 dir. Neredeyse tamamının bu fiyat modelini kullandıkları söylenebilir. Satıcıların satış fiyatı belirlerken rakiplerin fiyatlarını dikkate alıp almadıkları (Rekabete dayalı fiyatlandırma) sorusuna verilen cevaplar incelendiğinde her zaman dikkate alanları oranı %15,5 genellikle dikkate alanların ise %49,5 olduğu görülmüştür. Satıcıların yaklaşık %65 inin fiyatlarını belirlerken rakiplerin fiyatlarını dikkate aldıkları söylenebilir. Ayrıca rakiplerin fiyatlarını hiç dikkate almayan satıcıların oranı ise %18 olmuştur. Bu gruptakilerin maliyete dayalı fiyatlandırmayla yetindikleri görülmektedir. Satıcıların gün içinde ürünlerinin satış fiyatlarını değiştirip değiştirmediklerine ilişkin sorulan soruya (Talebe dayalı fiyatlandırma) verdikleri cevaplar incelendiğinde hiçbir zaman değişiklik yapmayanların oranı %55 her zaman değişiklik yapanların oranı %15,5 genellikle değiştirenlerin oranı ise %13,5 dur. Bu oranları incelendiğinde satıcıların yarısından daha fazlası gün içinde fiyatlarını değiştirmedikleri söylenebilir.

9 237 Alternatif Alışveriş Mekânı Olan Geleneksel Semt Pazarlarının Yapısı, İşleyişi ve Sorunlarının İncelenmesi (Adıyaman Örneği) Sıklık Tablo 5: Satıcıların Belediyeye İlişkin Görüşlerine Göre Dağılımı Belediyenin Belediyeden Belediye Denetim Pazar Yerinden Tutumu İyidir Memnunum Yapar Memnunum Frekans % Frekans % Frekans % Frekans % Hiçbir zaman 2 1,0 2 1,0 3 1,5 3 1,5 Ara sıra 18 9, , , ,0 Her zaman , , , ,5 Toplam , , , ,0 Semt pazarlarında satış yapan kişilere belediye ve hizmetlerine ilişkin sorulan sorulara verilen cevaplar incelendiğinde, belediyenin satıcılara karşı tutumunun iyi olduğunu düşünenlerin oranı yaklaşık %90 dır. Belediye hizmetlerinden memnun olanların oranı %87 dir. Bu iki oran birbirini destekler nitelikte görünmektedir. Belediyenin satıcıları denetleyip denetlemediğine ilişkin sorulan soruya satıcıların %87,5 u her zaman cevabı vermişlerdir. Semt pazarının kurulduğu yerlerden memnun olup olmadıklarına ilişkin soruya ise satıcıların %77,5 u her zaman memnun olduklarını, %21 i ise ara sıra memnun olduklarını belirtmişlerdir. Bu soru grubuna verilen cevaplar genel olarak incelendiğinde satıcıların belediye ve hizmetlerinden memnun oldukları görülmektedir. Tablo 6: Satıcıların Semt Pazarcılığı Mesleğine İlişkin Değerlendirmeleri Süreklilik Öneri Başka iş Frekans % Frekans % Frekans % Evet ,0 1 0,5 1 0,5 Belki 30 15,0 2 1,0 - - Hayır 50 25, , ,5 Toplam , , ,0 Semt pazarcılığı mesleğini yapan kişilere mesleklerine ilişkin sorulan üç soruya verilen cevaplar incelendiğinde; bu mesleği sürekli olarak yapmayı düşünüyor musunuz? Sorusuna evet diyenler %60 hayır diyenler ise %25 olmuştur. Bu mesleği başkalarına önerir misiniz? Sorusuna neredeyse tamamı hayır demişlerdir. Semt pazarcılığı dışında başka bir işiniz veya mesleğiniz var mı sorusuna da neredeyse tamamı hayır demişlerdir. Bu oranlar incelendiğinde semt pazarcılarının bu meslekten çok memnun olmadıkları, başkalarına önermedikleri ama yapacak başka bir işleri olmadığından dolayı bu mesleği yapmaya devam ettikleri söylenebilir. Tablo 7: Müşteri Şikâyetleri Dağılımı Müşteriler Şikâyet ediyor mu? Frekans % Evet 27 13,5 Bazen 56 28,0 Hiçbir zaman ,5 Toplam ,0 Satıcılara müşterilerinin şikâyetlerinin olup olmadığına ilişkin sorulan soruya verilen cevaplar incelendiğinde, müşterilerinden şikayet alan satıcıların oranı %13,5 bazen şikayet alanların oranı %28 ve hiçbir zaman şikayet almaların oranı ise %58,5 olmuştur. Genel itibariyle müşterilerden çok fazla şikayet almadıkları görünmektedir.

10 Yavuz Akçi 238 Tablo 8: Pazarcılık Mesleğinin Sorunları Dağılımı Gelir düşük İş sürekli değil Ağır çalışma koşulları var Sosyal Güvence Yok Kötü hava koşullarında çalışma Frekans % Frekans % Frekans % Frekans % Frekans % K.K.mıyorum 52 26, ,0 19 9,5 1 0,5 7 3,5 K.mıyorum 25 12, ,5 16 8,0 0 0,0 13 6,5 Kararsızım 4 2,0 10 5,0 8 4,0 2 1,0 10 5,0 Katılıyorum 62 31, , , , ,0 K. K.lıyorum 57 28, , , , ,0 Toplam , , , , ,0 Pazarcılık mesleğinin sorunları ile ilgili satıcıların verdiği cevaplar incelendiğinde; bu mesleği yapan kişilerin gelirlerinin düşük olduğu fikrine katılanlar yaklaşık %60 katılmayanlar ise yaklaşık %40 civarındadır. İşin sürekliliğinin olmaması, geleceğin belirgin olmaması fikrine katılanlar yaklaşık %34 katılmayanlar ise yaklaşık %62 olmuştur. Ağır çalışma koşullarının olduğu düşüncesine katılanlar yaklaşık %79 katılmayanlar ise yaklaşık %18 dir. Satıcıların neredeyse tamamı sosyal güvencenin olmamasını önemli bir sorun olarak görmektedirler. Kötü hava koşullarında çalışmak zorunda kalmaya satıcıların yaklaşık %85 katılmakta, %10 u ise katılmamaktadır. Bu sonuçlardan hareketle pazarcılık mesleğinin yapanların bu mesleğin gelirinin düşük olduğunu, ağır çalıma koşullarının olduğunu, sosyal güvencelerinin olmadığını ve kötü hava koşullarında çalışmak zorunda oldukları söylenebilir. Buna karşılık işlerinin sürekli olmaması önemli bir sorun olarak görünmemektedir. Satıcılara sabit pazar kurulmasına ilişkin düşüncelerinin sorulduğu soruya verilen cevaplar incelendiğinde %69 u bu fikrin iyi bir fikir olduğunu, %14,5 u fark etmediğini ve %16,5 i ise bunun iyi bir fikir olmadığını belirtmişlerdir Alıcılara İlişkin Bulgular Semt pazarlarından alış veriş yapan kişilere sorulan çeşitli sorular ve bu sorulara verdikleri cevaplar bu kısımda incelenmeye çalışılmıştır. Tablo 9: Alıcıların Yaş ve Cinsiyet Dağılımları Cinsiyet Frekans % Çocuk sayısı Frekans % Kadın ,3 Bekâr 52 5,2 Erkek ,7 Evli çocuksuz 13 1,3 Toplam çocuk 74 7,4 Yaş Frekans % 2 çocuk den küçük çocuk ,5 4+ çocuk ,3 Toplam ,9 Eğitim Frekans % 50'den büyük ,3 Okuryazar Toplam İlköğretim Aylık gelir Frekans % Lise TL'den az Önlisans 13 1, ,5 Lisans 58 5, Toplam , ,6 Toplam

11 239 Alternatif Alışveriş Mekânı Olan Geleneksel Semt Pazarlarının Yapısı, İşleyişi ve Sorunlarının İncelenmesi (Adıyaman Örneği) Alıcıların yaş dağılımları incelendiğinde örneklem içine giren alıcıların yaklaşık %86 sının 30 yaşından büyük olduğu görülmektedir. Alıcıların büyük bir çoğunluğunun olgun sayılabilecek yaşlardaki müşterilerden oluştuğu söylenebilir. Alıcıların cinsiyetlerine göre dağılımları incelendiğinde yaklaşık %65 i erkek ve %35 i ise kadın olduğu görülmüştür. Semt pazarlarından alış veriş yapan alıcıların çoğunluğu kadınlardan oluşmasına rağmen bu çalışmada böyle bir sonucun çıkmasının temel nedeni veri toplama sürecinde kadınların anketleri cevaplama konusunda isteksiz olmalarıdır. Alıcıların yaklaşık %5 i bekarlardan oluşmakta, yaklaşık %30 u 2 çocuk, %30 u 3 çocuk, %25 i 4 veya daha fazla çocuk sahibidirler. İki veya daha fazla çocuk sahibi olanların oranı yaklaşık %86 dır. Semt pazarlarından alış veriş yapan kişilerin eğitim seviyeleri incelendiğinde ağırlığın (yaklaşık %50) ilköğretim mezunlarında olduğu görülmektedir. Sadece okuryazar olarak değerlendirecekler %16 lise ve daha üst eğitim seviyelerinde olanlar ise yaklaşık %34 lük bir orana sahip olduğu görülmektedir. Anket uygulanan alıcıların aylık gelirleri incelendiğinde alıcıların yaklaşık %95 i TL den daha az bir gelire sahip olduklarını belirtmişlerdir. Genel itibariyle gelir sorusuna insanlar gerçek durumlarını belirten değerleri belirtmekte çekimser kaldıklarından bu oranlar oluşmuş olabilir TL den daha fazla bir gelire sahip olanların oranı yaklaşık %5,5 civarıdır. Semt pazarlarından alış veriş yapan kişilerin mesleklerinin belirlenmesi için sorulan soruya verilen cevaplar incelendiğinde en yüksek paya (%28,5) ev hanımlarının sahip olduğu görülmektedir. İkinci olarak işçiler (%17) ve sonrasında da emekliler (%14,7) ile esnaflar (%15,2) gelmektedir. Kamu personelleri ve serbest meslek erbapları yaklaşık %10 civarında oluşmuştur. Öğrenci, çalışmayan ve diğer gruplarındaki kişilerin oranı oldukça düşük olarak gerçekleşmiştir. Tablo 10: Alıcıların Alış Veriş Yapılarına Göre Dağılımı Alış veriş sıklığı f % Alış veriş saatleri f % Alış veriş tutarı f % Haftada , , TL 6,6 Haftada , , TL ,9 İki haftada , , TL ,4 Ayda 1 4 0, , TL ,1 Toplam ,0 Toplam ,0 Toplam ,0 Alıcıların Pazar alış verişi yapma sıklıkları, alış veriş saatleri ve alış veriş tutarlarının belirlenmesi için toplanan veriler incelendiğinde, alıcıların çok büyük bir bölümü (%92,6) Pazar alış verişini haftada bir yaptıkları görülmektedir. Semt pazarlarının haftalık olarak tekrarlandığından bu sonuç normal kabul edilebilir. Alış veriş saatleri incelendiğinde alıcıların büyük bir bölümü (yaklaşık %87) öğleden sonra alış veriş yapmayı tercih ettikleri öğleden önce alış veriş yapmayı tercih edenler (%13,2) küçük bir oranda olduğu görülmüştür. Alış veriş tutarları incelendiğinde alıcıların çoğu (%87,3) 20 TL ile 60 TL arasında harcama yaptıklarını belirtmişlerdir. Alıcıların meyve sebze ihtiyaçlarını karşılamak için semt pazarları dışında market, bakkal vb.lerden de alış veriş yapıp yapmadıklarına ilişkin sorulan soruya verilen cevaplar incelendiğinde, alıcıların %92,8 i ara sıra seçeneğini seçmişlerdir. Semt pazarlarından haftalık

12 Yavuz Akçi 240 olağan alış verişi yaptıkları halde genel market alış verişleri sırasında meyve sebze de alabildiklerinden olabilir. Tablo 11: Alıcıların Semt Pazarlardan Satın Aldıkları Ürünlerin Dağılımı ÜRÜN Hiçbir zaman Ara sıra Her zaman Meyve f % 0,10 1,20 98,70 Sebze f % 0,30 1,30 98,40 Plastik eşya f % 57,20 42,50 0,30 Giyim Tekstil f % 60,20 39,40 0,40 Zücaciye f % 69,10 30,60 0,30 Peynir, yumurta vb f % 44,80 47,50 7,70 Baharat bakliyat f % 47,20 51,80 1,00 Temizlik ürünleri f % 62,90 36,40 0,70 Kırtasiye vb f % 72,70 26,20 1,10 Semt pazarlarından alış veriş yapan kişilerin satın aldıkları ürünlerin dağılımına ilişkin tablo incelendiğinde, alıcıların neredeyse tamamının meyve ve sebze aldıkları görülmektedir. Plastik eşyaları ara sıra alanlar %42,5 hiçbir zaman almayanlar %57,2 olmuştur. Giyim, tekstil ürünlerini hiçbir zaman almayanlar %60,2 zücaciye ürünlerini hiçbir zaman almayanlar %69,1 peynir vb süt ürünlerini hiçbir zaman almayanlar %44,8 ara sıra alanlar %47,8 baharat, bakliyat vb hiçbir zaman almayanlar %47,2 ara sıra alanlar %51,8 temizlik ürünlerini hiçbir zaman almayanlar %62,9 ara sıra alanlar %36,4 ve kırtasiye elektronik vb ürünlerini hiçbir zaman almayanlar %72,7 ara sıra alanlar %26 olmuştur. Tablo verileri incelendiğinde semt pazarlarından özellikle meyve sebze alış verişinin yoğun yapıldığı, kırtasiye, temizlik, plastik eşya, zücaciye ve giyim ürünlerinin genellikle satın almadıkları peynir ve baharat gibi ürünleri ise ara sıra satın aldıkları görülmektedir. Tablo 12: Alıcıların Semt Pazarlarını Tercih Nedenleri Dağılımı Fiyatlar düşük F % Ürünler taze F % Çeşit çok F % Katılmıyorum 7 0,7 Katılmıyorum 4 0,4 Katılmıyorum 6 0,6 Kararsızım 6 0,6 Kararsızım 1 0,1 Kararsızım 1 0,1 Katılıyorum ,4 Katılıyorum ,7 Katılıyorum ,1 K.Katılıyorum ,3 K.Katılıyorum ,8 K.Katılıyorum ,2 Toplam Toplam Toplam Üreticiden alma olanağı F % Evime yakın F % Gezmeyi seviyorum F % K.Katılmıyorum ,2 K.Katılmıyorum 7 0,7 K.Katılmıyorum 22 2,2 Katılmıyorum ,7 Katılmıyorum 11 1,1 Katılmıyorum 6 0,6 Kararsızım 30 3 Kararsızım 6 0,6 Kararsızım 12 1,2 Katılıyorum 36 3,6 Katılıyorum ,8 Katılıyorum ,1 K.Katılıyorum 15 1,5 K.Katılıyorum ,8 K.Katılıyorum ,9 Toplam Toplam Toplam

13 241 Alternatif Alışveriş Mekânı Olan Geleneksel Semt Pazarlarının Yapısı, İşleyişi ve Sorunlarının İncelenmesi (Adıyaman Örneği) Bana yakın Pazar F % Aynı satıcıdan alma F % Sorun yok F % K.Katılmıyorum 7 0,7 K.Katılmıyorum ,9 K.Katılmıyorum 18 1,8 Katılmıyorum 10 1 Katılmıyorum ,9 Katılmıyorum 10 1 Kararsızım 7 0,7 Kararsızım 37 3,7 Kararsızım 7 0,7 Katılıyorum ,6 Katılıyorum 24 2,4 Katılıyorum ,6 K.Katılıyorum K.Katılıyorum 11 1,1 K.Katılıyorum ,9 Toplam Toplam Toplam Kötü hava F % Rahat alış veriş F % K.Katılmıyorum 8 0,8 K.Katılmıyorum 2 0,2 Katılmıyorum 6 0,6 Katılmıyorum 3 0,3 Kararsızım 12 1,2 Kararsızım 3 0,3 Katılıyorum ,8 Katılıyorum ,4 K.Katılıyorum ,6 K.Katılıyorum ,8 Toplam Toplam Tablo incelendiğinde semt pazarlarından alış veriş yapan kişilerin alış veriş nedenlerine ilişkin katılım düzeyleri arasında farklılıklar olduğu görülmektedir. Fiyatların düşük olduğuna, ürünlerin taze olduğuna, çeşitlerin yeteri kadar çok olduğuna, semt pazarlarının kişilerin evlerine yakın olduğuna alıcıların neredeyse tamamı katılmaktadır. Alıcıların yaklaşık %95 pazarda gezmekten hoşlandığını belirtmekte, çoğunluğunun evlerine yakın olan pazardan alış veriş yaptıklarını belirtmekte, alış verişlerinde sorun yaşamadıkları, rahat alış veriş yaptıklarını belirtmektedirler. Kötü hava koşullarında Pazar alışverişine gitmemektedirler. Ayrıca alıcıların her pazar alış verişinde aynı satıcıdan alış veriş yapmadıkları görülmektedir. Doğrudan üreticiden ürün alma olanağı alıcılar için kritik bir öneme sahip olmadığı da görülmektedir. Genel olarak alıcıların semt pazarlarından alış veriş yapma nedenleri incelendiğinde olumlu fikirlere sahip oldukları görülmektedir. Tablo 13: Alıcıların Semt Pazarlarıyla İlgili Memnuniyetlerine Göre Dağılımı Satıcıların Pazar F % davranışları yerleri F % Fiyatlar F % Çok iyi ,5 Çok iyi ,7 Çok iyi ,3 İyi ,5 İyi İyi ,5 Orta 42 4,2 Orta 56 5,6 Orta 77 7,7 Kötü 8 0,8 Kötü 26 2,6 Kötü 5 0,5 Çok kötü 0 0 Çok kötü 1 0,1 Çok kötü 0 0 Toplam Toplam Toplam Ürün Ürün Yerleşim F % F % kalitesi çeşitliliği biçimi F % Çok iyi ,5 Çok iyi Çok iyi ,6 İyi ,4 İyi ,8 İyi ,4 Orta 58 5,8 Orta 46 4,6 Orta 75 7,5 Kötü 3 0,3 Kötü 6 0,6 Kötü 14 1,4 Çok kötü 0 0 Çok kötü 1 0,1 Çok kötü 1 0,1 Toplam Toplam Toplam Ürün Belediye Marketlere F % F % bulunma denetimi göre F % Çok iyi ,9 Çok iyi ,4 Çok iyi ,5 İyi ,3 İyi ,7 İyi ,8 Orta 49 4,9 Orta ,7 Orta 32 3,2 Kötü 9 0,9 Kötü 38 3,8 Kötü 5 0,5 Çok kötü 0 0 Çok kötü 4 0,4 Çok kötü 0 0 Toplam Toplam Toplam Semt pazarlarıyla ilgili memnuniyetlerin belirlenmesine yönelik olarak sorulan sorulara verilen cevaplar incelendiğinde, genel olarak alıcıların memnuniyetlerin yüksek olduğu

14 Yavuz Akçi 242 görülmektedir. Değişkenler incelendiğinde satıcıların davranışlarından, pazar yerlerinden, fiyat seviyelerinden, ürünlerin kalitesinden, ürün çeşitliliğinden, pazardaki satıcıların yerleşim şekillerinden, ürün bulunurluğundan oldukça memnun oldukları görülmektedir. Belediye denetimlerine ilişkin memnuniyetin diğerlerine göre daha düşük olduğu görülmektedir. Ayrıca semt pazarlarının marketlerle kıyaslandığında daha iyi olduğu görüşü öne çıkmaktadır. Tablo 14: Alıcıların Alış Veriş Şekillerine Göre Dağılımı Alış veriş şekli Hiçbir zaman Ara sıra Her zaman Toplam Liste yaparım f % 6,1 8,2 85,7 100,0 İlk satıcıdan alırım f % 90,1 8,5 1,4 100,0 Pazarın tamamını gezerim f %,9 2,4 96,7 100,0 En kalitelileri alırım f % 1,0 5,8 93,2 100,0 Fiyatı en düşük olanları alırım f % 9,9 44,2 45,9 100,0 Alıcıların semt pazarlarından nasıl alış veriş yaptıklarının belirlenmesi için verilen maddelere verilen cevaplar incelendiğinde genel itibariyle alıcıların büyük bir kısmı (%85,7) alış verişten önce liste yaptıkları görülmektedir. %90,1 i ilk karşılarına çıkan satıcıdan alış veriş yapmadıkları bununu yerine %96,7 si pazarın tamamını gezdiğini, %93,2 si kaliteli ürünlerini satın aldıklarını belirtmektedirler. Düşük fiyatlı ürünleri her zaman almaya çalışanlar %45,9 ara sıra almaya çalışanlar ise %4,2 olmuştur. Bu maddelerden elde edilen veriler incelendiğinde alıcıların bir liste yapıp alış verişe çıktıkları, pazarın tamamını gezip kaliteli ve uygun fiyatları satın almaya çalıştıkları görülmektedir. İlk satıcıdan alma eğiliminin oldukça düşük bir oranda olduğu da söylenebilir. Alıcıların alış veriş şekilleriyle demografik değişkenler arasındaki anlamlı ilişkilerin belirlenmesi için yapılan korelasyon analizinde alıcıların alış veriş yapma sıklıkları ile %1 anlamlılık seviyesinde çok düşük ilişkiler olduğu görülmüştür. Alış veriş sıklığı arttıkça liste yapma ve pazarın tamamını gezme davranışları azalmaktayken ilk satıcıdan alma veya düşük fiyatlı olan ürünleri alma eğilimi artmaktadır. Alış veriş saatleri ile düşük fiyatlı ürünleri satın alma davranışı arasında pozitif yönde, %1 anlamlılık seviyesinde düşük ilişki olduğu görülmüştür. Günün ilerleyen saatlerine doğru alış veriş yapanların daha çok düşük fiyatlı ürünleri tercih ettiği söylenebilir. Alıcılardan elde edilen verilere diğer istatistiki işlemlerin yapılabilmesi için öncelikle faktör analizi yapılmıştır. Faktör analizi, amaca göre aralarında ilişkileri bulunan fazla sayıdaki değişkenlerden az sayıda değişken grupları elde etmek için kullanılan bir tekniktir (İslamoğlu, 2009: 228). Verilerin faktör analizine uygun olup olmadığının belirlenmesi için KMO and Barlett testi uygulanmıştır (Kalaycı, 2010: 321). Uygulama sonucunda KMO değerinin,831 olduğu, significant değerinin 0,000 ve varyansı açıklama oranının ise 0,42 olduğu görülmüştür. Bu değerlere göre verilerin faktör analizine uygun olduğuna karar verilmiştir.

15 243 Alternatif Alışveriş Mekânı Olan Geleneksel Semt Pazarlarının Yapısı, İşleyişi ve Sorunlarının İncelenmesi (Adıyaman Örneği) Tablo 15: Faktör Analizi Tablosu Değişkenler Memnuniyet Pazar Görüşleri Faktörü Faktörü Esnafın davranışları,762 -,077 Pazar yeri,683 -,164 Ürün fiyatları,781 -,239 Kalite,813 -,150 Çeşit,812 -,103 Yerleşim şekli,712 -,026 Ürün bulunması,766 -,052 Belediye denetimi,440,012 Marketlere göre,769 -,104 Fiyat düşük olması -,153,603 Ürünlerin taze olması -,145,597 Ürün çeşidinin çok olması -,136,577 Üreticiden alma olanağı -,134,024* Evime yakın olması -,070,634 Gezmeyi seviyorum -,085,496 Pazarın bana yakın olması -,041,610 Aynı satıcıdan alma olanağı -,100,002* Sorun yaşamama -,069,564 İklim koşulları,014,624 Rahat alışveriş yapma olanağı,047,734 *Faktör yükü düşük olduğundan ileriki analizlerde kullanılmamıştır. Cronbach's Alpha 0,885 0,782 Faktör analizi sonucunda Memnuniyet ve Pazar görüşleri olarak isimlendirilen iki faktör olduğu görülmüştür. Ayrıca bu faktörlerin güvenirlik değerlerinin kabul edilebilir sınırlar içinde olduğu görülmüştür. Alıcıların çeşitli demografik özellikleri ile memnuniyet faktörü ve Pazar görüşleri faktörü arasındaki anlamlı farklılıkların belirlenmesi için anova ve t test analizleri yapılmıştır. Tablo 15: Alıcıların Yaşları İle Semt Pazarı Faktörleri Arasındaki Anova Analizi Faktör Yaş N Ort. St. S. F Sig. 20'den küçük 10 1,989, ,994,400 Memnuniyet ,891, ,893,406 2,520,040** 50'den büyük 203 1,854,402 Toplam ,898,404 20'den küçük 10 4,211, ,247, ,380,362 Pazar Görüşleri ,442,345 7,274,000* 50'den büyük 203 4,404,356 Toplam ,388,369 *p<0,01 **p<0,05 Alıcıların yaşlarının semt pazarlarına ilişkin görüşler açısından anlamlı farklılık oluşturup oluşturmadığının belirlenmesi için yapılan tek yönlü varyans (Anova) analizi sonucunda her iki faktörde de anlamlı farklılıkların olduğu görülmüştür. Farkın nedeni için post hoc testlerinden Tukey testi uygulandığında memnuniyet faktöründeki farkın 20 yaşından

16 Yavuz Akçi 244 küçükler ile 50 yaşından büyükler arasında olduğu görülmüştür. Pazar görüşlerinde ise farkın yaş aralığındakiler ile diğerleri arasında olduğu görülmüştür. Tablo 15: Alıcıların Cinsiyetleri İle Semt Pazarı Faktörleri Arasındaki T Testi Analizi Cinsiyet N Ort. St. S. F t Sig. Memnuniyet Kadın 353 1,898,383 Erkek 647 1,899,416,243 -,030,976 Pazar görüşleri Kadın 353 4,329,377 Erkek 647 4,420,362 1,514-3,746,000* *p<0,01 Alıcıların cinsiyetleri ile semt pazarlarına ilişkin faktörler arasındaki anlamlı farklılığının belirlenmesi için yapılan t testi sonucunda memnuniyet faktöründe istatistiki açıdan anlamlı farklılıkların olmadığı, Pazar görüşlerinde ise anlamlı farklılıkların olduğu görülmüştür. Farkın nedeni için yapılan incelemede Pazar görüşlerine erkeklerin kadınlara göre daha yüksek düzeyde katıldıkları görülmüştür. Diğer demografik değişkenler açısından anlamlı farklılıkların belirlenmesi için yapılan testlerde istatistiki açıdan anlamlı farklılıklar görülmemiştir. 4. Sonuç Geleneksel alış veriş mekanı olan semt pazarlarının yapı ve işleyişinin belirlenmeye çalışıldığı bu araştırma alıcılar ve satıcılar açısından ayrı ayrı değerlendirilmiştir. Elde edilen bulgular incelendiğinde öncelikle satıcıların profili belirlenmeye çalışılmıştır. Genel itibariyle satıcılar yaşları arasında, üçten fazla çocuk sahibi olan, ilköğretim mezunu, aylık tl arası geliri olan, 6 yıldan daha uzun süredir pazarcılık mesleğini yapan, ağırlıklı olarak sebze satışı yapan, haftanın her günü kurulan pazarları gezen kişilerden oluşmaktadır. Satıcılara ilişkin veriler pazarlama bileşenleri açısından incelendiğinde; ürünler, kendi ürettiklerinden ziyade üreticilerden veya aracılardan satın aldıkları, genellikle aynı ürünleri sattıkları görülmektedir. Satış fiyatının ağırlıklı olarak maliyet temelli olarak belirlendiği bazen rekabet ve talep temelli olarak da değişebildiği görülmektedir. Ürünleri tüketicilere ulaştırmak için haftanın her günü farklı yerlerde kurulan pazarların tümünde bulunmaya çalıştıkları görülmektedir (Hatta bu yüzden satıcılar hiç tatil yapamadıklarını belirtmektedirler). Sabit perakendecilerden farklı olarak reklam vb gibi tutundurma araçlarından ziyade ürün konumlandırması yoluyla alıcıların memnuniyetine önem vermeye çalıştıkları görülmektedir. Satıcıların sorunlarına ilişkin bulgular incelendiğinde mesleki memnuniyetsizliklerinin olduğu görülmektedir. Çünkü yaptıkları mesleği önermemekte ve yapabilecekleri veya uzmanlıklarının olduğu alternatif bir mesleklerinin de olmadığını belirtmektedirler. Bunun dışında çalışma koşullarından da memnun olmadıklarını belirtmektedirler. Sosyal güvencelerinin olmayışı, kötü hava koşullarında da çalışmak zorunda kalmaları gibi nedenler satıcıların önemli sorunları olarak öne çıkmıştır. Ayrıca pazarların kurulduğu yerlerde olağan ihtiyaçlarını karşılayabilecek (Mescit, wc gibi) yerlerin olmaması da memnuniyetsiz oldukları konular arasında yer almıştır. Bu sorunlardan bazılarının çözümü için sorulan sabit/kapalı Pazar fikrine satıcıların yaklaşık üçte ikisi katılmışlardır. Alıcılara ilişkin bulgular incelendiğinde alıcıların 30 yaşından büyük, ağırlıklı olarak erkek (bayanların çoğu anketleri cevaplama konusunda isteksiz davranmışlardır), iki veya daha

17 245 Alternatif Alışveriş Mekânı Olan Geleneksel Semt Pazarlarının Yapısı, İşleyişi ve Sorunlarının İncelenmesi (Adıyaman Örneği) fazla çocuk sahibi, ilköğretim ve lise mezunu, aylık gelirleri 2000 tl den az olan, ev hanımı-işçiesnaf ve emekli ağırlıklı kişilerden oluşmaktadır. Alıcıların alış veriş şekilleri incelendiğinde genellikle haftada bir kez öğleden sonra ve TL harcama yaparak ağırlıklı olarak meyve sebze aldıkları görülmüştür. Alıcıların semt pazarlarını tercih etme sebepleri incelendiğinde literatürdeki diğer çalışmalarla benzerlik gösterdiği görülmüştür. Alıcılar semt pazarlarındaki ürünlerin fiyatlarının diğer perakendecilere göre daha düşük olduğunu, ürünlerin daha taze olduğunu ve ürün çeşitliliğinin daha fazla olduğunu düşünmektedirler. Pazarların ikametgâhlarına yakın olması, rahatlıkla alış veriş yapabilmeleri, genel olarak sorun yaşamamalarının da memnuniyetleri üzerinde etkisi bulunmaktadır. Semt pazarlarının geleneksel dokusunun kaybetmemesinin bu araştırma verilerine göre en önemli nedeni buradan alış veriş yapan kişilerin neredeyse tamamının pazarda gezmekten hoşlanmaları ve sürekli olarak farklı satıcılardan alış veriş yapmalarıdır. Bu durum alıcıların gezerek beklentilerini en iyi karşılayacak ürünleri bulmaya çalıştıklarını göstermektedir. Bu yüzden pazarda farklı fiyat ve kalitede ürünler satılabilmektedir. Alıcıların semt pazarlarıyla ilgili memnuniyetleri incelendiğinde; satıcıların davranışlarından, ürünlerin fiyatlarından, pazarların kuruldukları yerlerden, ürün çeşitliliğinden memnun oldukları görülmüştür. Market vb perakendecilerle karşılaştırıldığında pazarların daha iyi olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Alıcıların pazar alış verişi öncesinde liste yaptıkları ve pazarın tamamını gezip en uygun ürünü bulmaya çalıştıkları da görülmüştür. Bu çalışma sonucunda geleneksel alış veriş mekanı olan semt pazarlarına ilginin devam edeceği görülmüştür. Alıcı ve satıcıların memnuniyetsizliklerin olduğu hususların çözülmesi durumunda buralara ilginin artabileceği düşünülmektedir. Semt pazarlarının düzen ve denetiminde belediyeler görevli olduğundan bu sorunların çözümüne daha fazla katkı sağlayabilirler. KAYNAKLAR AKBAY, C., CANDEMİR, S. ve ORHAN E., (2005), Türkiye de Yaş Meyve ve Sebze Ürünleri Üretim ve Pazarlaması, KSÜ, Fen ve Mühendislik Dergisi, 8(2): AKPINAR, M.G., ÖZKAN B., ATALAY ORAL M. ve KIZILAY, H., (2009), Tüketicilerin Yaş Meyve Sebze Tedarik Kanalı Seçimi: Modern (Süper- Hipermarket) Perakendeciler, Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 22(2): ALBAYRAK M., vd (2010), Küresel Rekabet Açısından Türkiye de Tarım ve Gıda Ürünleri Pazarlama Sistemlerine Bakış: Mevcut Yapı, Sorunlar, Fırsatlar, Hedefler, TMMOB Ziraat Mühendisleri odası Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi, Ankara, Cilt 2, BAŞFIRINCI, Ç., (2011), Modern Türk Tüketim Kültürüne Yönelik Bir Araştırma, Milli Folklor, Yıl 23, Sayı 91, s BULUT, A. (1980), Elazığ da Semt Pazarlarının Mevcut Durumu ve Geliştirilmesi İmkânları, Atatürk Üniversitesi İşletme Fakültesi Araştırma Enstitüsü İşletme Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 3 4, Kasım, s

18 Yavuz Akçi 246 ÇALIŞKAN, V., (2007), Kentsel Mekan Kullanımındaki Farklılıklar Üzerine Bir Yaklaşım: Bursa ve Çanakkale nin Periyodik (Haftalık) Pazarlarından Örnekler, Atatürk Üniversitesi Doğu Coğrafya Dergisi, 12(8): GAVCAR, E., UÇMA, T. ve KÖROĞLU, Ç., (2006), Seyyar Pazar Esnafının Sorunları ve Çözüm önerileri: Muğla Örneği, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sos. Bil. Dergisi, Yıl 5, Sayı 9, Bahar 2006/1, s İSLAMOĞLU, A.H., (2009), SPSS Uygulamalı Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri, 1. Baskı, İstanbul: Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. KALAYCI, Ş., (2010), Faktör Analizi, Şeref Kalaycı (Edit.) (2010), SPSS Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistik Teknikleri, 5. Baskı, Ankara: Asil Yayın Dağıtım Ltd. Şti. KAYIŞ, A., (2010), Güvenirlilik Analizi, Şeref Kalaycı (Edit.) (2010), SPSS Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistik Teknikleri, 5. Baskı, Ankara: Asil Yayın Dağıtım Ltd. Şti. KOÇAK, O. ve ÇAKMAK, Y.Z., (2011), Pazarcılık Sektörünün Enformel Boyutu Üzerine Bir Araştırma: Yalova Örneği, Sosyal Siyaset Konferansları, sayı 60, 2011/1, s KODAY, S. ve ÇEİLKOĞLU, S., (2011), Geleneksel Alışveriş Mekanlarına Bir Örnek: Bartın Kadınlar Pazarı, Atatürk Üniversitesi Sos. Bil. Ens. Dergisi, 15(2): MARUYAMA M. ve TRUNG, L.V., (2010), The nature of informal food bazaars: Empirical results for Urban Hanoi, Vietnam, Journal of Retailing and Consumer Services, 17: 1-9. MERT, K., (2000), Tüketicilerin Alışveriş Merkezlerini Tercih Nedenleri Satın Alma Davranışları Değişiyor mu?, 9.Ulusal Bölge Bilimi/Bölge Planlama Kongresi, Bildiriler Kitabı, Trabzon. ÖZGÜÇ, N. ve MİTCHELL, W.A., (2000), Geleneksel Alternatif Alışveriş Mekanları: İstanbul da Haftalık Pazarlar, Tasarım Kuram, Sayı 2, Mayıs 2000, s ÖZKUL, M. ve KANYILMAZ, G., (2012), Yoksulluk ve Enformelleşme Bağlamında Ortaya Çıkan Bir Yaşam Tarzı: Seyyar Satıcılar, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 17(1): SURYADARMA, D., POESORO, A., AKHMADİ, BUDİYATİ, S., ROSFADHİLA, M. and SURYAHADİ A., (2010), Traditional food traders in developing countries and competition from supermarkets: Evidence from Indonesia, Food Policy 35 (2010) TUNÇEL, H., (2003), Anadolu Şehirlerinde Semt Pazarları: Elazığ Örneği, Fırat Üniversitesi Sos. Bil. Dergisi, 13(1): TUNÇEL, H., (2009), Geleneksel Ticaret Mekanı Olarak Türkiye de Haftalık Pazarlar, e-journal of New World Sciences Academy, Volume: 4, Number: 2, s

19 247 Alternatif Alışveriş Mekânı Olan Geleneksel Semt Pazarlarının Yapısı, İşleyişi ve Sorunlarının İncelenmesi (Adıyaman Örneği) TÜMERTEKİN, E. ve ÖZGÜÇ, N. (1998), Beşeri Coğrafya, İnsan-Kültür-Mekan, İstanbul, Çantay Kitabevi. TÜSPAF (2011), Sebze ve Meyveler İle Yeterli Arz ve Talep Derinliği Bulunan Diğer Malların Ticaretinin Düzenlenmesi Hakkında Kanun, Kanun no:5957, erişim: URAL, A., ve KILIÇ İ., (2006), Bilimsel Araştırma Süreci ve Spss ile Veri Analizi, Genişletilmiş 2. Baskı, Ankara: Detay Yayıncılık. YILDIZ, M.C., (2008), Kent Yaşamının Değişmeyen Marjinalleri: Seyyar Satıcılar ve İşportacılar, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 118(2): YULAFCI, A. ve CİNEMRE, H.A., (2007), Çarşamba Ovasında Yaş Meyve ve Sebze Pazarlama Sorunları ve Çözüm Önerileri, OMÜ, Zir. Fak. Dergisi 22(3): YURTSEVEN, A., (2012), Türkistan Pazar Esnafının Sosyal Siyaset Açısından Değerlendirilmesi, International Conference On Eurasian Economies, Session 3B: Orta Asya Eknomileri, s