6. Turiznz hizrnetleri: Kurum, bu alanda isteklerin cevapland~rllmas~

Transkript

1 25 adet yo1 yardlm aracl vardu. Bu araclar, gerekli ekipman, gofor ve teknik elemanlar ile donatllmlgtlr. Adres ve telefon numaralarl turizm rehber kitaplarlnda yaylnlanan bu yardlm merkezlerinden cekici ve yukleyici araclar saglanabilmektedir. Ayrlca tamir - baklm merkezleri kurulmaslna da callgllmaktadlr. Kurum ayrlca trafik diizenlenmesinde, trafik i~aretlerinin temini, trafik polisinin arac tamirleri ve kl~l~k ihtiyaclarmm kargllanmasl gibi yardlmlarl da yapmaktadlr. 6. Turiznz hizrnetleri: Kurum, bu alanda isteklerin cevapland~rllmas~ yanlnda isteyenlere turizm hakklnda brogiirlerin postalanmasl, danlgma biirolarinln kuklinasl ve terciimanlar bulundurulmas~, gumriik ve kambiyo mevzuatl ile trafik hukumlerinin ozetlc bildirilmesi gorevlerini yapar. Bro~urlerin bastlrllarak dailtllmasl gibi ~allgmalarda da bu. kunmaktadlr. Kunlm, yabancl turistlere gerektiginde TL. olarak kredi verilmesi ve sonradan bu kredilerin doviz olarak tahsil edilmesi ile yurda doviz kazancl da saglamaktadlr. Geziler ve tur organizasyonlari duzenlemelerini de kurmug oldugu vaklf igletmesi Turk Turing ile duzenlemekte olan kurum, diger kurulu~lar ile de ig birligi yapmaktadlr. 7. Yayrnlar : Kurum 1930'dan beri kesintisiz olarak eski ad1 ile "Belleten" ve yeni ad1 ile "Turing" dergisini yayinlamaktad~r. Bu derginin diger bir Szelligi de dort dilde yaymlanmasidlr. Kurum, ayrlca muze ve anltlarlmlz ile turistik gehirlerimizin~ birkac dilde kaliteli ve renkli bir gekilde rehber kitaplarlnl hazlrlamlg ve yay~nlamlgtlr. 1965'ten beri yapllan bu ~al~gmalar sonucunda klrktan fazla yayln hizmete sunulmugtur. Kurumun diger bir eallgmasl da 6zel programlar ile festivaller diizenlemesidir. 0mek olarak Istanbul festivalinin hazlrlanmaslna kurum onciiluk etmig, Emirgln parklnda ylldlr duzenlenmekte olan lble ce~itleri sergisine 1980 ylllnda eglendirici ve ogretici unsurlar katmlg ire bu diizenlemenin, gelecek ylllarda bir cicek festivaline doniigtiiriilmesi fikrini olugturmugtur. Boylece T. T. 0. K., cok yonlii hizmetleri ile iilkeye yararll ornek kurulu~lar aras~nda yer almlgtlr. ' T-K~YE T-KCES~, genig anlamlyla, Anadolu ve Rumeli bolgesinde kurulup gelismi? olan ve baglanglctan gunumiize kadar uzanan tarihi donemlerini de icine alan Turk yazl dili; dar anlamlyla, bugiinkii Turkiye Cumhuriyeti slnlrlarl icinde konugma ve yazl dili olarak kullanlkin Tiirkce. T. T., Turk dili slnlflamaslnda Bat1 Tiirkcesinin giiheybat1 lehceleri veya Oguz - Tiirkmen lehceleri grupuna ~irer. Tarihi donemleri ve bu diinemleri birbirinden aylran tzellikleri bakrmlndan ii~ devreye ayrlllr : I. Eski Anadolu Tiirkcesi (Eski Osmanllca, XI11 - XV. yiizylllar arasl); 11. Osmanllca (XVI - XIX. yuzylllar arasl); 111. T. T. (Yeni Turkce, Yeni Turkiye Tiirkcesi, XX. yiizyll). I. Eski Anadolu Tiirkgesi, Anadolu Seleuklu devletinin kurulugundan ve Anadolu'nun Tiirklegmesinden sonra, Oguzca temelinde kurulup gelisen ve XIII. yiizylldan XV. yiizyil ortalarlna (devrin uzantisl olarak XVI. yiizylla) ka- dar siiregelen yazl dilidir. Bu yazl dili Osmanll devletinin kurulu~undan onceki donemleri de icine aldjl i~in, AImanca Altosmanisch teriminden aktar~larak bir sure kullan~lm~g olan Eski Osmanllca terimi yetersiz bulunarak genellikle Eski Anadolu Turkcesi teriminin Anadolu dlqndaki Osmanll gehirlerinde yazllan eserleri ifine almadrgl gorugii ile, bunun yerine Eski T. T. terimini benimseyenler olmugsa da, ilmi degerlendirmeler aca~ndan bu devri aksettiren en elverigli terim yine de Eski Anadolu Turkfesidir. Eski Anadolu Turkeesini baglatan eserlerin hepsi elimize geemi8 dekildir. Bilinen en eski eserlerde de yazlll~ yer ve tarihleri belli edilmemis oldugundan bugun icin bu donemin ba~lang~c ve bitis tarihlerini kesinlikte tayin etmek miimkun degildir. Eski Anadolu Turkcesinin bitig slnlrl olarak gosterilen 1450 tarihi de bu aylrlmda ol~u olarak kullanllabilecek belirli bir eserin dil yaplsl ile ilgili degildir. Genellikle, Osmanll devletinde imparatorluga ge- Cis vc klasik Os~nanl~caya baglangl~ olarak kabul edilen itibari bir tarihten ibarettir. Baz~ eserlerin dil yaplslnda gorulen ve donemlerarasl zaman slnlrlnl agan kaymalar, bu konuda belli bir eserin yazlll~ tarihine dayanmay] engellemektedir. Nitekim XV. yuzylhn 2. yarlslna giren eserler araslnda Osmanllcaya baglangl~l~k edenler bulundugu gibi, Eski Anadolu Turkcesini devam ettirenler de vardlr. Anadolu bolgesinin gecirdigi siyasi ve sosyal gelismelere paralel olarak, Eski Anadolu Turkcesini kendi i~inde iic alt doneme aylrmak mumkundur. Bunlar Seleuklu d8- nemi Tiirkcesi, Anadolu beylikleri donemi Turk~esi ve 0smanllcaya gefig donemi Turkcesidir. Selcukl~c diinenzi Tiirk~esi : XI. yuzyll soniarlnda, 1071 Malazgirt meydan muharebesi ile Anadolu'nun fethinden sonra, Anadolu'ya biiyiik dalgalar halinde ~egitli Turk boylarl gelip yerlegmigtir. Anadolu'ya yerlegen Turklerin en biiyuk klsml Oguzlara dayandlgl icin, Anadolu'da kurulup gelisen yazl dilinin temeli de genellikle Oguzcaya dayanmlgtlr. XI - XIII. yiizylllar araslndaki surekli ve yogun g%- lerle Anadolu'yu Turklegtirnlig olan go~ebe ve gehir hayatlna bag11 yerle~ik Oguzlar, Anadolu'ya gelirken Orta Asya'daki sozlii ve yazlll edebi geleneklerini de birlikte getirmiglerdi. Orta Asya ile olan kiilturel ili~kileri de devam ediyorda. Ahmed Yesevi ve onu takip edenlerin eserleri ile Anadolu'nun eski edebi iirunleri araslndaki karglla$lrmalar bu iligkiyi ~egitli yonleri ile ortaya koymugtur. Ne var ki 0guz Tiirkcesi, Turklerin Anadolu'ya goclerinden onceki donemde, pani Asya bolgesinde, daha miistakil bir yazl dili haline gelmemig oldugundan, bu lehcenin Anadolu'da yazl dili haline geeigi de kolay olmadl. Buyiik Sel~uklu devletinde resmi dil Farsea idi. Bunun yanlnda Arawanm da aglrllkll bir yeri vardl. Apnl durum, bu devletin Anadolu'daki uzantlsl olan Anadolu Sel~uklu devletinde de gecerli idi. Siyasi varliklarlnl 1077'den ba~layarak XIII. yiizyll sonlarlna kadar devam ettirrnig olan Anadolu Sel~uklularlnda din ve medrese dili, bilim dili, dlg yazl~malar dili olarak Arapp, edebiyat dili ve divan dili olarak da Farsea yerlegmig bulunuyordu. XII. yiizyllda Anadolu'nun buyiik merkezlerinde isllm kiilturuniin giielendifii, medreseler aflld~g~, hiikumdarlar adlna Arapca ve Farsea eserlerin yazildlgl, bu iirunlerin XIII. yuzyllda alt~n devrine ulagt& bilinmektedir. Seleuklu sultanlarlnln Abbasi halifeleri, Eyyubi prensleri ve Men~lCdcler ile yaptlklan yazqmalarda Arappyl hiikim klldlklarl kitabeler ve vakfiyeler

2 & TURK~YE T'~~RKCES~ : Seyyad Hamza'nm i'usuf ~i Ziileylza mesnevisi &I ham alarak yazdlgl Klssn-i Yusuf mesnevisi, miras taksimi ile ilgili bilgileri idne alan Kitabii'l-feraiz; yaz111~ donemi kin yapllan tart~~malarl dikkate almak ~artiyla Ahmed Fakih'in tasavvufi nitelikteki Carhname'si ve Kitabu evsaf-r mesacidi'j-rerife'si, Hoca Dehhani'nin giirleri, Seyyad Hamza'nm manzumeleri ile Yusuf ve Zeliha mesnevisi, Mevl2na ve Sultan Veled'in Turk~e beyitleri veya manzumeleri hep Anadolu Selc;uklularl doneminden guniimuze kadar gelebilmi% olan eserlerdir. Ancak, Eski Anadolu Turk~esinin bu donemine giren eserler, bundan sonraki eserlere oranla say1 bak~m~ndan olduk~ azd~r. BLI durum, Anadolu'da Turk yazl dilinin yeni ba~lamlr olmasina baglanabilecegi gibi, XIII. yiizy~l Mogol ak~n~nln sebep oldugu ylk~m dolayisiyla, bu donemde yazllm~~ olan birqok Turk~e eserin kaybolmu~ 01- mas1 ile de a~lklanabilir. Battalname orneginde goriilduiu gibi, varllklar~nl tarihi kaynaklardan ogrendigimiz bazi eserlerin bugun elde bulunmamas~ ve XIII. yuzylldan Snceki donemde yaz~lm~~ bir k~s~m Turk dili urunlerinin de elirnizde yalnlz XIII. yuzylldan sonra kopya edilmig nushalar~nln var olugu, bu devirde meydana getirilen eserlerin say1 baklmlndan bilinenlerden daha ~ ok oldugu, ancak MOgo1 ak~nln~n bunlardan bir klsmlnin kayblna yo1 a$tti! ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Ba~lang~~ta bu turlu eserlerdeki dil kan~~kllg~, bunlarln degigik bolge ve donemlerdeki kopyalar~ dolaytslyla ortaya gkan duzensizlikler olarak kabul edilmigti. Ancak son y~llardaki ara~tlrmalat bu turlu eserlere yeni bir gorug aqslndan bakma gereiini ortaya koymu~tur. Bir yazl dilinden bagka nitelikte bir yazl diline geprken, onceki yazl dilinin kal~nt~lari ile yeni yazl dilini olug- ile belgelenmektedir. Fars~anln Arap~a yan~ndaki ag~rl~kl~ turan ozellikler bir sure ic; i~e ve k~rlslk olarak yer alayeri, edebp eserlerin dilinden ve Arap~a bilmeyen vezir Sahip Fahreddin Ali'nin H. 657'den sonra divan yazlgmalar~nl Arap~adan Farscaya ~evirttigi ~eklindeki tarihi kaylttan da anla~llmaktadlr. Bunlara XIV. yiizyllda bile Anndolu'nun baz~ bolgelerinde menaurlarm, mektuplartn, hesaplarln, defterlerin ve hiikumlerin Farsea yaz~ldigl konusunda Bezm ii rezm'de yer alan kayltlar~ da ekleyebiliriz. B11 tarihi gerrekler de Karamanojjlu Mehmed Bey'in Konya'y~ zapt ettikten sonra, H. 676 (M. 1277)'da divan i~lerinde yal~liz Turkre kullan~lmasini emretmi~ olmas~, eski katiplerden birtak~m~n~ bertaraf ettigi yolundaki rivayetler ve bunlara eklenebilecek diger bazi hususlar, Turk~enin Anadolu'da bailmslz bir yazl dili durumuna gecebilmek i~in Arapca ve Fars- Gaya kara~ buyiik bir mucadele verdiiini ortaya koyar. Oguz leh~esi, bu tarihi ve sosyal gersekler kar~islnda kendi var- 11im1 ortaya koyabilmek i~in bir yandan Arapsa ve Farsc;a ile mucadele ederken Cite yandan da kanu~ma dilinden yaz~ diline ge~menin dogurdugu tiirlu gu~liikleri yenme mucadelesi veriyordu. Anadolu Sel~uklular~ doneminde, Arap~a ve Fars~anm bilim, edebiyat vc devlet yazi~malarlnda yer alan ustunlugune karg, Turk~enin de bir yeri oldugu muhakkaktlr. Halkln konugn~a dili Turkw olduguna gore, devletin halkla olan iligkilcrinde Tdrk~enin kullanllmig olmasi tabiidir. Ayr~ca, halk i~in yazilin~~ dini ve bir klslm destani eserler Turkqe olarak kaleme almlyordu. Boyiece XIII. yiizy~ldan baglayarak artlk Anadolu bolgesinde Oguz Turk- Cesi temelinde yeni bir yazi dilinin kuruluguna tanlk oluyoruz., idini, ahlkk? ogut ve bilgiler veren ve ogretici nitelikte genig rap11 bir eser olan Behcetii'l-hndiiik fi ntev'izetf'l-ha- I&ik ile Ali'nin, Kzlr'iin-I Kerinz'deki Yusuf klssas~ndan il- T ~ ~ T~KCES~ Y E : Hoca DehhanE'nin nmiresi 1 J

3 cahndan, Oguzcanln, XI1 - XIII. yuzylllar aras~ndaki donemde, hem Orta Asya'nin Oguzlarla meskon bolgelerinde hem de Anadolu'da boyle kan~lk bir dil yapwna burunmiis olmas~ normaldir. Esasen eldeki eser azllgl dolaylslyla Oiuzcan~n eski Turk yazl dilinden Eski Anadolu Tiirksesine ve Orta Asya Turkmencesine gesig donemleri yeterince aydinlanamad~g~ icin daha sisli bir doncm durumundadlr. Kitabii'l-feraiz gibi eserlerdeki eski yazl dilinden gesme ozellikleri Oguzcanln XI1 - XIII. yiizylllardaki gencl yaplsl ile ilgili normatif ozellikler olarak gormeyip, Orta Asya'dan Anadolu'ya go$ etrnig olan bazl yazarlarln, Anadolu'daki yazl diline tam bir uyum saglayamalnlq olmalar~ndan do- Ban miinferit ozellikler olarak goren bazi ara~t~r~cllar da vardlr. Ancak hangi sebebe baglanm~g olursa olsun, yazl- 118 tarihleri bak~mlndan Sel~uklu Tiirksesinin XIII. yiizy~l ortalar~ndan daha onceki donemlerine giren eserlerin "kans~k dil" vasf~nl tagld~klarl $iphesizdir. Bu nitelikteki eserlerde yer alan eski Turk yazl dilinden kalma ba~l~ca dil ozellikleri yunlardlr : 1. b - >m - degi~imi : brlnga>mungn (= bunca), beqiz >meviz (= beniz), beqgii>n~eogii (= ebedi); 2. Kelime ba~~ndaki b - 'lerin oldugu gibi devam et- tirilmesi : bar (= var), bar - (= varmak), bir - (= vermek); fiili yan~nda bol- fiilinin de devam ettirilmesi; 4. Anadolu bolgesi Oguzcaslnda art~k eriyip kaybolmug bulunan ek ve hece bag1 i-/g iinsuzleri ile, birden fazla heceli kelimelerin sonlar~ndaki g/-g unsiizlerinin devam et- tirilmesi: yalgan (=yalan), borilr (=boru), buljmuk (=bulan~k), a!ga (=aya), uluk (=ulu), ds@ (=ass], fayda) v.b. 5. Gelecek zaman, genig zaman, gereklilik ve dilek kiplerinde -gay/-gey, -ka/ ge eklerinin kullanllmasl: birgey (=verecek), bolgay (= olur, olacak), &rr+tc+i~ (= kurtarma- Ildlr); 6. -nr/-ni yiikleme hali, -rzlq/-niq ilgi hali eklerinin devaml : diliiqrzi (= senin dilini), eliimiizni (= elimizi), Y5- sufnuq (= Yusuf'un); 7. Yer yer -dm/-& ayrllma hali ekinin gorulii~ii : dasclrn (=dlsaridan), yazukdzn (=gunahtan); 8. Cekimli fiillerde zamir kokenli ~ahls eklerinin yer all^^: a~izirgsmen (= art~racag~m), dii~esen (= diigersin), dileyesiz (= dileyesiniz) Bevlikler d6nemi Tiirkpsi: Anadolu Selsuklu devletinin y~klllp parsalanmaslndan olu~an beylikler donemini te~nsil eden Turksedir. Zaman balilmlndan XIII. yuzyil sonlarlndan XV. yuzy~l baslar~na, yani Oslnanll beyliginin oteki beyliklerin varllglna son veren gu~lii bir devlet halinc gesi~ine kadar urnnir. Selsuklu Tiirkcesinin bitiai ile beylikler donemi Turk~esinin ba~langlc~n~ birbirinden kesin slnlrlarla aylrmak mumkun degildir. XIII. yiizyll eserlerinde her iki donemi ttmsil eden ozelliklere rastlanabilir. XIII. yiizyll sonu bu iki alt donemi birbirine kayna~t~ran bir halka durumundad~r. XIII. yuzyll Mogol aklnl Anadolu'ya yenide~ bfiyuk sapta Oguz-Tiirkmen boylar~n~n go~iine yo1 actlglndan, XIV. yuzy~ldan ba~layarak Eski Anadolu Tiirksesi ses ve sekil bilgileri bak~m~ndan yer yer Dogu Turkcesi ile ortak olan dil kal~nt~lar~ndan arlnmlgt~r. Yerli ag~z ozeliiklerinin yazi diline daha ~ok girip yerlegmesi ile bu donemde OBuzca artlk milli bir yazl dili durumuna ge~ebilmigtir. Eski Anadolu Turkfesi, eski Tiirk yazl ~iilinden apr~larak ba>llbag~na bir yazi dili olarak Lurulu~unu beylikler donemi Tiirksesine borqludur. Sel~uklu Anadolu'sundaki, yaln~z halka yararll olacak eserleri Tiirkce olarak yazma egilimine kargl bu donemde Tiirhceyi biitiinii ile ve guurlu olarak bir pazl dili durumuna getirnle hedefi aglr basm~gtlr. Gersi Oguzca daha konugma dilinden yazl diline gesme miicadelesinin baglangic~nda oldugundan ortak 1~1%~ medeniyetinin gerektirdigi yuksek seviyedeki ihtilaslar~ butiin yonleri ile karglayabilecek durumda degildi, Bu yuzden ta Mevl%xla ve Sultan Veled'den baglayarak Sinan Pa~a, Sarlca Kemal ve Fuzali'ye kadar uzanail ve yer yer Tiirksenin yetersizliginden siiz eden yaklnmalar Aglk Paga, Hoca Mes'ud ve Devletoklu Yusuf gibi beylikler donemi $air ve ediplerinde de goze sarplyordu. Ancak, bu durumlar arlzi birer yakmma olmaktan ileriye ge~ememigtir. Bir allqkanl~gm ifadesi olarak Turkgenin jietersizlikinden soz eden $air ve edipler bile biiyiik sapta, dolgun Tiirkse eserler verebilmillerdir. Aglk Pa~a'nln Garip~ame'si, Hoca Mesu'd'un Siikeyl ii Nevbnltrir'i, Giilgehri'nin Muntlku't-tayr'l, Seyhoglu Mustafa'n~n Hw~idname'si ve Kad~ Burhaneddin'in Divan'l bu durumu ortaya koyan can11 orneklerdir. Ibn Battuta, Seyahatnamb' sinde Tiirkmen beylerinin saraylar~nda Tiirksenin kazand~g! deger ve Turk ~airlerinin durumu hakklnda dikkate deier bilgiler vern~iatir. Bu donemde Anadolu'nun en bat1 kesimlerinden ba~layarak ta Erzurum'a kadar uzanan bolgelerde ve Mente~eogullar~, inanqogullarl, Aydlnofjullarl, Saruhanogullari, Osrnano~ullari, Germiyanogullar~, Karamanogullari, Hamitogullar~, Isfendiyaro~ullar~'~~a ait bolgelerde ilmt, edebi ve kiilturel faaliyetler yogunlagm~gtlr. Ayd~n, Kiitahya, Konya, Nigde, Ladik, Kastamonu, Sinop, Sivas, Klrgehir, Bursa, 1znik gibi merkezlerde telif ve tercume yolu ile guniimiize kadar uzanabilmig dint, tarihi, edebi, destani, felsefi, tlbbi, ilmi nitelikte manzum ve mensur yiizlerce eserin meydana getirilmi~ o!masl, Tdrkcenin bu miicadeleden bagar1 ile ~~ktlglnl ortaya koyan delillerdir. Bu durumla ilgili olarak elimizde baa tarihi kay~tlar da vard~r. Yaz~c~zade Ali, fbn Bibi'den sevirdigi Tarifi-i 61-i Selguk'unda Karamanoglu Mehmed Bey'in Konya'yi zapt~ndan ve Cimri'yi saltanat tahtlna gesirdikten sonra Tdrk dili i~in verdig: "~imden girii hi^ kimesrze kapuda ve divrirzda ve ~neccilis ve seyrrirzda Tiirki dilinden gayri dil siiylerneye" geklindeki buyrugunu nakletmektedir. Her ne kadar bu buyrugun niteligi ve kapnag~ hakk~nda baz~ tart~gmalar yap~lagelmig ise de, Karamanoglu Mehmed Beyk di~~nda, Aydlnoglu Mehmed, Umur ve isa beyler ile Saruhanoglu ishak Bey'in Gemiyano~lu Suleyman Sah'ln, Candaroglu ~sfendiyar Bey'in ve daha baskalarinln tutumlar~ da Turk~eyi h%kim k~lma gayretine terciiman olan guurlu tutumlardlr. Anadolu beylikleri doneminde Turkpnin Fars~a ve Arapca ile olan miicadelesinde h%kim duruma ge~ebilmesi, bu dilin tarihi geligme ve kendini benimsetme sartlarl yantnda, biiyuk sapta beyliklerin baglnda bulunan ve o yuzyll Anadolu'sunun siyasi ve sosyal temsilciliklerini yapan Oguz ve Turkmen beylerinin rolleri ile ger~eklegebilmigtir. Zamanlarinm eogunu memleket elde etmek i~in yapt~klart savaqlar ve siyasi miicadelelerle ge~iren Anadolu beylerinin, bu siyasi gurultiiler araslnda bile bilim ve edebiyat hareketlerini tegvik etmeleri, Arap ve Acem kiiltiirune fazla itibar etmd meleri, mill: geleneklerine ve kendi bolge ag~zlarma verdikleri deger, bilim adamlarlni, $air ve edipleri korumak baklmlndan gosterdikleri duyarl~k, Turk dili ve edebiyatl ifin hlzla verinili bir donemin ba~lamaslna yo1 agmlgtlr. Hele

4 - T~~RK~YE T~KCES~: Hoca Mes'ud'un Siiheyl ii Nevbahar'i bazl hiikumdar ve beylerin Arap~a ve Fars~ayl iyi bildikleri halde, fsllmi bilimler gelenegine ayklrl olarak, Tiirkce yazmay1 tercih etrneleri, iizerinde ozenle durulmaya deger. Kadl Burhaneddin bunlardan biridir. igte Anadolu beylerinin milli ruha bag11 bu sosyal ve kiiltiirel onciiliikleri sayesinde, bu devirde Oguzca mustakil bir yazl dili halinde kurulabilmig ve Sel~uklular doneminin slnlrll eserlerine kar~l pek ~ok eser meydana getirilebilmiatir. Dil yapllarl bak~mlndan Eski Anadolu Tiirkcesini temsil eden bagllca eserler gunlardir : Muhammed Nesefi'nin (olm. H. 537), al-manzumah fi'l-hildfiyat ad11 eserinin H. 732 (M. 1331) tarihinde Turkfeye yapllmlg gerhli ~evirisi durumunda olan Manzunte-i Nesefi; Klraehirli Ahmed Giilgehri'nin Seyh Attar'dan yeni illvelerle genigleterek ve serbest olarak Turkceye aktardigl manzum Marltrku't-tayr'l; telif Ahi Evrurz nzesnevisi; soti gair Klrgehirli Aglk Paga'nln pek hacimli manzum bir eser olan Garipnarne'si, Fakrname ve Vasf-z ha1 mesnevileri ile Hikdye ve Kimya risaleleri; Ahmedi'nin iskendername'si; Hoca Mes'ud'un manzum agk hikbyesi olan Siilzeyl ii Nevbahar'l ile Ferlzenknarrte-i Sa'di terciimesi; Fahri'nin Husrev ii Sirin mesnevisi; Kul Mes'ud'un Aydlnoglu Umur Bey'in emri ile Farscadan dilimize aktardlki hayvan hikpyelerinden olu~an Kelile Dinlne terciimesi, Sadrii'd-din Mus- tafa Seyhoglu'nun, Germiyan beyi Sdle)rman $ah adlna X. yiizyllda Marzuban b. Riistem tarafmdan Taberistan yerli leh~esi ile yazllinlg ve XIII. yiizyllda Fars~aya aktanlml~ olan metinden yararlanarak cevirdigi yine hayvan hiklyelerinden olugan Marzubarzname terciimesi ile Unsurii'l-rnahli, Keykhus b. fskender b. Kabus'un oglu GElangah i~in yazmlg oldujju ahllki, siyasi nitelikteki Kabusrrame terciimesi; aynl eserin kime ait oldugu bilinemeyen anonim bir bagka ~evirisi, Seyhoglu'nun yine Siileyman Sah ifin kaleme allp onun olumii iizerine damadl ve Osmanll gehzadesi Ylld~r~m Bayezid'e takdim ettigi Hur~idna~ne veya Hurrid ii Ferahxad adli mesnevisi ile Seyh Necmuddin Daye'nin Fars~a bir eserinden pek ~ok yeni eklemelerle genigletilerek yazilan siyasetname niteligindeki Kenzii'l-kiibera ve Mihekkii'l-ulenza'sl; Tursun Fakih'in Mesnevi'si ile Sula Fakih'in Yus~if ve Ziileyha'sl; Sivas hiikiiindari Kad~ Burhaneddin'io 1500 kadar siiri i~ine alan biiyiik Divan']; Anadolu'da HUrufiligin yayllmas~nda biiyiik rolii olan Nesimi'nin sofiyane giirleri; Anadolu Tiirkcesi ile Memliik Tiirkfesinin Suriye Oguzcasl araslnda baglantl kuran Erzurumlu Darlr'in Krssa-i Yusuf mesnevisi, Yiiz hadis ve Fiitcihii'r-ram tercumeleri ile Siyer-i Nebi'si ilk sirada sayllabilecek eserlerdir. Bunlara miifessirleri bilinmeyen Fatiha ve fhlris suresi tefsirleri; Sure-i rniilk tefsiri, Tebareke tefsiri, Yasin tefsiri ile Ankarall Mustafa b. Mahmud'a ait Suretii'l-miilk tefsiri gibi tefsirlerle Ladikli Muarrif'e ait manzum Hasan Hiiseyin hikdyesi'ni, Seyyad ad11 bir gairin Kastamonu beylerinden Kotiiriim Bayezid'e takdim ettigi manzum Dastan-r maktel-i Hiiseyin ile, Ali'nin Hazret-i 01ner destanr'nl, Maazoglu Hasan'ln, Hazreti Ali'nin gazalarlndan bahseden mesnevisini, Tursun Fakih'in Gazavathanze'sini; DBsitdn-z Mihr ii Vefd ve Mulzamrned HanefP gibi Miisliiman ulularln~n ve yigitlerinin din ugruna yaptlklari sava~larl dile getiren ~egitli gazavatnameleri de ekleyebiliriz. Aydinoglu Mehmed Bey idn Arap~adan aktarilan Sa'lebi'nin Krsasii'l-enbiyd tercumesi ile miitercim veya yazarlarl bilinmeyen bazl Tezkiretii'l-evliya terciimeleri de dini grupa sokulabilecek eserlerdendir. Bu yiizllllda Arap~adan yapllan Taberi terciirnesi gibi tarihi bazl eserlerle MiinteltabiiJ~-gifa gibi ban tlbbp eserler de vardlr. Eski Anadolu Tiirk~esi'nin XV. yiizyil kesiinine giren ba~llca eserleri, Oguzlarin Yakln Doguya gelmeden onceki hayatlarma ait hbtiralarinin Dogu Anadolu'daki yeni olaylarla beslenn~esi ile zenginlegtirilen, destani nitelikteki Dede Korkclt hikbyeleri; halk hikbyeleri durumundaki Sehzade Ahmed Misri'nin Klrk vezir hikdyesi ile Dastan-1 Ahrned Hararni; Dastan-r Varka ve Giilrah; Cevahirii'l-esdaf ad11 bir Knr'hn terciimesi ile Muhammed b. Yahya'ya ait bir Kur'hrz tercumesi, ~evirenleri bilinmeyen dijser bazl Kur'rin terciimeleri; Ebii'l-leys Semerkandi'den Tezkiretii'levliya terciimesi, 1znikli Hacl Hiiseyin b. 1sh'nm Enfesii'lcevahir ad11 bir tefsir terciimesi; Diisturname-i Enveri, Oruf tarihi, AS1k Pagazade tarihi, Mehmed Ne~ri'nin Kithb-r Cihan-itiimd (Ne~rl tarihi), Yazrclzade Ali'nin Sel~ukname'si gibi tarihi eserler; Seyhi'nin Divan'l, Husrev ii Sirin'i, Harrzanze'si ve diger eserleri ile, Ahmed-i Dai'nin ~iirleri, Mehmed'in lsknarne adli mesnevisi, 1bn Hatib'in Ferah-name'si; Mehmed b. Suleyman'in Hayatii'l-hayvart, Bahkesirli Devletoglu Yusuf'un Vikaye terciimesi, Seyh Elvan Sirazi'nin (iiil~rrl-i Rnz terciimesi; Manyasll Mahmud'un 11. Murad adma yazdllj1 Acebii'l-rrcab ad11 mesnevisi; 11. Murad'm

5 timeras~ndan Umur Bey adlna yazllan Miifredat-z ibn Bnytar terciimesi, Zksirii's-saadet terciimesi, Siileyman Celebi'nin Vesiletii'n-necat (Mevlid) ad11 siyer kitab~, Serefeddin Sabuncuoglu'nun t~bba ait Cerrahiye-i Zlhaniye (veya Cerrahiyetii'l-haniye)'si; Tutmaci'nln Giil ii Hiisrev mesnevisi ile Fatih'in ~iirlerini ekleyebiliriz. Manzum ve mensur, terciime ve telif olmak uzere cegitli konulardaki biitiin bu eserler, Turk dilinin XV. yiizyilin 2. yarlslnda nasil bir bilim ve sanat dili seviyesine yukseldigini, Tiirkmen beylerinin, aydln hiikumdarlarln ve umeranln himayeleri ile kiiltiir faaliyetinin nas~l buyiik bir geli~me gosterdigini ortaya koyan delillerdir. Eski Anadolu Tiirkfesi, kendine has dil yaplsi ile az fok XV. yuzy~lin 2. yarls~na da uzanmlgtir. Ancak, yuzyilln 2. yarlsl gene1 yapisl itibariyla artik yazi dilinin klasik Osmanl~caya dogru yo1 aldlg~ bir gefig donemi durumundadlr. Osmanlrcaya gegis donemi : XV. yiizyllln 2. yarisl, Anadolu Turkfesinin geligme tarihinde bir geeis donemi durumundadlr. fstanbul'un fethinden sonra imparatorlugun buyiime ve geligmeye baglamaslyla birlikte, Turk dilinin yo1 al~glnda da gimdiye kadarkinden farkl~ bir degisme ve geligme ba~ gostermigtir. XIV. yuzy~lda Araxa ve Farscaya karsi verdigi mucadelede hayli bagari kazanm~g olan Turkce, bu yeni geligme karglslnda bilim ve edebiyat dili olarak tam bir olgunlufia dogru yo1 allrken yeniden gerilemeye yuz tutmugtur. Bu gerileme, o doneme kadar Tiirkseye girmig olan Arapfa, Fars~a kelime ve tamlamalar daha ~ok dint terim ve deyimlerden ibaret iken, bu yuzyildan baslayarak her alanda yabanc~ kelime ve gramer kurallarlnln yogunlagmas1 ~eklinde kendini gostermigtir. ~stanbul'un fethinden sonra Fitih'in giriatigi lnedeni hamle sayesinde yeni kuru- Ian medreseler ile bilim ve kultur hayat~ daha ~ok canlanmlstlr. Devlet merkezi aynl zamanda bir kiiltiir ve medeniyet merkezi olarak geligmekte, bilim adamlarlna ve ~airlere gosterilen ilgi dolayis~yla Anadolu dlginda Orta Asya ve 1ran gibi bapllca iilkelerden bile bu yeni kiiltiir merkezine dogru bir go^ hareketi ba~gostermekte idi. Ne jraz~k ki bu yeni hamle Tiirkfenin aleyhine bir geligmeyi h~zlandlrd~. Bilim dili olarak zaten aglrlikll durinnunu devam ettirmekte olan Ara~anln yanl sira Fars~anin da on safa gefmesine yo1 agt~. Boylece yiizyllin yarlslnda, onceki yiizyllin tersine bir egilim hkkim olmaya bag lad^. Art~k sarayda sultanln katlldigl meclislerde bile Fars~a kar~llikli giirler soyleniyor, fran'ln unlu gairlerine nazireler yazllarak hiiner ve maharet yarlgmalari duzenleniyordu. Farsfa yazmak bir ovunc vesilesi oluyor; Tiirkfe yeniden horlaniyor, bir avam dili olarak kabul ediliyor ve yetersizliginden pakinll~yordu. Bu tutumun bir sonucu olarak Arapfa ve Fars~a kelimeler ile tamlamalar, gramer gekilleri giderek artan bir ol~iide dile girmeye, halkln dilinden uzaklagma yolu tutmug bir giir ve nesir dili olu~maga baglamlgtl. 0nceki yiizyilln eserlerinde goriilen aqk sefik ve anla~llir ifade tarzl yaln~z bir kls~m eserlerde ve ozellikle tarih kitaplarlnda kalmlgtir. Bunun dlgmda art~k yavag yavag yerini karlglk bir dile, cetrefil bir ifade tarzlna terk ediyordu. Bu yiizyilin eserlerinds bir geis doneminin butiin ozelliklerini bulmak miimkundiir. Bir- ~ok Turkfe kelime Arapfa ve Farssa anlamda~lar~yla yan yana kullan~lmakta, edatlar ile birbirine baglanm~g uzun i~ i~e yabanc~ cumleler yantnda kisa, agk ve Turk~enin sentakslna uygun tabii cumleler de yer alabilmektedir. Turkeni in sevimli ve can11 deyimleri yine yer yer varligln~ koru- maktadlr. Ne var ki bir onceki yiizyila oranla art~k denge Turkcenin aleyhine donmeye baglamrgt~r. Dil yap~lari bakimindan boyle bir gefig donemini temsil eden eserlerin basl~calar~ gunlardlr : Tursun Bey'in TGrih-i Ebii'l-feth'i, Beyati'nin Cam-r Cem-ayin'i, Necati'nin, Hayali ve Ivaz Pagazade Atai'nin giirleri, Cemali'nin 11. Murad adlna yazd~g~ Giilfen-i ugak, Fatih adina yazdlg~ Huma ve Humayun mesnevileri, Miftcchii'l-ferec ad11 bagka mesnevisi ile, divan'^, Mesihi'nin kendisine buyiik iin saglayan Sehrengiz'i ve Giil-i Sadberk'i, Sinan Pa~a'nin sanatli nesirde kendine parlak bir yer haurlayan Tazarru'-name'si ile Risale-i ahlcik, Tezkiretii'l-evliy.1 ve A4aarifncime gibi eserleri, Ahi'nin Ni~aburlu Fettahi'den Tiirk~eye adapte ettigi Hiisn ii Dil'i, Cafer Celebi'nin istanbul fetihnamesi, Sar~ca Kemal'in a& ve sanatla bir dille Turkfeye aktard~g~ Tarih-i Mu'cem'i ile 11. Bayezid adlna yazd~g~ Selcitinriame ad11 manzum kronigi v.b. dir. Dil yaplsr : imki : Unlii ve iinsuzlerin yazilq~ baklmlndan Eski Anadolu Turk~esinde bir yandan eski Turk yazl dili gelenegini devam ettiren Szellikler, bir yandan da Arap - Fars imlk geleneginden aktarilmig olan ozellikler yan yana ve karlglk olarak yer almlgtlr. Onlulerin yazlllglnda Kur'an imlkslnln etkisi ile yaygin olarak hareke kullanlldl21 halde, bir klslm kelimelerin yaz~llginda aynl zamanda ozel iinlu i~aretlerine (harekelere) de yer verilmi~ olmas~ bundandlr. Eski Anadolu Tiirkfesi, yukar~da belirtilen tarihi ve sosyal geligme ~artlar~ dolayls~yla konugma dilinden yazl diline gefme miicadelesi ile kuruldugu ve bu donemde dah.~ Arap yazisi temelinde kligelegmig itibari bir imlb gelenejji de yerle~ememiy oldugu icin, konugn~a dili ile yazl dili arasindaki paralellik imlbnln musaadesi oranlnda yazlya aksettirilmigtir. fmlbda "nlu igaretlerinin belli edilmesi icin hareke dlpnda "hurhf-i imlk" denilen elif ( I ), vav (,) ve ye(&) harfleri de kullanilm~gtir. Bunlarin kullanlliglnda belirli baz~ esaslar dlgnda tam bir kural soz konusu degildir. Metinlerde getiiriiv ( 93 ) (= getirin) geklinde unluler ile yazl- Ian ornekler bulundugu gibi, y (i) g (i) rnz (i) (= yirmi) ~eklinde yalniz hareke ile yazilan ornekler de vardlr. Hareke sistemi a, I, o, u gibi kalln siradan unluler ile e, i, 6, ii gibi ince s~radan unluler araslnda bir igaret aylnmi papmadlgi i~in bu iinliilere kargll~k olan hareke i~aretlerinin ince mi kalin ml okunacag~ yer yer ince ve kalln straya gore aparlanan t ( b. 2 ), k ( 3, $ ) gibi farkli yazllistaki unsiizlerin yardim~ ile belli edilmigtir : saktnmak fnce veya kalln s~radan unsuzlerin desteginden yoksun olan yerlerde kelimenin ses yaplsl ancak anlamln yard~mi ile tayin edilebilmektedir: su/sii (=asker) (9- ), daparlar (= bulurlar)/deperler (= teperler), oldz/oldi Metinlexde bazen a/e fark~ i$in "ustun" igareti di~inda elif I m de kullanllmas~, incelik-kalinlik ayrlmlnda bir dereceye kadar yard~mci olabilmigtir : sata (Vj- ), sacasrn Elif, vav ve ye (6, ) harfleri, iinliileri belime g6- revi dlglnda, Arapfa ve Fars~a kelimelerde oldugu gibi, Turk~e kelin~elerde de ayni zamanda uzunluk gostermek Uzere kullan~lm~gtir: dapii (=himet), odjle (-atesi ile), viig (=var)

6 Daha Gok ba~langl~ devri eserlerinde gorulmek iizere, Arap imlls~n~n etkisi ile okunuhta bir ses deieri olmayan eiif ( I ) ve vav (I )'lar~n yazlllgl yer allr. "Tenvin" denilen ve a/e, z/i iinliilerini birer n iinsiizii ilhesi ile okutan yaz~ll~lari vardlr : andarz; olmedin (=oimeden), kendiizinden (=kendishden) ~nsiizlerin yazlll~lnda bir yandan Arap-Fars imliislnln, bir yandan da eski Uygur iml$s~nln etkisi kendini gosterir. Uygur imlblnln etkisi altinda q damak iinsiizii ng ( ) isareti ile kargllandlgl halde, Arap-Fars iml&slnln hbkim 01- dugu yerlerde bu iinsiiz q ( 9 ) isareti ile kargllanmigtlr : bengzer, Tnngri, yaqak Arap alfabesinde p, c iinsiizlerini kargilayacak ozel birer harfin bulunmamasl dolaplslyla metinlerde p, g iinsuzlerinin b, c yazll~~lari ile kar~llandlgl yerler coktur: Calah ( = Calap, Tanrl), ynbrak ( = yaprak), acllk ( = a~llk), kac (=ka~?) Bununla birlikte alfabeye sonradan eklenen r ve harfleri dolaylslyla p ve F yazlll~ll ornekler de vardlr: ctkdi, toprak Uygur yazlslnin ince ve kalln slradan t ve s iinsuzleri araqlnda bir aylr~m yapmamlg olmaslna kargl, Arap yazlslnda ince slradan t/s (H, 2) ile kalln slradan t/s (2, b, iinsiizleri birbirinden ayrl harflerle yazlimlg oldugundan, metinlerde her iki etkiyi tapyan yazlliglara yer verilmiatir: tozrna, ravugzla (=tavukla); tavfan, tavar (zdavar), turd~lar (=kalkt~lar), sayru (=basta), sak~nnlak, soquc ca so nu^), sacrldi, sanasin, soyd~lr~r k/g unsuzlerinin Arap yazlslnda tek bir kef ( if') harfi ile kargllanml~ olmaslnln dogurdugu giiclugii gidermek i~in metinlerde yer yer g i~in ii~ noktall kef iyareti kullanllm~$nr : girii (- sonra), degijre, virrnegi (= vermeyi) Uygur iml%s~nda oldugu gibi, bazl ekler kelimeye bitiatirilmeden ayrl yazllmigtlr: Icuf-dur, gerek-dlir, dii~inig-sin, biitiin-liginde~z, aymrs-lnrdur, eltsilk-~uz Buna karglllk edat, bagla5 ve ek-fiil nitcliiindehi bazl kelimelerin de kendinden onceki kelimeye biti~tlrllerek yazlldlgl yerler ~oktur: anuvzla (=onunla), sadakoyzla, bunulgibi, anuqctirz, bizdenyaqa, bendahz, varildlkinz Ses bilgisi : ~nlkler : 1. Eski Anadolu Turk~esi'nin iinliilerinde bugunkii yazl dilimi7de billunn~ayan bazi uzunluklar vardlr. Bunlar ya ~e~itli ses diigmelerinden, hece ve ses kayna~malar~ndan dogan uzunluklard~r : t 7P.g? d.rpu (=hizmet), dllg > n?!r (-atll). net,>g 6:?r >?ilt7 k.7,~ (=nitekim) gibi; yahut Tiirk~enin ~ ok eski donemlerinden siiregelen ve olu~ma sebepleri dahl kesi311kle ~oziilemediii isin "asli uz~inluklar" diye ad1;tndlrllan turden uzunluklardir : Zy (=ad, rd (=ad, isill, 22) (=av), 9;~ (=var), ii (=in, magara), or? (=on), y.~ (=lcio), )Zb (=yok) yazlll>lar esre ile deiil, iistijn igareti ile belli edilebilirdi, Metinlerde b6),le bir aylrlm giizetilmediginden, bu yazlhglarln ses deteri bak~lnlndan birer i'yi kar~llad~klari goriigii hiikimdir. Yaln~z, devre sonu metinlerinde i'li ~ekiller yanmdz.?! (=memleket), jel, -h, his, j.?g (= iyi, daha iyi) gibi 2 11 orneklere de rastlanmaktadlr. 3. Bazi kelimelerde e iinliisii, Eski Turk~ede oldugu gibi devam etmektedir: eyu (<edgii) (=iyi), gey- (< ked-) (=giymek) Buna kar~ll~k baz~ kelimelerde bir e>i deiigimi vardlr: ay > ey > iy (=ell!), amtz > e~nfi >imdi (=aimdi), e~it-> irit-, nege > nice, e~gek > iyek (= egek) Aynl durum Araxa +e Fars~adan gep me bazl pabancl kelimelerde de goze Carpar: bedter > biter (=beter), clev > div (=dev), yernirl > yimin (=yemin) 4. Arap yazlslnln o/n, o/ii farklnl belli etmemesi yuziinden uira-, uran-, uyan-, yiirii-, yuknrz-, giizel gibi kelimelerin ilk hece unliilerinin genig mi, dar ml olduiunu anlamak giiglesiyor. Bunlarl, bu donem igin Eski Tiirk~eye parale1 olarak gozel, osnn-, oyan-, ogra-, yorr-/yori- ~ekillerinde okumak taiihi geli~me gartlarlna daha upgun diiamektedir. 5. ~nlii ~~yumu: Kelirnelerdeki iinlii diizenini incelikkallnllk b&~m~ndan aqarlayan dil benze~mesi ~ okuvvetlidir. 0 kadar ki bugun uyuma aykw olan -ki aidiyet eki ile imliida biti~ik yazllan ile ve igiin edatlarl, i- yardlmcl fiilinin ge~mig zaman isim-fiili, hikiiye ve rivayet gekilleri ka- Iln slradan kelimelerde de uyuma girmektedir: ~arrnkl, barnrtld~~t, ztrmakdaki, nt'akzla, anuplila,-k.zraz:(ur, vzzdf, 0811 yrmlr, azrdtrirz (=az oldugunu) Eklerle genialetilmi~ bazl Arap~a ve Farsca kelimelerin de uyunla girdiii goriilii- ),or: tnli~j(:w (=taksir, kusur), mu'abb~rltk (= muabbirlik, riiya )iorumculugu) iken zarf-fiil eki biituniiyle, -Yorur ~imdrki zaman eki de bir klslrn lnetinlerde uyumdan ka~an hirer ek durumundadlr: rtanzazdayiken, otururken, geceyo-,., gideyorur Dudak benze~nlesi : Ufak tefek benzegnle lg~lt~larl g6- rulmekle birlikte genellilcle dudak. benzegmesi yoktur. UYU~ ayk~rlllgl hok kelimelerde ve eklerde olmak uzere iki ~ekilde kendini gosterir : Bazl kelimeleiin Eski Turk~ede oldugu gibi aynen veya kiictik its degigmelcri ile devam ettirilmi~ olmas~, uyum bozuklug~r dojjurmu~tur : gendii (= kendi), eyii (= iyi), dilkii (- tilki), bul;d (= bulut), esriik (= sarhog), yanku (= yank~), yrlduz (= ylldlz) Metinlerde ayrlca, eski ve yeni yazl dillerinden farkll olarak birsok kelimede bir yuvarlakla~ma baqgostermigtir. BLlnun sebebi ya bile,-iik, t,rtnuk,,yemiit, kirpuk, civlin- tirncklerinde goriilduig iizere h, p, gibi dudak iillsilllerinin yuvarlakla~tlrma etkisidir yahut da Eski Tiirk- ~ede birden fazla heceli lielimelerin -g/-g iinsiizlerinin Gii- 2. Metinlerde bugiinkii yazl dilimizde yer alan a, I, o, '1; neybat~ Turk dilinde eriyip kaybolurken geride kalan iine, i, 0, ii iinluleri dynda bir de e (=kapali e) iinliisiiniin luyii yl~varlakla~t~rmaslndan dojjmuatur: ayrli (< rdr varlig~ soz konusudur. Ancak, ilk hecedelii n n durumu (=ay;l), r1rz.l (Etemiz), bilii ( =bilgi), klczi (=slklntl, eziyet), baklmlndan devre sonuna kadar olan metinlerde yazlll~ he- sacu (=sag), ynpr~ (- yap^) men hemen hep i yanmdad~r. Cdnkii diinek, yirizek, bif, gice, Eklerde uyu~n ~OZUXILL~LL: Duzluk-)1u+arlakl1k bak~mlngirii, irte, virmek gibi kelimelerin ilk hece unluleri hep esre I dan dudak bellzesmesine ayklrl elan epey ek vardlr. Bunlar veya esreli y ile yazllmlgtlr. Eier bu yazlh~lar ses degeri ya dudak iinsuzlerinin yalllarlndaki ek iinliisiinii ).uvarlakbakunlndan birer k'y? kar~llallll~ olsalardl, daha ltliaele~rni~ la~tlnnalarlndan olu~mu~ uyum bomkluklarld~r yahut da bir imlii olugmadliindan bunu gostermek kin y'li bir kislm eklerin ilk pap~larlnl korumakta devam etmelerin-

7 den ileri gelmigtir. Ekleri bu baklmdan yuvarlak iinlii tagiyan ekler ve diiz iinlii tagyan ekler olmak iizere ikiye aylrmak gerekir. Eski Anadolu Tiirk~esinde diiz iinlii taglyan kelime koklerine yuvarlak olarak gelen ek tiirlerinin saylsl oldukca kabarlktlr. -uq/iiq, -nuq/-niit ilgi hali, -am/-erii yon gosterme eki, -urn/-iim, -umz~z/-iimiiz 1. gahis, -ull/ii~,-uvtlz/ -iiqiiz 2. gahls iyelik ekleri ile, -lu/-lii, -suz/-siiz,-cuk/-ciifc isimden sifat ve isim yapma; -gu/-gii, -du/dii, -u/-ii, -trk/-iik fiilden isim, -ur-/-iir-, -dur-/-diir- fiilden fiil, -ur/-ur, -duk/ -diik isim-fiil, -LI/-ii,-vp/-iip zarf-fiil ekleri ile -us/-iiq, -uquz/-iiqiiz 2. gahls cokluk, -sun/-sun, -sunlar/-siinler 3. gahls teklik ve sokluk emir kipi ekleri, bazl ~ekimli fiillerdeki -v~tnz/-viint, -uz/-iiz, -vu~/-viiz,-alunt/-eliim gahls, -durur/-diiriir, -dur/-diir cevher fiili ekleri bunlarln baglicalarldlr: 11an-uv, kardagz-nuq, aq-arurak (ona dogru), aybuquz, baglu, dip-siiz, karal-dm (=karartl), uyan-ulc, geg-iir, it-siinler, gire-viiz, gei)ez-durur (=kolaydir), lruk-drrr -r/-i, -m/-in yiikleme hali, -I/-i, -n/-si iyelik, -din/-din zarf, jr/-gi, -Irk/-lik, -~ncr/-inci isimden him tiiretme, -lcr/ -ici fiilden isim, -dl/-&, -mrj/-ntis gecmig zaman, -uar/-iser gelecek zaman ekleri ile, -"I-, -On-, -Og- fiil tiiretme eklerindeki baglantl iinliileri, -mr/-mi soru eki, ~ekimli fiillerdeki -rn/-in 1. gahls teklik, -srz/-siz 2. gahis teklik ve ~okluk, -rcak/-icek, -~nca/-ince zarf-fiil ekleri, yuvarlak iinlii taglyan kelimelerde de hep diiz olarak yer alan eklerdir: kug-1 (=kugu), gendii-yi (=kendisini), geldiig-in (=geldighi), boyn-ln (=boynunu), oq-din (=once), derniir-ci, ulu-ilk, bul-ln-ma-dl, aiydur-ml?, nol-lsar (=ne olacak?), 81-iserii~ (-olecegiz), alur-slrz, ur-lnca 6. ~nlii diigmesi, iinlii tiiremesi: Kelime baglnda iinlii dii~mesi seyrektir: sltlna (< ~sztr~za), srtmalu (=sltmall), yu- ~ L(< L uyukrt) ( = uyku) gibi bir iki ornegi gqmez. Ancak, orta hece diigmesi ~artlarinl taglyan yerlerde dugme olayl yayglndlr: ayrr-/ayruk (=ayrl), boyln/boyrtr, bogiir/bogrin (=bogriinii), bogiir-/bogrug-, yakrg- > yahp, emiziir-> emzir-, yilet-/yiltesin (=iletesin) Ekleme slraslnda, kelime icinde iinlii karylagmaslndan dojjan degigmeler de vardlr. Bunlarln ge~ici olanlari aruz vezni gereiidir. Siirekli olanlari kaliplagmi~ sozleri olugturur: seniqqiin, nideliinx?, nollsar?, nicoldt? su~adu~sa, siiqiydi (-siingii idi) Tiirkce kelimelerdc iinlu tiiremesi seyrektir: azacuk, yigirek orneklerinde goriildiigii gibi kelime i~indedir. Yalnlz, 'ayb, 'ilm, fikr, kavl ( = dz) gibi Tiirkcenin hece yaplsina ayk~ri ~ift iinsiiz taslyan Arapqa kelimelerde de bugiin oldugu gibi bir ses tiiremesi baglan~~gtlr : 'aylb, 'ilinz, fikir, knvil, sablr Unsiizler: Eski Anadolu Tiirk~esinin, iinsiiz tiirleri baklmlndan bugiinkii yazl dilimizden ayrllan en onemli yam, Eski Tiirk~edeki q damak Gnsiiziiniin aynen devam ettirilmesi ve slzlc~ bir glrtlali iinsiizii olan h'nln varllgldlr: bu71 (= slklntl), deviz (= deniz), dah~ (= dahi), yohsul (= yoksul) ~nsiiz deiijrneleri: 1. b-: Bazi kelimelerde b-'ler bugiin oldugu gibi p-'ye donmeden kendini korumustur. Bunlarin bir kisml Eski Tiirk~edeki ~ekillerin devamlndan ibnrettir: barmak (= parmak), bagmak (= ayakkabl), berk, biqar (-2 p~nar), buszi (= PUSU), big- (pigmek), biire (-- pire) v.b. 2. b > v: Eski Tiirk~enin Gok Turk kolundaki ve belirli kelimelerindeki on, ic ve son ses b'leri, Eski Anadolu Tiirk~esindc artlk tamamen v'ye doniigmiig durumdadir: bar > var, bar- > var-, bir- > vir-, yablak > yavlak (= fena), tabzgkan > tavgan, ynvag, davar, av, ev, sev- Bu durumla ilgili olarak, ~ekimli fiillerde ~ahls eki durumundaki ben, biz zamirleri de birer 6- > v- degi~imi ile eklegerek -van/ -ven, -vrrz/-viiz ~ekillerini almiatlr : aru-van (= temizim), aga-vuz (= asallm), gide-viiz (=gidelim) 3. t->d-: Eski Turksede kelime basindaki sabit t- iinsiizii, Eski Anadolu Tiirk~esinde, t-'yi devam ettirme veya d-'ye donusme baktmlndan karlyk bir durum gosterir. t- > d- degigimi yiizylldan yiizylla ve eserden esere birtaklm farkllllklar gostermekle birlikte, daha cok ince slradan kelimelerde gergekleamigtir. Kalln s~radan kelimelerde t-'nin korunma oranl daha fazladlr. t-'li ornekler: tag (=dag), tagll- (= dajjllmak), tal, tanz- (= damlamak), tamak, tamar, taq (=tan, hayret), taqla- (=hayet etmek), tanrg- (=danlp mak), tanuk (= ~ahit), tart- (= cekmek), tag (= dig), tavar (-mal), togran-, tolun- (=dului~mak), tol-, ton (=elbise), to~r~z (=domuz), tii (~tuy) d-'ye donii~miig ornekler: dad (=tat), datlu (=tatll), dm- (zdinnlek), drnq (=din?), dolcrn-, dut-, degiil (=degil), delirn (=cok), ditre-, dut-, diiken- deg~iir- (=degigtirmek), dirlik (-hayat), diikeli (=hepsi), diirig- (=ugragmak) degme (-her) v.b. 4. I<->g-: Eski Tiirk~e k-'ler Eski Anadolu Tiirkcesinde, bugiinkii yazl dilinde oldugu gibi g-'ye doniigmiigtiir : gel-, getiir-, geyik, geqez (=kolay), go/, goqiil Arap alfabesi k ile g araslnda bir aylrlm yapmadlgl icin,,q-'$e, doniigmemiy olan ornekleri, daha cok bugiine klyasla tayin edebilmekteyiz: kendii, kendiizi (=kendisi), key (=iyi), kigi (Pkii~iik), kim?, kimesne, kiji, korpe Bununla birlikte, metinlerde, bu kelimelerin ii~ noktall kef'le yazllarak g-'ye doniis&"-' ~ugdnii gosteren ornekler de yer alml~tlr: gigiye, bir gez, gendii, gemiik (= keinik), geqez, gi~i (= kiiciik) 5. k > h : on se;te h- iinsiizii yalnlz Arap~a ve Farscadan gegme hulk, hayal, hog, hlyanet gibi yabancl kelimelerde yer allr. Tiirkge kelimelerde metinden metne fark etmek iiz~re bazl kelimelerin i$ ve son seslerinde k > h degigimi goriilmektedir: nrkn, bah- (=bakmak), ugmah (==tennet). h~rdah, yahjr yohsul 6. g / g, g > v : Eski Tiirk~edeki birden fazla heceli kelimelerin son seslerindeki -g / -g iinsuzleri ile ek ve hece bag1 g/glleri, Anadolu Tiirk~esinde eriyip kapbolmugtur. Diiaen kelime sonu -g/-g'lerinin bir klsml kendinden onceki iinliiyii yuvarlakla~tlrlrken, bir!asmlnda da herhangi bir degigiklik olrnam~gtlr: Icaprg > kapu, yadag > yaya, ya~llg > ya,vlu, kulgak > kulak, suvgar- > suvar- (=sulamak) Trk heceli kelirnelerin son sesleri ile, birden fazia heceli kelimelerin i~ seslerindeki g/g iinsiizleri yazlda korunmuqtur. Bunlarln telaffuzda ylimu~aylp 2 ve y'ye donasup doniiynedikleri kestirilemiyor: ag-, agrl, sagdr, beg, be- gerz-, egin, egri, iigil- Bunlardan yuvarlak iinlii yanlnda bulunanlarda, bazan bir g > v degigmesi goriilmektedir: kirlngzlz > k~ilavnz (=kllavuz), sogzk > sovlk, tiig- > rlov-, takrg~i > tavulc v.b. koga (=kova), sogan (=sovan), ~lga- ( -=slvamak) gibi ornekler de degigmeden kalmlgtlr. 7. q > g, g : yalglz (=)ralnlz), igen (=pek), egirtte (=-kugatmak) gibi birkac arnek verebilen bir degigim tiiriinden ibarettir.

8 8. 15 seste fonlula~nta: Ekleme durumunda, yan yana bulunan iinsuzler araslnda tonlu olup olmama baklmlndan bir uyum soz konusu degildir. Kok iinsiizii ister tonlu ister tonsuz olsun -da/-de, -&/-den, -durn/-diim, -&/-dl, -duk/ -diik v.b. ekler hep (1- iledir. -ca/-ce, -cuk/-ciik, -a/-cr, -dukcn/ -diikce ekleri de hep c- iledir: bag-da, budak-dun, bat-dl, apdur-, it-diikleri, yok-durur, adet-ce, gok-cek, dampk- ci, oldrrk-cn -t->-&,-1i->-g-, -k- > -g- degigimi ile iki iinsiiz araslnda bulunan tonsuz iinsiizler de tonlulasmlat~r: bulut / bulrd~na, ogiit/ogiidi, ycrt-/yuda (yutsun), it- / ideviiz (=edelim), brrak- / brragur~n, yoklrk /yokhgrn, sii?iik/~iigiigi (= kemigi) 9. i;'nsiiz ikizlenmesi: Bazl ses dii~me ve degi~meleri sonunda birkaf kelimede -ss- ~eklinde bir ikizlenme goruliir: asrg > ass1 (sfayda), idisi > issi > rssr (=sahip), rsrg > rssr (= slcakllk, hararet), us (= akll) > ussrrgr 10. Eski Anadolu Tiirk~esinde seyrek olarak iinsiiz ve hece diigmesi olaylarl ile iinsiiz tiiremesi ve hece aktarlml (mktathkse) gibi olaylara da rastlanlr. bol->ol-, berkle- > bekle-, geltiir- > getiir-, oltur- > otur-, suw > SLL ~ek- lindeki degi~melerde b-, -r-, -I-, -1v iinsiizlerinin eriyip kaybolmasi soz konusudur. Metinlerde ur-, igid, rlan, llduz, urak, in, irij- gibi v- ve y-'siz ornekler goriilebildigi gibi, bunlar~n birer v- ve y- ili~mesi (proth&se)'ne ugramlg vur-, yigid, yrlan, yalnlz, ytrak, yin, yirig-, yit-, yigrerz- gibi gekilleri de yer almlgtlr. karva- (=kavramak), tobra (-torba) ve horyad (=hograt, Rumca asllna uygun olarak) kelimelerinde de bugiinkii ~ekillerine oranla birer hece aktarlml goriilmektedir. Sekil bilgisi : Eski Anadolu Tiirk~esinin bugiinkii Turk~eden ayrllan bagllca gekil bilgisi ozellikleri punlardlr : him: fyelik ekleri kelimeye 1 ve 2. gahls teklik ve fokluk ~ekillerinde hep yuvarlak, 3. pahls teklik ve ~okluk Sekillerinde hep diiz olarak eklenir: bag+uin, iptiimiiz, nt+ uq, LLSSU+~LIZ; dost+ 1, goz+i, evfleri Hal eklerinin ~ogu bugiinkiinden fark11 degildir. Yalnlz ilgi hali (genitivus) eki hep + uv/+ iig, +nug/+niil, gek- linde yuvarlak iinlii ile, bulunnia (locativus) ve ayrllma (ablativus) hali ekleri de hep +do/ 4- de, +dun/+ den pekillerinde d- iledir: ilan -k ug, siz + iiv, ayrfnurg; kulhk + da, at +don, sovrk + dun 3. pahls iyelik eklerinden sonra +On yiikleme (accusativus) hali eki kullanllm~~tlr: ayag+r+n (--ayaglnl), nrka+ sr + n (=arkasin]), diis+i 4- n (=ruyasml), uc + I +n (=ucunu) Hal eklerinin kullanll~~inda bazl ayrlllklar goze Garpar. 0rnek olarak yalin ha1 (nominativus) yiikleme halinin yerini tutabilir: yavuz h1rlu ki~i (=ki~iyi) evde Icomanzak gerek fyeljk eki alrnl~ isjmlerden sonra ilgi gorevi ~ok defa ilgi hali eki almadan kar~llanrnlgtlr (eksiz belirtili isim tam- Iamas~): beniirn atam knrdap kuzr (=babamin karde~inin klzi), goksiim penceresi, go~liig gozi (-gonliiniin gozii), ziilfiiq kemendi (=ziilfiiniin kemendi), dii~iirniiz ta'birin Daha ~ok manzum metinlerde olmak iizere, 1 veya 2. pahls iyelik ekli kelimelerden sonra, belirtme gorevi yukleme hali eki kullanllmadan da kargllanmlgtlr (eksiz yiiklen~e hali): goqliirn aldr, goksiim sovrdanz, kanuguz doltiib, karda~cugnrnciz vir Bazan fiiller ysnelme hali yerine yiikleme hali eki aimlgtlr : togrr yolr (--- yola) vnrmadl; salaydz Yusuf ardunnr (- ardlna) iizin; taparidum ben seni (= sana) Yonelme hali ekinin yiikleme ve bulunma hali i~in kullanlldl~i yerler de vardrr: dirler aluban gitmege (zgitmeyi); hayrete (= hayrette) brrakd~ -mak/-mek mastarlndan sonra gelen yonelme hali ek- Ierinde bazan herhangi bir gorev yok gibidir: bunuq gibi dosta i'timad krlinaga (= kllmak) yaramaz. Yonelme hali bazan ;le edatinln yerini tutar: bu tamagaya mexglil olup; 01 iimrnide (= iimit ile) kim afv ide padjah. Olumlu ve olumsuz genip zaman isim-fiiline gelerek ur- fiili ile kullanllan yonelme hali eki, bir i~i "yapar gibi olmak", "yapar gibi goriinmek" anlamin] verir: bu isi gorrneze urdi v.b. Bulunma hali eki +da/+de bazan yonelme hali gorevi ile kullanlllr: 01 terazrl kefesirzde (=kefesine) Yusufr kodllor; biz daht bu ayet altrnda (zaltlna) dahil olavuz Eski Tiirkfe devrinden bir kallntl olarak +da/+de ekinin ayrllma hali gorevini devam ettirdigi yerler vardu: nlnunda (- alnlndan) opdi; Beair elinde (= elinden) gomlegi Ya'krib alur; yig andarz ki agda (=a~dan) yuyasrn v.b. Eski -tdrn/+din ayrllma hali eki ancak oqfdill (=once), bcr yaqa +dm; iki yagafdln (=iki taraftan); sag+dzn yaqa gibi kaliplagmlg zarflarda yer almlgtlr. E~itlik hali (aquativus) gosteren + ga/+~e, + ca/ + ce eki, "gibi, kadar, gore" anlamlar~ ile olduk~a geni~ bir k~llanlll~a sahiptir: ton+ca (= top gibi), Kazaiz+~a (= Kazan gibi) olmayasln; tag+ca (= dag kadar); saman + ca (=saman kadar), krzrlclk degizegiintjce (= degnegim biiyiikliigiinde); ag~rrn+cn (=aglrllglnca) Daha, dileginfce, hiikmitz + ce; znlnaizca (= zamana gore) ollmaduk v.b. Bu ekin "zamanda" ve "yerde" slnlrlama (limitativus) gorevi ile kullanlllpl yalnlz kari~lk dilli eserlerde goze Garpar: bu demge+ce, bij ydga tqa Ekin 07irzce (= onu slra, oniinden), akabince (= arkaslndan), sonuizca (= sonunda), yolrnzca (= yolundan), yirlii yirince (- yerli yerinde), soylnca (== soyunun iktizasr olarak) gibi zarf olarak kullanilan kallpla$mlg ornekleri de boldur. Aynl durum bunca, buncasl, nice, rzicesi (= nasll?), nice bir (- ne vakte kadar) gibi zamir kallplagmalarl ~eklinde de goriiliir. fle edatl ile bunun eklegmig pekli olan 4-la/+le, +Ian /+len eklerinin vas~ta hali (instrumentalis) i~in kullan~l~g~n- da bugiinkiinden ayrllan bir durum yoktur: oditn ile, gogiildejlerle, otclz tokuz yigitlen Eski Tiirkceden devam edegelen +On vaslta hali eki, yer yer iplekligini devam ettirmekle birlikte, daha ~okallplagrnlg yer ve zaman zadlarl durumundadlr: goz+i+ir (=gozii ile) gordi; giic + iin (=gii~liikle), diin+in giin+in (=gece giindiiz), giindiiz + in (=gundiizleyin), yay +in (=yazln), suswz +In (=susuz olarak), yalquz -k 111 (= yalnu olarak), 01 vaktluz (-- o vakit), sag+ln sol+ln (-- sag11 sollu), yir yir+in (= yer yer), art+ln (= o sebeple) Benzetme edatl gibi'nin yerini tutan f layln/+leyin (< +la-y-zn) de bir isim fekimi eki dununundadlr: korniir+ leyin, yagmur+layrn, benci+leyin, ancrflayrn +la/-kre yon gosterme (directivus) eki canlldlr ve pek giizel kullan~llglarl vardlr: in? t rn (=dlganya) saldr, da~+ra (-- dlpanya) gitdi, yo11 + ra (- yoluna), depe +re (= tepesine), giiksl+re (--gaksiine); ol begi of deqlii yilzifre giizi+ re ve bogazz+m ve kartll i-ra diirterdi kfm aldiirdi

9 I I I,. 4- aru/+erii ve bundan klsalmlg + ru/+rii yon gosterme ekinin kallanlllgl daha slnlrlldlr: arka + ru (= arkaya), up +aru (=oraya dogru, oraya), yav +am (=== o yana), karrca + ru (enereye?) v.b. Iciirt edatl, orta hece du~mesine ugrayarak ve eklendigi kelimeye yanagarak, +eun/+ciin gekliyle bir "sebep g6s- terme" eki dun~muna geqmiatir: anus +Gun, gendiizi + ciin Szfatlar: Belirtme slfatl olarak kullanllan say1 adlarl bugunkii gibidir. Yalnlz, bazllarlnda ses deii~ikligi goriilur: big, yidi, tokuz, yigirmf +lncz/ + inci eki ile yapllan slra-say1 slfatlarlnda ek hep duzdur: dord + inci, onfzncz, tokuz + zncz Nadir olarak ikifnc gibi klsalrnl~ ~ekiller de vardir. Niteleme sifarlarl boldur: biliisiiz ddem, ince bil, yavuz goz, karasu (=karanhk) gice Slfatlarda karylagtlrma (comparativ) ve iistunliik (superlativ) dereceleri +rak/+rek eki ile kargllanlr: yig-trek (= daha iyi), katr+rak (=daha katl), uiu+rak+dcrr, Tasrz bilici + rek + diir (=en iyi bilendir). Bu, gu, 01 i~aret slfatlarl yanlnda, bunlarln sol, ogbu, u~bu, igbu gibi birlegik olanlarl da vardlr: 01 sozi, $01 pfri, ogbu sozleri Zamirler: Sahls zamirlerinde, 3. gahls, 01 ve olar ~ekilleri ile bugiinden farklldlr. Bu gahsln ~ekiminde anu, anz, an",,, anda, anlar, anlaruq, anlarz gibi bir ayrillk da goze farpar. fgaret zamiri bu, gzz, ol'dur. Cokluk ~ekilleri bular, gutar ve olar'dlr. Sahls ve igaret zamirlerinin ~okluk ~ekilleri, ile ve iqiirz edatlarl ahrken araya bir ilgi hali eki girer: bunlarusla, b~nlaru~ciin Donugliiliik zamirleri kendii, gendii, oz ve kendiiz (< kendii oz)'diir. Ayni zamanda soru zamiri olan kim 'ye ne'den bagka ayruk (=bagkasl), kamu, karrtusu (=hepsi), biregii (=birisi), kankzs~ (=hangisi?), niceler (=pek foklarl), ozgeler (ba~kalarl), diikeli, diikelisi (=hepsi), degmesi (her birisi) gibi fe~itli belirsiz zamir turleri vardlr: yiizin ayrug? dondi; biregii gorse; knmu fan: vii baki; kamuszndan yigrek; kankzszyla eykye cenk; diikelisin bagladr; degmepiiz (=her biriniz) v.b. Baglama zamiri klm ve Farsfadan gefme ki'dir: nice begler kirn dilerlerdi anz; mesel kinz didiler; ol ki saf baglar; ne efsane ki var v.b. Zarflar: Zaman zarfi olarak indi, inzdi, diirzle, yarzndarz C-yam), girii (=sonra), kaqan (=ne zaman ki, vaktaki), hemige (=daima), ~ii, ciin (=vaktaki), nice bir (=ne zamana kadar) gibi dogrudan dogruya zarf olan kelimelerle, isin1 ve stfat durumunda Turkfe ve yabanci as~ll~ pek fok kelime kullanllml~tlr. Bunlarln bagllcalarl: dun giin, dun ii gun, bugur (> bu ogur), go1 dem, go1 oht (= o vakit), 01 ohtun, golok dem, geh, gehi (=bazan), nci-geh (=anslzln), subhdern (=sabahleyin), her subh, bir rzefes, pes (=sonra), arzdaiz (-ondan sonra), ilkirz, opdin (=once), miidrim (=daima), dem-be-dem (=zaman zaman), 01 vakt, hemdn v.b. -a dek, -a degin, -don girii gibi edat grupu halinde olanlar da vard~r. Yer zarflarl olarak opince, ardlnca, ilerii, Icar~u, am, kanda, her kandcc, girii, berii, icerii, kancaru, aqaru (= ote, &eye), tapa, dapa (=tarafa, yone) gibi kelimeler yer almistlr. Miktar zarflan, bugiin kullanllmayan katz, top, key, gey (=pek), ipen, igen (-pek), telirn, delirn (z~ok), okii~ (--~ok), yigirz, yegin gibi kelimelerle slfatlardan yapllmig bir zerre, bir gemme (=pek az), nice (=bol), yavlak (=pek) gibi kelimelerdir. Miktar zarflarl kelime tekrari ile de yapllabilir: az az, bip bip, biiliik boliik, deste deste, katre katre Bugiin kullanllmayan bagllca tarz zarflari ~unlardlr: eyle (=oyle), eyle kirn, bu deplii (-boyle), bu resme, su resnze, bunczlay~n, anczlayzn, niceme (= nice, pek ~ok), oqat (=iyice), bay~k (=giiphesiz), yaluquz (=ancak), ayruk (=baskam), anqa (-0 kadar), absuzda (=anslzln), aqul (=yavag, yavaa), tiz (=gabucak), ser-d-ser, dest-be-dest (= elden ele, pegin), 116-geltan (= anslzmn), ynvuz (= kotu), yavlak (=pek), geqez (=kolayllkla), gessiizin (=isterneyerek), arkun ark~in (= yavas yavag, aglr aglr), ldcerem (= elbette), pare pare (= parfa parfa) v.b. ne?, nice bir? (=ne zamana kadar?), nige? (-nasll?), nite? (=nasrl?), kanr?, kandnn? (=nereden?) gibi zamir kokenli olup da soru zarfl olarak kullanllan kelimeler vardlr: nice bir qalzna bi~ tabl-z Izeves; ni~e diir doker? anus gigegin rzite bilem? nuvet nice irrnalum? kandan saralum? Edatlar : Eklendikleri isimlerle oteki kelime siniflari arasinda ge~ici baglar kurma gorevi yiiklenmi~ olan ba~llca edatlar ~unlardlr: bigi, gibi, teg, deg, ile, birle, bile, igiin, Fars~a bd (=ile). Bu edatlar isimlerin yahn, zamirlerin ilgi halleri ile kullanlhr: yil bigi, amrl bigi, kalem teg, gun deg, azmug~ln, evi birle, rijveti~iin, ddsitcirt-i divdne bd Husrev agaga, aguru, otiirii, berii, gerii, osden, ozge, yana gibi edatlar ayrilma h.xli isteyen edatlardlr: agacdan agaga, di-. vdrdarz asuru, qolzdarz berii, andan otiirii, senden Bzge Yonelme hali isteyen dek, degin, Farsc;a td edatlarl sinirlandlrma gosterir: subha delc, jimdiye degin, td kzydmet Tagra, apnru, iizre, iistine gibi baaka kelime smlflarindan alin~p edat olarak kullanllan "yalanc~ edatlar" da vardlr: anus buyrugzrzdarz tajra olmazlar; 01 devizden aqaru (=titeye); ~ehr iistine Bugla~lar: Kelimeleri, kelime gruplarlnl ve cumleleri birbirine baglayan Tiirkfe ve yabancl as1111 pek fok bagla^ kullanilln~gt~r. Bunlardan ger, qi-ger, eger, egerci, veger, veger-rzi (zyoksa), bciri $art bildiren baglaflardlr: ger dii cihdn olursa...; qi-ger Bzddelerdiir; egerci kdflir yagdurur; egerci sen RLim miiezziniyiseq; veger kimse tufa nd-mahrenze goz; veger-ni cem' idiip sacug coziigin v.b. A~nmd, ill6 (=ancak, ne var ki), eyle olsa, lik, likin, veli, velikirt bagla~larl slnlrlama gosterir: ammd pddi8dh iigiitdin iigenmelc olnzaz; eyle olsa pddigdhbk bagarzlmaya; Ifk dilber bi-veftidur; velikin diirri yogzdz sadefde v.b. Zird, qiin (= mademki), ciinki, ciinkim, sebep, meger, illci, istisng; yn, ydhud, dahz, dagi ve ir/ii, vu/vii atlf gosteren baglaflardlr : giin bu ize kadeln ~rrduk komak yaramaz; nemiiz giizede didi ill; korkdr; giiher dahz bulunmaya; nwkr ii hile birle; yil ii su od u toprak v.b. Ne... rze, nite ki, nite kim, pes (=bunun iizerine, daha sonra) gibi slra sozleri ve cumleleri olumsuzluk, pekigtirme ve sonrallk gorevi ile birbirine baglayan baglaflar da vardir: ~ L bir L agacdur rze goresi gozi var ne igidesi kulagz; nite ki zehr ii tirydk ikisf bir r?zajdinden geliir; pes kuglar gogercin ogiidin kabiil kzldzlar Metinlerde, yardlmci cumleleri temel ciimleye baglayan ki ve kim bailan da yaygtndu. 01 kuvvetiip yoltd~lr ki llanrla pence uraszn; m'ce yrldur ki fol

10 $opanuq ardrna diigmi~sin; igitdiim kim bir arslan varidi kirn... v.b. ~nlemler : Eski Anadolu Tiirkcesinde seslenme iinlemleri iy, i (< iy), hey, -i, eyd, d, yd'dir: iy karrndag, i cdn, hey ne korkarsin! eyd vasl ehli, ydrd (=ey yar); yd Rub igaret unlemleri ug, ugda'd~r: L ~S yok nihdyet; ugda tigill ugda ba~urn; ugda benem Ogbu, uzbrc, igbu gekilleri daha cok i~aret slfati olarak kullanilml~tlr. Fiil ~ekimi: Sahrs ekleri: Cekimli fiiller bir olug ve kl- 11g1 bir gahsa ve zamana bag11 olarak bildiren kelime tiirleridir. Cekimli fiillere gelen gahls ekleri, zamir kokenli ekler ve iyelik eki kokenli ekler olmak uzere baqllca iki grupa ayrlllr. Bildirme (edat-i haber, cevher 1iili)'nin gi m di l' -I zamaninda kullanilan 1 ve 2. gahis ekleri zamirlerden, 3. ~ahls eki dur- fiilinden geligmigtir. Bugiine gore fark11 olan ekler goyledir: 1. ~ah~s teklik ve coklttk ekleri -van/-ven, -am/-ern, -vrcz/-viiz, -uz/-iiz'diir. kuluq-van, yazuklu-van (zgunahklrlm), ddst-ven, gogercin degiil-ven, ben-em, mest-em, grifil degiil-ern; bicnre-viiz; ne-viiz? degiil-iiz 1. gahis teklik ekinin -vanz/-vem, -rrz/-in ~ekilleri de goriiliir: sayruvam; ben ne-vem? kul-in; nokeri-y-in Genigletilmi~ -vanrn/-venin gekli seyrektir: ben-verzim 2. gahis eki -sin/-sin, -scz/-siz'dir. Bugun oldugu gibi yuvarlak gekilleri yoktur: eyii-sin, korzuk-srn, kor-sit 3. gahls eki -d~lri{r/-diiriir,-dur/-diir'dur: gerlez-durur; var-durur; yoh-durur; seniiq-diir; 01 giineg-diir Bildirmenin olumsuzu degiil kelimesi veya bunun -d~ir/-diir eki ile geni~letilmigi ile yapillr: aceb degiil; awk degiildiir Cekimli fiillerin goriilen gefmi~ zaman ve Bart kipi diginda kalan kiplerinde gahis ekleri zamir kokenlidir: geliir-ern, a~a-szz, ire-viiz, viriib-siz (==vermigsiniz) Goriilen gecmi~ zaman ve gart kipi cekiminde kullanllan ve iyelik kokenli eklerden geli~en ~ahls ekleri bugiinkiinden pek farkli degildir: 1. gahis -nl, -k/-k; 2. gahls -q, -quz/-qiiz; 3. gahis -lay/-ler'dir. Fiil kipleri: Cekimli fiillerin haber ve dilek kipleri grupuna ayrilabilen ba~lica tiirleri ~unlardir: Haber kipleri : -dl/-di gecmig zaman eki ile kurulan bu kip 1 ve 2. gahls teklik ve ~okluk ~ekimlerinde hep yuvarlak, 3. $ahis ~ekiminde hep diizdiir: sev-diim, srgrn-duk, ayrrl-duq, kzl-dutuz, dug-di, ko-drlar v.b. Yapllan igi kesin bir parglya baglayarak bildiren belirli gecmig zaman -rpdur/-ipdiir, -rpdurur/-ipdiiriir ekleri ile kurulur. Bu ekler bugiinku -nzrgtrr ekinin yerini tutarlar : arupsln (-temizlenmigsin); boyrn vir-iipdiir; bir rlan sarrnag- -rpdurur Anlat~lan gecmig zaman eki -mzg/-mig, dudak benzegmesinden kagnan cekimi ile bugiinden ayr~lir: dug-rnigem, getiir-migiiz, dinzipsin, gem-inigsiz, tutug-mrglar Genig zaman kipinin olumlusu -rir/-iir, -ar/-er ve -r ekleri, olumsuzu -maz/-mez eki ile karailanir. Aldlg~ ~ahls ekleri cegitlidir : kal-ur-an, sor-ar-van, oldiir-iir-in, dur-ur-van?, bagar-ur-vanrn, id-er-iik, biz-iir-sin, gel-iir-siz, iigen-iir-siz, geyiir-iir, ynt-ur-lar; kayrr-maz-van, rrihat 01-imaz-uz, bil-meziiz Eski Anadolu Tiirkcesinde -a/-e (<-pa/-ge) de bir genis zaman ekidir. Ancak, bu ek tarihi geligme sartlarlna uygun olarak kesin genig zamandan ~ok simdiki zamana ve gelecek zamana kayan bir genig zaman eki durumundadlr: bcragub otura (= oturur); san-a-scn wrl-ma-y-a (= aglmaz.. sanirsin); ir-e-viiz; 01-ma-y-a-vuz gibl. Geni~ zamanln hiklye ve rivayet gekilleri bugiin olduiju gibi i- fiilinin eklegmig -dl/-di ve -mzg/-mi$ gekilleri iledir : gel-iir-di; di-ye-di; id-er-rnig Simdiki zaman i~in ozel bir ek yoktur. Genellikle yu- karlda belirtilen genig zaman ve -a/-e istek ekleri ile kargllanlr: ve biz-iir-em ki (=biliyorum ki) bu zaifuq sebebi ak lzkdztr; anrll mekrinden emin 01-rrnaz-am (=olamtyorum) ve gaddrirlzgrn gider-imez-em (=gideremiyorum); diikeli dietden emin 01-a-vuz (=olmaktaylz) Simdiki zamanda sureklilik saglamak i~in bir tasvir fiili kuruluaundaki -a/-e durur ve -a/-e yorur ~ekilleri kullanlllr: gor-e turur-am (=goriiyorum); knpa turur (-kagyor); giinriirden-i durur (=homurdanlyor); oyna-yu dururlardr (=oynuyorlardl); seyrdn ed-i yorur; gepe yorurken (I.&- yorken) gibi, Eski Anadolu Tiirkcesinin karakteristik gelecek zaman eki -tsar/-iser'dir: 01-iser-em, bzil~~sar-sen, uc-rsnr, 01-rsar-dur, gorme-yiser-iiz, eyle-yiser-ler, krl-isar-lar-dur Bazan Sahls ekleri alarak -an/-esi gelecek zaman isim-fiil elchiin de bir ~ekimli fiil gibi kullanlldlgl goriiliir: ecel geldiikde I& biid gid-esi; eyle 01-asr-srn; bunlaru pddigdhr 01-asi degiilsin; okiig katilrk gor-esi-diir v.b. Gelecek zaman kipi bazan geni~ zaman, ~ok defa -a/-e istek ekleri ile de karg~lanmlgtu: bu zahmetiiq rdhatrn sen gor-e-sin (=goreceksin); ne di-ye-ler (=diyecekler) Gelecek zamanln +a/-se + gerek ~ekli ile karg~landig~ yerler de vardlr: et-se-rn gerek; 01-sa gerek Tek tiik rastlanan bir gelecek zaman eki de -acak/-ecek' tir. Bu ek, Eski Anadolu Turk~esinde partisiplikten wkimli fiillige yeni gecmege baglamlg bir ek turu oldukundan, yalnlz 3. ahi is teklik ve cokluk cekimleri ile yer almlgtir: kandn var-acnk-dnr; alnuq tagla-y-acak-lar-dur v.b. Dilek kipleri: Bu grupta yer alan kipler gart, istek, gereklilik ve emir kipleridir. Temel cumledeki bir o1u.j ve kiligl Barta bag11 olarak gosteren $art kipi, -sa/-se eki ile kurulur. Bu ek ya dogrudan dogruya fiil kok ve tabanlarlna eklenir: yaz-sa-in, bin-se-m, dut-sa, apar-sa-vuz, sohbet it-se-viiz, bul-sa-quz Yahut bugun olduiju gibi olumlu ve olumsuz genig zaman eklerinden sonra getirilir: kal-ur-sa-m, dutar-sa-7, inan-maz-sa-q, a,@-r-sa-vuz Sart kipinin yer yer -a/-e istek eki ile kargllandlgl da goruliir: her kimiill bir emir1 yirde yurdi 01-a (=olursa), anda dirlik bwl-a; her kirn gendii kavmin agrrla-y-a (= akirlarsa) geizdiizin agzrlamr,r olrcr fstek kipi -a/-e eki ile kurulur. Gkiminde bugline gare epey farkl~llk vardlr: crkrg-a-m, don-e-m, vir-e-y-in, crkar-ay-in, aq-a-srn, gor-e-sin, diqlen-e-viiz, isid-elii-in, um-alu-na, koy-a-slz, ilt-e-siz, di-ye-ler v.b. Bu ekin genig zaman, ~imdiki zaman, gelecek zaman ve gart kipi yerini tutan kullanlll~lan da gaze carpar. Gereklilik kipi icin ozei bir ek yoktur. Genellikle -a/-e istek ve +a/-se gart eklerine gerek ve gerekdiir kelimeleri eklenerek yaplllr: ge~ek oldiir-e-m (=oldiimeliyim); gerekdiir kiln korkma-y-a-srn; bil-se-m gerek; yirine git-se gerek Metinlerde -a/-e istek ekinin yalnlz baglna "gereklilik" bildirdiiji yerler de vard~r : vdcibdur ki aybrn sakta-y-a-lar Bazan gerek ve gerekdiir kelimelerinin fiillerin mastar gekilleri iizerine getirilmesi ile de karplam: soylemek ve igitmek gerek, sakrnmtrk gerekdilr pibi.

11 Emir kipinde her ~ ah~s i~in ayri aslldan gelen ekler kullanllm~qtlr. Cekimi buguue gore farkl~dlr. 1. gahls ~ekimistek kipi ile birlegir: var-ayrn, vir-eyin, lill-alum, giil-eliim v.b. 2. gahls teklik gekli eksiz veya -gzl/-gil eklidir: al, don, yoldaj 01, bil-gil, al-grl, vir-gil Cokluk ~ekli -7, -uq/-iiv ekleri ile kurulur: a?la-?7, dqg11-u7, krglr-ut], oyna-?uz, krl-uvuz 3. sahis teklik ve cokluk ~ekilleri.sun; -sunlar ekleri ile kumlur: art-sun, eyle-sun, di-siinler Fiillerin birlegik ~ekillerinde bugune gore farkl~ bir durum yoktur. Hik%ye, rivayet ve gartln tarzlari i- fiili ile yapilir. Yalnlz, bazan genig zamanln rivayetinden sonra $art eki gelince -rnlssa/-misse, -mrsa/-mise (<-m~x-sa <-mrs ise) gekli ortaya qkmakta ve "qartln rivayeti" veya "farazi $art" anlaml vermektedir: hoj menzil idi dehr degiil-misse (=olrnasaydi, olmamlg olsaydi) fencisr; dokeydiir) eliiqde-misse (=elin& olmuq olsa, olmu~ olsayd~) Ab-I hayat; Turk dili~zi biliir-miseydiim (=bilmia olsaydlm); eliimde-misse (=elimde olmug olsaydl)... didi boyundurztk/ ne yiik tartadunz ne ohdurn aruk vk. Soru eki -m~/-mi'dir. Ekteki iinlii daima diizdur. Fiil qekiminde ekin yeri bakimlndan bugiinkiinden farkli bir durpm yoktur. Birle~ik fiil yapan yard~mc~ fiillerin en yayginl it-, eyle-, kc, 01-, bicl-, dut-, gel-, g6r-, var-, vir-, tur- ve ur-'t~r. Bugunkii Tiirkcede et- ve baqka yardlmcl fiillerle kar~llanan bir klslm birleqik fiillerde krl- ve eyle- yardimci fiilleri kullanilmlatlr: ihmdl krl-, harcib kll-, eser k~l- (-tesir etmek), kasd krl-; nazar eyle-, nisbet eyle-, cem' eyle- karar dut- (=karar kllmak), ma'zur dut- (=mazur gormek), ziynna var- (=ziyan olmak), hcizzr gel- (=hazlr olmak), mucivin gor- (=yard~m etmek), kadem ur- (=ayak vurrnak, ba~lamak) gibi birlegik fiiller de bugune oranla farkl~dir. Tasvir fiilleri: Bu grupa giren yeterlik (iktidar) fiilinin olumlusu bil-, olumsuzu u- fiili ile yapilir. Bugunkiinden I farkll durumu olurnlu ve olumsuzda -a/+ yerine daha ~ok -r/-i ve seyrek olarak -u/-ii zarf-fiilinin kullanllmasldir: bagar-i biliir-se?, sakla-yrt bile mi? bapr-r-rnayn, bul-r-mazan, alda-yr-maz $ibi. Giir- tasvir fiili, esas fiilin anlamlna "siirekli bir gayret" inceliki katar: igle-yii g6r-, 6gi;tle-yii giir-, gekin-i gor KO-, bir iyin yaplllp bitirilmig olinasinl giisterir: ~iinzlegi ort-e kodr v.b. Yat-, yoru- tasvir fiilleri siireklilik gosterirler: diiril-iib j yatur, boyan-rlb yatur; yi-r yorur; get-e yorur Uzaklaqma gosteren I- tasvir fiili vir- fiili ile birletmig- I fir: viribidi (=gonderdi), viribiyeliirn v.b. -r, -ur/-ur 01-, bir olu~ 'i7e kllrgin aligkanlik haline geldi- 1 gini gosterir: taqla-r olur, bisle-mez oldl, dut-ar olursa, avla-r 1 olicak -asl/-esi 01-, niyet, karar, ihtimal ve te~ebbiis gosterir: koyup lzopnsl olursavuz; knsd id-esi olursa; suyn 1 ciik-esi olursar?z; nligr711 cerzgciline giriftlir 01-as1 olursavuz v.b. -acuk/-ecel 01-, bugb,nhu gibi niyet, istek gosterir : depecek olur~saq him-fiil (participi~trn)'ler: Fiillerin zarnana bag11 s~fat ve isim gekiheri olan isim-fiiller yalm, iyelik veya ha1 ekleri alm~g olarak ciilnle icinde bir isirn, bir slfat gibi kullanilmlglardir. Bunlar yard~mcl ciimlelere fiillik ettiklerinde, yine ana ciimlenin oznesini, nesnesini veya predikatinl niteleyen birer slfat durumuddadlrlar. Kullanrll~lari bugiinkiinden pek farkl~ deiildir. iclerinde fekimli fiil olanlarl da vardlr. Tiir olarak ge~mig zaman icin -duk/-diik, -rnl~/-mig; geni~ zaman ifin -ar/-er, -ur/-iir, -maz/-mez; gefmis ve ~imdiki zarnan i~in -an/-en; zamanda allgkanllk ve siireklilik iqin -w/-ici; gelecek zaman i~in -acak/-ecek ekleri kullanilmlgtn. -duk/-diik: olma-duk nesne, di-diig+iir) nesneler, togdug + I gun, bin-dug+ i at, rtgur-dug + umuz vakt, it-duk fleri izzet v.b. Bu isim-fiil ag-dug+um, 01-dng+m (=oldugunu), crkdug+ rn~, saz-duk + larr, di-diik + leri omeklerinde yalnlz ba- Slna birer isim durumundad~r. Iyelik ekleri ve ayr~lrna hali eki alm~g olan -duk/-diik sebep,+ca/+ce eki alrn~~ olan -duk/-diik zaman zarf~ durumundadir: gici-diig+in+den (katjindi& i~in), iv-diig{-inf den (=acelesinden dolayi), getiir-i bil-diikfce, var-duk+ca (= gittik~e) -nz~j/-rnis: giiger-nzig ekin; cihcin gor-mi$ ve i~ler srnami? kigi; 01 deliir-mij+e; go$ tutrg-rnz~+u~-dur v.b. -nr/-er, -zlr/-iir, -ma/-rnez: es-er yil; tog-ar giin; fehm ogred-iir kiji; bil-ur (=Blinl) dahl bil-mez (-cahil) kigi, sever 1- leriirniiz + den; uyl-r t- dan (=uyuyan kimseden); gbr- Inez be wr-; clyr-r+a ur- -on/-en: Bugiinden ayrilan farkll bir kullanlliq~ yoktur. -ICI/-ici: Bir olu~ ve k~liyta siireklilik veya aligkanl~k gosterir. ~rnekleri boldur: konrlk agrrln-y-lcr, eyd-ici, ylrt-rcrlar yerri, fitne kopar-ici v.b. -an/-esi: Oguz ve Klp~ak leh~elerinde yer alan bu ek, ilk defa Eski Anadolu Tiirk~esinde ortaya flkmakla bu devir icin bir yenilik sayll~r. Kesin gelecek zaman gosterir: giir-esi gbz; yi-yesi vakt; isid-esi kulagl; dahr kapumuz yok srgrn-asl; tarzkdz bilemedi nid-esifn (= ne yapacagml); yiyesi (=yiyecek, yemek) bigiirdi; 01 ele gir-esi ma'liim degiil v.b. 01- yardimc~ fiili ile: suya cok-esi olurrsam; kac-as1 olursavxz; bu agacu~ )iimi~ine iris-esi olurlsaq v.b. -acak/ecek: him-fiil olarak daha yeni kullan~lmaya bagladlglndan vakt, yir gibi belirli isimler onunde s~fat gorevi ile yer almr~tlr: dog-acak vakt; gir-ecek ve grk-acak yirlerin; korrn-acak nesne v.b. Bu isim-fiil iyelik ekleri ile isim yerini tutar: vir-eceg+ii? vir; elk-acag+~n bilmezler -drtr/ddr bildirille eki ve 01- yardlmc~ fiili alarak predikat olabilir: vnrcrcak yiri si+e 01-acak-dur; bilmeziiz ki her bir Ki~i ne id-ecek-dcir; deg-ecek olur ise7 1 ve 2. gahls telclik ve ~okluk ekleri alarak Cekimli fiil olrnaz. Zarf-fiil (ger~tndium)'ler: Eski Anadolu Tiirkqesinde, zarf gorevindeki fiil sckilleri demek olan zarf-fiillerin bir k~sini, ozellikle terciime eserlerde, ki ve kim nispet zamirleri ils baglayan yardimci ciimlelerle karqilanrnlqlar. Bununla birlikte zarf-fiiller de boldur. Baqllca turleri qunlard~r: Tarz gosterert zarf-fiiller: -u/-ii, -I/-i, -a/-e, -urak/-iirek, -ikeri, -ken. Bunlar, esas fiilin tarzlnl veya dayandlki gayeyi ~osteren zarf-fiillerdir. -a/-e, -r/-i tiirii seyrektir: agla-yu (-anlayarak) ijleyesiz; bclirlle-yii (=korkarak) turu geldi; sci istc-yii (=istemek ifin) 01 baga ugradr; utan-i krzar-r vardl; gbziimiiz gor-e heldk ol~snruz; dilkiiyi sor-a (=sormak isin) geldi; dog-e dog-e; aglaj-ll aglq-u; otla-y-urak, act-yurak; kuc-arak (=kucaklayarak); olrnii~ i-ken, fikr olur-ken Zainarz gosteren zarf-fiiller: Baal~calar~ -~nca/-inge,-in- ca/-ince, -zncak/-incek, -leak/-icek, -~cagaz/-icegez,-1cagln /-icegin, -madln/-medin, -i?zazdrrz 07, -all/-eli ve -drik/-diik isim-fiilinden geni~letilmig -drtlcca/-diikge, -dugmca/-diigince, -drrkda/-diikde, -drigrnda/-diiginde ekleri ile kurulanlard~r.

12 Bunlardan -znga/-inge, -rnca/-ince (<-grnga/-ginge), hem bugiin oldugu gibi cumledeki esas fiilin zamanlni ba~ka bir fiilin zamanlna gore ayarlayan "-dl& zaman" anlamlni hem de "bir zamandan Snce" ve "-~ncaya kadar" anlamlannx verir: ton1 eski-y-ince; ag-ub eyd-ince; birkac ur-rnca; girii varub ton gey-ince (=giyinceye kadar) eglendiim; hen gelince (=gelinceye kadar) sen kapuvl yap otur; bu mihnetden dagz k~rtarursa~ 01-ince saqa dudcz olain v.b. Bu ekin olmay-zncak, geg-incek, eri~dincegez, 01-rngagaz gibi geni~letilmi~ turleri 3e vardlr. Eski Anadolu Turk~esine has bir ek tiiru olan -leak/ -iceklte zaman gorevi d~~lnda tezlik gorevi de vardir. Bu gorev, -az/-ez ekinin ilgvesi ile daha da gii~lendirilmi$ir: ant gor-icek govliiin iirker; tavar i~den kal-lcak yimin keseler; aizl bulma-yi~cak goyle perisan olatr; esen 01-icagrz; ktydmet kop-zcagaz gelebek bigi dagila bu insdn; kapagi ap rcagaz deye ki; 01-zcagln; gbr-icegin v.b. -madrn/-medin: -u/ii ve -p'li zarf-fiillerin olumsuzudur. Bugiinku -ntadarz/-nzede~z'in yerini tutar. "-madan once vz -maks1zlnh anlamlarini verir: and ig-medin el dutrgalum; bil-medin nite diye; ravasa basla-inndrrz goqiillere liorkusz diigdi v.b. -al~/-~li (<-galr/-geli): Bugfill oldugu gibi "bir zamandan beri" anlamlyla kullanillr. Berii edati, ayrilma ve e~itlik ekleri iie genigletilebilir. Her e;erde rastlanmaz: krl-alr, ireli; id-el+den; ayrrr dipelfden, g6r-elf den berii; 51-el[+ nge (=oldiigunden beri) v.b. -duk/-diik ve -an/-ert isim-fiillerinin egitlik ve bulunma ekleri ile genisletilmig ~ekilleri de birer zaman zarf-fiilidir: bdyii-y-en+de, diig-en+de; ak-dukfda; bil-diik -t de; aqrl - dukfca; yil es-diig+ince Atrj bildiren znrf-fiiller: -p, -up/-iip ve bunun genigletilmis turleri olan -albnn/-iiberz, -zibanl/-iibelzi, -ubnnln/ -cbeninjdir. Kullanll~~lari eserden esere degiaen durulnlar gasterir. Cok defa bugiinkii -nmk/-erek zarf-fiilinin yerini tutar. -up/-iip dignda kalanlar bugiin kuilanill$tan dii$mu~tiir. ac-ltban, del-iibeiz, baglan-arban, ~ek-iibeni, kalk-ubanz v.b. Tiiretine ekleri: Yukarlda ~ekil bilgisi dolayis~yla belirtilen ekler diglnda kalan ba~llca turetme ekleri ~unlardlr : isimdelt isim, srfnt ve zarj tiireten ekler,. 1. +an/+en: Birka~ kelimede yer al~r. Giirevi kesinlik kazanmamlgtlr: er f en, ogl+an, kzz + nn 2. +gl/i ci, +ci/+ci: ~ ~ adlarl ~ veya l bir isi ~ k kanllk haline getiren isimler yapar. Dudak benzesmesine aykirillgl ile bugiinden ayrlllr: nv +el, goz + ~ i, yo[+ cr, zlan + cz, dan~s~k+n v.b. 3. +dag/+cleg: Ortakllk ve beraberlik bildirir: karln+ dug, giiviil+de~ gzrk/+giik, + cnk/+ciik, + gugaz/ + ciigez, crcgaz/ +cugez: Kii~iiltme ve sevgi gasteren jsimler tiiretir: depe+ guk, derefgiik, oglnn+crrgrnz, kuyu+cuklar; klz+gugazum, got + gcgezii?, i.j + ciigezinden v.b. 7. +rak/ + rek: S~fatlarda kar~lla~tlrma ve iistiinliik derecesi gosterir: katl+rak, ulzr+rak, y,-g+rek (-daha iyi), begenilrllis + rek 8. +st/ i- si (< +slg/ + sigl: Benzetme gosterir. dmek- leri seyrektir: ayruk + sr (xbaska), gergek +st, gokfsii (=e& rice, biikiilinu~), kurcrmfsz (isli kiil), siici (<&+.rig) (=$arap), Olu+si (=olii gibi) v.b. 9. +lrk/+lik: Isim ve s~fatlardan soyut anlamlt isimler turetir. Dudak benzesmesine uydubu yerler seyrektir: nsak +ilk (= alcak ganiilliiliik, tevaz,l), gfin +lik, tok +bk, togr~/+lik, lldzfik+liik lci/+lii (< + lzg/+ lig): isimden s~fat tiiretir. Ekin iinlijsii hep yuvarlakt~r: at+lu, agcc+lu, bag+lu, gussa+lu, tcrrliguk+lu (===dan~~~kl~) 11. +suz/ + siiz: + lu/+ lii s~fat ekinin zrt aniarnlls~dlr. Yokluk gosterir ve uyuma girmez: an+suz (=onsuz), bilii+ suz (=bilgisiz), zlanfsuz, tapun+suz, yazuk+suz 12. Metinlerde seyrek olarak +a~/+e~, +ak/+ek, +az/+ez, +crl/i cil, +sul/+siil gibi eklerle tiiretilmi~ isim ve slfatlara da rastlanlr: boz+ag (=boza bakan renk), yol+ak (=patika), yol+akgz (-- ~olcu), gag+ ez (=yepmi$), tav~anfczl, ba1rkfc:l; yohfsul Fiilden isirn tiireten ekler: 1. -mak/-mek, -ma/-me, -m, -ak/-ek, -amfl~/-eme~, -n, -g, -ag/-ec, -zcl/-ici, -gag/-geg ekle'i b~lgunkiinden farkslzdlr , -z~/-i~: Hareket ve olu~ bildiren veya bundan kalipla~mi~ isimler turetir. Ekin unliisii hep diizdiir: bil-is (=muharebe), gel-is, gor-ig (=gorugme, miiaavere), in-is, krr-is (-k~ma, sava~), sag-zg (=sayl, hesap), ur-'s (=kavga, sava~), yok-lg (=yoku5) 3. -gu/-gii: Alet adlar~ ile somut ve soyut isimler tiiretir. Ek hep yuvarlaktlr: cal-gu, kay-gu, sev-gut yan-gu (=yank~), yiy-gii (=yiyecek), olte-gii (=inatgi), uy-ku (<udr-ku) 4. -u/-u (<-rg/-ig): Ce~itli anlamda isimler tiireten bir ektir: bil-ii (=bilgi), sev-ii (=sevgi), tap-u (=himet), ayr-u, urn-u (-urnit), yap-u 5. -I<, -uk/-iik: Pasif anlam11 somut ve soyut sifat ve isimler tiiretmi~tir: ag-trk, art-ark, beze-k, del-iik, otla-k, kon- "k. A'dyn-iik (=~anlk), tflnlf-rlk (--mii$avere), sar-uk 6. -t, -ut/-iit: Yer ve vasrta bildiren isimler tiiretmigtir: ayr-rt (=kav~ak), bin-it (-binek hay van^), q-ut (-a~ilacak ye'), ic-it (-kilecek Sey), yiikle-t (=yiik ha~vanl), 6g-iit 4. + ga/+ce, + ca/+ce: E~itlik hali ekidir. Ka11pla~- 7. -gun/-giin: Daha ~ok tek heceli fiillerden pasif anma yolu ile bazl isimler tgretmiatir: B ~ ~ ~ t K ~ ~ - ~ ~ lam11 ~ ~ slfatlar, +. 1.e seyrek ~ olarak ~ isimler turetir: ar-gun (=yora+ca Coban; Klsrr+ga Yirlge Oguz itnrengesi v.b, ilgili 'ulmu?), FOP-~L~~, kac-glm (~firar), sl?1-gun (=kir~lml~), tzltyerlerde gosterildiki iizere ard+lncn, Bg.+ince, knn+ga, fizln (=esir), Zlr-gUn (mvurgun, yagma), tq-kun v.b. yol+~nca gibi ~ekiller artik zarflagrnl$ir. 8. -gzrg/-giic: ijrnekleri seyrektir: alda-gug (-aldatict), 5. +gak/+gek, +cak/+cek (<+fa ok). lsimlerden gatla-gu~ (-~atal, at all^), yiiz-giig (=yiizge$) v.b. kii~iiltme isimleri tiiretir: topz+gak (=topuk~uk), yalznfcak 9. -dl/-di: Donu~liiliik tabanlarlndan b~igiin -tr/-ti eki ile (-~lplak), kuzrfcagl, deli+cek (-kii~iik delik), tavu+cuk- tiiretiken isimlere denk isimler turetir: akzn-dl (=aklntl), larl Kal~pla~ma yolu ile s~fat ve zarflar da yapmlgtlr: f~~ln-dz, yun-dl, szn-dr (omakas), kmr-dz (=gicirt~) gok+cek (===giizel), yiynitceklik (zhafiflik), tiz+cek (=$abucak). isirnden fiil tiireten ekler: 1. + a-/+e-, +la-/+le-, +at-/+el-, -+I-. -t zk-/ik-, tar-/ + er-, +rga-/+rge-, +a-/ 1

13 ' f se- ekleri bugunkunden farkl~ degildir: klr+a- (cihtiyarlamak), il+e-t-, bav+la- (=ezan okumak, garki soylemek), beliq +le- (E-korkmak), alfal- (= klzarmak), bu? + al-, 07 +al- (=iyilegmek), koca + 1- (=ihtiyarlamak), gicfik- (xgecikmek), ye$-1-er-, esfirge-, su+sa- (--susamak) v.b. 2. S da-/ +de-: al+da- (= aldatmak), bag + da- (=g+ rqte sarma takmak), iin+de- (=~ag~rmak, seslenmek), g1zr-t da- (= v~zlldamak) v.b. 3. +I-/+i-, fu-/+ii-: barkfi- (=par~ldamak), berk +i-, berkfi-t- (= berkleptirmek), darfi- (= yagma etmek), bayfz- (=zenginlegmek), yalab + r- (parlamak), kakfr- (--klmak) v.b. Fiilden fiil tiireten ekler: -n-, -1- doniigluluk ve edilgenlik, -j- igdeglik, -t yaptlrma ve -1-/-i-, -I&-/-ik- ekleri bugiinku gibidir. Yalnlz, kokle bu ekleri birbirine bailayan baglantl iinliileri duzdur. Bunlarln uyuma girdikleri yerler pek seyrektir: arr-n-dl, bul-~n-maz, beze-n-iir, biiri-n-di, gor-in-e; biik-il-mij, og-il-se; gor-ij-di/er, sor-y-dugunz; okr-t-mz~; siir-i-, toz-1-; kay-ik- (=kaymak), gez-ik- (=gezinmek), dursk- (=duraklamak) -t- eki bugunkunden farkll olarak iki unlu araslnda -d-'ye donii~mugtur: nk-id-nlum, sap-rd-ur, oyna-d-up, rlza-d-up v.b. -ma- olumsuzluk, -ar-/-er-, -dar-/-der- ettirgenlik ve -ykuwetlendirrne ekleri de aynen bugun olduiu gibidir: eyleme-seq, srna-ma-mr~; kop-ar-, gon-der- -ur-/-iir-, -dur-/-diir- yaptlrma ekleri bugiinkunden fark- 11 olarak hep yuvarlaktlr. Kullanll~g~ yaygmdlr: ig-iir-, ir-iir- (nerigtirmek), pipiir-, gey-iir, yit-iir- (-erigtirmek) art-, gey-, ir-, tat-, siz- (zsezmek), ort- gibi fiillerin yaptirma gekilleri bugiin -t~r-/-tir-, -dlr-/-dir- ekleri ile kuruldu&~ halde, Eski Anadolu Turk~esinde -ur-/iir- ekleri ile yap~lmaktadir : gey-ur- Bugun arhk goriilmeyen -gur-/-giir- ve -2- yaptirma ekleri, Eski Anadolu Tiirk~esinde de belirli birkaq kelimede goze Garpar: ir-giir-di, dir-giir-iirler, tur-gur-alar, em-z-iir-, ut-uz-d~ (=yenildi), tiit-iiz-iib/diit-iiz-iib (=tutturup) 11. Osmanllca, Turk yazl dilinin XVI. yiizylldan XX. yuzyll baglna, Mill2 Edebiyat donemine kadar suregelen devresine verilen ad. Turk edebiyatlnln XVI - XIX. yiizylllar araslndaki devresi niteligi bak~mlndan "klasik devir" olarak kabul edildiki i~in, bu devrenin yazl dili de klasik Osmanllca vasflnl taglr. Osmanl~canln, daha sonraki edebi geligmelere ve yazl dili anlayl~lna gore az ~ok degiaiklik gosteren r ylllar~ araslndaki devresi, kendi arasrnda Tanzimat devri Osmanllcas~, Servet-i Fiinun ve Fecr-i Ati devirleri Osmanllcasl gibi alt bolumlere ayrllabilir. XVI - XIX. yiizylllar arasl, edebi dilde yeni bir merhale ve Eski Anadolu Turk~esinden kesin slnlrlarla ayr~lmlp bir donemdir. XV. yuzyllln 2. yarlslnda bir gecig devri vasfl tapyan ve Turk~enin aleyhine dokru yo1 almaya baalayan yazl dili, saray ve aydlnlar toplulugunda koyu bir OsmanlifslSm sisteminin yer almas~, Arap, Fars dillerinin Turk diline iglemesi, Tiirkwnin yetersiz say~larak hor goriilmeye baglamax gibi sebeplerle, 50 y11 icinde bu gefig devrinin gerektirdigi ikili ozelliklerden slyr~larak ve yeni edebi geligmetere paralel olarak butunuyle klasik bir yazl dili yaplsina biiriiomiigtiir. XVI. yiizy~l Osmanli imparatorlugu'nun yiikselig devridir. ~rnparatorlugun sln~rlarlnl genigleten asker1 ba~ar~lara, iktisadi geligmelere ve Osmanll hukiimdarlarinin Dogu ve Batl'nln diinya siyasetinde hlkim duruma ge~melerine paralel olarak Anadolu ve Rumeli'nin buyiik gehirlerinde, Bagdad, Diyarbaklr, Konya, Kastamonu, Bursa, Edirne, Yenice-i Vardar, uskiip gibi eski kultur merkezlerinde yeni canlanmaldr ve buyilk gelisrneler gorulmu~tur. Anadolu ve Rumeli'nin cegitli merkezlerinde birqok gair, yazar, mutercim ve bilim adami yetigmiptir. Ancak, bilim ve sanat hayatindaki bu genip ~ap11 gelismenin as11 merkezi ve en buyiik faaliyet alanl, imparatorlugun da rnerkezi olan Istanbul 01- muhtur. Hiikumdar~n, vezirlerin ve biiyiik hiikiimet ricalinin saraylarl, konaklarl gairlerin bulugma yeri haline gelmigtir. Bunun dlplnda, ticaretle ugragan piir ve kalem erbabml!~ diikklnlarl, bahseleri, bazl tekkeler, zengin ve niifuzlu kimselerin konaklar~, evleri de ~airlerin toplantl yeri olmugtur. ~stanbul'un mephur kahvehaneleri edebi mahfiller halini almiqtir. ~nl~aratorlu~un her yan~ndan gelen gairler buralarda bulugmaya baglamtglard~r. Bunlar aras~nda ilmiye meslegine inensup olanlar, devlet memurlarl, tlmar sahipleri, gemi kaptanlan, zenginler, kii~iik ticaretle ugrapanlar, zanaat erbabl, dervi~ler gibi toplumun her kesiminden gelen kimseler vard~r. Hukiimdarlara, iimeraya, zenginlere kasideler sunarak, onlarla ilgili olaylara tarih dupurerek, ald~klarl caizelerle gesinenler yahut bu yolla mevki sahibi olmak isteyenler de vard~. En uzak slnlr kasaba ve gehirlerine varlncaya kadar ilk okullar~n as~lrnl~, tekke ve medreselerin kurulmu~ olma- SI, yazl dilinin slnlrlarlnln ve yayilma alanlnln genigle - mesinde ayrica rol oynamlgtlr. Imparatorluiun Rumeli gehirlerine sarf ettigi gayret bu yiizyllda Rumeli'de birqok gair ve edibin yeti~mesini saglamakla kalmam~g, Osmanllca ile Rumca, Sirpsa ve Bulgarca araslnda karp~llkll etkilerin doimas~na yo1 acmiptlr. Bilim ve sanat hayatmdaki bu buyiik geli5me Osrnanllcanin etki alanrn~ daha da genigletmi~, Dogu Anadolu'nun ve Irak-1 Arab'm Osmanl~ hhkimiyetine girmesinden once Azeri Tiirk~esini kullanan ~airler, istanbul saraymm manevi nufuzu alt~na girerek Osmanlica yazmaya baglamlglardir. imparatorlu&m bir parcasi olan Ktr~m'da da Osmanll kiiltiiriinun gudendigi, Dogu Turk~esi yerine edebi dil olarak Osmanllcanln yerlegmeye bagladli~ gorulur. Biitiin bu geli~melerle klasik Turk edebiyat~ XVI. yuzy~lda artlk kurulug devrini kapatarak sanat baklm~ndan eq yiiksek noktas~na ulagmi~ olduiu halde, yazl dili, i~ ve dlg yaplsl bakimlndan buyiik deiisiklikler ge~irerek a$r, akdal~ bir yaplya burui~mu~tur. Daha onceki yuzylllarln eserlerinde yer alan Turkqe kelimeler kaba ve ahenksiz bulunarak terk edilmig, yerlerine aruz vezninin kahplarma uygunlugu da hesaba katllarak bunlarrn Arapqa ve Fars~alarl getirilmigtir. Hemen bir j~iizyil icinde, dile sokulmu~ olan bu yabanc~ kelinielerin sayrs~ndaki hrz11 artrg, edebi dili Ara~a, Fars~a ve Tiirk~enin kar~pmaslndan olugmug karma bir dil durumun? getirmigtir. Arapca ve Fars~anin Turk~e iizerindeki bu yogun etkisi yaln~z kelime hazinesinde kalmamlg, bu kelimelerle hirlikte dile ad~m adlm gramer kurallarl ve ekleri de yerlegmiptir. Btiylece, Eski Anadolu Turk~esinin dilin ic; yaplslndaki izleri silinmig, yeni gramer ~ekillerinin hlkimiyeti tamamlanm~gtlr. Yabanc~ kelime ve kurallarla kurulmug ~egitli isim ve slfat tamlamalari ile bunlarln zincirleme gekilleri dilde son slnlrlna ulagm~ptir. Ifade ve iislfip bakim~ndan eski $air ve ediplerin sade, kulfetsiz iislfiplar~na kar~l slk s~k edebi sanatlara bas vurulmugtur. Tiirk~eyi klasik fran cdebiyatl nlodellerine gore diizene sokmak isteyen $air

14 ve edipler ifin bu degisme biiyiik bir kazan~ saydmlgtlr. Yazlyl siisleme ve sanat gosterme tutkusunun dogurdugu ~eaitli kelime oyunlar~ yiiziinden dil, ialenip guzellegtirilmig olmaslna ragmen, anlam] sekle kurban eden bir aglrllga ve suniliie biiriinmiigtiir. Bu yiizy~lda kiasik yazl diii boyle bir gekillenmeden ge- ~erek yo1 allrken konu~ma dili yine Eski Anadolu Tiirk~esinin normal tarihi seyrini izlemigtir. Halkln zevkine hitap eden edebi, tarihi ve dini eserler sade ve anlag~llr bir dille yazllm~gtlr. Tekke edebiyatl da sade Tiirk~eyi benimsemigtir. Boylece, XVI. yuzyllda divan edebiyati uriinleri ile halk ve tekke edebiyatl iiriinleri araslnda dil baklmlndan biiyuk ayr~l~klar dojjmugtur. Yazl dili ile konugma dili artlk kesin slnlrlarla biribirinden aynldlgl i~in Osmanllca, yaz~lan fakat konugulmayan bir dil durumuna gelmistir. Osmanll yazl dilinin bu durumu XVII - XIX. yiizylllar araslnda da gittikfe yo~unla~an bir tempo ile devam etmiatir. Nazlm dili: XVI. yiizyilda Osmanllcanin nazlm dili fok iglenmig ve hayli eser verilmigtir. Kaside ve gazel tarzinda Zati, Hayali, Fuzuli ve Baki devrin en buyiik vahsiyetleridir. Bunlarin ~iirleri nazlm dilinin geligmesinde baghbaglna bir merhale saylllr. Klasik Osmanlica, Baki'nin ~iirleri ile iistun bir olgunluk derecesine erigmigtir. Hayreti, 1shak Celebi, Bursall Rahmi, Emri, Ubeydi, Muezzin Hiidayi, Nev'i gibi gairler de bu yiizyllda Osmanli giir dilinin kaside ve gazel tiiriinu ba~arl ile temsil etmig olan ~ahsiyetlerdir. Bu temsil gorevini Bursall Cenani ve Seliki muhammes ve miiseddesleri, Sunni ve Kara Fazll rubaileri; Saati, Sohreti, Riyazi ve At8 hicivleri; Sagari Sami ve Gazali (Deli Birader) hezelleri, Muammayi, Enveri, Furuzi, Fehmi, Visali, Rumuzt, Klnallzade Ali Celebi muammalarl ile yapmlgtir. Hamdi'nin Y~tsuf ve Zeliha'sl ile Fuzuli'nin Leyld ve Mecnun'u, dil ve sanat degeii bak~mindan mesnevi alaninda ka- Ieme al~nmig oteki eserleri golgede birakacak bir iistiinluktedir. Miri'nin Mihr ii mii~teri terciimesi ile Kara Fazll'nin Giil ii biilbiil, Fikri'nin Ebkdr-z efkdr, Behram ii Ziihre; Tagllcall Yahya Bey'in Jalz u geda, Gencine-i raz, Yusuf ve Zeliha, Kitab-r usul, Giil~en-i envar gibi mesnevileri de bu yiizyll Osmanl~casinln onde gelen eserlerindendir. Bunlara yine mesnevi tarzinda yazllrnlg daha bir~ok din! sofiyane eserlerle ~ehrengizleri de ekleyebiliriz. Hadidi'nin Osmanll tarihi, Futuhi'nin E~zisii'l-guzar'~, Mahremi'nin Sehname'si, Nigari (Haydar Reis)'nin Cerbe fetihnamesi, Muradi'nin Gazavat-1 Hayreddin Pa~a'sl v.b. yine mesnevi tarzlnda yazllm~s tarih eserleri araslnda yer allr. Ancak, bu manzum tarihlerde dil, oteki manzum eserlerden oldukfa farklldu. Kisa vezinlerle ve sade bir dille kaleme al~nrnlglard~r. XVII. yiizyllda klasik giir dilinin ~e~itli alanlardaki temsilcileri, Nef'i bagta gelmek iizere Nadir!, Kafzade Faizi, Enveri, Nev'tzade Atai, Seyhiilislbm Yahya, Cevri, Naili gibi ~ahsiyetlerdir. Nef'i, Osmanllcayl kullanmaktaki ustun bqarls~ ile bu yiizyllda yalniz kaside alanlnln degil, Osman- 11 nazlm dilinin de en guflii sanatkc1 vasfinl kazanmlgtlr. Devrindeki islbmi kiiltiiriin biiyuk temsilcilerinden olan Nadir$ dil ve ifade baklmlndan Baki'yi Nef'i'ye baglayanlardand~r. XVIII. yiizyllda nazlm dili bak~mlndan slraslyla Nedim'i, Seyh Galib'i, Koca Rag~p Pa~a'yl, Havai, Abdiilbaki, Arif, Sami, Belig, Celebizade Aslm ve Enderunlu Fazil'l sayabiliriz. Nedim, siir dilini kallplagm~g mazmunlardan kur- tararak maddi ve yerli hayatl terenniim eden bir ruh ve soyleyig canlll~glna kavu~turmugtur. Klasik giir dilinin XIX. ylizyll temsilcileri araslnda 8n slrayl izzet Molla, Pertev Paga, Yenigehirli Avni, Leskoff.alt Galib, Hersekli Arif Hikmet gibi gahsiyetler alir. XVI - XIX. yiizylllar araslndaki nazlm dili Osmanl~canln biitiin ozelliklerini tag~makla birlikte, iislfip baklm~ndan secili nesir derecesinde bir ajjlrllk ve karlglkllk gostermez. Nesir dili: XV. yiizyllln 2. yarlslnda Sinan Paga ile edebi bir kilijja girmi~ olan nesir dili, XVI. yiizyllda daha suslii, daha sanatll ve daha ai~r bir gekil alml~tir. Seci dup kiinlujjii, munailerin Arap ve Acem edebiyatlna derinlemesine vukuf merakl, Arap~a ve Fars~adan yapllan terciimelerde asllna sad~k kalmanln getirdiii ifade ve sentaks bozukluklarl yuziinden iisldptaki tabiilik khybolmug, en basit fikirler kar~~ik benzetmelerle anlatllrn~gtlr. Sekle gosterilen bu aslrl itina dolaylslyla as11 konu ikinci plana itilmigtir. Acem modellerinin abartmall bir taklidinden dogan bu sa- natll dil, aglrllglnl naz~mdan ~ ok nesirde gostermigtir. Fuzuli'nin Hadikatii's-sueda'sl, Lhmii'nin Hiis11 ii dil'i, Miinazara-i Bahar ii rita'sl, Ali Celebi'nin Humayunname terciinzesi, Kemal Pagazade'nin Tarih-t dl-i Qsman'l, Celblzade Mustafa Celebi'nin Tabakatii'l-memalik'i, Hoca Sadeddin'in Tncii'-t-tevarih'i, Ali'nin Kiir~hii'l-ahbar'l, Heft meclis ve N~lsretnanze ad11 fetihnameleri, Feridun Bey'in Miin~eatii'sseldtin'i v.b. bu yiizyilin aglr ve sanatll nesir dili ile yazllmq olan eserlerdir. Hal terciimeleri arasinda Edirileli Mecdi'nin, Ta~kGpriizade'den ~evirdigi Sakayzk-1 Nu'maniyye tercumesi ile L%- n~ii'nin Nejnkat-1 Cam? terciimesi edebiyat tarihi niteliiindedir. Suara tezkireleri arasinda Sehi'nin Hqt behkt'i, Aglk Celebi ve Hasan Celebi tezkireleri de Osmanllcanln aglr dil ornekleridir. XVII. yiizyildaki sanath nesrin temsilcileri Veysl, Nergist ve Ok~uzade Mehmed Sahi'dir. Nesir dili, Veysi'nin Siyer-i Veysi, Habname, Vak~aname, Nergisi'nin be$ kitaptan olugan Harnse-i Nergisi ad11 eseri ve Okfuzade'nin Miin- seat mecmuasl halindeki yazllarl ile fok defa aydlnlarln ve yazarlarln bile anlayamayacajjl 6l~iide aglrlagmlgtlr. Pe~evi tarihi, Kara~elebizade'nin yine tarihi nitelikteki Ravzatii'l-ebmr ve Siileyrnanlzame'si, Ko~u Bey'in Risale'si. Kbtip Celebi'nin Osmanll tarihi ile ilgili Fezleke'si, deniz savaglarln~ ele alan Tuhfetu'l-kibar fi esfarii'l-bihar'l, cograft nitelikteki Cihan-lziima'sl XVII. yiizy~lln normal nesir iiriinleridir. Bunlara Kafzade Faizi'nin Zabdetu'l-es'ar, Nev'i-zade Atai'nin Zeyl-i ~akayzk gibi tezkireleri de eklenir. XVIII. yiizyrlda nesir dilinin tarih alanl Naima tarihi, Ragid tarihi, Aslm tarihi, Semdanizade Suleyman Efendi'nin Muriii'-t-tevarih; tezkirecilik alanl Salim tezkiresi, Saklp D6- de'nin fok aglr dilli Sefine-i Mevleviye gibi eserleri ile temsil edilmigtir. XVIII. yiizyl11 XIX. yiizylla baglayan dewe ile XX. yiizy~lda Miitercim Asrm'm, kisaca Burhan-z katt' ve Knmusii'l-muhit terciimeleri diye adlandlr~lan sozliikleri ile Sanizade tarihi, Abdurrahman Sami Pasa'nin fjrsa-ji Sami gibi eserleri yer allr. Bunlardan inga-yz Sarni, Vesi miingeatlnln hafiffe yenilegtirilmig bir devamlndan ibarettir. XVI - XIX. yiizylllar araslnda, 1dhm kiilturiiniin. yiiksek bir seviycye ulaamaslndan dogan agdah yazt ve sanatt~ nesir diigkiinliigii, yiiksek aydu ziimre araslnda sade

15 yazllrnlg olan eserleri kiiciimsetrnig, yazarlar~n Arap ve Acem edebiyatlndaki aczine deli1 sayllrn~gtlr. Bununla birlikte, biiyiik ~apta bir eseri bagtan sona boyle sanatll ve siislii bir iislhpla yazabilmenin getirdigi giiqliik dolaylslyla, uzun ve hacimli kitaplarda daha cok mukaddimeler (= girig boliimleri) a&r iislopla yazllmlg, sonraki boliimler i~in daha sade bir dil tercih edilmigtir. Sonuc olarak sanatksrlar, ustallk gostermek istedikleri zaman bu yapma dile, ogretmek ve yararll olmak istedikleri zaman da acik dile bag vurmuglardlr. Nitekim Baki'nin mensur eserlerinde sade, zarif ve kiilfetsiz bir iislbp goze Garpar. Klasik Osmanllcanln hhkim oldugu aslrlarda ortaya konmug edebi, tarihi, dini ve ahlhki nitelikteki pek cok eser de sanatslz, secisiz, agk bir dille kaleme allnmlgtlr. Devletin ic yazlgmalarlndaki, emirname ve kanunnamelerindeki dil de agk ve sade saylllr. 0rnek olarak, XVI. yiizylldan LLmii Celebi'nin Molla Cami'den aktardlijl Nejehatii'l-iins terciimesini gosterebiliriz. XVII. yiizyllda Evliya Celebi'nin Seyahatnarne'si de sade ve tabiidir. OslQbu can11 ve sevimlidir. XVIII. yiizy~lda bunlara Ahmed Resmi' nin, Yirmisekiz Celebi Mehmed'in ve Diirri'nin Seyahatnnrne'leri, XIX. yiizy~lda Feraizcizade Mehmed Said'in Giilsen-i maarif'i eklenebilir. Tanzimat devri ( )'nin onemle iizerinde durdujju konulardan biri de Osmanll yazl dilinin sadelegtirilmesidir. Tanzimat hareketi bir yonii ile bir halka inig hareketi oldugu icin, edebiyatta halkln anlayabilecegi dil iizerinde durulmasr tabii idi. Bat1 hayatlna yonelmig olan imparatorlukta, dii~iince hayatlnln ilerlemesi ve milli egitimin yay~lmasr, ancak anlam1 soyleyi~e kurban etmeyen sade bir dil kullanllmasr ile gerceklegebilecekti. Ahmed Midhat Efendi bqta olmak iizere Sinasi, Muallim Naci, Ahmed Cevdet Paga gibi gahsiyetler sade iisltiplu yazllarl ile bu diigiincenin uygulanmas~nda onciiliik etmiglerdir. Ancak, Namlk Kemal, Ziya Paga ve Abdiilhak Hhmid gibi edebi gahsiyetlerin temsil ettigi ve "miizeyyen iislqp" diye adlandlrllan siislii, bir dilden kurtulmak yine de miimkiin olamam~gtlr. Tanzimattan beri bize orneklik etmig olan Franslz edebiyatlnl yaklndan tanlyan Servet-i Fiintln devri yazarlarl ise bu edebiyatln verilerini ornek tutarak, duygu ve diigiincelerini biitiin incelik ve derinligi ile aksettirebilecek hiinerli bir dil ve iislhba ihtiya~ duymuglardlr. Bunu ger~eklegtirebilmek icin de sozliiklerden qkardlklarl terk edilmig eski kelimelerden yararlanmlglar; bunlardan yeni tiiretmeler, yeni isim ve slfat tamlamalarl yapmlglardlr. Boylece, Arapca ve Farsea kelimelerle kurallar yeni bir klllkta ortaya gkmlg, zaman zaman ciirnle duzeninde de degigiklikler yapllmlgtlr. Al~gllmamlg yabancl kelimelerin ~oklugu ve iisltiba gosterilen bu beiyibk ozenti dolaylslyla, Edebiyat-t Cedide devrinde dil iyiden iyiye aglrlagn~lgtlr. 0 kadar ki bu gidige kargl elkanlar, onu "anlagllmaz dil" diye vaslflandlrmlglardlr. Bu yiizydln nesir ve nazlm dilindeki ba~llca temsilcileri Tevfik Fikret, Cenab Sehabeddin, Ahmed Hagim ve Halid Ziya'dlr. Hiiseyin Cahid, Ahmed Hikmet gibi yazarlar daha sade bir dil kullanmlglard~r. Ahmed Midhat, Semseddin Sami, Necib Aslm, Mehmed Celhl ve Tepedelenlizade KLmil, Fuad Koseraif gibi yazarlann tasfiyecilige varan direnmelerine ve dilde kendilerine yeni bir yo1 ~izmig olmalarlna ragmen, Osmanl~ca, aglrllk ve sadelik baklmlndan az cok degi- Sen dalgalanmalarla 1911'de "Yeni Lisan" hareketinin bagladlkl Milli Edebiyat donemine kadar devam etmigtir. Dil yaprsl: Osmanlica, bugiinkii Tiirksenin gramer yaglandan, Ara~a vo Fars~a kelimelerin $oklugu, bu dillere ait gramer kurallar~nln ve tamlamalarln yogunlugu ile ayrllmlgtlr. Tiirkce kelime ve ekler baklmlndan klsmen Eski Anadolu Tiirkcesi ile birlegir. Fakat esas itibarlyla bugiinkii Tiirkceye uzanan yeni gekiller hhkim olmugtur. Ayrlca, yabancl kelimeler yer yer Turkeenin ses kallplarlna uydurulmuatur. Osrnanl~caj~a Arap ve Fars dillerinden geeme bagllca ozellikler ~unlardlr : Arap~adan gegrne ozellikler: SByZeyij ve imz2 1. jki dilin tel2ffuz sistemlerindeki ayrlllk dolaylslyla, Arapcanm A, C, j, 2 ve 1; iinsiizleri Tiirkeenin s, Iz, z, z-d, z seslerine cevrilmi~tir. "Ayn" ve "hamze" ile kar~llanan iinsiizler kelime ba~lnda soylenigten diigmiig, kelime icinde kesme ~eklinde soylenmig veya bir uzun iinliiye doniigmiigtiir: eser, omiir, te'sir, san'nt, rna'guk/masuk Kelime sonunda da bazan kesme gibi soylenmig, ~ ok defa da diigmiigtiir: c&mi'/can~i, ntertje "sat" ( ) ve "tl" ( L. ) iinsiizleri s ve t ile kargllanmlg; Arap~an~n Tiirkceye gore ~ ok geride bogumlanan "kaf" ( j Iiinsiizii art damak k'sma (= k), "gayin" ( )'I da art damak g'slna (= g) qevrilmigtir. 2. Arapp kelimelerdeki uzunlu klsa11 olmak iizere iip ten ibaret olan a, I, u (a, t, ti) iinliileri, Tiirkcede dilin ses yapls~na uygun olarak sekize ~lkar~lmlgtlr. Arapcanm klsa a's1 Tiirkcede a, e; klsa ~t'su u, u, o, 6 ve klsa i'si de I, i gekline sokulmugtur. Bu seslerin a, o, u ve r geklinde kaltn olarak devaml, kelime ieinde kallnllgl devam ettirici seslerin ve fonetik sartlarm varligma bag11 olmugtur. Bircok kelimedeki uzun iinliiler klsalmlsttir: nzachtil>mechul, mujrad > rniijret, Usmcin > Osntnn, rcizi > razz, kitdb / kitap gibf. 3. A~apcanm kelime ve hece sonundaki b, c, d iinsiizleri Turk~ede p, c, t'ye doniigmiigtiir. 4. Arap~anm kurallarlna gore Arapcada bulunmayan yeni kelimeler tiiretilmig, bazl kelimeler Arap~adakinden farkll anlamlarla kullanilml~tlr. 5. Yavda uzun iinliilerin gosterilip gijsterilmemesi bak~mlndan Arap~adaki ol~iilere uyulmugtur. Klige halindeki uzun iinliiler yaz~lmaml~tlr : mektiib ( ~$1;; ), rahmdn (rahm(a)n: j-s~ ), lakin (l(a)kin: ) 6. ikiz iinsiiz tek harfle belli edilmig veya iizerine ~edde i~areti konmuatur: red (d) ( 2 ) 7. Bazl Arap~a kelimelerin sonunda "klsa elif" (elif-i maksfire) denen ve a gibi okunan bir y (i) vardlr: ddva (a%' vi: (533) 8. Osmanlicada kelime baginda bulunan iistunlu ve esreli hernze igaretlerinin hepsi atllarak sadece elif kalmlgur: &\ 1 dl-1 Keliine icindeki hemze igaretleri usuliine gore devaln ettirilmigtir : dd'ire ( ) Bunlarln y'ye ~evrildigi yerler de vardlr : fa'ide > fayda ( b.l* ) Kelime sonunda uzun iinliilerden sonra gelen hemze igaretleri bazan atllmlgtlr : ejyd' > ejyd, bin2 > binci Arapca kelimelerin yapzsz: Arapca, yap1 baklmlndan biikiimlu (flexionelle) diller grupuna girer. Bu ozelligi dolaylslyla, kelime tiiretimi, kokiin asli sesleri sabit kalmak iizere belirli kallplara uyan birtaklm k~rllmalarla yaplllr. Dilin tagldlgl iinsiiz saylsrna gore ii~lii (siilbsi), dortlii (rubai), be$li (humasi) kokler diye adlandlrllan degigmez kokleri vardu. Dortlii ve betjli koklerin saylsl ~ok azdlr. Dile as11 hfikim

16 olan ii~lii koklerdir: ktb, 'alm, ~ dk Bu yalin ii~ harfli kokler, ge~mig zamanln 3. ahi is teklik ~ekiminde ortaya pkar: ketebe (=yazdi), 'aleme (=bildi) Bu u~lu koklere, bilinen kaliplara uygun ses ilbveleri yapilarak yeni kelimeler turetilir. Kokler sabit ve uygulanan kaliplar belli oldugu i~in her kokten buyiik bir kelime ailesi dogar. Arap~a kelimelerdeki kok harflerine "asli harfler" (hu- Af-I asliye), bu koklerden yeni kelimeler yapilirken eklenen harflere de "zait harfler" (hurfif-i ziybde) denir. Zait harflers~nlrlldir: hemze (I), elzf (I), t (a) s (d), I (J), uc (f), n (a), ~i O), h (A), y (6). Bir kelime ailesinin asli harfleri aynl, zait harfleri degigiktir. Farkll kelime ailelerine ge~erken, asli harfler degigir, zait harfler sabit kallr. Boylece, butun kelime ailelerinde aynl tiirden kelimeler aynl ses kallplarl ile yapllml~ olur. Zait harfler ilbvesi ve kok klrllmas~ yolu ile yeni kelimeler tiiretmeye yarayan belirli Sekil yaplslndaki ses kallplarlna "vezin" ad1 verilir. Buna gore her Arapca kelimenin bir vezni vardlr. Biitun vezinler temelde fi'l kelimesinin fa'ale u~uzlii k6kune dayanlr. Dortlii kokiin vezni fa'lele, begli kokiin vezni fa'lelel'dir. Bunlardan fd'il, tef'il, tefd'iil, istif'dl gibi yeni vezinler dogar ve yapllan kelimeler bu vezinlere uydurulur. Ancak, koklerdeki asli harfler araslnda "hemze" ( ) ve "degi~tirme harfleri" (harf-i illet) denilen &, harfleri veya "sedde" olursa, vezinler ufak tefek degiamelere ugrar. Tef'il yerine tef'ile, if'dl yerine if'dle ~~inde "hemze", "harf-i illet" veya "$edden bulunmayan koklere "sblim" denir. Sblim kelimelerde vezin kaymas~ olmaz. Arapga kelimelerin tiirleri: Osmanllcaya girmi~ Arapca kelimelerin hepsi isim tiirundendir. Bunlar ya aslen isimdirler (ism-i cilmid) yahut da fiilden tureme (mugtak) isimlerdir. Bagllcalarl ~unlardir: Mastar, ism-i fbil, ism-i mef'ul, sifat-i mugebbehe, miibalbga-i fbil, ism-i tafdil, ism-i tasgir, ism-i mensqb, ism-i zaman, ism-i mekbn, ism-i biet. Mastar: Osmanlicada Arap~a fiil kullanllmadlgl icin tu- ~emig kelimeler mastar ~ekilleri ile gosterilir. Hareket isimleri olan mastarlar, Turk~enin fiilden -mak/-mek, -ma/-me, -IS/-is,-us/-iis ekleri ile yapllmlg isimlerine kargllk olurlar. Tiireme isimler mastarlara klyasla anlatlllr. Mastarlar ya "semai" diye adlandlrllan ve bir kurala bag11 olmayan, igitmeye dayanan mastarlardir yahut da bir kurali bulunan mastarlard~r. Mastarlarln bir hareket ismi olarak ism-i fbil ve ism-i mef'ullerle baglantisi yakmdlr. Ism-i fail bir hareketi yapanl gosterir. Turk~edeki aktif fiili genig zaman isimfiilini kargllar. ism-i mef'ul ise yapilan i~i gosterir; pasif fiilli genig zaman ism-i fbili ile kar~ilanlr : okunzak, oku-yan, okun-an Siilasi, semai mastarlar, ism-i fciilleri ve ism-i nzef'ulleri : Bu gruptaki mastarlarln epey vezni vardir. Ba~llcalarl gunlardtr: 1. fa'l : emr, vasl, zevk. 2. fi'l : ilm, zikr, fikr. 3. fu'l : hiikm, sulh, xiikr. 4. faal : alem (=bayrak), ~eref, kerem. 5. fall : Cendb, kemdl, sevdb. 6. fa'let: rahmet, kesret (=~okluk), servet. 7. fi'let : fikret, i~ret, mihnet. 8. fu'let : gurbet, kudret, san'at. 9. fu'iil: tuti.2' (=dogmak), gurrib (=batmak), niizal (- inme). 10. fu'ole : fu'filet: rutribet (-lslakhk), biirlidet (-SOgukluk), siihalet (=kolaylik), siikanet (=sessizlik) Bun* lara fial, fihl, fubl, fehlet, fiblet, fa'lqlet, fi'lan, fu'lbn' faalbn, fail, tef'bl, mef'bl, mef'alet, mef'ilet gibi vezinleri de eklemek gerekir. ism-i fciil: Biitiin siilbsi mastarlarln ism-i Bili fdil veznindedir: cipk, cilim, jdir, crihil Edilgen fiillerden ism-i fail yapilamaz. Bazan bu vezin ufak bir degi~iklikla fa gekline donebilir : scif isnz-i mef'bl: Biitiin siilbsi mastarlarln ism-i mef'ulleri rilef'al veznindedir : ilm/ma'liim (=bilinen), va'd/mev'tij (=vldedilen), zikr/mezkar (Zzikredilen, ad1 ge~en), sukbt/rtzerk&t (=sessiz) Rubai mastar, ism-i fdil, ism-i mef'al: Rubai mastarlarin vezni fa'lele'dir : tantana, debdebe, terceme, velvele Dortliilerin ism-i aili miifa'lil vezni ile kurulur : iiziitercim, miivesvis (= vesveseli) ism-i mef'ehiin vezni nliifa'lel'dir : debdebe/miidebdeb (=debdebeli), silsile/miiselsel (=silsiieli), terceme/miitercern (=fevrilen) Siilcisi kzyasi mastarlar, ism-i fdilleri, ism-i mef'ulleri: Bunlar ii~lii koklerden kuralll olarak tiiretilen ve Turk~edeki fiil tabanlarlnl kargilayan mastarlardlr: 1. if'bl : ibldg' (=yeti~tirmek), i'lcim (-bildirme), icbhr (=inecbur etme), ijrcib (=i~imek) Kiyasi ii~lii koklerin ism-i fbili rniif'il veznindedir: llziicbir (=zorlayan), nziikrim (=ikram eden). Ism-i mef'filii ise rniif'al veznindedir : iniisbet (=ispat olunmug), miiclnef (= kisaltilmlg) 2. tef'il : Genellikle ettirgen (faktitivus) tabanli fiiller thretir: teksir (=~ogaltma), fakdim (=one gefirme), tenkis (=eksiltme) Bunun ism-i fbili nziifa'il veznindedir : miirzekkih (=tenkit eden, elegtiren), nzusekkin (=teskin eden, yatlgtiran). ism-i mef'filii nziifa'al veznindedir : miiselles (=UP lenmig), rniirettep (=diizenlenmi~), miirekkep =terkip edilmi$ 3. miifgale: Genellikle i~deglik (miigareket) tabanlarl yapar: nuh ha be re (=haberlegme), miicadele (=~eki~me) ism-i fbili miifd'il veznindedir : miicdhid (=sava~an), muhafrz (=koruyan). ism-i mef'filu miif8'al veznindedir : rniibarek (=bereketlendirilmi~), muhdtab (=kendisine hitap edilen) 4. infi'p1: Doniigluliik veya me~hul tabanlar kurar: inbiscit (=yayllma), infiscilz (=bozulma), inkiscir (=klrllrna) ism-i fbili miifta'il veznindedir: miiftehir (=oviineh), miirz'akis (=akseden, donen), miinharif (=sapan, bozulan) v.b. 5. ifti'bl: Ged~li ve ge~igsiz diiniiglii tabanlar yapal: intizam (=diizgun olma), iqtimd' (=toplanma), iftirdk (=ayr~lma, ayrillk) ism-i fbili mbfta'rl veznindedir : riziiftehir (- Gviinen), muztarib (=iztirap Geken). ism-i mef'filii miiftaal vem'indedir: nzii~terek (xortakla~a), miikteseb (=kazanilmlg) 6. tefe"u1 : Genellikle tef'il vezninden doniigluliik, bazan da ge~iglilik yapar: tahassiis (=duygulanma), tekebbiir (= kibirlenme) ism-i fhili miitefa"i1, ism-i mef'filu miitefawal veznindedir: miitekebbir (==kibirlenen), nriitebessim (egilliim-

17 seyen), miiteyeinmen (=u$jurlu sayilan), miite~ebbes (=te- ~ebbiis olunan) v.b. 7. tefl'iil: Tef'il vezninden donii~liiliik tabanl yapar. Ge~iali ve gecigsiz i~deglik (miigareket) de olabilir: teciviirt (-yard~mlaama), tekdmiil (=olgunlagma) ism-i flili miitefd'il veznindendir : miitegdir (=~airlik taslayan), rniiterakim (zbiriken). Ism-i mef'olii rniitef8al veznindedir: miiteddvel (=elden ele gezdirilen) 8. istif'll: Geeisli ve gecigsiz doniiglii tabanlar yapar; istek de bildirir: istihddm (=bir hizmette kullanma), istintcic (=sonu$ elkarma), istimddd (-yardlm isteme) Ism-i flili miistef'il veznindedir : miistantik (=sorguya ~eken), miistenkif (=cekinen). Ism-i mef701ii miistaf'al veznindedir: miistakbel (=kargllanan), ntiistahdent (=hizmette kullanllan) v.b. 9. if'illl: Gecigsiz, renk ve kusur bildiren tabanlarda kullanlllr: ihmircir (=klzarmak), isfirdr (=sararmak), i'vicdc (== egrilik) v.b. ism-i f2ili ntiif'all veznindedir : igbirdr/mufberr (=giicenmig), miibyaz (=beyazlagan) ism-i mef'0lii yoktur. Riibai kiyasi ntastarlar: Dortlii koklerden tiiretilmig mastarlardlr. Cok az kullanlllr. iki vezni vard~r. Ism-i mef'0lleri yoktur: 1. tefa'liil: teselsiil (=silsileli olma), tezelziil (-sarsllma) ism-i Gili miitefa'lil veznindedir : miiteselsil (=teselsiil eden, silsileli), ntiitezelzil (=sarsllan, sallanan) v.b. 2. if'illbl: izmihldl (=yok olma), itmindn (=emin olma, giivenme). ism-i flili miif'alil'dir : ntuzmahil (=cskmiis, yok olmug), rnutinain (=tatmin edilmiq, emtn) v.b. Ca'li mastarlar: Diizme veya uydurma mastirlar adml alan bu tiir, eegitli isim ve slfatlarln sonlarlna geddeli ye veya te illvesi ile yaplllr ve soyut isimler tiiretir. Vezinleri, yaplldlklarl kelimenin ait oldugu veznin -iyyet ile genigletilmig geklidir: begeriyyet (xinsanllk), muvaffakzyyet (=bagan) Tiirkcede geddeli y'ler teklegmigtir. Szfat-1 miiyebbehe : Tiirkcedeki nitelendirme (tavsif) SIfatlarlnln yerini tutarlar; -kan/-ken, -gun/-gen, -gzn/-gin eki ile yapilrnl~ sifatlara denktirler. Bajlica vezinleri : fdil, ef'nl, fd'ldn'dlr : kesir (=cok), cer~zil (=giizel); ebyaz (=ak, beyaz), ahmer (=klrmlzl); hayrdn Miibaldga-i fdil: Abartma bildiren isimlerdir. Vezinleri cegitlidir: fa"d1, fa"6le, fa'iil, f~~'ii1, fi'lil, mif'il, mif'6l: meddah (=c;ok oven), alldme, sabar (=cbk sablrll), giicci (= ~ok cesur), srddik (=pek sadlk), ntiskin, nzi'mar ism-i tafdil: Mukayese ve iistiinliik derecesi gosteren benzetme slfat ve isimleridir. Tek vezni ef'al'dir : ekber (= daha biiyuk, en biiyuk), echel (= daha cahil, en cahil), ekser (=en cok), ender (=daha nldir, en nldir) ism-i tasgcir: isimlerde kiiciiltme gosterir. Az kullanllml~ ii~ vezni vardlr : fuayl, fuay'il, fuay'il: ubeyd (=kulcaglz), uveylint (=%lemcik), kuneydil (=kandilcik) Ism-i menslib : Aidiyet gosteren slfatlar durumundadir. Vezinleri yoktur. Ekle kurulur. Arapcadaki -iyyun ekinin ~eddesi ve tenvini atllarak uzun nispet $'sine doniigtiiriilmiigtiir : askerf, fikri, ilrni, cebri (=zorla) Eger kelimenin sonunda bir zait t varsa atllir : millet/milli, nisbet/ nisbi ism-i zaman, ism-i mekdn: Tiiredikleri fiillerin zan~an ve mekbn~nl gbsteren isimlerdir. Basllca ortak vezinleri mef'al, mef'il ve mef'ale'dir: nzekteb (=okul), ma'bed (=tapmak), mebde' (=baglangic), meclis, mevsim, mahkeme, medrese ism-i dlet : alet vc edevat ismi olan kelimelerdir. Bashca nzif'al, mif'dl ve mif'ale vezinleri ile kurulur: minber, migfer, rnzzrak, nzinliale v.b. Miienneslik, ntiizekkerlik : Osmanllcaya geernig Ara~a kelimelerde de erkeklik ve digilik vardlr. Yukarlda gosterilen vezinlerin hepsi miizekker (erkek)'dir. Miienneslik (digilik) allmeti gunlardu: 1. Miizekker vezinlerin sonuna yuvarlak t (0) eklenrnesi: kdtib/kdtibe, muallim/muallinze 2. Kelime sonundaki y geklinde yazllan zait elifler : da'v8 (da'vi), fetvd (fetvi) 3. Ef'al veminin miiennesi ju'ld'drr; ekber/kiibrci Benzeyeil sifatlar yapan ef'al'in miiennesi fa'fd vezni de allr: ahmer/hamrd, esmer/semrd Cokluk: Arapcadan geeme isim ve mastarlar, Tiirkw +lar/+ler fokluk eki dlglnda tesniye (ikilik) ve cemi denilen Arapca cokluk eklerini de alml~lardir. Tesniye, -eyn veya -6rz ekleri ile yaplllr: tarafeyn (- iki taran, ebeveylt (=ana bdba); devletdn (=iki devlet), kdtibcin (=iki kstip) Cokluk da "sllim cokluk" (cem'-i sllim) ve "miikesser ~okluk" (cem'-i miikesser) olmak iizere iki tiirliidur. Sllim cokluk, miizekker ve miiennes kelimelerde ayrl ayrl eklerle yaplllr. Miizekkerlerde bu ek -iin ve -in'dir: hdzir/hdz~rbn, r7zualli172/n~uallirnin Miinneslerde -dt eki kullanlhr: te' diye/te'diydt (=odemeler), lzikdye/lzikdycit, rituhasebe/nl:t- Izasebdt Eklemeli masdarlar da miiennes saylldlklan iein goklukta -at ekini ahrlar: te~kil/tegkelcit, ilzrcic/ihrdccit k&in/kdinat, vhrid/vdriddt (=gelirler), Tiirki/Tiirkiyyat, edebi/edebiyyat, darbe/darebdt (=vurmalar), hidmet/hidemdt, zulmet/zulernat (=karanl~klar) gibi degigik vezinli kelimelerde de -St eki ile yap~lmls cokluk sekilleri vardlr. Miikesser ~oltluk: iften klrilma demek olan bir cekimle ~~aplllr. Yine vezne baglldir. Baallca vezinleri ~unlardlr: 1. sf'll: cedd/ecdcid (=cedler), gayr/afycir (=ba~kalar~), gi'r/eg9dr (=giirler) 2. ef'ile : libas/elbise, sildh/esliha (esillhlar); 3. ef'ilb : gaki/egkryd, veli/evliyci; 4. efii'il : asker/asdkir, ekber/ekdbir; 5. efl'il : hadis/ehddis, iistgre/esdtzr (= efsaneler); 6. fa'ale : dciz/nceze, tdbi/tebea; 7. fu"h1: tdcir/tiicccir, lzitkim/hiikkdm; 8. fu'bt : gdzi/guzdt; 9, fu'ul : kitdb/kiitub C~kluk ~ekli kuran ve sayilar~ otuza yaklagan daha epey vezin vardlr. Edatlar : Osmanlicada ilii (yonelme hali), in (sart), bi (yiikleme, yonelme halleri, ile ve ifin), ald (iizere, iizre, iist), -an (-dm/-den), fi (-de, icinde), ke (gibi), li (iein), maa (ile. birlikte), nzirz (-dan beri, -dan dolayl, sebebiyle), Id (-siz/-siz, degil), ill2 (-den bagka, aksi halde) gibi birbirinden farkli aillam ve gorevlerle kullanllan edatlar da yer almlstlr. Tarnlama (izafet): Sifat tamlainalari ~ok az, isim tamlamalarl bol kullan~lmlgtlr. Allah'ln isim ve slfatlari ile pek cok gahls ad1 ve din? kelime Arap~a isim tamlamasi veklindedir : Hayrrr'f-ldh, Hantdu'l-Iah, Semse'd-dirt, d&rii's-safaka isim ve slfat tamlamalarlnda Tiirk@ekinden farkll olarak tanllanan iince, tamlayan sonra gelir. Tamlayanan

18 bagmdaki el (JI ) harf-i tkifinin e'si atlllr. -I'de kendinden sonra gelen hadin cinsine gore ya I olarak veya o harf gibi okunur. I'yi oldugu gibi okutan harflere huriif-i kameriyye, kendisine benzeten harflere hurcif-i gemsiyye denir. t, 5, d, d, r, z, s, 5, s, i, t, z, I, n huraf-i gemsiy- ye, bunun dlglndakiler huffif-1 kameriyye'dir : ddrii'l-funirn, bi'l-akis, bi'z-zariir, bi'z-zdt Birinci kelimenin, yani tamlananln ikinci kelimeye baglanlgl da belirli kurallara bail~dlr: 1. Ilk kelimenin son iinliisu genellikle -u/-ii okunur : bahrii'l-madrif 2. Nisbet isimleri geddeli y ile baglanlr: arabiyyii'l-ibdre 3. Birinci kelimenin sonundaki -a/-e iinliisii ikinci kelimeye baglanlr: ale'd-devdm 4. Kendinden once bir tamlanan veya min, ild, fi, ke v.b. edatlardan biri gelirse, birinci kelime ikinciye -i unliisii ile bailanlr: bi'l-hisrib (=hesapla), Divrinu lugciti't-turk 5. Zaman, mekhn ve yon gosteren isimlerde birinci kelimenin sonu bazan -a/-e okunur: kable't-tririlz (=tarihten once), fevka'l-ride (=miikemmel) 6. din kelimesi iie kurulan tamlama hdlindeki ozel adlarda, ilk kelime ikinci kelimeye, Tiirkceye has olarak -a/-e ile baglanlr: Necme'd-din Farsqadan gegme iizellikler : Osmanllcada isim cinsindep pek cok Farsea kelime ve tamlama yer almlgtlr. Bunlar areslnda yogunluk birlegik isim ve slfatlardadlr. Ayr~ca, bazl edat ve zarflarla kurulmug birlegik gekiller de vardlr. fmld: Farslarln Arap alfabesinden aldlklarl b ( + ), c ( E 1, z ( J ) harflerine ikiger nokta, kef ( 'J ) harfine bir eekme (kegide) daha ekleyerek geligtirdikleri p (y), F ( 1, j ( ; 1, g ( cp) hadleri, dilin ses yaplslna uygunluk baklmlndan Osmanllcada da benimsenmigtir. Ses degijmeleri: Fars~adan allnma kelimeler, iinlii Fegitlenmesi, iinlii klsalmas~, iinlii incelmesi, iinlii ve iinsiiz diigmesi gibi olaylardan ge~erek bir ~egit Osmanll Farscaslna dijnugmuglerdir. Fars~ada a, i, u olmak iizere u~ klsa ve a, i, u; e, o olmak uzere beg uzun iinlii vardlr. Bunlar Farsea kelimeler yolu ile Tiirkceye aktanllrken a > e, u> ii, e> i, a > u,a > o gibi degigimlerden gecerek ve cok defa uzun iinluleri de klsalarak Turkceye uygun bir kll~ga girmiglerdir: agar>eger (=eger, gayet), rah>reh (=yol), gdh > geh (=padigah), pusar > puser (=eocuk), se^r > ~ fr (zarslan), horgid>hurgit (=giineg), g&k>geh (=bazan) Bazl kelimelerde cift iinsuzlerden onceki on ses iinluleri dugiiriilmiig ve iki iinsiiz araslna bir iinlu eklenmigtir: efgdn >figdn (=feryat), ijkeste>gikeste (=klrik, kmlmig), iijklife >giikofe (=$icek), iistiir>giitiir (=deve) LKeIime sonundaki b, c, d, g iinsiizleri p, c, t, k'ye cevrilmigtir: mard>mert (7 adam, insan), dard>dert, panc >pew (=beg), rang>renk Bazr tek heceli kelimelerin ve emir govdelerinin sonunda bulunan y iinsiizleri diigmugtiir: pdy>pd (=ayak), ray >rii (=yiiz, cehre), cdy > cd (=mevki, yer), cliy > cli (xarayan), niimay > numd (=gosteren) Baz~ kelimelerin sonlarlndaki h- iinsiizii duguriilmiigtur: pd&dh>pddigd, dibdh>dibd (=ipek kumag) Isin2 : Osrnanllcada Fars~adan gec;me pek ~ok isim varhr. Bunlarln az kullan~lan cokluk Bekilleri canl~larda -&n, canslzlarda -hd eki ile yap~lir: merd/merddn (-insanlar), ~eb/rebdn (zgeceler), db/dbha (=sular) -dn ekiiden onceki uzun i ve sr'lar klsalmlg, araya birer koruyucu v veya y iinsiizii girmigtir: frani/irdniydn, dhli/dhuvdn (mceylanlar) y eklenmesi uzun a'lardan sonra da g8riilur: gedd/ gedciydn (= fakirler, kullar) -e ile biten kelimelerde, diigmiig olan -gller ortaya qkar; kelimenin yapll~~~ndaki he at~lrr : berrde/bendegdn, hdce (- hoca)/h&cegan. Osmanllcada cekim eki almlg Farsea isim kullanllma- mlgtlr. Yalnlz, kdimenin baglna veya sonuna eklenen baz~ edatlarla isim halleri karrjllanmlg, bu yolla slfat veya zarf olan bazl kelimeler ortaya cykmlgt~r. Bagllcalarl sunlardlr: Baya gelen edatlar: ez- (-dun/-den ayrllma hali eki): ez-dil (=goniilden), ez-cdn u dil (-can ve goniilden), ezkazd (=kazbdan, yanlqlikla) v.b. der- (-da/-de bulunma hali) : der-dest (=elde), der-ha (--o anda), der-kendr (=kenarda, kenara yaz~lmlg) v.b. ender- (-da/-de bulunma hali, icinde); kardb ender-harib (=harap i~inde harap) v.b. be- (-a/-e yonelme hali, -da/-de bulunma hali, ile beraberlik ve uygunluk): be-dz2g (=omuza, omuzda), dest be-dest (= el ele), be-nrinz (= unlu), crin be-leb (= can1 dudakta, olecek durumda) v.b. bd- (ile vaslta hali) : bii-vefd (=vefa ile, vefall), bdsavrib (--dogrulukla) ber- (uzerine, uzerinde): ber-dirg (=omuz uzerinde, omuzda), ber-havd (= havaya ucurulmug), ber-bdd (- riizg%r iizerinde, yele verilmig: berbat). berriy- (sebep gosteren ifin edatl): berdy-i maslahat (- ig i~in), berdy-i ziydret (= ziyaret maksadlyla) bi (-slz/-siz yokluk eki): bi-vefd (=vefasiz), bt-edeb (= edepsiz), bi-pervd (=korkusuz) v.b. nci- (-slz/-siz yokluk eki ve olumsuzluk icin): nd-hog (-hog olmayan), nd-mutenah2 (=sonsuz) v.b. td- (kadar, degin): Daha ~ok be- edatr ile birlikte kullanlllr.' Zamanda ve mekbnda slnlrlama gosterir: td-be-seher (== seher vaktine kadar), td-be-mahger (= klyamet gunune kadar) v.b. Asllnda isim ve zarf olduklari halde birer on edat olarak kullanllan deriirz (=i~, i~inde), birirn (=dl$mda, dlganya), yes (=arkasmda), pi8 (=oniinde), zir (altmda), nezd (= yanmda) gibi kelimeler de vard~r. Sona gelerz edat :-ra (-I/-i yiikleme hali eki ve idn sebep edatl) : kazci-rd (kazb ile), Hudd-rd (= Allah iqin) Sayr adlart: Osmanllcada yek (=bid, dii (=iki), se (=iic), qehrir (=dart), perzc (=beg)... deh (=on), bist (zyirmi), si (=otuz)... sad (=yuz), hezdr (=bin), sad hezdr (=yiiz bin) gibi ~eaitli say1 adlari da kullanllm~gt~r. Srra say1 slfatlar~, iile~tirme s~fatlarl ve topluluk gostermek i~in * say] adlar~na birtaklin ekler getirilir: gehrir-urn (-dordiincu), qehdr-ume (=dordiincu), yek yek, yek-be-yek, yegcin yegdn (-birer birer), yegdne (=biricik), si-gcine (=otuzluk). Car- ~amba (<cehdr senbe = dorduncu gun), perjembe pen^ jenbe = beginci giin), gardak (< gehrir trin), sehpd (< sipd -- ii~ ayak) gibi kelimelerde de say1 adlarl vardir. Isim ve srjat tanzlamalarz: En basitinden uzun zincirkme tamlamalara kadar Osmanllcayl iyice sarmlg olan isim ve slfat tamlamalari, tamlanan -+ tamlayan slraslna gore yaptllr. Birinci kelime ikinci kelimeye ilk kelimenin son ses durumuna g6re bir -1: veya -yi ile baglan~r: brig-1 behijt

19 (=cermet bah~esi), dzraht-i pnar (=gnar agacl), rcih-z neccit (=kurtulug yolu), deryci-yr niir (=nur deryas~), mcih-i tdbdn (tparlak ay), biilbiil-i bdz-z fescihat (=fesahat bah~esinin biilbiilii) Arapca kelimelerle yapllan tamlamalarda, tamlamanln her iki unsuru araslnda sayl, miizekker ve miienneslik bakrmrndan uygunluk aranlr : duvel-i isldmiye (=hllm devletleti), devlet-i Osmciniye (=Osmanl~ devleti), kutiib-l' kadime (=eski kitaplar) Birlesik isim ve slfatlar : Kok bak~mlndan birbirinin aynl, birbirine yakln veya zlt anlamlr kelimeler arasrna a, be, me, tci, u/ii ekleri getirilerek birle~ik kelime kurulur: ber-6-ber (= birlikte), ser-be-ser (= bagtan baga), sic-be-sic (=her taraf), kes-me-keg (-=kar~glkllk), giift u gic (=dedikodu), jdh u berg (-dal budak), tcir-u-mcir (=darrnada&n) Vasf-r terkibi denilen birle~ik slfatlar ce~itli gekillerle kurulur: 1. him ve sifat tamlamalarinda, -i tamlama ekinin kaldir~lmasr ile: gonce-deheiz (=gonca ai~zll), dil-teng (=sikllrk) 2. isim tamlamalar~nda tamlayanl, slfat tamlamalarrnda slfatl one alarak: peri-peyker (=peri piizlii), bed- Izic (=kotii huylu) v.b. 3. ism-i fhil, ism-i mef'51 ve emr-i h%zirdan once uygun birer kelime getirilerek: can-sriz (=can yakan), dil-gilceste (=gonlii kmk), cites-fegcin (=ate$ sacan) isiriz ve szfat tiireten ekler: 1. -ddn: Alet adlarl yapar: nemek-dcin (= tuzluk), ccirne-dart (= elbise dolabl) v.b. 2. -sit&, -istcin: Yer ve zaman adlarl yapar: giil-sit& (=giil bah~esi), bahcir-istdn (=bahar mevsimi) v.b. 3. -zdr, -s6r, -gede, -Sen, -bar, -1dh: Yer adlari yaparlar: qemen-zdr (=~imenlik), cegme-scir (=~e~melik), mep-gede (=meyhane), giil-gen (=giil bahcesi), criy-bcir (znehir), seng-ldh (= taghk) 4. -ban (-van): Meslek adr veya "koruyan" anlamlnda isimler yapar: beg-b6n (=bahgvan), nigelz-bcin (=bek~i, muhafin), sciye-bcin (=golgelik) v.b. 5. -mend, -vend, -var/-ver, -iir, -ydr, -ir, -izcik, -gfn: Slfat yapan eklerdir : h~red-mend (= akilll), pulld-vend (~kuvvetli), ncinz-ver (=namlr), renc-iir (=basta), hicg-ycir -( = akilli), dil-ir (= cesur), gam-ncik (= kederli), ~erm-gin (=utangac) 6. -ves, -cis& Benzerlik ekidir: nzeh-veg (say gibi), sciye-veg (=golge gibi) v.b. 7. fcim: Renk gosterir: giil-f8rn (=giil renkli), siyah-fcim (=siyah renkli) v.b. 8. -kcir, -gdr, -ger: ~eslek ve bir igin bilicisi olan isimler yapar: dherz-ger (~demirci), iiycirz-kcir (=ziyan verici) 9. je, -ice, -ek: Kii~iiltme isinlleri yapar: b@-ge (= bah~e), Icemcin-re (= kemen~e), der-ice (= kiiciik kapr, pencere), nzerdiim-ek (= goz bebegi) v.b , -nci: Sifatlardan soyut isimler yapar: gernz-ci (=slcaklik), dirciz-nd (=uzunluk) , -tin, -gcin: Isimden isim yapar: ceng-dl en- -gel, pen~e) (<ceng - pen~e), ccin-cin (= sevgili), beycib-an (=~ol)(<bi-cib=susuz), bcizir-gcin (=their) 12. -cine: Slfat ve zarf yapar: gbh-cine, ciciz-size 13. -i: Soyut isimler, aidiyet, renk ve me~guliyet isimleri yapar: hest-i (=varllk, mevcudiyet), hiib-i (=giizellik), Iran-i (=franl~), riinbiil-i (=siinbiil rengi), ceng-i (-~alglcl) u,b.. Fiilden tureme i~imler (H&sll-~ masdar): Fars~ada fiillerin mastar gekli -den veya -ten eki ile yapillr. Fiillerin yalin gavdeleri ya ge~mig zaman yahut emir ve gimdirr zaman govdeleri geklindedir. Fiilden tiireme isimler, bu mastar ~ekillerinin at~lmasl ve yerlerine yeni eklerin getirilmesi ile yaplllr. Gecmig zaman govdesi: Mastarlarin sonundaki -n harfi atrlinza geriye kalan ge~mi~ zaman koku, ayni zamanda fiilin isim ~ekli olur: reften/reft (=gidig) Emir gdvdesi : -dm/-den, -tan/-ten mastar ekinin atilmasindan sonra kalan kilk, emir govdesidir. Bu kiik ayni m- manda fiilin isim ~ekli ve isim-fiil (participium) gorevindedir : hcinden (= okumak)/hdrr (= oku, okuyan), ~ikesten (= kirmak) / ~iken (=klran) Mastar eki ohn -den ve -ten ekleri atildiktan sonra kalan koke ~e~itli ekler getirilerek yeni kelimeler kurulur. Ancak, emir govdesinin kurulu~u mastarina gore ~ok Gqitli ve karlglktlr. Mastarln cinsine ve mastar ekinden onceki iinliipe gore bazi kurallar yer allrsa da, istisnalarr da coktur. Bazan mastarla onun govdesi araslnda kok ve pap1 deeigikligi ortaya cikar: dciden (=vermek) / dill (=ver), siipurden (=teslim etrnek) /sip& (=teslim et), bah~tden (=baglalab mak) / bah~ciy (=ba&$la) Farsqanln biikiimlii bir dil olma ozelligi de burada kendini gosterir. Emir ve ge~mi~ zaman govdelerinden kelime tiireten eklerden birkafl goyledir: -e: Emir govdesinden sonra getirilir: handiden (-gulmek) / harlde (=giilii~), nciliden (inlemek) / ncile (=inleme), payfdeiz (=koamak) / priye (=ko~ma) -ig : Emir gijvdesinin sonuna getirilir: dcinisten (cbilmek) / dcin-ig (=bilgi), niimiiden (=gostemek) / niirndy-i~ (=gosterig), cfi~iderz (=kaynamak) / cfig-is (=ko$ma, kaynama) -2r: Ge~mi~ zaman govdesinin sonuna getirilir: guften (=soylemek) / giift-8r (=soz, soyleyig, aiir), reften (=gitmek) / reft-cir (=gidi~) ism-i fiiil, ism-i mef'rif (Participium) : ism-i flit, emir govdesine -3, -tin, -ende ekleri getirilerek kurulan genig zaman isim-fiilleridir: gay-ci, giiy-cin, gay-ende (=soyleyen); dcin-d (=bilen, hlim), gitcib-dn (=kogan), bin-ende (zgoren, goriicii), lzcin-ende (=okuyan, okuyucu). Bunlardan -in eki ayni zamanda zarf-fiil gorevindedir: lerz-cin (=titreyen, titreyerek), giiriz-cin (=ka~an, ka~arak) ism-i mef'51, geqmiq zaman govdesine -e eki getirilerek yapihr ve ge~mig zaman isim-fiillerinin yerini tutar. Bunlarln gecigli fiillerle yapilanlari hem ism-i mef'q1 hem ism-i fhil yerini tutar : dfd-e (=ggrmiig, goriilmiig), murd-e (= 01- mug), reft-e (=gitmis), puht-e (=pismi$) IZI. Tiirkiye Tiirkqesi, dar anlamiyla, bugiinkii Tiirkiye Cumhuriyeti srnlrlarl i~inde konugma ve yazl dili olarak kullan~lan Tiirk~eye vcrilen ad. Aydln ziimrenin yazl dili paralelindeki konupina dili dlglna tagan ve bolgeden bolgeye birtak~m degigiklikler gosteren halk konugmalarr, bilim dilinde gene1 olarak Anadolu ve Rumeli ag~zlarl, teker teker de Konya agzl, Mugla agzi gibi adlarla adlandlrlllr. Osmanl~ca adlnln tarihe karlgmaslndan sonra, Bat1 biiginlerince, T. T. i~in "Tiirkiyece", "Cumhuriyet Tiirk~esi" ve "Yeni Tiirk~e" adlarinin kullanlldlgl da olmugtur. Ancak, bunlar i~inde beuimsenmig ve yerleamig olani T. T!dir. T. T., niteligi bakiinlndan dilde milliyet~ilik nkunlnln mahsuliidiir. Osmanli yazi dilini konu~ma diline yaklaa-

20

21

22 hammril> hamal, knssnp > kasap, kerre > kere, hiss>his, -tunn>zan Anne, elli, belli, belle~ek, gornrne, yolluk, rsslz gibi Tiirkse kelimelerdeki, tiiretme, birlegme veya ses dcgigmesi sonucu olan ikincil ikiz iinsiizler bunun dl~~nda kal~r. 6. Kelime ve hece baglarinda fift iinsiiz bulunmaz. Gift iinsiizle baglayan bravo, frerz, tramvay, trerz, telgraf, spor, blof, gri, grtcp, kliip gibi kelimeler Bat1 dillerinden ge~medir. Konupma dilinde bunlar sok defa araya veya baga birer z/i unliisii sokularak hece boliinmesine ugratllir: tiren, sipor, istasyon 7. Kelime ve hece sonlarlnda yalnlz aklcl-patlayic~, sizicl-patlay~c~ nitclikteki lg, ll~, Ip, It; nc, nk, nr; rg, rk, rp, rs, rt; st, gt fift iinsiizleri bulunur: olg-, ilk, alp, alt; dins, denk, ant, burg, kiirk, sarp, ters, sert, iist Bunun d~glnda kalan ~ift iinsiiz tiirlerinin hepsi Tiirk~eye yabancid~r. Araxadan akl, aks, ilm, fikr, cezb; inedh, bu'd; Farspdan dest, cesrn, mest, cuft; Ball dillerinden dans, refleks, filnz, ekstrn Bunlarin, Tiirkfenin ~ift iinsiiz diizenine ayk~ri olanlarl araya bir iinlii eklenerek okunur: akl/akll, ornr/omiir, ilm/ilim Bir klsm~ da Tiirkfede bulunan gruplara benzetilir: garh/gark, mer(i/mert, rind/rint 8. y, g, s gibi iinsiizler bazan yanlarindaki kahn iinliiler iizerinde inceltme etkisi yaparlar: by->big-, yagzl>yesil, yoru-> yiirii- ~nsiiz degigmeleri: Tiir bak~mindan slnlrlldlr. Eski Tiirkgeden Eski Anadolu Tiirkfeqine veya Osmanlicadan T. T.'ne geserken gerfeklegmig birka~ tiirden ibarettir: 1. b->p-: Eski Anadolu Tiirk~esinden T.T.'ne uzanan bir degigmedir: bannak) parrnak, ba~dzrma>past~rma, berk>pek, bsrjar>plnar, big->pi$- 2. g>g: Eski Anadolu Tiirk~esinden T. T.'ne uzanan geligme doneminde, aklcl unsiizlerden sonra gelen patlayicl on ve art damak g'leri aynen korunduiu halde (kargl, damga, kzzg~n, golge, yenge), iq seste iki unlii veya bir iinlii bir ak~ciinsiiz aras~nda kalan g'lerle, kelime sonu g'leri, kuralll bir gekilde siz~cilagarak $ye doniigmugtiir : aglr>agzr, bagzr) ba&r, agla>agia-, ogmah > ogi?znk, begenme> begenme, igne>igrze, ~ig>gig' Bunlar giinliik konu~ma dilinde daha da eriyerek uzun bir iinliiye doniipebilirler: yagmur>yrirnur, igne>fne 3. g/g>y: Osmanl~ca i~iade olmuptur: beg>bey, tug >tiiy, degmek>deymek, degcsrek>deynek 4. g>i>v: Kelime ifindelti yuvarlak iinliilerin bazl iinsiizleri yuvariaklagt~rma etkisi iie ilgili bir degisim tiiriidiir: koga> kova, Icog->!cog->ltov-, kogarz>x ovarz, knguk >kavuk, og-> 02->ov-, soga~z>sog'arz>sovan, kiigercin >giivercin 5. rl>m: Yuvarlak iinsiizlerin etkisine bag11 bir degigim tiirudiir. ~rnekleri azdir: kovur a1 > Itun~ral, gol?lek>gomlek, koq~u> komzu, dorjuz>dornuz ~nsiiz diigmesi, iinsiiz tiiremesi : r, I gibi akicl iinsiizlerc has, seyrek ornekler vercn bir olaydlr: ol>o, gol>srr, oltur- >otur-, geltiir->getir-, birle>bile, berk>pek, klsrga-> kusa- Unsiiz tiiremesi pek seyrcktir. Yalniz v ve lz tiiremesi seklindedir: ur->vur-, olta>voltn, orkii!c>horgiig, dverlg > hevenk Seslerin benzeginesi: T. T.'nde, iinlii ve iinsiiz Jiye aylrdlfilmiz sesler araslndaki benze~me olaylari iinlii uyumu, Bnlli-linsiiz uyumu ve iinsiiz uyumu reklinde kendini g6sterir. 01z:ii uyumu: Tiirk* kelimelerin iinliilerini, ilk hecedeki iinliiniin kal~nl~k-incelik veya diizliik-yuvarlakl~k vasflna giire diizene sokan bir uyum tiiriidiir. Dil benzegmesi: Bir kelimenin ilk hecesinde kalln bir iinlii varsa, ondan sonraki hecelerin iinliileri de kalin, ilk hecesinde ince bir iinlii varsa, ondan sonraki hecelerin iinliileri de ince olur: bngak, bnltk, yadcrgamak, klrlangz~; gecir-, mek, ipek, evlenmek, iiriiincek Bu kural, hem T.T. hem de biitiin Turk dili ikin istisnasi birkaci gekmeyen gene1 bir kural durumundadlr; biiyiik unlii uyumu ad~ni ahr. istisnalarl, ses degismelerinden olugmu~ birkaf kelime ile uyum ~ISI kalm~r birkac ektcn ibarettir: aizne, elma, irzanrnak, karder, ~ipzaiz, hangi, geliyor, bakarken, akpmleyin, dindag, mavinztrrak, yukarldaki Bu kural, yabanc~ kelimeler icin soz konuw degildir: grire, inzan, haciz, ruyfi, alkol, nature1 Dudak benzegrnesi: Bir kelimenin ilk hecesinde diiz bir iinlii varsa, ondan sonraki hecelerin iinliileri de diiz, ilk hecesinde yuvarlak bir iinlii varsa, ondan sonraki hecelerin iinliileri ya diiz-geniy (= n/e) veya dar-yuvarlak (= u/ii) olur. Bu uyum Osmanl~cadan T. T.'ne uzanan devrede 01~8- mugtur. ikinci vc daha sonraki hecelerin yalnlz dar iinliilerini etki alanlna alan yeni bir ses olayldlr; yani Tiirkke kelimelerde ikinci ve daha sonraki hecelerde o/g iinliileri bulunmaz demektir. Benzerme s~nlrl~ oldugu isin kiisiik iinlii uyumu adlnl allr : onarmak, otlak, Snden, yuva, iinle- mek; otur~y, gozliik, giiglii, giigsiiz Av~ztmak, fabuk, ganlur, kabrrk, kavurmak, yngmur gibi diiz-yuvarlak unlii slralanmasl, dudak iinsiizlerinin yuvarlakla~tlrma etkisinden gelen uyum bozukluklar~d~r. ~rllii-iinsiiz nyurnu: Bir kelimede kal~n siradan iinliilerle yalnlz art boijumlanmal~ kal~n g, 2, k, I iinsiizlerinin, ince siradan iinliilerle de yalniz on bogumlanmali ince k, g, i, f iinsiizlerinin bulunabilmesi temelindeki nyurn kuralidir: agrr/egri, akrnak/ekrnek, alrn, elek Bu kurala ayklrl kelimeler yabanci as~llidlr: hdl, hakiki, kcig'zt, riizgdr, gay&, tedlcik, ~evk, IBmba, lokanta, mcz'mal ifnsuz uyumu: T. T.'nde iinliiler araslnda oldugu gibi iinsiizler arasinda da bir uyum kurali vardxr. Bu kural, bir kelimede tonlu veya tonsuz nitelikteki iinsiizlerden yalnlz tonlu veya yalnlz tonsuz olanlar~n yan yana bulunabilecegi peklindedir. Kary nitelikte iinsiizlerden bir tonlu ile bir tonsuz yan yana gelemez. Yabanci kelimelerde ve ekleme ile ortaya fikan boyle durumlarda benze~me ile uyum saglanir: dizgirz, pigkin, ahngnn, yaprkan, burgu, tutku, zztzrab > rstlrop, tedkik > tetkik, rontgen > rontken, tesbih > tespih, dagdaiz, gicekten, deinkci, ekmekgi Vstrgu: Soz i~inde bazl hecelerin daha gii~lii bir nefes bask~s~ ile tel5ffuzundan dogan vurgunun T. T.'ndeki i~leyigi ~egitlidir. Vurgu, kelime, obek ve ciimle vurgulan olarak gruplandirillr. Relime vurgusu: 1. Tck heceli kelirneler foklukla vurguludur: Cis, sli, tb$, g1iiz, Cilt, 'iist 2. Iki veya daha fok heccli kelimelerde bunlardan biri tabii olarak vurguludur: tavzik, ekmkk, g'imdi, itzsdnca, baslcirnadr 3. Kelime vurgusu genelliklc son hecededir; balik, toprcik, arabd, tutsrin Kelimeler tiiretme ve gekim ekleri ile genigletilince, bu ekler vurguyu yine son hew iizerine ~ekerler : kabcik/kab~tlilri, gi~tk/~i~ekltr, samnn/samanljk tepe/teped6tl, knyrk/knyzktci Ancak, kelime vurgusunun

23

24 Ger~ekleme zarflarl : Bir vasfln varllgrnl veya fiildeki O ~ ve Q k111g1 dogrulayan zarflardlr : evet dogru, yak gelmedi, hayrr tanlmryorum, belki gorebilirim, elbette anlntacnk Yer ve yon zarflar~ : Bir olug ve klll~ln yerini ve yoniinii belirten zarflardlr : a~ag'r, yukarr, icerde, ortada, guradan, Gteye, ileri, geri, kar,~tdaiz, yarzdan gibi : agag'r inmek, y~:- kar~dan seslenmi~, yandan girdi, kargldan bakar v.b. Zaman zarflarl : ~ i OILIS r ve klllsln zamanlnl belirten zarflardir : akpm, aksamleyirt, sabaltle~in, yarln, ~imdi, demin, once, sonm, erkelt, gec, yazrn, kvn gibi : 6nce okur, solzra anlatlrsln; yazrn call~rr, k ~~rn di~tlenirsin v.b. Miktar zarflarl : Bir olu~ ve klllsln veya bir vasfln miktar ve derecesini gosteren zarflard~r : az, cok, az cok, biraz, tam, fazla, fevkaldde, daha dar, pek, hep, en, mi it hi^ gibi : nz vermigler; cok ~OIZLIJIIYO~; biraz bekle; fevkalade giic; daha kolay; en giizel ir v.b. Tarz zarflar~ : Bir vasfln niteligini veya bir OILIS ve k111gn tarzlnl belirten zarflardlr : ilzce uzurz, kara cahil, tat11 serf, fers davranmak, cabuk yazrlsln, ~iiyle belirtmeli, gii[erek konuytn, ayrt ayrr gittiler, ~lrtiistii yutryor Edatlar: isimlerden sonra gelerek bu isimlerle ba~ka kelimeler araslnda ge~ici anlam bag1 kuran kelimelerdir. Edatlar yalniz ba~larina birer kavrama kar~~lik olmazlar. Ancak eklendikleri isimlerle birlikte bir anlam birligi olustururlar. Bu baklmdan gijrevleri isim qekimi eklerine denktir. Edatlar, eklendikleri kelimelerin kendileriyle birlikte tacjldlklarl isim Gekinli eklerine gore goyle grupland~rlllrlar : 1. Yalln ha1 isteyen edatlar : gibi, i~irz, ile, kadar v.b. At gibi, kt18 kadar, giizellik iciit, Ahn~et ile 2. Yonelme hali isteyen edatlar : dogrzi, kndur, kar% kar~zlzk, gore, ragmen v.b. Krra dogr~r, eve ltadnr, sabaha kargr, bana gijre 3. Ayrilma hali isteyen edatlar : nsair, bagka, beri, dlfan, dolayr, once, sonm, iite, yann Balkondan a$a&, diinden beri, yorgunlriktaiz dolnyl, lyilikten yaila v.b. 4. Tamlama isteyen edatlar : Belirsiz isim tamlamaslndan geli~tirilmig edatlardlr : knpl Bniinde, koae bagtndan, yag'l~ dolayzsryla, kon~l~rl~a siiresilzce, yo1 boyunca - BaglaG2ar: igindeki kelimeleri, kelinlc abeklerini ve ciimleleri baglamaya yarayan kelimelerdir. Railantl, Gegitli yonlerden tek veya tekrarlanan kelimelerle saglanlr. Giirevlerine gore ba~l~ca tiirleri yunlard~r : Slralama bagla~larl : ve, ile, dahi, da, il2 v.b. Giizel ve kullanrglr, Filiz ile kendisi; Ahrrret de geldi Denkle~tirme bagla~lari: ya, ya do, veya, yahut, yani v.b. Ya anlot yahut gidelirn; roman veya tiyatro Kargllagtlrma baglaclari : de... de, ne... ne, hem... hem, ya... ya, ister... ister, olsun... olsun, gerek... gerek v.b. Ytr bu deveyi giidersin ya b~i diyardnn gidersin; ne gelen vnr ne de halimizi soran; ister dinlesiiz ister dinlemesin Ciirnle bas1 bagla~lan : arna (anzma), ancak, fakat, kdkin, yalnrz, eger, gergi, fayet, giinkii, mndem, nzadernki, meier ki, 6yle ki, oysa ki, giiyk ki, nitekirn, halbuki, kaldr ki, iistelik, hatfd, zaten, sanki, gliya, yoksa, hele Bunlar zitl~k, sebep, sonuc;, usteleme, aglklama, alllac belirtme ve gart bildirme kelimelerinden olu~mugtur. ~nlemler: Bir dilegi, bir duyguyu canli bir gekilde belirtmeye, bir kimseye seslenmeye veya bir geyi iaaret ederek gostermeyo yarayan kelimelerdir : a! ah! vah! eyvah! o! oh! vay! haydil hah, hey' piif! pst! gre, ~ilan, hrrl i~te v.b. Hey b~lraya bnk! oh! biraz ferahladlk! hayhay! yarln gel[- riz; Ilaydi bekleme; igte burah Yalln haldeki isimler, slfatlar ve zarflar ile fiillerin emir kipleri de birer unlem gibi kullan~labilir : simit~i! ev- 16t cabrrk ol! zavallrclk! fevkaliide! nslii! elbette! davranmaf var ol! Taklidi kelinteler: Tabiat seslerini kabataslak taklit veya tasvir eden ses topluluklaridir. Taklit veya tasvir ettikleri nesne veya klllsln anlam~ni taglrlar: me,,no, mryav, tls, cikcik, clrclr, grtgldak, prrr, giimbiir, pat, kiit, ~ ~ak. hnrll harll, Tlrllt~, hlslrtl isim, sifat ve zarf tiiriinden pek ~okelime de ses taklidi yolu ile oluqrnuytur : baba, civciv, glrglr, zrpzlp, atb~z kofte, dangrl drrngul adam, clvrl crvrl otmek, ~rnl jtrrl aknznk Tlkrr+dr1-, hay+klr-, hav+la-, kiik-tre- gibi taklidi kelimelerde, tiiretme yolu ile kurulmu~ olanlar da vardlr. Fiil cekinzi : Sahls ekleri : Bir olug veya klli~l bir gahsa ve bir zamana bag11 olarak gosteren ~ekimli fiillerde kullanllan Sahls ekleri ya zamir kskenli yahut iyelik kokenli eklerdir. T. T.'ndeki zamir kokenli ~ah~s ekleri gunlardlr: ~ ~ k ~ 1 j k -urn/-iim 2. gah~s -s~n/-sin,-sun/-sun 3. ~ah~s cokluk 1. -Iz/-iz, -Lrz/-iiz 2. ~ahls -slnlz/-siniz, -sunuz/-siiniiz 3. ~ah~s -lar/-lev: alzr-rm, geliyor-crm, gijrecek-sin, bilir-iz, tutor-srn~z, donecek-ler iyelik kokenli aahls ekleri de ~ijyledir : Teklik 1 phis -m 2. rah~s -n 3. ~ahls Cokl~~k 1. sah~s -k 2. gahls -nrz/-niz, -nrrz/-nuz 3. ~ahis -Iar/-ler : bildi-nz, okudu-n, ynzsa, dinlese-k, baglasa-lar Genig zaman, 8in1diki zaman, gelecek zaman, duyula? gecmig zaman, istek ve gereklilik kipleri zamir kokenli; goriilen ge~mig zaman ve art kipleri iyelik kokenli gahls ekleri ile ~ekilirler. Sekil ve zalnan ekleri : Haber ve dilek kipleri olmak iizere bagllca iki grupta toplad~glmiz ~ekil ve zaman ekleri gunlardlr : 1. Goriilen gecmia zaman : Dil ve dudak benzegmeleri ile iinsiiz uyumuna gore ayarlanan -dl/-di, -drt/-dii, -tl/-ti, -tu/-tii ekleri ile karylanir : yaz-dl-m, diz-di-n, tut-tu, gardii-niiz 2. Duyulan gecmig zalllan : -mlg/-mi$, -mrrg/-mii~ ekleri ile kargllanlr : bak-lily-rm, ver-mig-sin, gorme-mipler 3. Geni~ zaman : Gerektiginde dil ve dudak benze4mesine gore ayarlanan -Or eki veya -ar/-er eki ile kar$ilanrr: anla-r-lm, bil-ir-sin, giitiir-ur-ler, giic-er-sin, yap-ar-srnrz 4. Simdiki zaman: OIu~masi bakim~ndan Eski Anadolu Tiirk~esinden T. T.'ne uzanan devrede, eski bir yoru- (= yuriimek) yardlmcl fiilinin genig zaman ~ekiminden qktl&i &in (yoru-r>-yor: bak-a yoru-r>bak-lyor), asllndaki ses yaplslnl koruyarak dil ve dudak benze~melerinden kagnan -"yor eki ile kar~llan~r :bak-tyor-urn, in-iyor-sun, trrt - rryor, goster-iyor-lar

25 5. Gelecek zaman : -acak/-ecek ekleri ile kargllanlr : bak-acagi-lm, tut-acak-srn, oyna-y-acak T. T.'nin haber kipleri grupunda yer alan bu beg zamana as11 zamanlar ad1 verilir. 6. Dilak - emir kipi : Bu kipin ekleri goyledir : Teklik 1. pahis -ay~m/-eyirn(istek) 2. sahls 3. ~ahls -sin/-sin, -sun/-sun Cokluk 1. pahls -alrm/-elim (istek) 2. sah~s -I~IZ/-iniz. -zrnuz/-uniiz 7. Dilek-$art kipi : -sa/-se eki ile kar~ilanir : anla-sa-nz, bil-re-n, duy-sa-nrz, getir-se-ler Eski Anadolu Tiirkqesindeki -a/-e istek eki 1. qahls dlynda kullanlll~tan dii5- mug gibidir : gel-e-y-im, gel-e-sin, gel-e 8. Gereklilik kipi : -mall/-nzeli eki ile kar~llanlr : bilmeli-y-inz, bil-meli-sin, bil-meli Emir, dilek, part re gereklilik kipleri dilek kiplerini olugtururlar. Birlegik znmnnli fiiller : Birle~ik zaman ~ekimleri, basit fiil zamanlari uzerine i- (<er- = olmak) fiilinin gijrulen ge~mig zaman, duyulan ge~mip zaman ve $art kiplerinin getirilmesi ile kurulur. Buna gore, T. T.'nde ii~ birle~ik zaman ~ekimi verd~r : 1. Hikgye : gel-ir-dim, gel-mi$-sin, anllyord~rk, giirecek-lerdi 2. Rivapet : bilir-nzigim, giiriiyor-mu$sun, alacak-mrgsinzz, versey-migsin 3. Sart : geldi-y-sern, anlnmrg-sun, geziyor-sanrz, giirecek-sek Soru eki : Fiillerde soru eki rn~/nzi, nzu/mii'diir. Zamir kokenli ~ahls eki almlg ~ekimlerde, ek ortada, iyelik kokenli pahls eki alinls qekin~lerde sondadlr : geliyor rnuyurn? baglayacnk inrsln? bildin mi? yazsam mr? Karmaglk fiiller (A4udil Jiiller) : Olrnak yardlmcl fiilinin bazi isim - fiillerle birle~erek meydana getirdigi, bir olug ve klllpin zaman ve tarz inceliklerini gosteren birlegik fiillerdir. 0ncelik fiilleri, baslama fiilleri ve niyet fiilleri olmak uzere u ~ ayrilir e : 1. 0ncelik fiilleri : -m~g/-~ni~ isim-fiilleri ile kurulur. Olinnk yardimcl fiilinin gosterdigi zamandan daha once tamamlanmlp olan bir i~i gosterir : rlzrr~rmu 6Rreiz1ni~ olacak; onunla bulu~mup old~ik 2. Baslama fiilleri: Genis zaman isim-fiilleri ile ku- rulur. As11 fiilin, yardlincl fiildeki zamandan ba~layarak olutjup tekrarlandigln~ gosterir : anlar oldu, utanlr olacnlt 3. Niyet fiilleri : -accrk/-ecek ve -~cr/-ici isim-fiilleri ile kurulur. Bir olu~ ve k~liyn niyet ve davranq halinde ifadesidir : gidecek olduk, blrakmadr; lcnlkacak oldu falcat eekindi; allcl olsnnrz anlajrrsznrz Tasvir fiilleri : Bir olu~ ve klllgln tarzlnl tasvir eden birlegik fiil tiirleridir. Bir esas iiilin -a/-e, -I/-i zarf-fiil pekli uzerine bir yardlmcl fiil getirilerek kurulur. Ancak, yardlmci fiil art~k kendi esas anlamlnl kapbetmi~, esas fiilin anlamlnl tabvir giircvi yiihlenmi$tir. Zaman ve ga111s ekleri yardlmcl fiile getirilir. T. T.'nde dart turlu tasvir fiili vard~r : 1. Yeterlik fiilleri : bilrnek yardlmcl fiili ile kurulur : yarln gel-e bil-ir-sin, frrtrna elk-a bil-ir 2. Tezlik fiilleri : vermek yardlmcl fiili ile kurulur. Olup ve killpta ~abukluk gosterir : sapnl kestir-i ver-mig; kdirtlnrr tnpnrla-yr ver 3. Siireklilik fiilleri : durmak, kalmak, gormek, ge1me.k yardlmcl fiillerinden biri ile kurulur. Olu~ ve klli~ta sureklilik gosterir : sen ilerle-y-e dcrr; bu ig boyle ol-a gel-mijtir; arkasnzdnn bak-a kal-mlplar; o bekle-ye gor-sun otekiler gitmi4 4. Yaklapma fiili : Eski yazmak (= yanllmak) yardlmci fiili ile kurulur. Tehlikeli veya yanllglll bir harekete yaklapmay1 anlatlr : srrtiistii dug-e yaz-dl; acl~ktan 01-e yaz-mr~lar Fakat kullan~lip~ seyrektir. Yazmak fiilinin yerini az kalsln zarfi alrn~$tlr: bay~l-a yaz-drm yerine az kalszn bay~lacalct~m isinz-fiiller (Participium): Bir isim veya slfat gibi kullanllan fiil ~ekilleridir. Zarnana baglldlrlar. Olumlu ve olumsuz ~ekilleri kurulabilir. T. T.'ndeki ba~llca tiirleri Sunlardlr : 1. Genip zaman : -an/-en: bas-an, krr-an, gecir-en, soy- Ie-y-en. -Or, -ar/-er: igten anla-r biri; pk-ar yol; gel-ir (= varidat), gid-er (= sarfiyat) Olumsuz ~ekli : -maz/-mez: bilin-mez srr, tiikerz-mez enerji 2. Ge~mip zaman : -mlj/-mi?, -mug/-miis : sarar-mlg kdg~t; zrnutul-muf not; dol-mug; gor-mug gecir-mig (adam) v.b. -dlk/-dik, -duk/-diik; -t~k/-tik,-tuk/-tuk: oku-dug'um kitnp; tut-tugt~nuz ig; tanrdlk; bildik v.b. 3. Gelecek zaman : -acak/-ecek: gel-ecek yrl, tut-acak iy, yi-y-ecek, ic-ecek Zarf-fiiler (Gerundium) : Zarf olarak kullanilan fiil Sekilleridir. Bapllca ekleri punlardlr : 1. -a/-e : bak-n bnk-a, gor-e gor-e, susle-y-e siisle-y-e; i, -u/-ii: pis-i vermig, zrc-u verin; 3. -~p/-ill,-~rp/-iil) : kal-lp, otur-up; 4. -nrcik/-erek : ynp-arak, bil-erek; 5. -~nca/-ince,-unca/-iince : at-rnca, -gee-ince, ot-iince; 6 -all/-eli: sat-air, gor-eli, anla-y-all; 7. -nzadan/-meden: basla-rnadan, bekle-meden; 8. -iken> -ken : yazar-ken, diigiiniir-ken, goriig-iirken Tiiretnze ekleri : T. T.'ndeki turetme ekleri : 1. fsimden isim, 2. isimden fiil, 3. Fiilden isim, 4. Fiilden fiil tiiretcn ekler olmak iizcre dort grup olugtururlar. 1. Irim[lt.;z iriin tiireten ekler: 1. -Irk/-lik, -IIL/</-liik: soyut isimler, yer, hlet, tahsis, topluluk, meslek, riitbe ve makam isimleri tiiretir : giizel+ lik, geilc+lik, odzln +luk, agac + Irk, goz + liik, yaz+l~k, dijqiflilc v.b. 2. -cr/-ei, -~u/-cii;-cr/-ci, -cli/-c~~ : meslek, bir isle ugragma, bir dugiince ve inanl~a mensup olma isimleri ile alqkanl~k slfatlar~ tiiretirler : boyafcr, posta +CI, yo1 + cu, biiyii 1 cii, Atatiirkf~u, milliyet +gi, yalan+cz, inat +el 3. -I//-li, -lu/-lii: cok iblek bir slfat ekidir : yag+it, evi-li, koytlii, t~lz+i~1 ~lke, gehir, koy ve kigi adlarlndan nispet slfatlar~ da turetir : Konyn +It, Kadrkoy +lii, Cinfli, Amerika + lr, Osrnarz+l~ 4. -slz/-siz, -strz/-siiz : -It/-li eki ile kurulan s~fatlarln z~t anlamlls~ olan yokluk slfatlarl turetir : tatfs~z, deierf 5. +en/ +ce, +ca/ + ce : Aslinda, kar~ilagtirmaya dayanan eaitlik halinde bir isim ~ekimi eki iken, kaliplagma yolu ile veya gorevinin verdigi imkgnlarla bir tiiretme ekine doaii$mii$tiir. Vmgulu ve vurgusuz olarak iizerine eklendigi kelimenin gosterdigi niteligi taglyan sdat, zarf ve isimler turetir :

26 a. Kii~ultrne slfati olarak : giizelt-ce bir krz, z~zun+ca bir yol; b. Bundan kallpla~rnl~ isim ve yer ad1 olarak : karaca (= bir hayvan adi), yakarca, ~lzca, delice, bogmaca, sigilce; Catalca, Camllca, Diizce, Yenice. c. S~fat ve zarf olarak : insanca, dosten, erkekce. G. Zarf olarak : ayrrca, boylece, dogruca, iyice, yavagca. d. isim eki olarak dil adlarl yapar : Alhanca, Ampea, Farsea, Tiirkce, Japonca. 6. +cak/+cek (< + ca +ok) : Kii~ultme ve sevgi ifadesinde isirn, slfat ve zarflar turetir: yavru+cak, yumur+ cak, biiyiifcek, clenzin + cek, gimdi+cek 7. -t ca&z/ + cegiz (< +cng + az/ + ceg + ez) : Kii~ultmeden ziyade acima ve sevgi anlatir. 1alek bir ektir : bubn + cn@z + rnz, kardegfceg'iz t i, yavru + cag~z, cocuk -1 cug1z. 8. $- czk/ + cik, +cuk/ + ciik : Kuc;iiltme ve sevgi go:;- teren isimler tiiretir. Bazi turetrnelerde bu ku~iiltme gorc- vinin artlk kayboldugu gorulur : bagcck, gelincik, kzzllcrk, maymuncuk, Fnfmacik, ynvrucuk. + crk/+cik eki ile turetilmi~ bazi hastalik adlarl da vardir : nrpacrk, kabarclk, bademcik, k~zamrkclk 9. + c, +ac/+ec: Benzetme ve ku~iiltme isimleri tiiretir : ancc-kc, ata+c, baba +c, krrfuq, boz+ac, top+nj 10. -tell/+ cil, +cul/+ciil; + cil/+cil, + cul/+ciil : Bir $eye dii~kiinliigii gosteren isimler yapar : balrk+~~l, yi- Ian + c~l, tavganfc~l; ben + cil, ev +cil, iin+ciil, et+cil, otfqul dug/+ tag : Dil ve dudak benze~rnesinden kagnlr. Ortakllk, bagllllk ve rnensupluk gosterir : udag (<ad+da~), ~ arka+dag, vatanfdag, meslek+dag, sir+da$, soyfda~, iilkii+dag, yan + dag 12. +rnc~/+inci, +unc~i/+ iincii : Derece ve say1 adla- ri turetir : beg + inci, yedi + nci, on + uncu 13. +ar/+er, +gar/+ger: ~le~tirme gosteren say1 aillar~ turetir : dord+er, be$ + er, altl +gar, yedi +rer "z : Topluluk gosteren say1 adlari tiiretir : iic+iiz, dord + iiz, be$+ iz 15. +s~/+si; ++su/+sii (<+slg/+sig): isim ve sifatlardan benzerlik sifatlarl tiireten ve i~lek olmayan bir ektir : coc~rk+su, erkekfsi, kadinfsz 16. +~msi/ + imsi, +umsu/ 4- iimsii : isim ve slfatlardan benzerlik sifatlari tiiretir : nu+ msl, tntlz + ms~, ye$il+ imsi, bal+-rmsi, kadife+msi, tepe+msi, kubbe+msi 17. fomtzrak : Benzerlik gosteren renk adlarl yapar : beyaz + zmtirak, morf umtlrak 18. fig: Eski bir kii~ultme ekidir. Slfatlardan ve ozel adlardan ok~ama adlari turetir. Ek, yer yer dudak benzearnesine aykirl bir yuvarlakla~maya da ugram~~tlr : gog+ii~, mavifg, nonos, Alo~, Fato$ 19. +ll/+li, +lu/+lii, +h/+li, +l~i/+lii : Gift olarak kullanllan ve "ve" anlamin1 veren es ve zit anlamda tekrarlama slfatlari tiiretir : ana + 1 kzz + 11, iri +li ~ifakf 11, yo1 + lu yontenz +li 20. +leyin : Zaman adlarlndan zaman zarflarl yapar : sabah +leyin, akgam + leyin, gece + leyin 21. +an/+en : i~lekligini kaybetmia eski bir ku~iiltn~e Bidir : oilfan (<ogul+an), k~zfarz, erfen 22. +man/+men : Slfatlardan abartma slfatlar~ tiiretir : akfman, kocafman, kiiciifmeri (<kiieiik+lnen) k,+ak/+ek: Kii~iiltme gorevi aglr basan isimler turetrnigtir : bebefk, bala+k, bagfak, ben+ek, top+ ak 24. +"t : ya$+~t, e~fit 25. +ti/ 4- ti : Ses taklidi kelirnelerden o niteligi tasiyan isirnler turetir : c ~v~lftl, ganglrftr 26. +ay/+ey : kuz+ay/kuz+ey, giin+ey 27. +sal/+sel : kum +sal, uy +sal Nispet slfatlarl turetmek i~in kullanilan t sal/ +sel eki bununla ilgili degildir; yeni bir ektir : bilimfsel cali~ma, bitki+sel hayat, toplum +sol yapr 28. +gil/+gil: Bir aileye baglillgi veya bir ~eyin mensuplarln~ gosteren isimler tiiretir: amcam-tgil, babamfgil, Ugaklrgil, Koyunlugil 11. isimden fiil tiireten ekler : 1. fa-/ + e- : bog+a-, yag -1 a-, dig+e- (= di~ ~lkarmak), tiirfe-, tiinfe-, esnfe- (<es-in+e-) gibi fiillerde bu ek yer alml~tlr. 2. +a]-/+el- (< +a-i-/+el-) : Kendi kendine olu~ gosteren fiiller turetir : uz+al-, dar + al-, sag'+al-, gencsel; ozfen-, giicfen- gibi +en-% ornekleri de vardlr. 3. +la-/+le: Cok i~lek bir ektir : a&r-/-la-, bajf la-, bek +le, tuz + la-, gdz + le Ian-/ + len- (< la-n-/+le-n) : Donii~lii anlamda gecissiz fiiller tiiretir : av + Ian-, ev +len-, dert +len-, iist + len-, yiik +len lag-/ + leg- (<+la-$-/ + le-s-) : ISdealik anlamlnda fiiller turetir : anflag-, tagflag-, bir+leg-, sgz+lep, giif +leg-, hi;mur f leg- 6. +"1- : Slfatlardan geciasiz fiiller turetir : ayrrft-, dogru+l-, eg'ri + I-, duru + I r-, + ar-/ + er- : Slfatlardan ve renk adlarlndan geqipiz fiiller turetir: aifar-, bozfar-, sarfar- (<sarrg+ ar-), mor +ar-, deli+r-, yeg + er- evfer-, bag+ar- orneklerindeki, ge~igli fiil tureten +or-/-ker- eki eski bir + gar-/+ger- ekinden qlkrnl~tlr. Bu ekle ili~kisi yoktur. 8. +du-/+de-: Eski bir ektir. Kalintls~ alfda- (= aldatmak), b@+dn- (= bagdas kurmak), iste- (<iz+de-) gi- bi bazl kelimelerde yayyor. Bugun yalnlz ses taklitlerinden tiiretrneler yaprnaktadir : frsrlfda-, trk~r+da-, giimburfde-, parrl+ drz klr-/ + kir- : Ses taklitlerine gelir : hayfk~r-, hie fkrr-, piisfkiir "k-/-k"k-: Ge~i~siz fiiller tiiretir : acfrk-, gee+ ik-, bir+ik sa-/+-se- : istek gosteren fiiller tiiretir : s~c+sa-, er+se-, gnrip +se-, miihim + se-, umur + sa- 12. frrnm-/+imse-: oyle gorrnek, oyle kabullenmek anlamlnda fiiller tiiretir : ccz + imsrc-, ben +imse-, cog+ umsn-, kiic $- iimse- (< kiiciik + iinzse-) 13. +slrt-/ 4- sin- : + ~msa-/ + irnse- ekine paralel tiiretlneler yapar: az+s~n-, cokfsun-, gu~fsiin-, yiik+siirl 111. Fiildeiz isim tureterz ekler : 1. -mak/-mek : Fiil kok ve Gatllarlnin isirn ~eklidir : (11-mak, baglat-rnak, yakrg-nzak 2. -ma/-me: Klllg adlar~ tiireten ialek bir ektir : aklt-ma, gez-me, dola$-ma, gotiir-me Bu ekin slfat olan gekillerinden kaltplarmi~ isimler de vardlr : asma, yarma, kazma, dohranla, kavzrrma, pastirma r

27 3. -~g/ig, -US/-iig: Olu~ ve kill9 bildiren isimler tiiretir : all$ verig, bak-ig, davran-z~, gee-ig, gopiig 4. -Om : Kalicl isimler tureten fok i~lek bir ektir : 01-lnz, tak-rm, bi~-im, gee-im, depre-m, dog-um, biikl-urn 5. -"k : S~fatiireten fok i~lek bir ektir : ac-zk, sapik, kes-ik, yrrt-lk, degig-ik, ~iirii-k Bazi organ, alet v.b. adlari da yapmlgtir : kas-zk, kay-ik, Icaz-ik, sar-zk, kirp-ik, kem-ik, kon-uk, Gksiir-iik 6. -uk/-ek: Mek2n ve alet adlari ile agagilayici sifatlar turetir : bat-ak, kavg-ak, kon-ak, olpek, don-ek, kac-ak, kork-ak 7. -On: Bir olu~ ve kill$ sonucu durumunda olan isimler tiiretir : ak-zn, ek-in, yig'i~n, tut-iin 8. -gz/-gi, -gu/-gii; -kl/-ki, -ku/-kii: Fiille ilgili nesneleri, alet adlarini ve soyut kavramlar~ gosteren isimler turetir : as-ki, ~al-gr, ser-gi, kes-ki, ic-ki, bil-gi, duy-~li, gor-gii 9. -&a/-ge: Bazl kelimelerde devam eden eski bir ektir : kavur-ga, yon-go, siipiir-ge 10. -gzn/-gin, -gun/-gun; -kin/-kin, -lcun/-kiin: Belirtme ve ahgkanlik s~fatlari tureten iglek bir ektir : az-grn, tas-krn, bez-gin, yetis-kin, pis-kin, uy-gun, duz-gun 11. -gan/-gen; -kan/-ken: Abartlnal~ slfatlar tiiretir : alrn-gan, atrl-gun, calz~-kan, un~lt-kan, saldrr-gun 12. -gat/-ge~; -ka~/-kec: Iglek olmayan bir ektir. Abartma11 sifatlar ve alet adlari yapar : artan-gat, iifeiz-gee, krckac, yiiz-geg, ~evir-gee 13. -gr~/-gi~, -gug/-gii~: 1$ek degildir. Daha ~ok abartma s~fatlarl ve alet adlarl yapar : bil-gic, dal-rig, baslan-gy, sor-gu~, hiir-giic 14. -rcz/-ici, -ucu/-iicii : Bir i~i meslek haline veya siirekli olarak yapani gosterir isim ve slfatlar tiireten iglek bir ektir : bak-rcz, sat-rcl, or-iicii, dilen-ci, yi-y-ici, kog-ucu, pntla-y-rcz, yak-icz, bunalt-zcz v.b "c, -"nc : krskanj, kork-ung, igren-g, giil-iin~ 16. -l/-i, -u/-ii (<-rg/-ig, -ug/-iig): Tek heceli fiillerden bir olug ve kllq iiriinu olan isimler tiiretir. i$ek bir ektir : bat-1, at-z, diz-i, gez-i, tart-z, yap-1, kok-u, olg-ii, iirt-ii 17. -it/-it, -ut/-iit : Ce~itli anlamda isiinler tiiretmi~tir : get-it, og-iit, kuru-t, ~rnz-~rt Bugiin bu ek yeniden i~leklik kazanmlgtir : an-zt, tag/-t, ynk-zt, yaz-rt 18. -si/-si, -su/-sii (< -slg/-sig) : Eski bir gelecek zaman isim-fiil ekinin kalintlsldir. ornekleri azd~r : yat-rl, sin-si, tep-si, tiit-sii 19. -anak/-enek : gel-enek, gor-enek, ode-nek 20. -rrmak/-emelc : bas-arnak, tut-anzalc, kac-anzak 21. -ama~/-nze~: yarzzlt-nmc, yut-mag, done-mec, bulnmaq, tut-mac 22. -man/-men: az-nlan, goc-~tzelz, deg'ir-men (< tegirmen), gig-man 23. -ca/-ce: Donii~lii fiil tabanlar~ndan daha fok soyut isin~ler tiiretir : eglcrl-ce, diijiin-ce 24. -maca/-mece : aldat-maca, bil-nzece, ko~-rizaca, diizmece, bul-maca IV. Fiilden fiil tiireten ekler: 1. -ma-/-me- : Olumsuzluk ekidir : bak-nza-, gel-iize-, bil-me- 2. -On-: Yapilan isin yapana doniigiinu gosteren doniiqliiliik ekidir : tara-n-, gez-in-, kog-un-, soyle-n- Tanr-n-, dene-n-, bil-in gibi iinlu veya bir ak~c~ unsiizle biten koklerden sonra -n- eki alan fakat edilgenlik bildiren ornekler de vardir. 3. -"1- : 0znesi belirsiz edilgen fiil tiiretme ekidir : a&, say-11-, sev-il-, tut-ul- ~nliiler ve -1 iinsiizu ile biten fiillerde edilgenlik eki -n-'dir : bagla-n-, gozle-n-, sil-in-, yol-un- 4. -"g- : Ortakla~ma ekidir : bak-zg-, dog-us-, vur-ug-, bekle-g-, kog-us- 5. -Or-, -ar-/-er-: Olu~ ve kili~~n bir araci ile yapildlgin1 gosteren ettirgenlik ekidir. Colklukla, dis ve di~ eti iinsiizleri ile biten tek heceli koklere gelir : kac-zr-, gee-ir-, elk-ar-, kop-ar-, doy-ur-, gid-er- -r- ekindeki gorevin aginmlg oldugu ornekler de vardir : ga~zr-, somiir-, devir-, kemir- 6. -"t-: Ettirgenlik ekidir. Coklukla, iinlu veya r, 1 aklci iinsiizleri ile biten iki heceli fiillere gelir : anla-t-, bagla-t-, bekle-t-, belir-t-, kzsal-t- Tek heceli fiillerde seyrek rastlamr : czk-rt-, yrrt-, siir-t- 7. -dw-/-dir-, -dur-/-diir- (<-t-zr-) -tw-/-tir-, -fur-/-fur-: Birle~ik bir ettirgenlik ekidir: al-dir-, yak-tlr-, bil-dir-, dur-dur-, gar-diir- Ekteki ettirgenlik gorevinin az veya ~ok oranda agnmig oldugu ornekler de vard~r : bastir-, bildir-, indir-, doldur-, kestir-, lclstir- Bunlar i~inde ge- Giasiz bir fiile donii~mii~ olanlar da vardir : ald~r- (= aimganlik gostermek), clldlr-, snldrr- 8. -tar-/-ter, -dar-/-der- (<-t-ar-) : Seyrek ornekler veren bir ettirgenlik ekidir : a/<-t-or-, kay-t-ar, gonder-, gos-ter 9. -a/-e (<-ga/-ge): Anlam kuvvetlendirici eski bir ekin kalint~si halindedir : /cap-a-, tlk-a-, dol-a I-/-;-, -u-/-u-: Peki~tirme gorevindedir : kaz-i-, salzc-i-, biir-ii-, siir-ii "k-: Edilgenlik ve Siddetlendirme fiilleri tiiretir : ay-lk-, Icon-lk-, lcar-ik-, gar-uk- Bunlar isinde, ekin baglant~ unliisiinii dii~iirmii~ olanlar da vardir : sar-tk-> snrk-, kzr-rk->kirk-, bur-uk->burlc-, kor-uk->kork-, ur-iik- >iirk "I)-: Siddetlendirme gorevindedir : ser-p-, kir-p "y- (<-d-): Siddetlendirme gorevindedir :.. sa-y-, yn-y-, do-y-, ko-y-, yu-y- (= ylkamak) glbi ala-/-ele: Olug ve k~llgta tekrarlama gosteren fiiller tiiretir : kov-ala-, ov-ala-, eg-ele-, gev-ele-, serp-ele-, sek-ele 1V. Anadolu ve Rumeli ak~zlan, Anadolu ve Rumeli bolgelerinde, T. T.'nin yazi dili dig~nda kalarak yerli ag~z ayriliklarl temelinde geli~mi~ olan konu~ma dillerine ve bolge agizlarma verilen gene1 ad. Anadolu ve Rumeli aglzlari, Eski Anadolu Tiirk~esinin, Anadolu ve Rumeli bolgelerinde XV. yiizyildan XX. yiizyila kadar uzanan tarihi devresinin tabii degi~me ve geligme ~artlar~ i~inde, konu~ma dili halindeki devamid~r. XIII. yiizyil ortalarlndan XV. yiizy11 ortalarina kadar konuama diline paralel olarak yo1 alan yazi dilinin, XV. yiizy~l ortalarindan ba~layarak ayrl bir kol halinde ve klasik Osmanlica temelinde yo1 almis olmasma karhillk, konu~ma dili bolgeden bolgeye o zaman da var olan ag~z ayriliklari ile devam edegelerek bugunku Anadolu ve Rumeli a6izlarinl olusturinugtur. Anadolu ve Rumeli aglrlarinm yazl dili kontroliinden uzak olarak pol al~si, bir yandan zamanla dilin ses yapisinda daha h~zli deii~melere

28 zemin haz~rlarken bir yandan da bazi arkaik gramer gekillerinin korunagelmesine yardimci olmu.$ur. Bu agizlar iizerindeki Gahgmalarm baglangicl, 1867 yillanna kadar uzanlr. A. Maksimov'un Hiidavendigbr ve Karamanli ag~zlar~ iizerine yazd~gi Oplt izslzdovuni!u tyurskih dialektov v Hzldave;2dsilri i Karan~anii (St. Peter-burg 1867) adll denemesinden 1940 ylllna kadar uzallan arastlmalar, metin bogluklarinl doldurmak iizere makale halinde derlegenellikle yabanci ara~tiricilar donemi olarak adlandlrlla- me ~a~lnlarl da Yapmlgtlr. Nig'de ag'zzlarrndan ornekler bilir. (TDED. I, 1946); Mug'la ag'zr (TDAY. 1962), Aydzn ili A. ~ ~ sonra J. l-hfiry, k 1. ~ ~ d M. H ~ ~ i ~ ~ a~lzlar~ndan ~ ~ - ~, ornekler ~ (TDAY. 1965), ~ Akhisar ~ ve Cihanbeyli ~ mann, K. F ~ V, ~ pisarev,, L. ~ ~ ~ F. ~ ~ l l i i, F. vincze, ~ ~ ~ a&zlnr~, (TDAY. 1967) Hamza Ziilfikar'ln Bitlis'ten T. ~ ~ ~ ~ J. D~~~ l ~ ve k M. i, ~ a ~ a GallSmalarl ~ ~ ~ ile ' bir i ~ derlenmis atasozleri, deyimler, nlkzg, kargrg ve bilmeceler yandan bazl metinler yaylnlanmlg, bir jrandan da aglzlarln C'Tiirkoloji Dergisi" 1968) adli Yazlsi da bir derleme Yagramer yapisi ile ilgili kii~iik denemeler gkarilm~gtir. An- ylnidlr. cak, bu ilk Cali~malarda, yabanci aragtiricllarin aklzlarln biitiin inceliklerine niifuz edememeleri, o zamanki teknik imk2nlarln yetersizligi ve Cogunun da Iolklor malzemesi olarak derlenmeleri gibi sebeplerle, ortaya konan metinler genelli;kle agiz derlemelerinden beklenen sonuc;lar bakimindan yeterli say~lmazlar. Aragt~rma niteiikindeki yazllar da Anadolu ve Rumeli konu~ma dilinde yzr alan bazl ozellikleri bilim alanina sunan ilk denemelerdir ve sayilari birka~i ge~meyecek kadar azdir. 1lmi degerleri eldeki mslzemenin o giinkii durumu ile orantllidir. Bu donemde yap~lan derleme ve ara~tirmalara dayanarak Anadolu ve Rumeli aiizlarin~n genel yapisin1 gramer yoniinden bilim &n1na sunan en derli toplu makale, Lehistanli TiirkoIog T. Kowalski2nin Osmanisch - tiirkische Diulekte (Enzyklopedie des Islam IV, 1931, S ) ad11 ya- Yerli derleyiciler araslnda Ahmet Caferoglu'nun Gnemli bir yeri vardlr. Caferoglu'nun Bat1 Anadolu'dan ba~layarak DoBu Anadolu'nun slnir boyuna kadar uzanan, Kuzey ve Giiney Anadolu bolgelerini de icine alan ( ) 9 ciltlik bir metin kiilliyati vardir. Bu derlemelerde ince a&z 6zelliklerinin gosterilmesi yoluna gidilmemi~tir. Caferoglu, baz~ Hem derleme hem de aragtirma niteligi ta~~yan yaymlar araslnda 0mer Aslm Aksoy'un, Gaziantep ag'zr (TDK. Istanbul ), JBnos Eckmann'ln XVIII- XIX. yiizyil metinlerine dayanan Karamanlz aglzlarzna dair araytlrnzalar I, Phonetica (DTCF. Dergisi VII, 1950); Zepnep Korkmaz'ln Guney-bat1 Anadolu ahrzlarz : Ses bilgisi (Ankara, 1956), Nevjehir ve yoresi ag'zzlarr : Ses bilgisi (Ankara 1963); Bartrn ve yoresl: ag"izlarz iizerine ("Tiirkoloji Dergisi" I, 1964); Selbhattin Olcay'm Dog'u Trakya yerli agzr (Erzururn 1966); Selbhattin Olcay -Ahmet Bican Ercilasun - Ensar Aslan'ln Arpacay koylerinden derlemeler (TDK. Ankara 1976); Efrasyap Gemaimaz'ln Erzurum ili ag'rzlarr I (Erzurum 1978); Turgut Gunay'in Rize ili ag'zzlarr (Ankara 1978); Hasan Eren'in Kzbri.s'ta Tiirkler ve Turk dili YTiirkoloji Dergisi" I, 1964); Krbrrs ag'zznzn kokerri (TKAE., zisidir. Ankara 1971) ad11 yay~nlari bagta gelir. Anadolu ve Rume- Ayrlca, Sadetin ~~l~~ da ~, ~ ag"lzlarr ~ d b;bljyograf- ~ ( ~ ~ li ag~zlar~ndaki belli bir dil konusunu igleyen ara~t~rmalar yasz rtiirkiyat Mecmuaslx VII - VIII, , s I araslnda A. Caferoglu'nun, Kzrsehir viliiyetinin bugiinkii eti 333) adll yazlslnda, ~ ~ ve ~ ~ ~ aglzlarlnin d ~ ~ bas- ~ l ~ nik ~ te~ekkulune l i dair notlar (TDED. 11, 1947); Pallacz, Tahf"C' langlgtan 1940 ylllna kadar uzanan bir bibliyografyaslnl Ve Cepni dillerine dair (TM. XI., 1954); Anadoh a&zvermigtir. 1 lar~trda ntktathkse gelisiizesi (TDAY. 1955); J. Eckmann'in i Karanzanl~: Turkcesinde - macn ekli fiil ~ekli (TDAY. Anadolu ve Rumeli ag~zlari iizerindeki ara~t~rmalariil 1953); Kelinle ortasznda anorganik b, p, nz'nin turernesi (TM. daha verimli olan donemi 1940 yilindan conra baglar. Bu 1953); A. Tietze'nin Griechische Lehn~vorter im anatolischen donem yerli ara~tir~cllar donemi diye adlandirilabilir. Fin Tiirkisch ("Oriens" VIII., 1955); Slnvische Lehnworter in der Tiirkologlarindan M. Rasanen'in 1926'da baglatlp 1942'ye tiirkischen Volksprachen ("Oriens" X, 1957), Direkte arakadar uzanan derleme yayinlar~, birinci donem ile ikinci bische Entlehnungen im anatolische~z Tiirkisch (J. Deny Ardonem srasinda bailanti kuran ge~ig yayini niteligindedir. mag an^. Ankara 1958, H. Eren'in Tiirkcede -mm->-mb- 1940'tan sonraki agiz arastirmalari yalniz cierleme, hem dissirnilatior?rr (TDAY. 1953); Anadolu ap'zzlar~nda Rumca, derleme hem aragt~rma ve yaln~z ara~tirma niteligincleki islavca ve Arnp~n kelimeler (TDAY. 1960); Z. Korkmaz' yay~nlar olmak iizere ii~ grupta toplanabilir. Derleme yaylnlarlnln, ailzlarln kelime hazinesi ile 2- gili ve sozliik niteliginde olanlari y~llarl arasindaki derlenl.2 seferberliginin fislerine dayanan 6 ciltlik Tiirkiyede hulk ailzlarzrldan derleme dergisi (TDK. 1stanbul - Ankara ) ile bunun geli~tirilmi~ekli olan 10 ciltlik Derletne sozliig'ii (TDK. Ankara )' diir. Kismen bu malzemeye kismen yeni derlemelere dayanan bir digcr sozliik de Hamit Ziibeyr (Ko~ay) - Ishak Refet (1gtman)'in Atlndilden derlemeler I (Istanbul 1932), Hamit Ziibeyr Ko~ay - Orhan Aydin (Ac~payamli)'in Anadilden derlemeler I1 (TDK. Ankara 1952) payinidir. in, Bntr Anadolu ag'rzlarinda asli vokal uz~rrlluklarl (TDAY. 1953); B~~~~~~ ve yorest ag'czlarz~tda lehge tabakalasmasl ("Tiirkoloji Dergisi" 11, 1965); Anadolu ag'zzlarrnzn etnik ynpz ile iliskisi sorunll (TDAY. 1971); Halk etimolojisi ve folklor (1. ~ l ~ ~ l~ ~ k l ~ ~~k~~~ ~ ~ 1976) ~ gi- ~ bi yazllar slralanabilir. A. Caferoilu'nun Die nnatolischen und rumelischen Dinlekfe (Philologiae Turcicae Fundamenta I, Wiesbaden 1959) ad11 yazisi Anadolu ve Rumeli ai&zlarln~n genel dil yaplsl ile ilgilidir. Anadolu ve Rumeli akizlari iiierindeki yayinlarln bibliyografyajl, Kayahan Erimer'in Anadolu ve Rumeli agrzlarc Anadolu ve Rumeli a~izlanna ait derlemelerin en onem- 1-1~~. metin derlemeleridir. Bu konuda M. Rgslnen'in Sivas. uzerinde bir Oibliyogrnfya deneinesi (TDAY. 1970)'nde yer Yozgat, Ankara - Kayseri - K~r~ehir - Cankiri - Afyon ve on: alml~tlr. ya illerini i~ine alan Tiirkische Spracltproben nus Mittel flmi nitelikteki yaylnlar iie bunlarln tahlili deger- Anatolien ad11 dort ~ali~masi (Studia Orientalia V - X, lendirmesi i~in Z. Korkmaz'ln, Anadolu agrzlan iizerin- 1942) on sirayi alir., deki ara~tlrntnlarzn bugiinkii durumu ve knrsrza~tr& sorurr-

29 lar (TDAY ); G. Hazai'nin, Kurze Einfiihrung in das Studfum der tiirkischen Sprache (Budapest 1978) ad- 11 eserlerine bas vurulabilir. Anadolu ve Rumeli a~rzlarznrn dil yaprsr : Anadolu ve Rumeli aglzlarl derleme ve aragtlrma yonleriyle daha epey ~ahgmalara ihtiyac gosteren bir durumdad~r. Bu baklmd,~n a h bolgelerini gosteren tasnifler daha pok gene1 pizgileri iledir ve cografi esastadlr. Baphca ag~z bolgeleri gunlardlr. 1. Kuzeybatl ve Guneybatl Anadolu agizlar~, 2. Orta Anadolu ag~zlar~, 3. Kuzeydogu Karadeniz bolgesi aglz- Ian, 4. Dogu Anadolu aglzlarl, 5. Giineydogu Anadolu aglilar~, 6. Kastamonu agzi, 7. Rumeli aglzlarl, 8. Gopmen aglzlar~. Bu bolgeleri yer yer birbirleri ile iligkili kilan ortak ozellikler bulundugu gibi, birbirinden aylran kendilerine has ozellikleri de vard~r. Anadolu ve Rumeli bolgelerindeki ag~z ayrlllklarl genellikle ba~langlpta bu bolgelere yerle~en Turk etnik unsurlar~ araslndaki boy ayrll~klarindan kaynaklanmaktadu. Ayrica, Anadolu ve Rumeli bolgelerinin yerlegme tarihi ve ip gopleri ile ilgili palkantlll durumlar da geni~ bir zaman cerpevesi ipinde birbirinden farkll aglzlarl yan yana getirmi~ veya aynl aglzlarin birbirinden uzak bolgelere yayllmalarlna yo1 agmlgtlr. Ser bilgisi. ~nliiler : Anadolu ve Rumeli agizlar~nda yazl dilindeki dokuz iinlii turu di~lnda daha bagka bazl turler de yer allr. Bunlar a, I, o, n, e, 6. i, 6, ii gibi temel unlulerin fonetik etkilerle baz~ bogumlanma degigikliklerine usram18 varyantlarlndan ibarettir. Ba~l~ca turleri gunlardlr : 1. Orta bogumlanmali unluler : a, o, u, r. Clklg yerleri baklmlndan a-e, 0-0, u-ii, I-i unliileri araslndaki noktada bulunan unlulerdir. Klsmen incelmiglerdir : delannl (= delikanll), goz (= goz), gul (=gul) 2. Yarl yuvarlak unliiler : a", eo, lo, io. Bunlar a-o, e-ii, 2-14 arasindaki noktada bogumlanan, k~smen yuvarlakla~mlg unlulerdir : bubao (= baba), sorzurno (= sonra), e0rtesi 3. Daralmlg unluler : d, 6, 0, o" Bunlar a-i, e-i, 0-11, 0-ii arasl unlulerdir. cbcuk, isdiyb (= istiyor), berketl ossun (= bereketli olsun) 4. Bulanlk unluler : Nitelikleri kesinlikle aylrt edilemeyen bogumlanmall unlulerdir : bubd (buba), Gtden (oteden) ijnsuzlerin unluler uzerindeki etkilerinin daha pok artmas1 unlii degigimi olaylarlnl dogurur. 5. Nazal unliiler : Boiumlanmaya burun yolunun da kar~gtlgl unlulerdir : 4, 6, ti, + K~smen burun iinsuzlerinin etkisi ile olugurlar : yagr- (< yansr- : gevezelik etmek); s2 (sana: sana); so'ra (= sonra); &i?; 22 (= haylr) v.b. ~nliiler, bogumlanma sureleri bak~mlndan klsa ve uzun iinliiler olmak iizere ikiye ayr~llrlar : K~sa iinliiler : Normal iinlulerden daha klsa siirede bogumlanan unlii turleridir. Bunlar bo&umlannla ozelhkleri gevgemig ve dugmeye yakla~mlg olan unlulerdir : 2, i, - - i, b, ir, v.b ot2a rnukiibll. yzmi lira (= yirmi lira), ellize, goy)b ori (= ko~ruyor oraya) Uzun unliiler : Normal sureden daha uzun bir surede bogumlanan unlu tiirleridir. Bunlardan bir k~sml daha Turkeni in te~ekkiil devrinde var oldu$ju veya ~ok eski bir devirdeki ses deeigmelerine bag11 bulundugu ipin bugiin po- l ziilemeyen ve asli uzunluklar diye adlandirllan turden uzunluklardlr : 21 ( = alrnak), biis ( = bas:nak), de-( =, demek), Rd!- (= kalmak), tl"~ (= up), (= yok) i ikame uzunluklarl : Diipen veya kaynagan seslerin kendilerine ait siireyi geride kalan bir iinluye uzunluk olarak yuklemelerinden olu~mu~tur : dine- (< dinle- = dinlemek); (= parpa); szle- (= sijylemek); n2izt (= ne vakit): kbpe~i2 (= kapeginiz) ikiz unluler (Diphtongue) : Tiirkpede asli ikiz iinlii bu- IunmadlBi iqin Anadolu ve Rumeli ag~zlarlnda goriilen ikiz iinliiler y, v, f, h gibi bazl iinsuzlerin eriyip kaybolmasi uzerine, yan yana gelen unliilerin telc bir nefes basklsl altlnda birlegmesinden olugmu~tur : ie,?a, io, Go gibi yiikselen tiirleri yanlnda ai, ei, oi, ou gibi alpalan ve an, uu gibi egit ikiz unlu turleri de vardir : cter (= ciger), buria (= buraya), uadar (= o kadar); baa (- baga), aar (ener: eger); diiiin (= diigun), souk (= soguk), dousan (= tavgan), pa- ~ai (= paaaya) ~nlii uyumu: Anadolu ve Rumeli aglzlarlnda "biiyiik iinlii uyumu" dedigimiz "dil benzepmesi" kurali qok kuvvetlidir. 0 kadar ki, pok defa ag~zlarda yer alml~ yabanc~ kelimeler bile bu uyumun etkisindedir : acaml (< acemi), atag (< ateg), evlet (< evliit), falzlr (= fakir), ediref (= etraf), lire (< lira), mercen (< mercan), mezer (< mezar), giiver (< $of?+), taglp (< tnkip) gibi yazl dilinde dil benzegmesinden kaqlnmlg olan ekler de genellikle aglzlarda kendilerini bu etkiden kurtaramamlglardlr. Bu durumda olan ba~l~ca ek ve edatlar ~unlardlr : iken zarf-fiil ekinin eklegmig ve ckleglnemig gekilleri, i- yard~mcl fiilinin idi, imig, ise gibi hiklye, rivayet ve gart pekimleri, -kf aidiyet eki ile baglac olan ki, ile edatl, -leyin zarf eki, -yor ha1 kipi eki v.b. rzlzkan (= plkarken), dumban (= dururken), gzztkan (= kiz iken); hanrnzlnkl (= hanlmintki), brld.-bz(= b~ldlrki), baksa kr (= baksa ki), deyo kunz (= diyor ki), b~ra,b.nazrdlrn (= blrakmazdlm), yo&mcy (= yok imig); bilmirik ( = bilmiyoruz); agaglar~nan (= agaqlar ile), sabdlan (= sabahleyin), getiriyor Dil benzeglnesinin bozulmasi : y, 8, c, c, d, t gibi bazl iinsuzlerin yanlarlndaki unliiler uzerinde yaptlklar~ inceltme etkileri ile; k, g, g, gibi damak unsiizlerinin, unliiler uzerindeki kallnlagt~rma etkileri dolay~siyla Anadolu ve Rumeli a&zlarlnda yer yer iinlu uyumu bozulmalar~ ortaya p~kmaktad~r. Bunlar~ incelme ve kalinlagma ~eklindeki bozulmalar olarak ikiye aylrabiliriz. Bozulma olayl, yaygln olarak Bat1 Anadolu aglzlar~nda goriiliir. 0teki bolgelerdc serpintili durumdadlr. incclmeler : ayec (= agac), buldey (= bugday), gap meyo (= kapmlyor), ow? (= oymaga), ark~~deg (= arkadag), dole$-' (= dolahmak), gaysi (= kay~si), glyzlcek (= klyllacak), toflanif (= toplanlp) v.b. Kalinla~malar : Orta Anadolu aglzlarinda yayglnd~r : kale (= k81e), 8ulij- (= giiliign~ek), olide (= onunde), biiyak (= biiyuk), bat4 (- bu gun) Dudak berzzegtnesi : Gene1 olarak yazl dilindekine paralel gider. Ancak, yer yer veya bolgeden bolgeye degigen durumlarla da kar~llagilir. Bu degigme ya dudak benzegmesini dah;i da peki~tirme yahut da dudak benzelmesine ayklrll~k ~eklinde kendini gosterir.

30 Dudak benzegmesinin, ilk hecenin diiz unliilerinden sonra diiz uclulerin gelmesi geklindeki geligmesi Bat1 ve Orta Anadolu ag~zlar~nda oldukca kuvvetlidir. Yaz~ dilinde bu kurala ayk~r~ diigen arntut, gamur, kav~~gmak, ycigrnur gibi kelimelerin, bu ag~zlarda uyumun etkisi alt~nda diiz olarak kaldlg~ goriiluyor : arrnlt, bablg (= pabud, qavlg (- cavug), davll, Parnzk-gls (= Pamukk~z), ~Znrrr, ylrnlrta Hattb baz~ ag~zlarda -yor ekinin bile diizle~tigi goruliiyor. Afyon, Kastamonu, Ordu, Nevgehir ve Malatya'n~n baz~ ag~zlar~ bu bak~mdan karakteristiktir : bilmiyern (= biln~iyorum), ~zkzya (= gk~yor), kesiye (= kesiyor), dolanlyr (= dolanlyor), diyi ki (= diyor ki), isdiyir (= istiyor), bil- ~nirik (= bilmiyoruz) ilk hecesinde yuvarlak iinlii tayyan baz~ kelimelerin, ilkinci ve daha sonraki hecelerinin duz-genig iinliilerinin de dar-yuvarlaklara doniigturiilerek dudak benze~mesinin giiclendirildigi goriiluyor. Bu durum eklernede ve i- yard~mc~ fiilinin eklegmemig cekimleri ile ile ve iqirz edatlar~nda da gecerlidir. Manisa, Denizli, Ayd~n ve Mugla ag~zlar~nda : Zlii (< oyle), gulu (< kule), odu (< oda), ~ V L(< L ova), zurnu (< zurna), burdu (< burada), gon~ljntudurt (< konugmadan) v.b. Nevgehir ve yoresi ai~zlar~nda Zjam olurtcu (= ak~am olunca), orucudz 4 (= oruc idi'k), yoiusa (= yok ise), onuqiu (= onunki), iiziimiinen (= iiziimle); Sivas aglzlar~nda sokuyun mu? (= sokay~m ml?), o~yr~yu~ (== okgayor) Ag~zlara kadar girmig yabanc~ kelimelerin ikinci hecelerindeki genig yuvarlak iinliiler de yer yer daralm~~lard~r : foturaf (= fotograf), horuz, dokdur, dohdur, rnantu (= manto), motur (= motor) Dudak benzegmesinin bozulmas~, dudak iinsiizlerinin etkisine baglanan yuvarlakla~malar veya baz~ eklerin diiz kelimelere as~llar~ndaki yuvarlakl~g~ koruyarak gelmeleri geklinde kendini gosterir. Kastamonu ve Cank~r~ ag~zlarl ile Kuzeydogu Karadeniz bolgesi ve Dogu Anadolu ag~zlarmda bu egilim daha yayglnd~r : altun (= alt~n), baygun (- bayg~n), pahlavu (= baklava), beniinz (= benim), elduvan (= eldiven), degiil (= degil), deliik (= delik), eksiik (== eksik), getdurn (= getirdim), gezdiir (= gezdir), i~diikden (= i~tilkten), vadur (= vard~r), varsun (= vars~n), yazu (= yaz~) ~nlii degigrneleri : Bir kelime icindeki iinsiizlerin yanlanndaki iinliileri etkileyerek kendilerine ait ban bogumlanma vas~flar~nl onlara aktarmalar~ndan olugmug degigmelerdir. ~nliilerin ugrad~g~ etkilenmeye gore bunlar alt~ grupa ayr~hr : 1. Kal~n unliilerin incelmesi : y, g, g, c, z, s, I, m, a, t gibi dudak, dig, dig eti, on damak iinsiizlerinin yanlar~ndaki kal~n s~radan iinliileri kendi bogumlanma noktalar~na dogru ~ekerek inceltmelerinden olugmugtur. Bat1 Anadolu ag~zlar~nda yaygmdir : a>e, r>i, u>u gibi : doleg- (=dolagmak), ayes (= aga~), biiciik (= bucuk), ciime (= cuma), ganel (= kanal), gajcez (- ka~acag~z), maij (- maas), iiyii- (= uyumak) v.b. 2. ince unliilerin kahnlagmas~ : Genellikle k, g, g, q gibi dam.lk iinsiizlerinin, ince s~radan iinluleri kendi bogumlanma noktalar~na cekmelerinden olusmugtur. Orta Anadolu agizlannda yaygmd~r : rnernlekat (= memleket), kole (= kole), kolge (= golge), guliig- (= gulii~mek), kuvk (- kiink) 3. Genig iinliilerin daralmas~ : Yanlar~ndaki kalm iinliileri inceltebilen y, g, c, rn, n, t v.b. iinsiizler aynl zamanda iinliileri daraltma etkisine de sahiptirler : amtyo (= almlyor<ainzayor), Fzizr- (= cag~rmak), lz (= az), zzlclh (= azc~k), iyer (= eger), tencire (= tencere), czbincz (= gkmca), orryn (= oraya), ~ikil (= gekil) o>u, S>ii seklindeki daralma olay~ Rumeli agizlarinda yayg~ndrr : uku- (= okumak), urdu (= ordu), giilge (= golge), cliijelc (= dogek), iizle- (= ozlem~k) 4. Dar iinliilerin geniglemesi : Damak ve bogaz unsuzlerinin genigletme etkisine bag11 bir degigmedir : ahar (= ah~r), bagagla- (= bag~glamak), bin (= bu gun), egga (= egegi), bovnl- (= bunalmak), kornes (= kumes), rnohdas (= muhta~), dcj?n- (= dokunmak) 5. Duz unliilerin yuvarlaklagmas~: b, rn, v, f dudak iinsiizlerinin yuvarlaklagt~rma etkisine bag11 bir olayd~r. Kastanlonu ve Kuzeydoiu Karadeniz ag~zlar~ ile dogu illeri ag~zlar~nda daha belirgindir : bu~ak (= bleak), ciiviiz (= ceviz), qiinlerz (=- qimen), qiigme (= ceame), dove (= deve), iiv (= ev), POJCE (= paya), piiyiir- (= pigirmek), tuvarz (= tavan) Yer yer herhangi bir iinsuziin yuvarlaklagt~rma etkisine dayanmayan ornekler de goze carpar: ~olkait- (= falkanmak), aeyle (= goyle), eyle (= oyle), el- (olmek), ete (= ote), yeri- (-= yiirumek) Yuvarlak iinliilerin diizleqmesi : Ag~zlar baz~ hallerde yuvarlakla~madan kaqnarak yuvarlak iinluleri diizleytirmigler veya belirli kelimeleri eski diiz ~ekilleri ile devam ettirmi~lerdir. Bu olay sporadiktir : beyle (= boyle), feyle (= goyle), eyle (= oyle), el- (= olmek), ete (= ote), yeri- (= yiiriimek) ~nlii diipnesi : Yaz~ dilinde oldugu gibi, Anadolu ve Rumeli ag~zlar~nda orta hece diigmesi gartlar~n~ tavyan vurgusuz dar iinliilerin diigtugii goriiliir. Bu diigme yazl diline oranla fok daha yaygmd~r : birne (= birine), dellik (= delilik), detirrik (< getiririk), yanna (= yan~na), goyyo (= koyuyor) Telsffuzda son ve on sesleri birer iinlii olan iki keli~nenin yan yana gelmesi durumlarlnda da cok defa ilk kelimenin son ses unliisii dii~er : altay (= altl ay), Denzircalu (= Demircioglu), 6)loldiindan (= oyle oldugundan) ~nlii tiiremesi : on tiireme ve ic tureme geklindedir. on tiireme (Prothsse) : Tiirkcede r, I iinsiizleri ile kelime baglarnad~g~ isin Anadolu ve Rumeli ai~zlarmda bu seslerle baglayan yabanc~ kelimeler hemen hemen kuralll olarak birer iinlu on tiiremesine ugrarlar : zrahat, zrzzz, iricz, ilenger, ile~ber, oliizg6r, iileg IG tiireme : ig ve son seslerinde Gift dnsuz bulunan ve Tiirkcenin hece yaplslna ters dii~en yabanc~ kelimelerde goriilen dar iinlii turemesi geklindedir : afiyon (- afyon), ediraf (= etraf), edires (= adres), metiro (= metro), guduret (= kudret) Telbffuz kolayl~g~ bak~mmdan yer yer Tiirkce kelimelerde de gorulur : abzla (- abla), srklrrk (= gkrlk), soqura (= sonra) ~nsiizler: Anadolu ve Rumeli ai~zlar~n~n iinsiiz turleri say1 bak~nundan yazl dilinden fazlad~r. Bunlar 7, g, unsiizleridir. q iinsiizii esas itibar~yla Eski Tiirkceden beri varl~i~n~ koruyan asli bir sestir : beviz, deviz, divne-, barla k/g, h damak ve bogaz unsiizleri yan~nda bir ge~ib 3esi olarak da yer nlir : Ilavgi (- hangi)

31 g, onses k-'larmm art damaktan bogaza kayarak tonlula~maslndan olu~mugtur : garda~ (= kardea), goyun h, ic ve son seslerdeki -k-> -B- degigmesi ile olugmubtur : bcbzr, g o r,, I,, il, : r, I, n asli iinsiizlerinin bogumlanma ~artlart bak~mtndan gevgeyerek dii~meye yaklagmlg olan gekilleridir : bir,, gel,di i, 1, ft v.b., normal bogumlanma noktalartndan daha one kayarak bogumlanan palatallegmig iinsiizlerdir : gddri (- giildii), gotdu'.. on ses iinsiizleri: Kelime bagnda bulunan iinsiizlerin Anadolu ve Rumeli ag~zlarlndaki gene1 durumu veya yazl diline oranla ugrad~klar~ baal~ca degigmeler gunlardir : 1. b-, b->p- : Yaz~ dilinde p-'ye donii~miig olan b-'ler, Eski Anadolu Tiirk~esinde oldugu gibi agizlarda da ~oii defa korunmu~tur : barmak (= parmak), basdzrrna (= past~rma), his- (= pigmek), bijir- (= pigirmek), bek (= pek, berk), beknlez (= pekmez) bu7ar (= plnar) Buna karg~l~sk Dogu ve Kuzeydogu Anadolu ag~zlarinda b->ptonsuzla~mas~na ugram~g ornekler de vardtr : palta (= balta), pil- (= bilmek), pzrak- (= btrak-), pzcak (= bleak), piitun (= biitiin), poga (= bohca) 2. b->ni- : Dogu Anadolu'da Terekeme v.b. boylarin ag~zlart ile oteki bolgelerin Tiirkmen agizlartnda gorulen bir degigimdir: mancar (= pancar), nzen (= ben), mill (= bin), mrvar (= ptnar), min- (= binmek), munnu (= bunlar), rninek da~z (= binek tag), moncuk (= boncuk) 3. t->d-: Bu degigimde, ince ve kal~n slradan kelimelerde d-'ye donii~mii~ ornekler yazi diline oranla daha fazladtr : da~, dap- (= tagtmak), dara- (= taramak), dar-4 (= tatmak), dmi-4 (= t~rnak), depe, durna, dilki, dipi Bununla birlikte tanz-, tan^^$-, torun, tiil, tiilkii (- tilki) gibi d-'ye doniigmemig ve yazl dili ile ortaklagan ornekler de vardlr. Ancak, Dogu Anadolu ag~zlar~ basta gelmek iizere Eski Tiirk~edeki t-'leri devam ettiren ornekler de vardlr : roban - (= dokunmak), tiken, tolu, til, tiz, ton- (- donmek) Trabzon, Rize, Ordu, Giresun agtzlarmda bu eski t-'ler kurall~ olarak devam ettirilmigtir. Ayr~ca, yer yer yabanc~ kelimelerde de bir d->t- degigimi yer ahr : tene, tohdur, tahga (= dakika) 4. k->g : En kurall~ degigim turiidur : kabcir->gul-at,- ka~>euf, krr>gq, koyun>io~:dn 5. k->g- : Yaz~ diline paraleldir : kor->gor-, kir->gir Yaln~z, yazl dilinde istisna olugturan kisi, kendi, kiiciik gibi kelimeler de ag~zlarda ~oklukla k->g- degigimine ugram~~ttr : gendi, gifi, giieciik Buna kargtl~k daha bapka kelimelerde ve daha genis oranda istisnalar vard~r : kibi, kimi (= gibi), kolge, kozellik Trabzon, Rize v.b. ag~zlarda k- oldugu gibi korunmugtur : kelin, kir- (= girmek), kit- (= gitmek), koz, kiizel (= giizel) 6. k>i >g-: Orta Anadolu aglzlarlnda yaygln olln bir degigimdir : gadz (= kad~), ganzp (= kamq), gaynqr (= kaynar), goyun (= koyun), gcrru- (= kurumak) 7. k->k'- >s-t-; g->g' >c-d-: k-, g- iinsiizlerinin ~ok kuvvetli bir incelme ile one dogru kaymalarlndan oluamuhtur. Erzurum, Rize ve Trabzon a&zlarinda goriiliir : kedi> cedi, kendii>cendii, kisne->ripe-; gelin > celin, gerdek > cerdek, giine~>diine~ 1 8. Bu olaylar dlglnda seyrek olarak on seste p->f- (Terekeme), t->c-, s->z- gibi daha bagka degigimlere de rastlan~r : perde> ferde, tencere>cencere, tonlruk > ~omruk, tlrnak>rrrnuk, sabah>zabah 9. Unsiiz on tiiremesi : Yazl dilindeki kargll~klarlna oranla bir y- on tiiremesi geklindedir. Serpinti halinde bir olaydlr : aldannzak/yaldanmak, enmek/yenmek, esir/yesir, ur~~lnzak/yurulr?~nk rlarz (= y~lan), okarc (= yukart), ddlz (= ylld~z), itir- (= yitirmek), iice (= yiice), iirek (= yiirek), iikle- (= yiiklemek), igirmi (= yirmi) gibi on tiiremesiz veya on sesi eriyip kaybolmug gekiller de vard~r. Seyrek olarak h- tiiremesi yer al~r : avlu>havlu, ayva>hayva, entari>her~teri, ona>hona, 6yle)hole ic ve son ses iinsiiz degisimleri: ig ve son seslerde serpinti halinde bazl degigme olaylarlna rastlanlr. Bunlarin yaygln olan veya bir bijlgeyi karakterize eden bahllca tiirleri ~unlard~r : 1. iq seste tonlula~ma : I$ seste iki iinlii arasinda ka- Ian tonsuz iinsiizlerin yer yer tonlulagtt~i goriiliir : hepisi> hebisi, juliara> fugam, bakarszn > bagarsln, tarafz > taravl, sefer>sever, ~zfatz>~lvatr, tiifek>tiivek Bunlar ara- slnda cicege, inegim, sunmuga, doguml~cga (Mugla) gibi eski i~ ses g'lerinin s~ztc~lagn~adan kalmt~ gekilleri de vardtr. Buna kargtl~k daha ileri bir degigim basamaglna qkarak yazi diline oranla stzictlagmig orneklere de rastlan~r : blraierz (= btrakaylm), gogdeki (= gokteki), sennig olilyo (= genlik oluyor) is seste tonlulasma durumu baglanttli iki kelimenirl iinliileri araslnda da goriiliir : corab orriik (= Gorap oreriz), hnrb oluyonzug, oruc udulz 2. Yazi dilinde, i~ seste yan yana yaln~z iki tonlu veya iki tonsuz unsiiziin bulunabilecegi geklindeki iinsiiz benzeamesi kural~ aglzlarda geqerli degildir. Cok defa tonsuz bir iinsiizii tonlu bir iinsiiz takip eder : al~gglrz, dap, hasda, irde-, g6sder-, gafdan, ~ifde, tnhda (= tahta) 3. -I<-> 4 ; -k> Ib : Orta ve Dogu Anadolu agizlar~n- da yaygmdlr. iq seste iki iinlii veya bir iinlii ile bir aklcl veya s~zic~ iinsiiz araslnda ger~eklegir : arka>crkz, bakzr> bobit, bakrny>b~b~?i~. yoks~cl>jobrul, ak>ak. )ok>)o,b >g, g: Bazi kii~iik ag~z bolgeleri i~in ge~erli olmakla birlikte, serpinti halinde bir~ok agtzda rastlanabilir : yc~lzvuz>yalg~lz, yalgrz; derliz>degiz, goviil>go~?iil, bava>baga, n?lla->agna- (= anlamak), oqiinde>o~iinde v.b >-y- : 0zellikle Bartln ve Urfa ag~zlartnda yo- Hunlagmlg bir degigimdir : detiz>deyiz, be7ilde->beyilde- (= korkudan irkilmek), serzio >serziy, alzq > alzy (= al~n~z), geldirl>geldiy, goziiyiil) (<gozii~~+iiq: goziiniin) 6. g>v, y; k>v, y: 1~ ve son seslerde olmak iizere baz~ Karadeniz bolgesi agizlar~ ile Rumeli a&zlarmda yaygind~r. Yazi dilindekindeil daha ileri bir degigme agarnastn~ gosterir : aga>ava (= aka), sag>sav (= sag), agaq> avac, ayec (- agaq), bagla->bavla- (= baglamak), bogul-> bovul- (= bogulmak), ordek>ordey, ekri>ey~i, oksiir-> iiysiir-, tiifek>tiifey >-v-, -b> -v, -p>-f : Genellikle Azeri s~ntrtna yakln Dogu Anadolu ag~zlarlnda goriiliir : nraba>arava, bu- Da> bnvrl, lcctbak >gavalz (= tin), Icabur-ga>gavurgrr,

32 ceyb>civ (= cep); akp>abf, satrp > satrf, hesap) hesaf v.b. 8. ic seste, yukarida say~lanlar di~lnda bazi degigic~ turleri daha vard~r. Bunlarin en ~ok goze ~arpanlari r, I, m, n gibi ak~cl iinsiizler aras~ndaki degiamelerdir : irencper>ilegber, surahib~ulihz, berber>belber, neyle->neyne-, kumandan > gumandan>gurnandar Ic seste iinsiiz benzegmesi (Assimilation): Bir kelime i~inde veya iki ayrl kelimenin son ve on sesleri olarak i~ seste yan yana bulunan unsiizlerden birinin otekini kendisine benzegtirme olayld~r. Bu olay, benzeamenin yonu ve niteligi bak~mlndan ilerleyici yari benzeame, gerileyici yarl benzehme, ilerleyici tam benze~me ve gerileyici tam benzegme gibi tiirlere ayrlllr : jlerleyici benze~me : anla->artiza-, 111gan11 >nigannr, yanlrg> yannr~, aldat- > allat-, benivar> benimmar, diiiiimlen->diiiiimnen-, inumlu>rnumnu. Gerileyici benzeame : barmah>banizah (= parmak), biriikde> billikde, olsun>ossurz, yiiksek>yiissek, gitsin > gu'ssin, onbe~>ombeg Benze~mezlik (Dissimilation): Bir kelime i~inde yan yana veya aral~kl~ olarak yer alan ayni veya bogumlanma ozelligi birbirine yakin olan iinsiizlerden birinin ba~ka bir unsiize donii~mesi olay~dir. Seyrek rastlan~r : firzcan>filcan, k~nnap>glndap, berber>belber, kunzandan>gumandar,tekrar> teknar Hece yutulmas~ (Haplologie) ve hece kaynagmasr (Contraction): Yan yana bulunan e~it sesli hecelerden birinin yutulmasi ile, iki veya daha fazla kom~u hecenin kayna~arak birle~mesi olaylari Anadolu ve Rumeli ag~zlar~nda olduk~a yaygmdlr : ~zkarrr~n>~~karzn, dohururum>doiurun (= dogururum), duyuyoz iiu?>du~'oz Zu? (= duyuyor musun?), patates >pates; evimiz>-nziz, ne gekil>nef.?i (= nasll?), ne bileyim>nebiin, varlncaya kadar>vanlrlcidar Mitathkse : Kelime icindeki seslerin birbiri ile yer degi~tirmesi olay~d~r. ~nsiizlerin kar~llagmas~ndan dogan bogumlanmn gii~liigunii giderme amacina dayanan bu olayl biitiin Anadolu ve Rumeli ag~zlar~nda gormek mumkiindur : yaprak>yalpab, ~br~k>zfbzb, toprak> toipah, cornlek>~olmek Bunlar yaninda ileri>ireli, giivercin> giivencir, odiinc>ondiic gibi uzak m&ath&se ornekleri de vardlr. ~nsiiz tiiremesi: Ceaitli fonetik sebeplerle yan yana gelen iinliilerin GarplSmasml onlemek veya baz~ iinsiizlerin bo- Bumlanma hareketleri arasindaki senkronizmi saglamak iizere, ai~zlar, i~ seslerde iinsuz tiiremelerine yer vermi~lerdir : saat>sahat, sual>suhal, bilezik > bilenzik, nzeclis >mencilis, meghur>mengur, belki>belkit fkizle~me (Gemination): ~nsiiz tiiremesinin ozel bir ~ekli ve i~ sesteki baz~ iinsiizlerin bogumlanmalar~ndaki tekrarlanma olayidlr. Coklukla SIZICI ve h~~lltlli seslerde goruliir. Zayif bir sesi veya vurgusuz bir heceyi gii~lendirme ihtiyaclndan dogmuatur : ayrk>aggrh, agig'r>a~jz, fz- ~ek > fif~ek, azrk>azzrh, ~glk>l~glk, e~ik>e~gik, ~s~r->rss~r-, yeqiden>yegidden (= yeniden) ~nsiiz diigmesi: Anadolu ve Rumeli aglzlarinin bad1 bolgelerde daha slk goriilmek iizere en ilerlemig olaylarmdandlr. r, 1 gibi aklcl unsuzler kolayhkla diiaebilmektedir. Bu iinsiizlerdeki diiame Bat1 Anadolu aglzlar~nda genellikle hece ve kelime sonlar~nda kendini gosterir : vardlm>vidtm, giderken>gzdeken, geliyor>geliyo, giizeldi> giiz di, yzldtz >yldtz y, k (> g), i, h iinsiizleri de kolayca kaybola- bilen seslerdendir : kahve>g&e, oiret->8ret-, mahpus> / maprs, giiksek>yti~ ek, seksen>szsen K~smen yabanc~ kelimelerde olmak iizere g, n, f, t gibi iinsiizler de diiaebilir: soqra>rola, tun~>tuc, insan>iran, gencler>ge~ler, ofke>oie, yufka>yuka, cift>cit Sekil bilgisi: Anadolu ve Rumeli ag~zlarlnln morfolojisi, ses bilgisi kadar degigik ozellikler taglmaz. Yazl dilinden ayrllan bazi ek ve gramer ~ekilleri bulunmakla birlikte, bir~ok yonden yazl dili ile ortaklaglr. Ancak, ~e~itli eklerin ses yapllarinda meydana gelen degiameler, bunlarl yazl dilindeki kara~l~klar~ndan farkll birer goriiniime sokar. Ayr~ca, bazi gorev farkl~la~malarl da soz konusudur. Anadolu ve Rumeli ag~zlar~n~n morfolojisi baklmlndan iizerinde durulmaya deger ba~l~ca ozellikleri ~unlard~r : isiin qekimi ekleri: Say~lar~ ve gorevleri bak~mlndan esas itibar~yla yazl diline paraleldir. Yaln~z, ses degigmeleri veya hece kayna~mas~ olaylarl yer yer bazl ~ekim eklerini ~ekil baklinindan goriinmez hale sokmu~tur : yems ~ i r babii (= baban~ yemege ~aglr); b2 bak (= bana bak); balbii yazduruyuin (= babana yazd~ray~m); omru" (= omriinun) sonu gelmi~ ilgi eki genellikle +03 veya -nrg/+niq, + izuql+iziiq ~ekillerindedir : dai+ls, ynyla+nrq, ot+uq 2. ~ah~s iyelik eki de pk defa foil geklindedir. Yaln~z, Bartqn, Urfa v.b. baz~ aglzlarda?l>y deiigmesine ugramistlr : babarl > babay, senig>seniy v.b. Anadolu ve Rumeli ag~zlarlnda Eski Tiirk~edeki bazl aiiz ayrll~klarlnin bugiine kadar korunagelmesi veya zamana bail1 ~e~itli fonetik-semantik degi~melerle, isim ~ekimi ekleri araslnda ~ekli gecialer de olmuatur. Bu ge~iglerin basl~calari ~unlardlr : 1. Yiikleme-yonelme hali : Yaz~ diline oranla yiikleme hali icin yonelme hali ekinin kullanilmas~ durumudur. Bat1 Anadolu agizlar~ ile Ankara bolgesinin bazl agizlarlnda karakteristiktir : derdime (= derdimi) egme beninz; nijdnlrisrl) glzzq.~ (= k~zinl); bir gun coruga (= ~ocugu) aldr 2. Yonelme - yiiklenze hali : Yonelme ekinin yiiklen~e eki ile karailanmas~dir. Yine bir kls~m Bat1 Anadolu ve bazl Dogu Karadeniz bolgesi aglzlar~ i~in gecerlidir : bizim burdu glzlz on yqrnll (= yayna) girdi mi diigiir geli; dedevi a?darem mi? (= dedene soyleyivereyim mi?) Rize aa~zlarinda bu durum kal-, yan-, bin- v.b. bazl fiillerin ge~iali fiil islemi gormesinden kaynaklanmlg goriiniiyor : yn bi bzb oizi (= ona); beni (= bana) ag'ladunuz mi? 3. Bulunina hali - yonelme hali : Gok Tiirk~e ve Ozbek- Ge gibi tarihi ve Tiirkiye dl91 baz~ Turk leh~elerindeki durumla paralel olarak bulunma halinin yonelme hali eki ile kar~~lanmasld~r. Rize ve yoresi aglzlarlnda yaygmdlr : jidi yapna icen (=== yedi yaalnda iken); koyiimiize (= koyiimiizde) iic ilz var; padigahun krzi odnya (= odada) oturuyi 4. Rize aglzlar~nda yonelme hali- bulunma hali ekinin kuilanlllg~ da goze Garpar : ayin batmasinda (= batmas!- na) vuridi bir sclat daa (= daha); di i bunda ne istiysen (- day1 buna ne (kadar iicret) istiyorsun?)

33 5. Ayr~lma hali yerine bulunma hali ekinin kullan~llg~ Malatya - Hekimhan, Vakflkebir ve Kastamonu aglzlarlnda dikkati ~eker : ben gidern brr gav~da (= kar~dan, kadlndan), birez epmek isdiyem; ben de seni Istanbul'da (= istanbul' dan) kugarlm 6. Tek tuk bulunma hali yerine ayrlhna hali ekinin kullanlldlgl orneklere de rastlanir : bu gbre bir riiyu gordiitn uykudan (= uykuda) Edatlar : Anadolu ve Rumeli aglzlarlnda, yazi dilindcki ile ve eklegmig -1e edatlarl dlglnda bunlarln ilert, -lei%, inen, -nen, bile, birlen gibi genigletilmi~ gekilleri de yer almlgtlr : zabahla, zabznan, dajznan, gelirz bile (= ile), GOruhlart birlen v.b. Gibi edati yanlnda, daha rok Dogn ve Giineydogu Anadolu aglzlarlnda olmak iizere kibi, kimi, kimiiz, gibin, gimi ~ekilleri de kullanlllr : igne kimi (= igne gibi), hi!- dii7 kinzin (= bildigin gibi), biilbiil gibirz v.b. -srra : iyelik eki almlg yon gosterme kelimelerini zarfla~tlran -srra edatl yazl dilindekinden daha yayglndlr : arharns~ra, ardlqs2ra, oviislra Miktar ve slnlrlama gosteren Icadnr edat~ g-dczr, gad;, Radan, gadak, k2 sekillerine de girmi~tir : ne kadar, ne $.r- dz, reviz gadun, o zarnizn+t gadah,.rnhaya kii; ilicr. ne kli (-= her ne kadar) RZ gekli Rumeli a&zlarl irin ge~erlidir. Ballkesir, Isparta v.b. aglzlarda "slnirlama" gorevindeki iek (=... e kadar) edatindan degigme -dak/-dek ~ekli de vardlr : agjamsdub, ansldak (= birdenbire) Zamirler : Sekil baklmlndan onemli bir ayrllllc gostermezler. Yalnlz, 1. ~ah~s teklik zamirinin yonelme hali bazl ag~zlarda degi~ik ~ekiller almlgtlr. Bircok Anadolu aglzlnrlnda bana; Sivas, Erzurum, Kars, Trabzon, Tokat, Tunceli, Urfa gibi Dogu, Kuzeydogu ve Guneydogu Anadolu a&zlarlnda bene, beve, hdga, bail, kb;t7, la, bja, miid, baga, biye gibi ~ekillere girmigtir. isim - fiiller : Eski Anadolu Turk~esinin -asl/-esi gelecek zaman isim-fiil eki, yam dilinde yalnlz veresiye, kor olasr gibi kallplagm~~ bazl ifadelerde yer aldl& halde, Anadolu ve Rumeli aglziarinda, yer yer istek gorevi ile ~ok daha can11 bir kullanlhga sahiptir : kuru-y-asr bagrrnlz; gozii GI/<asl herif; yrkllrp viran kal-as1 Yozgat, Konya, Sivas, Bartin gibi bazl agizlarda ekin kullan~l~s~ ~ok yayglndir : tdr~ra gid-esim yok (=... gitmek istemiyorum); min-esim gelmeye (= binmek istemiyorum); Surrkl~laya bir saat kalas1 yirde v.b. Bu ekin +ca/+ce eki ile geni~letilmis olanl yazl diline paraleldir : ekml (= ekmegi) at11 gendi yayutz olaslca Bu ekin -dek ve -celc slnlrlama ekleri ile genigletilmi~ turleri de zaman zarf~ olarak kullanlllr : gelesiyedek, gelesiyecek Zarf - fiiller : 1. -zp/-ip zarf-fiil ekleri bir kls~m Kars uruglarl agzmda -zf/-if'e donugmustur: seneyi dolduruf; bqlmr iiziimii gllbrf gedijeksin 2. Eski Anadolu Turk~esinin -z~ban/-iiben zarf-fiil ekleri ban/-iben sekliyle Kars ve yoresi ailzlarlnda devam etmektedi~ : ver-iben, gijzleyiben v.b. 3. Dogu Anadolu aglzlarlnda "-~nca, -ikenu anlamlarlndaki -anda/-ende zarf-fiil eki yayglndlr : gel-ende (== ge- lince, gelirken), dcgurj-anda (= dokununca, dokunurken), ohz-y-anda (= okuyuaca, okurken) v.b. Diger bir~ok Anadolu aglzlarlnda bu ~eklin yerini -ana kadar, -ana god;, -ana dgddb gibi ~ekiller almtgtlr : hinci, ben gelene Radak. 4. Yapllan i~in tarzlnl belli eden -arak/-erek zarf-fiil ckleri ban ag~zlarda -arakdntz/-erekden geklindedir : duta- ~ahdaiz getirrik Bu ekin, ikerz zarf-fiil ekinin yerini tutan kullanlll~lar~ da vardrr : giderekden (= giderken) bir gargtju was geliller v.b. 5. Yaz~ dilinin -iken, -ken zarf-fiil eki, bir klsim Anndolu aglzlar~nda -z~,iv/ iken, &l,ra/-kerze sekillerine doniigmii~tiir : r'mfhdn, yd!pdrzhan, dur~~'-bai~il 6. Yaz~ diiinin -znca/-ince zarf-fiil eki bir~ok aglzda -~;zcr/-inci,-~ncalc/-incek,- zrzcah/-inreh ~ekillerindedir : dur - uncu, giil-iinczi, var-zncak, bitme-y-incek Bartin ve yoresi a&zlarinda, kuvvetlendirilmi~ bir anlamla -rncast/-incesi eki de kullanlllr : iabiiii,z nak-~tzrusr (= kalkar kalkmaic); 81.z onrl gar-iincesi v.b. Bu ekin Konya, ~rgiip, Trabzon ve yoresi agrzlarlnda oldugu gibi -2, -z>-s kuvvetlendirme ekleri ile genigletilmig tiirleri de vardlr : bahar gelancez; fine (= onune) " " get-incez; basla-y-lncas; ikindi 01-uncas. 7. Konpa, Karaman, Nev~ehir v.b. Orta Anadolu a&zlar~nda yaygm olan -tpn/-i~irt zarf-fiil eki, g6revi bakim~ndan -znca/ince ekinin paralelidir. Sivas agzlnda "... -rken,...-dikten sonra" anlamlarl ile de kullanilmaktad~r : burdan gid-iain; 6nzin cle-y-iaiiz; oria var-?gin ~rgup aglzlarrnda bu ekin -zgg~n/-isgin turune de rastlaniyor : gui gel-isgin (= giiz gelince) v.b. 8. Karaman ve Isparta ag~zlar~ndaki -maca/-~nece, Terekeme aglzlarlndak'i olumsuz -nzamacu/-memece zarf-fiil ekleri, orneklerine eski metinlerde ve yazi dilinde rastlanmayan degigik bir tiirdur. "Bir zamana kadar, -makslzln" anlamlarml veren veya fiilin oiug tarzlnl belirten birbirinden farkh gorevleri vardlr : bayll-nzaca giilii~me (= baylllncaya kadar guluqmek); bupal-mnca (= bunalarak, bunalmak suretiyle); petjilh bil-memece (= bilmeksizin); yorii - niece (= yiiriiye yuriiye) Cekinlli fiillerde ahi is elcleri: Zanlir ve iyelik eki kokenlidirler. 1. ~ahls teklik eki -"n'dir : gelir-im, gelir-in; geliyo-in, geliyo-;i; gelce-nz, gelvie- ce-n 2. gahls teklik eki -sin/-sin, -stq/-siv veya -Ov'dir : dutz-rlr, yldrtj-jir, ally~-~ v.b. Dogu Anadolu aglzlar~nda 2. ~ah~s ekinin, sen zamirinden k~smen ekle~mig -sen/-san ve iyelik ek~ ile kar~rmq -saq ~ekilleri de vardlr : me? gelir-se~ VZI, grzrvz ne deyir-sen? hara gedir-sen? iy gumufda~dun uh- oluf-sun 1. ~ah~s ~okluk eki -"z ve -"k'd~r. Orta ve Dogu Anadolu aglzlarlnda -k(-1t)'ii ~ekim yaygmndlr : bilir-iz, bilir-ik, ruz) 2. ~ahisokluk ekleri -slz/-siz, -srvtz/-siqiz ve -wz/-viz' dir : geli-siniz, gelir-sir, okuyca-srv~z, biliyo-vuz, gelse-7iz 3. 9ahls teklik ve ~okluk ekleri yazl dili ile paraleldir. BLI ekler isim soylu kelimelerde aynl zanlanda bildirme ekleri gorevindedirler : iyi-y-in, iyi-si?; dojuu 3ub Cekimli fiiller: Cekirnli fiillerin bazl kipleri yam dilinden farklidlr. istek-dilek kipinin 1. ~ ah~s ~ekiminde -alirn/

34 -elim yanlnda -alum/-eliim, -aluk/-eliik, -ak/-ek gekilleri de yer almlgtlr : al-alum, vir-eliik, gid-eliik, al-ak/gel-ek Dogu Karadeniz bolgesi aglzlarmda gid-eylum, almn - ylum gibi gekiller de vardlr. Gem@ zamarz :-dr/-di, -nzrf/-nzi~ ge~mi~ zaman ekleri yazl dili ile paraleldir. Dogu Anadolu'nun bazl aglzlarlnda -Of zarf-fiil gekli ile birlegen -idi hikiye tarzi, bilinen ve duyulan ge~mig zamanlarln yerini tutar ve tamamlanmlg bir igi gosterir : garr de-y-if ki (= dedi ki, demig ki); niye iiz nefsille dii~man 01-uf-san (= oldun, olmugsun); LZtif jab ele derde girifdar 01-uf ku (= oldu ki); Li;tif sahrn a& kopr-iif-dii (= kopurmii~tu); bu iuduv-uf-drr (= kudurmugtu) v.b. Geni~ zclman : BLI kipteki onemli degigiklik r diigmesinden dogan ses degigmeleridir. Olumlu Fekimde gelir-in, gel-irl (= gelirsin); olumsuzda gitme-v, varma-7, varma-k gibi ~okiller boldur. 1. gah~s teklik gekiminde bir klsim Turkmen agrzlar~ bilmez-in, bilmez-im (= bilmem), varmar-uz (= varmaylz), dokumar-uz (= dokumaylz) gibi gejkilleri tercih etmiglerdir. Bazi Rumeli ag~zlarinda da genig zamanin eriyen -r- sesi yerine bir -y- koruyucusu girmig gibidir : gel - iy-im (= gelirim), gor-iiy-sin, pk-ay (= pkar) Simdiki zaman : Ugrad~g~ ses degigmeleri veya farkll ~ekillerin kullanllmlg olmasl dolayls~yla turluluk gosterir. Nevgehir ve yoresi aglzlarlnda -yor eki yan~nda bu eke kaynakllk eden -yorur ve -yiiriir gekilleri de vardlr : canlnz XIbd~yorur ; buralarda ohunu y8riir. Bir -r diigmesi ile -yorctr>-yoru degigmesine ugramlg ornekler Manisa, Denizli, Aydln, Mugla gibi bat1 Anadolu aelzlarlnda boldur : all-yoru, govlz-yoru (= kovallyor), geli-yor-uv (= geliyorsun), dokiilme-yoru Yazl dilindeki -yor ekinin iinlii duzlegmesi, iinlii daralmas], ses kayna~masl olaylarl iie -yur/-yiir, -yrr/-yir, -ur/-ur, -~r/-ir,-yu/-yii, -yr/-yi v.b. ~ok degiaik gekillere girdigi de goriilmektedir : celi-yur (= geliyor), es-eyr (esiyor), annr-yu, yara - ysrz (= yaglyorsunuz), al-iyein, gor-iyrsiviz v.b. Denizli, Aydln ve Mugla bolgelerinde yardlmcl fiillerle kurulan birlegik fiil geklinde bazl gimdiki zaman kipleri de vardlr. Bunlar siireklilik gosteren yat- ve var- yard~mcl fiillerinin ses degigmelerinden de gecerek esas fiille kayna- SIP fekime girmeleri ile olugmugtur : gelip-hat~rrn (= geliyorum), gelip-pat~r~n, gelip-batiszq (= geliyorsun), gelip-butrrr, gelip-patlrl (= geliyor); gelip-batrrrz, geli-patrrlz (= geliyoruz); aiip-ban (= ahyorum), alrp-bi~, (= allyorsun), alrp-br? Gelecek zuman : -acak/-ecek ekinin Fekimindeki bazr ses degigmelerinden dogan ayr~l~klar goze Farpar: gel-cem, gel-cen, gel-cram. gel-eciyik (= gelecegim), vur-i?ra~m ( = vuracaksln), diis-ecrkszz (= dugeceksiniz), gel- rr~~pz (= geleceksiniz) (Z. Korkmlz) TURKIYE UNIVERS~TELER~ : bk. UNivERSfTE. T~RKIYE VAKIFLAR BANKASI : bk. VAKIFLAR BANKASI. T~~RK~YE YESILAY CEM~YET~: bk. YES~LAY TURK~YE zira~ DONATIM KURUMU : bk. Z~RA~ DONATIM KURUMU. TURKIYE'DE HALK E~iTih.Zi : bk. HALK EGf- Ti~f. TURKLUK, milliyet~i kiiltiir dergisi. lstanbul'da nisan kaslm 1940 tarihleri araslnda 15 saylsl yaylnlanmlg olan derginin sahip ve mudurii Huseyin Sadettin Arel, bagyazari ismail Hami Danigmend'dir. Derginin ilk saylslnda yer alan "Mesle$jimiz" bagllkll yazlda T.'iin ~lk18 amacl ~oyle belirlenmigtir : "Fakat Tiirkiye Tiirklii&ii bir millet degil, bir milliyettir : "Tiirkluk", milli bir kiiltiir mecmuas1 slfatlyla milliyetin igte bu ilmi manaslnl esas ittihaz etmigtir; her halde ~rk, dil, kiiltiir vesaire gibi muhtelif izahlara taraftar olanlar biitiin bu esaslarl ilmin tayin ettigi toplu manada birle~mig bulacaklard~r : "Tiirkliik" milliyet~i olduiundan dolayl 1rk~1, dilci, kiilturcii ve vatancidlr." Derginin siirekli yazarlarl araslnda Huseyin Sadettin Arel, Ahmed Caferoijlu, ismail Hami Dani~mend, Nazan Danigmend, Huseyin Namlk Orkun, Refik Ahmet Sevengil, M. Sakir ~lkiitaglr imzalarl vardlr. Ayrlca ismail Habip Seviik, SiikDfe Nihal, Mahmut Raglp Kosemihal, Ahmet Agaoglu, Peyami Safa, Osrnan Turan, Ali Ulvi EIBve, Abdiilkadir Karahan, Osman Nuri Sumer, Nureddin Ardl~, Atlf Baylndlr, Selim Nuzhet Ger~ek, Glyas Sager, Cahide Bagol, Nazim Yucelt, Rlza Rugen Yucer, Naci Kum, Cevat Hakkl Tarlm, Mu$oglu, Ali Khi, Re~it Saffet Atabinen'in yazllarl, Zeki 0mer Defne'nin giiri, A. Zajaczkowski ve Jean Deny gibi Turkologlarln makaleleri vardlr. TURKMENCE, Turkmenlerin konugtugu dile verilen ad. Turk dilinin Oguz (giineybatl) koluna bag11 bir diyalekt olan T., Tiirkmeni5tan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinde kullandlr. Sovyet Sosyalist Cumhuri)retIeri Birligi'ne bag11 ~zbekistan, Tacikistan, Kazakistan cumhuriyetlerinde, Karakalpakistan 0zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinde ve Rus Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyetinin Stavropol iilkesinde yasayan Tiirkmenler (Triihmenler) de T. konugurlar. T. iie ilgili eski verilere Arap yazlslyla yazllml~ Kip- ~ak gramer ve sozliiklerinde rastlanlr. 0mek olarak M. Th. Houtsma'nm yayinladlgl Turkge - Ara~a sozliikte (Ein tiirkisch - arabisches Glo~sar. Leiden 1894) birtak~m T. veriler gefer. Bundan baaka Cemaleddin EbB Muhammed et - Turki'nin Biilgcctii'l-miistuk ad11 eserinde de T. veriler tespit edilmigtir. Ebiilgazi Bahadlr Han'in Secere-i Terakimc (XVII. yuzyll) ad11 eserinde gefen iic giir de T.'dir. XVIII. yiizylldan baglayarak Tiirkmen edebiyatlndan da soz edilebilir. T.'nin edebi' dil olarak geli~mesinde ve yayg~nla~maslnda Mahdum Kull ( ) ozel bir roi oynam~gtlr. Ancak, edebi T.'nin geligmesi aglzlarl ortadan kaldlramami~tlr. Turkmenistan topraklarlnda bugun yedi aglz konugulmaktadlr. Bu ana aglzlar eski Tiirkmen boylarlnin adlarlyla anllinaktadlr : 1. Yomut agzl (Turkmenistan'ln bat1 boliimiinde ve Hive ~evresinde); 2. Teke agzl (Orta Turkmenistan'da, K~zllarvat'tan Beyramali'ye kadar uzanan yerlerde); 3. Goklen (Goklev) agzl (Turkmenistan'ln giiney b6- liimunde, Karakalinsk ilinde);