T.C. FARMASÖTİK TEKNOLOJİ ANABİLİM DALI ECF 490 STAJ III. Öğretim Görevlisi: Prof. Dr. Sema ÇALIŞ

Transkript

1 T.C. HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ ECZACILIK FAKÜLTESİ FARMASÖTİK TEKNOLOJİ ANABİLİM DALI ECF 490 STAJ III Konu: ECF 490 Staj III Dersinde Öğrenilmesi gereken Hususlar Öğretim Görevlisi: Prof. Dr. Sema ÇALIŞ HAZIRLAYAN Serkan TÜRKMEN ANKARA 2005

2 İÇİNDEKİLER Yatan hastalar için servisler tarafından istenilen ilaç isteklerinin kaydedilmesi ve ilaç isteklerinin denetimi 1 Servisler tarafından istenilen ilaçların ve servis ihtiyacı olarak topluca gönderilen ilaçların hazırlanması 4 Poliklinik hastaların ilaç talebinin karşılanması (MSB ve SSK Hastaneleri) 5 Özel hasta gruplarının (Ör:Gaziler) ilaç gereksiniminin karşılanması 5 Hekimlerin reçeteleme alışkanlıklarının / servis tüketim kalıplarının izlenmesi 5 Hastanede kullanılacak ilaçların seçim / öncelikleme kriterleri 5 Sıvı ilaçların karıştırılması ile ortaya çıkabilecek ilaç etkileşimleri 7 Tedavi dozunun hesaplanması 8 Çocuk dozlarının hesaplanması 10 Uyuşturucuların dağıtılması ve kayıtlarının yapılması 12 Psikotrop ilaçların dağıtılması ve kaydedilmesi 12 Tanı gruplarına ait farmakoterapi haritalarının oluşturulması (klinik alogaritma) 12 Hekimlerin ve hemşirelerin ilaç konusunda (Farmasötik-terapotik) bilgilendirilmesi 13 Eczanenin çalışma düzeni ve işleyişi 13 Mesai sonrası eczacılık hizmetleri / Nöbet düzeni 14 Eczane laboratuarında yapılan üretim, preparatların formülleri ve hazırlanması 15 Ölçü ve tartı aletlerinin bakımı ve denetimine ilişkin işlemler 16 Depodan eczaneye ilaç çekimi 16 İlaçların ve diğer kalemlerin stok kontrolü ve yerleşimi 16 Eczaneden bulunan ilaçların saklama koşulları ve alınan önlemler 18 İlaç ihalesi ve ilaç satın alma prensipleri 18 Eczanenin yerleşim planı 19 Hastane eczanesinin idari düzeni 19 Hastane eczacısının yer aldığı hastane organları (sürekli-geçici kurullar) 19 Kliniklerin ziyaret edilmesi. Hasta ilaç isteklerinin düzenlenmesi ve hastaya ilaç verilme esasları ve hastaların taburcu olurken ilaç kullanımı konusunda bilgilendirilmesi 20 Stajın yapıldığı eczanede klinikler arası veya hastaneler arası iletişimin sağlandığı bilgisayar sistemi var mı? Bilgisayarın hastane eczanelerindeki kullanım alanları 20 Hastane eczacılarına yönelik hizmet içi eğitim etkinlikleri 21 Hastane eczanesi-il sağlık müdürlüğü ilişkileri 21 Hastane eczanesi-bölge Eczacı Odası ilişkileri 22

3 1) Yatan hastalar için servisler tarafından istenen ilaç isteklerinin kaydedilmesi ve ilaç isteklerinin denetimi: Yatan hastaların günlük ilaç ihtiyaçları hastanın sorumlu doktoru tarafından günlük viziteleri sırasında hasta tabelalarına yazılır. Order adı da verilen bu liste daha sonra hastanın yattığı serviste bulunan ve hastadan sorumlu hemşire tarafından, o servise ait vizite defterine işlenir. Vizite defterine oral alınacak ilaçlar içeriden kısmına, enjektable preparatlar ve medikal malzemeler dışarıdan alınacaklar kısmına yazılır. Defterdeki ilgili kısımlar sorumlu hemşire ve sorumlu doktor tarafından imzalanır. Orderlar, servis hemşireleri tarafından hastane içi on-line bilgisayar sistemine girilir. Ayrıca vizite defteri ve orderlar toplu olarak hastanedeki servis eczanesine gönderilir. Eczaneye gelen order ve vizite defterindeki bilgiler birbirleriyle ve hastane içi on-line bilgisayar sistemine girilenlerle, hasta adı, her iki belgedeki ilaçların aynı olup olmadığı, istenilen ilaçların miktarı, üç günden fazla enfeksiyon hastalıkları uzmanının onayı olmadan kullanılamayacak ilaçların eğer kullanıma devam edilecekse konsültasyon kağıdı nın bulunup bulunmadığı ve dozun uygun olup olmadığı eczacı tarafından kontrol edilir. Order-vizite defteri uyuşmazlıkları ile konsültasyon kağıdının bulunmaması durumunda eczacının ilacı vermeme yetkisi vardır. Bilgisayar sistemi ile olan uyuşmazlıklarda eczacı sistemdeki bilgileri ordera göre yeniden düzenler. Ancak ilacın kullanım dozunun aşıldığı durumlarda eczacı, sorumlu hemşire veya doktorla diyalog kurarak ilaç dozunun kullanımı konusunda uyarıda bulunabilir. Eczacı, doktorun kontrolü altındaki yüksek doz kullanımlarda sınırlama yapamaz, doktorun kullanımını belirttiği, kaşe ve imzasının bulunduğu resmi kağıtlar alındıktan sonra istenilen dozu vermesi gerekir. Bunun nedeni hasta ile doğrudan bağlantılı bulunmaması ve aşırı kilo, yaş, eliminasyon organı hastalıkları gibi hastaya özel durumlar hakkında bilgi sahibi olmamasıdır. Bu şartlardaki doz aşımı sorumluluğu ilacı yazan hekime aittir. Buna ek olarak eczacının hekime; hastanın kullanacağı iki ilaç arasında geçimsizlik, potansiyalizasyon ve benzeri herhangi bir etkileşme söz konusu ise bu konuda uyarıda bulunması, gerekiyorsa uygun olabilecek bir alternatif önermesi gerekmektedir. Hasta için istenen ilaç rapor gerektiriyorsa veya hastanın faturalarını üstlenecek olan özel ya da resmi sağlık sigortası kurumu söz konusu ilaç için rapor istiyorsa gerekli rapor vizite defterine eklenir. Raporda söz konusu kurumun bütçe uygulama talimatlarında belirtilen şekilde ilgili ilacın hasta tarafından kullanılması gereklidir gibi bir ibare, gerekliyse

4 kullanım süresi, dozu yazılır ve bununla birlikte gerekli uzman hekim imza ve kaşeleri bulunur. Bu kontrollerden sonra servisin on-line giriş yaptığı ve eczacının onayladığı bilgiler bilgisayar ortamında nihai olarak kaydedilir. Bu işlemi kolaylaştırmak için her hastanın kendisine ait hasta protokol numarası adı verilen ve hastanın serviste yattığı sürece kullandığı ilaç bilgilerinin bulunduğu bir hasta izleme sisteminden yararlanılır. Bu hasta protokol numarası sayesinde hastanın hastanede yattığı süre içersindeki tüm hareketleri, laboratuar tetkikleri, sarf edilen tıbbi malzemeler kullandığı ilaçlar gibi tüm bilgilerin izlenmesi ve kaydedilmesi kolaylaşmaktadır. Kontroller sonucu onay verilerek nihai şeklini alan bilgisayar sisteminden toplu servis dökümü alınır. Servis dökümünde hastalar için tek tek ilaç şeklinde değil, o servisin tüm hastaları için o gün gerekli olacak ilaçlar toplu halde bulunur. Bu dökümlerden yararlanarak, eczacı gözetiminde memurlar tarafından ilaçlar yine toplu olarak hazırlanır ve bilgisayar çıktısı, vizite defteri ve orderlerle birlikte servislerce görevlendirilen personele imza karşılığı teslim edilir. Eğer bir hastanın gün içinde önceden orderına yazılmamış bir ilaca ihtiyacı olursa bu ilaç hasta kartına yazılır ve eczaneye gönderilir. Eczacı bunu bilgisayara girer ve ilacı karşılar. Buna counter-vizite denir. Servislere toplu olarak gönderilen ilaçların hastalara uygun şekilde dağıtılması servisteki hemşireler tarafından, vizite defteri ve orderlerin yardımı ile yapılır. Servislere gönderilecek ilaçlarda, dikkat edilecek nokta ilaçların bir günlük kullanım dozu şeklinde verilmesidir.yani hastanın bir günlük ihtiyacını karşılayacak şekilde verilmesidir. Örnek; 2x1 novalgin amp. yazıldıysa 2 adet novalgin ampul gönderilir. Ya da 2 x 0,25 mg Xanax tb. Yazıldı ise bir adet 0,5 mg çentikli xanax tablet... Bir başka durumda ise eczacı stoklarındaki ilaçların miktarlarına ya da miatlarına göre orderlar üzerinde doz ya da dozaj şekli haricinde değişiklikler yapabilir, örneğin stoklarda azalmış olan Oraceftin 1000 mg Tablet yerine stoklarda yeterli ya da fazla miktarda bulunan Orafeftin 500 mg tabletten iki adet verebiliyor, bu durumda dozu da 2 x 1 iken, 2 x 2 şeklinde değiştirerek hekimin istediği miktar sefuroksim aksetil etken maddesini hastaya sağlamış oluyor. Benzer şekilde büyük formun miadı uygun olmasına rağmen, miadı yaklaşmış olan küçük formdan 2 ya da daha fazla miktarda vererek hastanın alacağı ilaç miktarını değiştirmeden, eczanedeki stok ve miad kontrolünü de yapmış oluyordu. Şuruplar, merhem ve pomat gibi ilaç şekilleri her gün yazılsa bile gönderilmez ve servis hemşiresi bilgilendirir. Sebebi bu tip formda olan ilaçların bir günlük dozlara bölünmesinin müstahzar bütünlüğünü bozacak olmasıdır. Örneğin 4x5mL şeklinde kullanılış

5 yazılmış bir talcid süspansiyon 100 ml hasta için servise gönderildiğinde hastanın 100mL / (4x5mL) = 5 günlük dozu karşılanmış olur, bu beş günde order ve hasta tabelasında belirtilmiş olmasına rağmen gönderilmez, ancak 6. günde tekrar yazılı olursa servise gönderilir. Özel durum olarak cuma günleri ve resmi tatil öncesi günlerde doktorların vizite çıkmamasından ve resmi dairelerin tatil olmasından dolayı cumartesi ve pazar ya da ertesindeki tatil gününün de dozu da hesap edilerek o günleri karşılayacak doz verilir. Örneğin Cuma günü hem o günün hem de cumartesi ve Pazar gününün olmak üzere 3 günlük, 29 ağustos günü 30 ağustos günününkiyle beraber 2 günlük doz karşılanır. İlaçlar her ne kadar hastalar tarafından tek tek kullanılacak olsa da servisin toplam ilaç ihtiyacı karşılanacağı için kutuları ile de verilebilir, örneğin ortopedi servisi o gün için toplam 40 adet adepiron ampul istemiş olsun, Adepiron ampul ilaç kutusunda, 10 adet ampul bulunmaktadır ve bu durumda kutudan çıkarılmasına gerek olmadan 4 kutu servise gönderilebilir. Kutuyla birlikte verilmesi halinde kupürlerin kesilmesi zorunluluğu yoktur. Zira ilaç kupürleri üzerinde hastane malıdır, ihale malıdır gibi damgalarla kupür fiziksel olarak geçersiz hale getirilmiştir, istisnai durumlarda eczacı da kırmızı kalemle çizmek suretiyle kupürü imha edebilir. Hastanelerde sarf edilen ilaç ve malzemeler için serbest eczanelerde olduğu gibi kuruma gönderilen faturaya ilaç kupürlerinin eklenmesi zorunluluğu yoktur. Servislere ilaçlarla birlikte, asıl nüshaları alınmış olan vizite defterleri de gönderilir. Birer nüshaların alınarak muhafaza edilmesinin sebebi, istenilen ilaçları eczanenin teslim ettiğine dair kanıt olarak gerekirse göstermektedir. Servislere verilen ilaçların ve miktarlarının bulunduğu bilgisayar dökümleri ve vizite defteri nüshaları saklanır ve belirli aralıklarla verilen toplam ilaç miktarları Gelir-Gider Defterine kaydedilir. Yatan hastaların ihtiyacı olan ilaçların hastane eczanesinde bulunmaması durumunda; hekim, hastane eczanesinde bulunmayan o ilacı hastanın bağlı olduğu kurumun sağlık karnesindeki reçeteye ayaktan hastaya reçetelediği gibi reçeteler ve hastanın Yatan Hasta olduğunu belirtir bir kaşe ya da yazı ile durumu belirtir. Hasta yakını ya da refakatçisi ise bu reçeteyle serbest eczaneye gitmeden önce hastane eczanesine götürerek eczacıdan reçeteye hastane eczanesinde kendisi veya muadili yoktur ibareli kaşe ve imza alarak, ancak bu şekilde serbest eczaneden ilacını ücretsiz temin edebilir. Bazı durumlarda aynı reçete içinde hastane eczanesinde bulunan ve bulunmayan ilaçlar bulunabilir, bu durumda eczacı, servis eczanesinde bulunan ilaçları işaretler ve reçeteden çıkarılarak hasta tabelasına işletmek üzere hastanın sorumlu hekimine reçeteyi gönderir. Hekim tarafından üzeri çizilerek iptal edilmiş

6 ilaçlar haricindekilerin temin edilebilmesi için gerekli kaşe ve imzasını koyar ve hastayı serbest eczanelere yönlendirir. 2) Servisler tarafından istenen ilaçların ve servis ihtiyacı olarak topluca gönderilen ilaçların hazırlanması: Servisler istedikleri ilaçları ve tıbbi malzemeleri miktarı ile birlikte bir liste halinde, belli zaman aralıklarıyla Tıbbi sarf ihtiyaç defteri ne yazarak sorumlu hemşire, doktor ve müdürün onayını da (imza ve kaşe) aldıktan sonra bu defteri bir görevli ile eczaneye gönderirler. Eczacı listedeki ilaçları ve miktarlarını inceler, gerekli görürse (eczanede fazla stok bulunmadığında ve/veya istenilen miktarı gereğinden fazla görüyorsa) miktarlar üzerinde oynama yapabilir. Daha sonra eczanede kaydı yapılan ilaçlar eczane içersinde ya da toplu istemden doğan fazlalık nedeniyle hastanenin ilaç deposunda hazırlanarak ilgili servisin görevlendirdiği kişilere teslim edilerek servislere gönderilir. Eğer majistral preparatlar bulunuyorsa bunlarda eczane laboratuarında hazırlanır. Hazırlanan ilaçlar gönderilirken tıbbi sarf ihtiyaç defterinin asıl nüshası ilgili dosyaya konulmak üzere alınır ve suret sayfası da ilaç ve sarf malzemeleri ile birlikte servise gönderilir. Bu işlem Polatlı Duatepe Devlet Hastanesi nde ayın 1. ve 16. günleri yapılmasına rağmen, eczacının isteğine bağlı olarak daha sık aralıklarla da gerçekleştirilebilmektedir. Aynı hastanenin ilçenin farklı bir yerinde bulunan ve birkaç ay önce Devlet Hastanesi bünyesine katılan eski SSK hastanesi binasındaki poliklinikleri ve servisleri tarafından istenilen ilaç ve sarf malzemeleri ise yine 15 günde bir karşılanarak hastaneye ait bir araçla servislere ev polikliniklere gönderilmektedir. Acil servis için ise durum daha farklıdır. Acil servis için neyin ne zaman gerekeceği bilinmese de deneyimlere dayalı olarak kestirimler yapılır ancak hasta yoğunluğundaki değişim her zaman olası olduğu için bu servisin ihtiyaçları haftalık, kimi zaman daha sık aralıklarla karşılanmaktadır. Topluca ilaç gönderme işlemi yapılırken eczanede yeterli stokun bırakılmasına dikkat edilmelidir. Hastane eczaneleri daha önce belirlenen zamanlarda ihaleler açarak ilaç ve sarf malzemesi temini yaparlar ve toplu alımlar haricinde gerekli ilaç ve sarf malzemesi gereksinimini doğrudan teminlerle karşılarlar. Bu şekilde alım yapmak çoğu zaman hastane bütçesi açısından bir dezavantaj oluşturmaktadır ve bu yüzden stoktaki tıbbi malzemeyi ve ilacı mümkün mertebe bir sonraki ihale zamanına kadar yetirmek, ancak bunu yaparken de servislerin ihtiyaçlarını karşılamak eczacının sorumluluklarındandır ve deneyimlerle kazanılabilen bir beceridir.

7 3) Poliklinik hastaların ilaç talebinin karşılanması: ( MSB ve SSK Hastaneleri ) Stajımı Sağlık bakanlığına bağlı bir hastanede yapmış bulunmaktayım. Ancak belirtmek gerekir ki 2005 yılı Şubat ayından itibaren SSK hastaneleri de sağlık bakanlığı bünyesine alınmış ve SSKlı vatandaşlarımız ve bunların bakmakla yükümlü olduğu kişiler de Emekli Sandığı ve Bağ-Kur lu vatandaşlar gibi sağlık hizmetlerinden yararlanabilmektedir. Yani hastanede hekim tarafından yazılan reçetelerini doğrudan serbest eczanelere hazırlatabilmektedirler. Diğer kurumlara bağlı olan hastalardan farklı olarak bu vatandaşlarımız muayene ücretleri olan 80 yeni kuruşluk meblağı ilaçlarını alırken serbest eczanelere ödemektedirler. 4) Özel hasta gruplarının ( Ör: Gaziler ) ilaç gereksiniminin karşılanması: Özel hasta gruplarında yeşil kart sahipleri ve gaziler hastaneye geldiğinde bunların tüm giderleri hastane tarafından ilgili kurumlara fatura edilir. Bu hasta gruplarının ilaçları yazılı olarak hasta kartıyla servislerden aynen normal hastalarda olduğu gibi istenir. Burada ilaçların karşılanması aynen diğer hastalarda olduğu gibi olur. Ücretlendirme konusu eczanenin sorumluluğunda değildir. Ancak yeterli stok bulunmadığında eldeki ilaçları verme açısından bu hastalara öncelik tanınır. Ancak istenen ilaç eczanede bulunmuyorsa diğer hastalardan farklı olarak hastane eczanesinde yoktur kaşesi yerine, bu tip hastalarda eczane ilacı temin etmektedir, yani bu tip hasta reçeteleri dışarı çıkarılmaz. Hastanın gerekli ilaçları doğrudan temin şeklinde hastane eczanesine getirtilir. Bu işlem için hastane tarafından anlaşmalı depoya ilaç isteği yapılır. Depo tarafından eczaneye anlaşmaya göre 24 saat içinde getirilen ilaç hastaya verilir. Depo parasını hastaneden alır. 5)Hekimlerin reçeteleme alışkanlıklarının / servis tüketim kalıplarının izlenmesi: Hekimlerin reçeteleme alışkanlıkları piyasaya yeni bir ilaç sunulmadığı sürece hemen hemen aynıdır, değişmez. Eczacılar da bu hususta fikir sahibi olduklarından alımları ihtiyaç doğrultusunda yaparlar. Hastalarda da önemli olan etken maddenin sağlanmasıdır, yani istenilen eşdeğerinin bulunup bulunmamasıdır. Kimi zamanlarda da istenilen ilaç ya da etken

8 maddenin bulunmaması ya da stoklarda azalması nedeniyle endikasyon eşdeğeri başka bir ilaç hekime önerilerek onaylanması halinde hasta tabelasındaki ilaçla değiştirilebilir. Örneğin Ranitidin etken maddeli Ulcuran Ampul yerine Famotidin etken maddeli Famoser Ampul. Staj yaptığım hastanede bir tek eczacı bulunması nedeniyle Eczacı, başhekim yardımcısı ve hastane müdürü ile ayniyat işleri sorumlusundan oluşan İlaç Danışma Kurulu kurulunda servis istekleri değerlendirilir. İstekler yönünde alımlar yapılarak stok oluşturulur. Ayrıca bu kurul tarafından Hekimlere elde bulunan ilaçlar hakkında bilgi verilerek, reçeteleme yaparken bunların göz önünde bulundurulması sağlanır. Çok spesifik olup stokta bulunması gerekli görülmeyen ilaçlar, günlerle ölçülecek raf ömrüne sahip ilaçlar, yeni piyasaya çıkmış ilaçlar, stoklarda kalmamış ilaçlar için reçeteye hastane eczanesinde kendisi veya muadili yoktur kaşesi vurularak kurum ile anlaşmalı olan serbest eczanelerden almaları üzere yönlendirilirler. Eğer servislerin acil ihtiyacı olan ilaçlar hastane eczanelerinde bulunmuyorsa Satın alma departmanına bildirilerek acil ara alımlar ile temin edilir. 6) Hastanede kullanılacak ilaçların seçim/öncelikleme kriterleri: Hastanede kullanılacak ilaçların seçimi ve önceliklerine göre sınıflandırılması eczacının sorumluluğunda gerçekleşen bir olaydır. Bu konuda dikkat edilmesi gereken en önemli husus acil durumda gerekli olacak her türlü ilacı eczanede bulundurmaktır. Öncelik daima bu grup ilaçlara verilmelidir. Örnek olarak Antihistaminikler, Narkotik Analjezikler hastane eczanesinde sürekli bulundurulması gereken ve seçimde öncelikli olacak ilaçlar arasındadır. Daha sonra yukarıda belirtilen; hekimlerin reçeteleme alışkanlıkları da göz önünde bulundurularak açılacak ihalede oluşturulacak liste şekillendirilir. İlaçların seçiminde önemli olan mümkün olduğunca fazla sayıda etken madde bulundurmaktır. Böylece istenebilecek ilaçlar daha kolay ve daha çabuk bir biçimde verilebilir. Aynı etken maddeyi içeren farklı firmaların ürettiği ilaçların arasında seçim yapılacaksa tercih ilahe yapılarak ucuz olan ilaçtan yana kullanılacaktır. Burada ilaç üreten firmaların üretim kalitelerine bakılmaz. Bunun nedeni, ilaç kalitesinin standart ve en üst düzeyde olması zorunluluğudur. Zira piyasaya çıkan bir ilacın TC Sağlık Bakanlığı tarafından standartlar ve kalite bakımından değerlendirilerek yeterli görülmüştür. Piyasada bulunan ama eşdeğeri olmayan ilaçlar için ihale yapılacağında, ihaleye girecek tek bir firma ve ilaç olacağından rekabet sağlanamayıp ekstra ıskonto sağlanamayacağından bu tip ilaçlar yerine hekimin de görüşü alınarak ihale şartnamesine etken madde yerine ilaç grubu ya da

9 endikasyon ve dozaj şekli de belirtilebilir. Örneğin Düşük molekül ağırlıklı heparin, Üçüncü kuşak sefalosporin v.b. İlaçların ucuz olarak temin edilmelerinin nedeni ise; Hastane bütçesi açısından olumlu durum oluşturmaktır. Zira, hastaneye ilacın giriş fiyatı ne olursa olsun hastane eczanesi hastalar için kurumlara fatura keserken kutu fiyatı ya da bunun üzerinden hesaplanmış adet fiyatına % 3,5 anlaşmalı eczane ıskontosu ve % 7 firma ıskontosu uygulayarak, kalan meblağı fatura etmektedir. Yani burada serbest eczanelerle aynı şartlar geçerlidir. Örneğin kutu fiyatı 10 YTL olan bir ilaç için hastane ve eczane kuruma 8,95 ytl fatura eder, bu indirimin % 7 lik kısmı olan 70 kuruş firma tarafından karşılanırken, diğer 35 kuruş hastane eczanesi tarafından yapılan ıskontodur. Aynı ilacın standart şartlarda serbest eczaneye gelişi yaklaşık 6,75 YTL civarıyken aynı ilaç ihalede alınan miktar ve aynı firmanın ya da deponun skalasından seçilecek diğer ilaçlara bağlı olarak 2 ila 3 YTL civarında bir fiyata dahi alınabilmektedir. Hastaneye daha ucuza ilaç mal edebilmek için depoda miadı yaklaşmış ilaçlardan gidişatı çok iyi olanlarda da alım yapılabilmektedir, eczacı bu ilaçların miadı dolmadan tüketilebileceğinden emin olduğu taktirde iki aylık miadı kalmış ilaçları dahi alabilmektedir. Çoğu zaman yakın miadı olan ilaçlar için ekstra ıskontolar yapılmaktadır. 7) Sıvı ilaçların karıştırılması ile ortaya çıkacak ilaç etkileşimleri: Hastanede i.v. infüzyon şeklinde yüksek hacimli preparatlar ile tedavi gören hastalara, tedavi için gerekli olan ampul şeklindeki diğer preparatların serumlara karıştırılarak verilmesi sıklıkla başvurulan bir yöntemdir. Ancak bazı durumlarda bu şekilde karıştırılan ilaçlar arasında geçimsizlik söz konusu olabilir, bunun sonucu ilaçların terapötik etkinliklerinde azalma ya da kaybolma gibi nispeten daha zararsız haller ortaya çıkabileceği gibi, etkileşim sonucu ortamda oluşabilecek toksik ürünlerden doğan daha ciddi hallere de rastlanabilmektedir. Eczacının her türlü ilaç etkileşmesi için olması gerektiği gibi sıvı ilaçların karıştırılmasıyla ortaya çıkacak ilaç etkileşmeleri içinde bilgi sahibi olması zorunludur. Ancak hastane eczacılığında hastayla birebir temas olmadığından hekimin yazdığı ilaçların hastaya hangi şekilde verileceği de eczacı tarafından bilinemez. Eczacı, ilaçları kullanacak hastalarla birebir temasta olmadığından çoğu zaman hastayı bilgilendirme vazifesini yerine getirememektedir, buna karşın hekimler tarafından ilaçlar arası etkileşimler hakkında yöneltilebilecek sorulara cevap verebilecek durumda olmalıdır. Hastane eczacısı da tıpkı serbest eczanelerde olduğu gibi hekim tarafından reçetelenmiş olsa dahi, hastalara sunduğu ilaçlardan sorumludur ve bu ilaçlardan doğabilecek olumsuz durumlarda hekimden önce yükümlülük sahibidir. Tüm bu nedenlerle eczacı, bir hasta tabelası karşısına geldiğinde

10 mesleki bilgi ve birikimiyle reçeteyi bütün olarak değerlendirmeli; reçetedeki olası geçimsizlikler, etkileşimler, doz aşımları gibi konularda hekimle temasa geçerek durumu bildirmeli, gerekli gördüğünde uyarılarda bulunmalıdır. 8) Tedavi dozunun hesaplanması: Yatan hastalarda da, hastalık teşhisi, tedavisi ya da profilaksisinde gerekli görülen ilaçlar için ilacın etken maddesini ve kullanılacak etken maddenin miktarını belirleyerek ve etken maddeyi uygun kombinasyonlarda birleştirerek ilacın formülünü oluşturarak reçete oluştururlar.eczacı ise bu reçete kendisine geldiğinde etken madde ve ilacı farmasötik preparat haline getirmekle sorumludur. Eğer reçete ile ilgili bir sorun varsa eczacı bunu önceden belirlemeli ve istenmeyen olayların önüne geçmelidir. İlaç hazırlarken amaç; etken maddenin en az yan etki ile en fazla tedavi edici etkiyi aynı anda gösteren ve hasta uyuncunu da göz önünde bulundurarak en uygun formülasyonu oluşturmaktır. Farmakolojik etkinin gücü aşağıdaki etkenlere bağlıdır; Hastaya bağlı faktörler; Yaş, cinsiyet, vücut ağırlığı, vücut yüzey alanı, vücut ısısı vb. Hastalığa bağlı faktörler; Hastalığın seyir şeklinin ve şiddetinin beklenmedik yönde değişmesi, yeni patolojik durumların ortaya çıkması vb. İlaçla ilgili faktörler; İlacın farmasötik şekli, veriliş yolu, etken maddenin fizikokimyasal özellikleri, ilacın veriliş zamanı, ilacın dozu, birlikte alındığı gıda, içecek ve diğer ilaçlarla etkileşmesi vb. Bir ilaçtan beklenilen etkinin en üst düzeyde sağlanması ; en uygun farmasötik formülün seçilmesi, gerekli dozda ve gereken zamanda kullanılması ile mümkündür. Tedavi dozu, hastada tedavi edici etki gösteren ilaç miktarıdır. Eczacının görevi; etken maddeyi hekimin istediği dozda, hasta tarafından rahat, kolay ve emniyetle kullanılabilecek bir preparat halinde hazırlamaktır. Ayrıca eczacı, reçete ve formüldeki etken maddenin dozunun kontrol sorumluluğunu da taşır. İlaçların dozları belirlenirken farmakopelerde belirtilen mutad ve maksimum doz değerlerine dikkat edilmelidir. Mutad doz ilacın istenen farmakolojik etkiyi gösterdiği doz, maksimum doz ise ilacın toksik etkilerinin görülmediği en yüksek dozdur. Preparatta mutad dozun altında etken madde bulunduğunda bu preparatın istenen farmakolojik aktiviteyi

11 göstermemesi sorunu ortaya çıkar, buna karşılık etken madde miktarı daha önceden belirlenmiş maksimum dozun üzerine çıktığında hastada hayati fonksiyon değişikliğine veya hayati organlarda tahribe yol açabilir. Yani maksimum dozun üzerinde toksik etki oluşmaya başlar. Maksimum doz, yalnızca ilaç olarak tanımlanan maddeler için değil, yardımcı madde olarak kullanılacak farmakolojik değeri olmayan maddeler için de geçerlidir. Bu yüzden yardımcı maddeler kullanılırken de bir preparatta bulunabilecek maksimum miktarlarına dikkat edilmelidir. Belirli bir miktardan sonra her şeyin bir zehir olacağı gerçeği asla unutulmamalıdır. Bir etken maddenin dozu erişkinler için bir defada veya bir günde tehlikesizce kullanılabilen ilaç miktarıdır. Burada erişkinden kasıt; ortalama 70 kg ağırlığında, 18 veya daha büyük yaşta, normal vücut fonksiyonlarına sahip şahıstır. Etken maddeler için bir defalık ve bir günlük mutat dozlar farmakopelerde kayıtlıdır. Ayrıca etken maddeler için kullanılabilir dozlar kilogram başına hesaplama yapılarak da belirlenebilir. Bu hesaplamada hastanın vücut ağırlığından faydalanılır. Aşağıda doz hesaplanması için örnekler verilmiştir. Örnek 1: Kilogram başına 10 mg dozunda kullanılan bir etken maddenin, 200 mg/ml dozda ihtiva eden bir parenteral preparatından 20 kg ağırlığındaki bir çocuğa verilecek miktarı nedir? Çözüm: Madde kg başına 10 mg kullanıldığına göre 20 kg ağırlığındaki çocuğa verilmesi gereken miktar; 10 x 20 = 200 mg dır. Bu preparatın 1 ml sinde 200 mg etken madde bulunduğuna göre hastaya 200 mg etken madde vermek için preparattan 1 ml verilmelidir. Bu durumda hastaya verilecek preparat miktarı 1 ml dir. Örnek 2: Kilogram başına 20 mg dozda kullanılan bir antibiyotik, flakonunda 500 mg etken madde ihtiva eden bir ambalajdadır. Bu antibiyotik kullanılmadan önce 4,8 ml serum fizyoloji ile 5 ml ye tamamlanmaktadır. Bu preparatın 40 kg ağırlığındaki bir hastaya verilecek dozu ne olmalıdır? Çözüm : Etken madde 20 mg/kg olduğuna göre 40 kg olan hasta için 20x40= 800 mg etken madde verilmelidir. Preparat 5 ml de 500 mg etken madde ihtiva ettiğine göre ; 5 ml de 500 mg etken madde varsa X ml de 800 mg etken madde vardır X= 8 ml dir.

12 Hastaya bu preparattan verilmesi gereken miktar 8 ml dir, bunun için iki flakon yeterli olan SF ile 5er ml ye tamamlanır ve 10 ml lik steril enjektörün 8 ml kalibrasyon çizgisine kadar çekilip artan porsiyon atılır. Birde verilen dozlar haftanın ilk dört günü bir günlük doz şeklinde, cuma günü ise hafta sonu tatili sebebi ile üç günlük doz verilir. Ayrıca bazı antibiyotiklerin üç günlük kullanım dozlarının aşıldığı durumlarda enfeksiyon uzmanının onayı (konsültasyon kağıdı) veya rapor gereklidir. Örneğin Novacef 1gr i.v. müstahzarında. 9) Çocuk dozlarının hesaplanması: Çocuklar için hazırlanan formül ve reçetelerde doz hesapları yetişkinlerden çok daha önemlidir. Özellikle bebekler ve alerjik bünye sahibi çocuklarda sindirim sistemi fermentlerinin henüz oluşmaması veya yetersiz oluşmasından dolayı ilaçtan beklenen tam etki ancak iyi ayarlanması ile sağlanabilir. Literatürde çocuk dozu belirtilirken yaş, vücut ağırlığı, vücut yüzey alanı, vb. özelliklere göre düzenlemeler yapılmaktadır. Mutat çocuk dozları da yaşlara göre verilmektedir Doz ile ilgili çalışmalar için literatürde ; Bir yaşına kadar olan bebeklerde ( süt çocukları ) 1-12 yaş grubu arasındakilerde ( 12 ve 12 yaşından küçük çocuklarda ) yaş grubu arasındakilerde ( 12 yaşından küçük çocuklar ) şeklinde bir gruplama yapılmaktadır. Yetişkin dozu bilinen bir etken madde veya ilaçtan çocuklar için kullanılacak miktarlar çeşitli denklem, formül ve tablolar yardımı ile hesaplanabilir. Reçeteyi düzenleyen hekim ve ilacı hazırlayan eczacı çocuk dozlarının yetişkin dozundan daha az miktarda olacağını bilmesi, çocuklara ilaç verirken çocuğun özel şartlarını göz önüne alması gerekir. Örneğin çocuğun kronik bir hastalığının olması, hassas bir durumun bulunup bulunmadığı, uzun süreden beri ilaç kullanıp kullanmadığının dikkate alınması gerekir. Özellikle potent ilaçlarda doz ayarlanması daha büyük önem taşır. Çocuk dozlarının hesaplanmasında çeşitli tablo ve formüllerden faydalanılmaktadır. Bugün pratikte kullanılan formül ve tablolar aşağıda gösterilmiştir. YOUNG FORMÜLÜ :

13 Bu yöntemle çocuk dozu hesaplanması şöyle yapılmaktadır; Çocuk dozu = [ Çocuğun yaşı/ ( Çocuğun yaşı +12) ] x Yetişkin Dozu Formülde çocuğun yaşı yıl olarak yazılmalıdır. Örnek 1 : Yetişkin dozu 20 mg olan bir ilacın 4 yaşındaki bir çocuğa verilecek dozunu hesaplayınız. Çocuk dozu = [ 4/ ( 4+12 ) ] x 20 = 5 mg dır. COWLING FORMÜLÜ : Bu yöntemde doz hesabı şöyle yapılır. Çocuk dozu = [ ( Çocuğun yaşı ) / 24 ] x Yetişkin Dozu Örnek 1 : Yetişkin dozu 150 mg olsun bir etken maddenin 3 yaşındaki bir çocuğa verilecek dozu nedir? Çocuk dozu = [ ( 5+1 ) / 24 ] x 20 = 5 mg CLARK FORMÜLÜ : Bu formülde çocuk ağırlığının bilinmesi gerekir. Çocuk Dozu = ( Çocuğun ağırlığı / 65 ) x Yetişkin Dozu Örnek 1: Yetişkin dozu 150 mg olan bir etken maddenin 13 kg ağırlığında bir çocuğa verilecek dozu nedir? Çocuk Dozu = ( 13 / 65 ) x 150 = 30 mg dır. FRIED FORMÜLÜ : Bir yaşından küçük çocuklar için doz hesaplanmasında kullanılır. Bu yöntemle hesaplamada aşağıdaki formül kullanılır. Bebek Dozu = ( Ay olarak çocuğun yaşı / 150 ) x Yetişkin Dozu Örnek 1: Yetişkin dozu 50 mg olan bir ilacın 3 aylık bir bebeğe verilecek dozu nedir? Bebek Dozu = ( 3/ 150 ) x 50 = 1 mg dır. VÜCUT YÜZEYİNE GÖRE HESAPLAMA YÖNTEMİ : Bu yöntem kullanılarak ilaç dozunun hesaplanması için ortalama olarak ( +%10 farkla ) 180 boyunda, 70 kg ağırlığında bir erkeğin vücut yüzeyi, 1,87 metrekare olarak kabul edilmektedir.

14 Yeni doğmuş bir bebek 3,5 kg ağırlığında 0,25 metrekare, 2 yaşında bir çocuk 12 kg ağırlığında ve 0,5 metrekare, 9 yaşındaki bir çocuk 30 kg ağırlığında ve 1 metre kare yüzeyinde kabul edilmektedir. Vücut yüzeyine göre ilacın dozunun hesaplanmasında aşağıdaki formüllerden yararlanılır. a. Çocuk Dozu = ( Çocuğun vücut alanı / Yetişkin vücut alanı ) x Yetişkin Dozu b. 1 metre kare vücut yüzeyi için verilen ilaç dozu biliniyorsa bu durumda da ; Çocuk Dozu = ( Çocuğun vücut alanı x birim yüzeye verilen ilacın dozu ) Formülü kullanılır. 10 ) Uyuşturucuların dağıtımı ve kayıtlarının yapılması: Uyuşturucu ilaçlar kırmızı renkli uyuşturucu ilaç kartlarına yazılır. Bu kartlara 50 kalem ilaç yazılır ve dolduğunda eczaneye iade edilip yenisi alınır.uyuşturucu ilaç kartları eczanede on yıl süreyle saklanır, ayrıca ilaçlar uyuşturucu madde kayıt defterine uyuşturucu ilaç kağıtlarındaki gibi kaydedilir. Uyuşturucu ilaç, ilaç kartına hasta adı, numarası, doktor ve hemşirenin adı-soyadı, imzası açık bir şekilde olmak üzere istenir. İlaç bilgisayara girildikten sonra kilitli olan kasadan istenen sayıda çıkartılır. Uyuşturucu ilaçlar diğerlerinde olduğu gibi servislerce gönderilen küvetlere konularak diğer ilaçlarla beraber gönderilmez, aksine servis hemşiresine elden teslim edilir. Ne yazık ki bu tip ilaçların daha önceki yıllardan daha az olmakla birlikte halen hastane personelleri tarafından su-istimal edildiği ve fiziksel ve iş yoğunluk bakımlarından serbest eczanelere oranla daha büyük olan ve denetlemelerde daha az bakılan hastane eczanelerinden yasa dışı olarak çıkarıldığı bir gerçektir. Doktor uyuşturucu ilaç için maksimum dozun üzerinde bir doz talep etmiş ise ilaç verilmez. Stajı yaptığım hastane eczanesindeki uyuşturucu ilaçlara örnek olarak; Morfin, Fentanyl, Dolantin, Durogesic gibi ilaçlar bulunmaktaydı. 11) Psikotrop ilaçların dağıtımı ve kaydedilmesi: Psikotrop ilaçların dağıtımı da uyuşturucu ilaçlar gibidir, yalnız bu ilaçlar yeşil kağıtlara yazılır. Stajı yaptığım hastane eczanesindeki psikotrop ilaçlara örnek olarak akineton ampul, ketalar flakon, pentotal sodyum flakon gibi ilaçlar bulunmaktaydı. 12) Tanı gruplarına yönelik farmakoterapi haritalarının oluşturulması: (klinik algoritma):

15 Tanı gruplarına yönelik farmakoterapi haritaları servislerde hekimler tarafından oluşturulur. Belirlenen ilaçlar hasta kağıdına yazılır ve eczaneye gelir. Eczacının bu konudaki yeri sadece gereken ilaçların verilmesi yönündedir. Ancak hekimler farmakoterapi haritası hazırlanması sırasında eczacıdan yardım isteyebilir. Bu noktada eczacı ilaç konusundaki bilgisini ortaya koyarak gerekli yardımı yapar. Bu konuda eczacıdan gerektiği kadar faydalanılmadığı bir gerçektir. Tamamen ilaç konusunda yetişmiş bir uzmanın, ilaç belirlenmesi sırasında bu ölçüde pasif durumda olması tartışmaya açık bir konudur. 13) Hekimlerin ve hemşirelerin ilaç konusunda (farmasötik-terapötik) bilgilendirilmesi: İlaçlar ve farmakolojik etkileri bakımından doktor ve hemşirelerin bilgilendirilmesi çok sınırlıdır. Bu konuda hastane bünyesinde kapsamlı bir eğitim verildiğini görmüş değilim. Bilgilendirme sadece doktor veya hemşire tarafından eczanede gerek duyulan etken maddeyi içeren ilaç bulunup bulunmadığı, bulunuyorsa hangisinin olduğun sorulması durumunda gerçekleşmektedir. 14) Eczanenin çalışma düzeni ve işleyişi: Staj yaptığım Polatlı Duatepe Devlet Hastanesi eczanesinde bir eczacı, bir tıbbi dokümantasyon alanında lisans eğitimi görmüş sözleşmeli sekreter, bir müstahdem, bunun yanında ilçedeki devlet hastanesi bünyesine katılan eski SSK hastanesinin eczacısı ile birlikte koordine halde çalışmaktaydı. Eczacılar hastaneler içindeki servis eczanelerinde görev yapıyorlardı. Eski SSK hastanesi olan ve yani haliyle Polatlı Duatepe Devlet Hastanesi B Blok olarak adlandırılan hastanedeki eczacı, SSK zamanında poliklinik eczanesi eczacısı olarak çalışmakta iken, birleşmeden sonra servis eczanesine dönüştürülen eczanede görev yapmakta idi. Hızlı bir şekilde gerçekleşen birleşme sonrasında B-Bloktaki yeni servis eczanesinin henüz tam olarak rayına oturmamış olması nedeniyle servis ihtiyaçları A-Bloktaki servis eczanesinden karşılanmaktaydı. Diğer eczane daha çok SSK zamanından kalma ilaçların hastane envanterine katılması ile ilgili çalışmaları ve A blok servis eczanesince B bloktaki servislere gönderilen ilaçların dağıtılması ile ilgileniyordu. Bunun yanında standart bir hastane içerisinde eczacıların görev yaptığı yerler: Servis Eczanesi: Yatan hastalar için hasta vizite defterlerine ve orderlara yazılmış ilaçları vermekten ve majistral preparat hazırlamaktan sorumlu.

16 Sıhhiye ayniyat: Burada yatan hastaların iğne ucu, korse, baston, sargı bezi vb. sıhhi ihtiyaçlarını karşılamaktan dorumlu. Eczane Büro: Yatan ve hastaların fiyatı yüksek ilaçlarını ve kırmızı ya da yeşil reçeteyle verilebilecek ilaçlarını karşılamakla görevli. Depo eczanesi: Burada ilaçların stoku yapılıyordu ve diğer eczanelerin ilaç ihtiyaçlarını karşılıyordu. Bu eczaneler esas olarak baş eczacıya bağlı olarak çalışan sorumlu eczacılar tarafından işletilmektedir. Bunların görevi eczanelerde çalışan diğer eczacı ve teknisyenleri denetlemek, ilaç giriş ve çıkışını düzenlemek, gelen ilaçların kontrolünü yapmak, gerekli siparişleri vermek, ilaç stoklarını düzenlemek, eczacının bulunması gereken bazı toplantı ve hastane organlarında bulunmak, vb. görevleri üslenmektedir. Ayrıca ilaç ve malzeme alımlarında baş eczacıya yardımcı olması sebebi ile Satın alma adında bir bölümde bulunmaktadır. Burada eczacı görev yapmaz. Bunların görevi sadece ihaleleri düzenlemek, eczacı tarafından belirlenen ilaçları en uygun şekilde almaktı. Eczacılar, baş eczacıya görevinde yardım etmek, onun talimatlarına dayanarak üstlendiği geçici görevleri yapmakla yükümlüdür. Esas olarak hasta kağıdına yazılı ilaçların bilgisayara girilmesi, bulunmayan ilaçlar için yoktur kaşesi basılması ve onaylanması, bazı ilaçlar için rapor gereksinimi olduğunda servislerin uyarılması, doz aşımı ve ilaç etkileşmesi gibi durumlarda gerekli tedbirlerin alınması ve ilgili servise bildirilmesi gibi sorumluluklar taşımaktadır. Teknisyenler ise ilaçların hazırlanması, raflara dizilmesi, servisleri gönderilmesi gibi işlerde sorumlulukları dahilinde hareket etmektedirler. Stajımı yaptığım Polatlı Duatepe Devlet Hastanesinde yalnızca bir servis eczanesi ve bir eczacı bulunması nedeniyle servislerce istenen ilaçların değerlendirilip hazırlanması, depo ve stok kontrolünün yapılmasında aynı tek eczacı görev yapıyor, isteklerin bilgisayara girilmesi gibi işlerde sekreter, ilaçların raflara yerleştirilmesi, servis isteklerinin raflardan servis küvetlerine aktarılması gibi işlerde sekreter ve müstahdem yardımcı oluyordu. Depodan servis eczanesine ilaçların taşınması işi görevli müstahdemce yapılıyor, servislerin ilaçlarının servislere çıkarılması gibi işlerde servisler tarafından görevlendirilmiş personel ve müstahdemlerce yapılıyordu. 15) Mesai sonrası eczacılık hizmetleri/nöbet düzeni: Staj yaptığım Polatlı Duatepe Devlet Hastanesinde mesai saatleri sabah 08:30-12:00 Öğleden sonra 13:00-17:00 saatleri arasındaydı ve servis eczanesi 17:00da kapanıyordu.

17 Hastanede nöbet sistemi yürütülmüyordu. Hafta sonları ve mesai dışında kalan zamanlarda hastaların acil ilaç istekleri ilçedeki serbest nöbetçi eczaneler tarafından karşılanıyordu. Ancak hastane eczanesini gerektirecek acil durumlarda 24 saat boyunca eczacı icap vazifesi yapıyordu. 16) Eczane laboratuarında yapılan üretim, hazırlana preparatların formülleri ve hazırlanması: Staj yaptığım sürece hastane eczanesine majistral reçete gelmedi ancak gerekli görüldüğü zamanlarda kullanılmak üzere hazır bulunan kimyasal maddeler ve tariflerin olduğu paperler bulunmaktaydı. Bunlara örnek olarak alet solüsyonu, ağız bakım solüsyonu, mersol, rivanol çözeltisi verilebilir. Alet solüsyonu: Sodyum nitrit...5 g Zefiran...10 ml Distile su ml ve karıştırılır. 5 g sodyum nitrit tartılır ml distile suda çözülür. Üzerine 10 ml Zefiran eklenir Ağız Bakım Solüsyonu: Sodyum bikarbonat...3 g Distile su ml 3 g sodyum bikarbonat tartılır. 100 ml suda çözündürülür. Mersol Çözeltisi: Mercurorum...2 g Distile su ml

18 2 g mersol tartılır ve bir kaba alınır, üzerine 100 ml distile su ilave edilir, çözününceye kadar karıştırılır. Rivanol Çözeltisi: Rivanol...1 g Distile su ml. karıştırılır. 1 g rivanol tartılır üzerine 1000 ml distile su ilave edilir, çözününceye kadar Boraks Solüsyonu: Boraks...7 g Distile su...km ml 7 g boraks tartılır ve bir kaba alınır, üzerine 1000 ml distile su eklenir, çözününceye kadar karıştırılır. Kullanılışı: Göz banyosu olarak kullanılır Salisilik asit pomat (%2) Salisilik asit...40 g Vazelin g Lanolin g 17) Ölçü ve tartı aletlerinin bakımı ve denetimine ilişkin işlemler: Hastane eczanesinde bulunan ölçü ve tartı aletlerinin bakımı belirli aralıklarla teknisyenler tarafından yapılır ve eczacılar tarafından kontrol edilir. Herhangi bir arıza durumunda hastane teknik personelinden yardım istenir. Eğer hastane teknik ekibi sorunu halledemezse yetkili firmanın servisi ile irtibat kurularak arızanın giderilmesi sağlanır.

19 18) Depodan eczaneye ilaç çekimi: & 19) İlaçların ve diğer kalemlerin stok kontrolü ve yerleşimi: Benim staj yaptığım servis eczanesi, genel ilaç stoğunu ve/veya kalan ilaç miktarını an be an bilgisayar sistemi yardımıyla görebiliyordu, buna ek olarak servislerdeki ilaç stoğunu da takip etme olanağına da sahipti. İstendiği taktirde geriye dönük herhangi bir zaman diliminde ya da geçmişteki herhangi bir zaman aralığında servislere verilen ilaçlar ya da servislerce tüketilen ilaçlar hakkında dökümler çıkarma olanağına da sahipti. Kullanılan paket program sayesinde stoklarda herhangi bir ilacın eczacı tarafından belirlenen kritik seviye altına düşmesi halinde bu durumun hatırlatılması şansı da vardı. Servis eczanesinde raflarda herhangi bir ilacın azalması durumunda müstahdeme durum bildirilerek depodan istenilen adette eczaneye ilaç çıkartılıyordu, hastanede ayrıca bir depo eczanesi bulunmadığından deponun sorumluluğu da tek eczacıya aitti ve depodan servis eczanesine çıkarılacak ilaç ya da malzeme için herhangi bir prosedüre gerek duyulmuyordu. Hastanenin genel ilaç stoğu az evvel de belirtildiği gibi hastanede kurulmuş bilgisayar ağına bağlı bir bilgisayar sistemi ile yapılıyordu. Her ilaç alımında, alınan ilacın adı ve miktarı bilgisayara giriliyor ve bu şekilde stok bilgisayara yüklenmiş oluyordu. Servislere ilaç gönderilmesi esnasında ise yine aynı paket program kullanılarak servis ilaç istekleri kaydediliyor ve onaylandığı anda söz konusu ilaçlar genel stoktan düşülüyordu. İstenilen her herhangi bir anda stokta ne kadar ilaç olduğu da bu sayede izlenebiliyordu. Hastanedeki bilgi ağı sayesinde servislerdeki toplu istemle verilen ilaçların ve malzemenin izlenmesi de mümkün kılınmıştı. Bilgisayar programı, herhangi bir ilacın haftalık, aylık, üç aylık ya da istenilen herhangi bir zaman sürecindeki gidişini tablo ya da grafik olarak eczacının görmesine imkan veriyordu. Eczacı, bilgisayara her ilaç için gidiş hızına göre belirlenmiş bir kritik seviye girişi yapar. Stoklardaki ilaç sayısı bu noktanın altına düştüğünde bilgisayar otomatik olarak bununla ilgili uyarı verir ve ilacı sipariş listesine ekleyip eklemek istemediğini eczacıya sorar. Stajımı yaptığım hastane eczanesindeki eczacı yıllardır aynı hastanede ve yaklaşık aynı hekimlerle çalışıyor olmanın verdiği tecrübeyle yapılan ihalelerde yeterli miktarda ilaç almakta ve stok sıkıntısına fazla düşmemektedir. Zira her istendiğinde ihale açarak ilaç alımı yapma olanağı yoktur. İhaleler belirli aralıklarla yapılmaktadır ancak çok kritik durumlarda ihtiyaç duyulan ilaçlar için ihale açma durumu söz konusu olabilmektedir. Bunun nedeni,

20 belirli aralıklarla açılan büyük ihalelerde büyük parti alımlarda daha ucuza daha fazla ilaç almanın mümkün olmasıdır. İhalede alımı yapılan ilaçlar toplu olarak hastane deposuna getirilebileceği gibi, miad avantajı sağlamak için firma ya da depo ile yapılan anlaşmaya göre iki ya da üç parti halinde birkaç ay arayla da hastaneye getirilme yoluna da gidilebilir. Bu, özellikle raf ömrü aylarla ölçülecek kadar kısa olan ilaçlar için başvurulmaktadır. Zira daha önce de belirttiğim gibi staj yaptığım hastanede senede iki ya da üç defa büyük ihale yapılıyor ve hedef olarak ara zamanlarda yeni alımlara gerek görülmemesi için fazla miktarda ilaç alınıyordu. 20) Eczanede bulunan ilaçların saklama koşulları ve alınan önlemler: Firmalardan ya da ecza depolarından gelen ilaçlar sayım yapılmasının ardından, görevlendirilen personel tarafından depoya indirilir. Depoda ilaçların raflara dizimi belirli bir sıra gözetmeksizin yapılmaktadır, herhangi bir ilacın ihtiyaç anında bulunması eczacının ve müstahdemin uzun zaman boyunca edindikleri aşinalık sayesinde mümkün olmaktadır. Servis eczanesinde ilaçların raflara dizilişinde ise endikasyona ve farmasötik şekillere göre karma bir yerleşim prensibi gözetilmektedir. IV infüzyon çözeltileri bir rafta dururken, tabletler ayrı bir dolapta bulunmaktadır. Enjeksiyonluk preparatlar çok sayıda ve çeşitte olduğundan birkaç dolaba yerleştirilmiş ve bunlar içinde genellikle aynı servisler tarafından bolca istenen ilaçlar birbirlerine yakın olarak yerleştirilmiştir. Aşılar ve kan ürünleri gibi soğukta saklanması gereken ilaçlar servis eczanesi içindeki buzdolaplarında ve hastane bünyesinde bulunan soğutma sistemi ile sıcaklığı +4 C e sabitlenmiş soğuk depoda saklanmaktadır. Servis eczanesi ve depo fiziki konumu nedeniyle güneş almayan bir durumda olduğundan ışıktan korunarak saklanması gereken ilaçlar için ekstra bir önleme gerek görülmemiş, ancak dolapların metal kapaklı alt taraflarına yerleştirilmeye dikkat edilmiştir. Uyuşturucu ve psikotrop ilaçlar ise anahtarı eczacı tarafından korunan kilitli bir odadaki kilitli dolaplarda muhafaza edilmektedir. 21) İlaç ihalesi ve ilaç satın alma prensipleri: Hastanenin gereksinimi olan ilaç ve sıhhi malzemeleri eczacı, hekimlerden de görüş alarak belirlerler ve hastane yönetimine bildirilir, bu bildirim sırasında eczacı, genel prensip

21 olarak etken madde ve doz bildirmektedir, ancak tek bir firmanın ürettiği etken maddelerin istenmesinden kaçınmak için aynı etkiye sahip bir ilaç alımı için ilaç grubu adı da verilebilir. Örneğin, düşük molekül ağırlıklı heparin ya da üçüncü kuşak sefalosporin gibi. Bunda amaçlanan şey, rekabet ortamı oluşturarak hastane kaynaklarıyla daha fazla ilaç almaktır. Eczacının oluşturduğu ilaç ve tıbbi malzeme listesi hastane yönetimine sunulur, hastane yönetimi ise duyuru yaparak gerekli malzemeleri ve ilaçları ilan eder. İhale şartları ve ihale tarihi belirlenir. İhale kapalı zarf usulü yapılır. Bu ihalelerde ilaçlar için Türkiye de Bağlık Bakanlığı nca ruhsatlandırılmış müstahzarları üreten firmalar girebilir, tıbbi malzemeler içinse ancak uluslar arası (CE) kalite standartlarına uygun olan ürünleri üreten ya da bu ürünleri pazarlayan firmalar girebilir. İlaçlar için bir kalite tespit mekanizması işletilmemesine rağmen, eldiven, enjektör, intraket, bisturi v.b. tıbbi malzemeler için en düşük teklifleri sunan firmalardan ürünlerinden numuneler istenir ve bunları kullanacak olan hekim ve hemşirelere bu numuneler dağıtılır. Bu personelin geneli tarafından olumludur şeklinde onay verilen ürünler fiyatı daha yüksek olsa dahi tercih edilebilmektedir. 22) Eczanenin yerleşim planı Eczanenin yerleşim planı EK te sunulmuştur. 23) Hastane ve eczanenin idare düzeni Hastane ve eczanenin idari düzeni Başhekim Hastane Müdürü Başhekim Muavinleri Müdür Muavinleri Sorumlu Eczacı Eczane Teknisyenleri Sekreter Eczanede çalışan tüm personel (eczacılar, teknisyenler) sorumlu eczacıya bağlıdır ve onun denetimindedirler. Sorumlu eczacıda başhekim muavinlerinden eczanelerden sorumlu olana bağlıdır.

22 Baş hekim muavinleri doktor sıfatı taşımak zorundadır. Ancak, müdür ve müdür muavinleri doktor değildir. Başhekim muavinlerinin her birinin ayrı bir görevi vardır. Örneğin sadece bir tanesi eczanelerden sorumludur. Ancak bu kişinin ihale hazırlığı esnasındaki yazışmalar dışında eczaneyle herhangi bir ilişkisi yoktur.müdür ve müdür muavinlerinin de her birinin ayrı görevleri vardır. Örneğin; yemekhane, çevre düzeni gibi. kurullar) 24) Hastane eczacısının yer aldığı hastane organları (sürekli geçici Hastane eczacıları kurum içinde çeşitli kurullarda görev almaktadır: Bunlardan baş eczacı: Hastane Enfeksiyon Kontrol Kurulu Antibiyotik Kontrol Kurulu İlaç Muayene Komisyon Başkanlığı İlaç Danışma ve Tespit Kurulunda görev alır. Ayrıca eczacılar ilaç fiyat kontrol komitesi gibi kurullarda görev almaktadır. (İlaç ve tıbbi malzemelerin ihale komisyonu) 25) Kliniklerin ziyaret edilmesi. Hasta ilaç isteklerinin düzenlenmesi ve hastaya ilaç verilme esasları ve hastaların taburcu olurken ilaç kullanımı konusunda bilgilendirilmesi: Hasta ilaç isteklerinin düzenlenmesi ve hastaya ilaç verilme esasları, hastaların taburcu olurken ilaç kullanımı konusunda bilgilendirilmesi hekimler tarafından yapılmaktadır. Eczacının bu konuda söz hakkı bulunmamaktadır. Bunun nedeni kliniklerin ve hastaların eczacı tarafından ziyaret edilmemesidir. 26) Staj yaptığınız eczanede klinikler arası veya hastaneler arası iletişimin sağlandığı bir bilgisayar sistemi var mı? Bilgisayar hastane eczanelerinde nasıl hizmet veriyor: Staj yaptığım hastanede hastane içi iletişim ve koordinasyona yardımcı olan bir bilgisayar altyapısı kuruluydu ve bu sayede eczanede ilaç giriş çıkışının yapılması stok kontrolü gibi işlerin yapılmasında kullanılmaktaydı. İhale ya da doğrudan temin yoluyla alınan her ilaç bilgisayarda girişler kısmına eklenir ve stoka dahil edilirdi. İstendiği anda,

23 istenen zaman dilimine göre bir ilacın giriş ve çıkışı gözlenebilmektedir. Bilgisayar yazılımı gelişmiş bir program olduğundan Türkiye de ruhsatlı tüm ilaçlar prospektüs özetleri ve eşdeğerleri de dahil olmak üzere olması gereken tüm bilgilerle beraber sistemde kayıtlı bulunmaktadır. Herhangi bir ilaç girişi ya da çıkışı yapılacağında yapılması gereken alfabetik listeden o ilacın adının üzerine gelmek ve o ilaçla ilgili seçeneklerden istenen işlemi tıklamaktan ibarettir. Aynı bilgisayar paket programı, hastanedeki diğer bilgisayarlarla da bağlantılı idi, bu sayede servisler arasında ve hastanenin laboratuar, eczane, ameliyathane vb her organını birbirine olan iç iletişimleri bu şekilde yapılabilmektedir. Sistem, servis ilaç isteklerinin servisteki bilgisayara girilerek, order ve vizite defterlerine gerek olmadan servislerin ilaç isteminde bulunmasına dahi olanak sağlamaktaydı, ancak ilaç isteminde esas olan hekimin kaşe ve imzasının bulunduğu resmi evraklar olduğundan bilgisayar burada yardımcı pozisyona düşüyor, servis ihtiyaçlarını toplamak için kullanılıyordu. Bilgisayar sistemi sayesinde laboratuar tetkikleri istenen bir hastanın, gidip kan idrar vb numune vermesi ardından elde edilen bulguların, tetkikleri isteyen hekimin kendine özel şifresiyle giriş yaptığı servis bilgisayarında görülmesi, sağlık hizmetlerinin kalitesi ve hızı açısından teknolojinin sağladığı yararlar adına çarpıcı bir örnektir. Özet olarak hastane eczanesinde bilgisayarın kullanım alanları, stok kontrolü, hastane içi ilaç gidişatı, servis-eczane iletişiminin sağlanması, hızlı büyüyen ilaç skalası ile ilgili son bilgilerin (yeni muadiller vs) eczacıya ulaştırılmasında aracılık, yatan hastalara uygulanan tedavi şeklinin izlenmesi, kullandığı ilaçlar ve hastalığın gidişatı şeklinde bilgiler alınabilmektedir. Taburcu olacak hastanın fatura düzenlenmesi de bu bilgisayar sisteminden yararlanılarak yapılır. Hastaneler arası özelleşmiş bir bilgisayar sistemi olmamasına karşın, İnternet olanaklarıyla birbirinden uzak hastane eczanelerinin özellikle miadları yaklaşmış olan ilaçları, israf olmadan gidişatlarının daha iyi olduğu başka bir hastaneyle takas ya da hibe edilmesine olan katkısı azımsanamayacak derecede önemli bir konudur. 27) Hastane eczacılarına yönelik hizmet için eğitim etkinlikleri: Staj yaptığım hastane eczanesinde hastane eczacılarına yönelik herhangi bir hizmet için eğitim etkinlik yapıldığına şahit olmadım. 28) Hastane eczanesi-il Sağlık Müdürlüğü ilişkileri:

24 Devlet hastaneleri, doğrudan İl Sağlık Müdürlüğü ne bağlı olduğundan hastane eczaneleri de dolaylı olarak bu kuruma bağlıdır. İl Sağlık Müdürlüğü nün eczaneyi denetleme yetkisi vardır. Bunun yanında serbest eczanelerde olduğu gibi, hastane eczaneleri de oluşturulurken İl Sağlık Müdürlüğü tarafından kontrol edilir ve olur alındığı taktirde açılabilir. Açılışları akabinde bu kurum tarafından verilen reçete kayıt defteri, uyuşturucu-psikotrop defteri alma ve tutma zorunluluğu var. Hastane eczanesi ayrıca il sağlık müdürlüğü tarafından yollanan seri numarası belli yeşil ve kırmızı reçeteleri, imza karşılığında hekime teslim etmek hususunda İl Sağlık Müdürlüğü ile hekim arasında köprü vazifesi görür. Hastane eczanesi; çeşitli aşıları (kuduz, akrep, tetanos,yılan serumu), ve PPD solüsyonunu il sağlık müdürlüğünden ayniyat karşılığı alır. Ayrıca kırmızı, yeşil ve mor reçetelerin birer nüshalarını da serbest eczanelerde olduğu gibi kontrol amaçlı il sağlık müdürlüğüne gönderilir. 29) Hastane eczanesi-bölge Eczacı Odası ilişkileri Hastane eczanesinin Bölge Eczacı odası ile ilişkisi bulunmamaktadır. Zira eczacı odaları daha çok serbest eczaneleri ve eczacıları kapsayan meslek örgütü görünümündedir. Serbest eczanelerin eczacılarının bölge ecza odalarına kaydolma zorunluluğu olmakla birlikte, hastane eczacıları için böyle bir zorunluluk yoktur, yine de eczacı isteğe bağlı olarak odaya kaydolma hakkına sahiptir. Bu şekilde ecza odaları ve TEB tarafından gönderilen yayınlara sahip olabilir, zaman zaman açılan mesleki seminer sempozyum, fuar ve toplantılar hakkında bilgilendirilebilir, bunlara katılma olanağına kavuşabilmektedir. Bunlar dışında hastane eczanesi ile bölge eczacı odası arasında herhangi bir ilişki söz konusu olmamaktadır.