AZERBAYCAN VE TÜRKYE TÜRKCESNN ORTAK DYALEKTZMLER

Transkript

1 AZERBAYCAN VE TÜRKYE TÜRKCESNN ORTAK DYALEKTZMLER The Position Of The Turkish Languages Of Azerbaijan And Turkey In The Lexics Of Common Turkish Dialekt Doç. Dr. Galibe HACIYEVA Abstract The latest Turkolojic investigations are promotıng great chances for solving the problem of existence of the common. Turkish language nvestigations show that Azerbaijani and Turkish languages being closer to each other according to their phonetic, lexyc and grammatic features among the Turkish Boys, still keep their historical stability even in our modern time. The presence of the language elements of uz, gypchak, pechenek, kimmer, gashgay of the old Oghuz Boys played very active role in the ethimology of Azerbaijani and Turkish Turks prove the fact of these nations being of the same origin. Key Words: Turkish Language, Azerbaijan language, common Turkish dialekt. Son zamanlarda aparılan Türkoloji aratırmalar gündemde olan ortak Türk dilinin mevcutluu probleminin helli için büyük imkanlar yaratmaktadır. Belirli terihi proseslerin neticesinde bir birinden ayrı salınmı, çeitli adlarla bir birinden farklı tutulan ayrı ayrı Türk boylarının tarihen aynı kökden olduunu kanıtlamak için ilk önce bu halkların dili üzerine aratırmalar aparmak çok önemlidir. Bellidir ki, Türk halklarının soy kök birliini kanıtlayan bir çok tarihi belgelerin önünde dayanan elementlerden birincisi ve en önemlisi dil ve bu dilde yaranmı edebi bedii, aynı zamanda folklor örnekleridir. Bu bakımdan Azerbaycan ve Türkiye Türklerinin ortak edebi yazıtları ve konuma dili dikkat çekiyor. Aratırmalar kanıtlıyor ki, çeitli Türk boyları içerisinde fonetik, leksik ve gramer özelliklerine göre bir birine daha yakın olan Azerbaycan ve Türkiye Türkcesi öz tarihi sabitliyini çada devrimizde de korumaktadır. Azerbaycan ve Türkiye Türklerinin dilinde pek çok sayıda söz fonetik yapısına ve leksik anlamına göre aynıdır. Bununla yanaı olarak, Nahçıvan Devlet Universitesi

2 211 Doç. Dr. Galibe HACIYEVA Azerbaycan ve Türkiye Türkcesi diyalekt sistemleri de ortaklıa sahiptir. Azerbaycan ve Türkiye Türkcesinde benzer, aynı zamanda farklı dil özellikleri karılatırılarken Türk dillerinin inkiaf prosesinde ictimai (toplumsal) siyasi ve diger amiller de dikkata alınmalıdır. Azerbaycan ve Türkiye Türklerinin dili aynı zamanda temasda olduu dillerle de bazı ortaklıklara sahiptir. Çada Azerbaycan ve Türkiye Türklerinin dili baımsız özel dil gibi tanınsa da, tarihen hem Azerbaycan, hem de Türkiye Türklerinin etnogenezinde çok aktifrol oynamı eski Türk boylarından UZ, KIPCAK, PECENEK, KMMER, KAKAY dil elementlerinin her iki dilde mevcutluu bu halkların aynı kökden olduunu kanıtlıyor. Çada Türk dillerinin tarihi bakımdan örenilmesinde en zengin kaynak halk konuma dilidir. Türk dillerinin tarihi geliimine dikkat edersek diyalekt ve ivelerimizde mevcut ortak dil elementlerinin çada devrimize kadar korunduunu görmekteyiz. Mehz buna göre de çeitli bölgelerde mevcut Türk diyalektlerinin mükayiseli (karılatırmalı) aratırılması çok önemlidir. Türkoloji tarihinden belli oluyor ki, dilçilik tatkikleri arasında Türk dillerinin mukayiseli (karılatırmalı) aratırmaları yok gibidir ve bu konuda ilk defa Azerbaycan diyalektologları dilcilik corafiyası metodunu tatbik etmekle Türk dilleri arasında ilkin olarak Azerbaycan diyalektlerini ehate eden diyalektoloji atlas hazırlamılar. Türkoloji tarihinde birinci olan bu atlas 50 harıta ve izahtan ibaretdir. XX. yüzyılın ortalarına ait bu aratırmaların devam etdirilmemesi çada Türkolojinin en ciddi sorunlarından ve problemlerinden biri gibi ortaya çıkmaktadır. Ümumtürk diyalekt ve ivelerinin aratırılması çeitli Türk boylarının ayrı ayrı devletlerin terkibinde yaamasına ramen, Türk halklarının bir çouna ait ortak dil elementleri asırlar boyu korunarak çada devrimize kadar ulamıtıını göstermektedir. Mehz buna göre, corafi, aynı zamanda tarihi etnografik, sosiyal ve kültürel bakımdan bir birini tamamlayan ayrı ayrı Türk diyalektlerinin karılatırmalı aratırılması ümumtürkoloji dil tarihinin örenilmesi için çok önemli konulardandır. Çeitli bölgelerde mevcut aynı dil özelliklerine sahip diyalektoloji materialların karılatırılması çok önemli dil faktörlerini ortaya çıkarmı oluyor. Bunun da esasında türkolojide ortak ve farklı dil özellikleri ve onların yaranma nedenleri geni aratırmaya celb edile biler. Türk halklarının yaadıı çeitli bölgeler üzere aparılan paralel diyalektoloji aratırmalar aynı dil özelliklerini koruyan aynı köke ait çokvariantlı diyalekt ünsürlerini de ortaya çıkarmaktadır. Bu ise türkolojide yalnız dilçilik ilmi için deil, aynı zamanda tarihi bakımdan çok önemlidir.

3 Azerbaycan ve Türkiye Türkçesinin Ortak Diyalektizmleri 212 Türk halklarının yaadıı çeitli bölgelerin diyalekt ve ivelerinin ümumtürkoloji aspekten karılatırılmasında Azerbaycan ve Türkiye Türkcesi dikkat çekiyor. Azerbaycan ve Türkiye Türkcesinin karılatırılmasında ilginc konulardan biri gibi semantik bakımdan bir birinin aynı olan bir çok leksik vahidlerin bir Türkcede edebi dilde, digerlerinde ise diyalekt eklinde mevcut olması faktörünün ortaya çıkmasıdır. Ümumtürk dili ve diyalektlerinde ciddi faktör gibi mevcut olan bu özellik ümum Türk dil tarihinin ögrenilmesi için çok büyük önem taımaktadır. Aynı semantik yük taıyan bu gibi leksik vahidlerin bir dilde diyalekt, digerlerinde ise edebi dil seviyyesinde muhafıza edilmesi eski devrlerden Türk dilinin tarihi geliimi ile balıdır. Tarihen dilin geliim prosesinde sözün mena variantlarının çoalması, aynı zamanda menanın ilkin ve çada mena ile karılatırılmasında daha geni anlayı ifade etmesi mena genilenmesine neden olur. Karılatırılan Türk bölgelerinde yaayan halkların dillerinde, diyalektlerinde sözün mena variantlarının semantik genilenmesinin nedenlerinin polisemiya ve omonimleme ile ilgisini de inkar etmek olmaz. Örn: Golay // kolay Azerbaycan Türkcesinin Nahçıvan ve Güney Azerbaycan diyalektlerinde kötü // pis anlamında ilenen bu söz çada Türkiye Türkcesinde tamamen zıdd anlam taımaktadır. e g,, g,,. çe ee ee. ( e.!e ", 2,.155)., # $. % &. (3,.31.!' (k) Çada Azerbaycan diyalektlerinde kötü semantik anlam taıyan Golay // kolay sözü XX. yüzyılın balanıcında Azerbaycan aydınlarının dilinde, o cümleden Alibey Hüseynzade ve Ömer Faig Nemanzadenin dilinde, çada Türkiye Türkcesinde olduu gibi iyi anlamında edebi dilde mevcut olmutur; Amma heç kes demir ki, Buxaralılar, Altaylılar o sözleri köhne imlaları ile golay anlarlar, gerek deyiilmesin. (4, s.199).

4 213 Doç. Dr. Galibe HACIYEVA Sonradan Azerbaycan diyalektal leksikasına geçit almı çada Türkiye türkcesinin edebi diline ait bir çok leksemlerin XX.Yüzyılın balanıcında aynı ekilde Azerbaycan edebi dilinde ilek durumda olduunu gösteren edebi örnekler o devrde hem Azerbaycan, hem de Türkiye türkcesinin ortak dil özellii gibi dikkat çekiyor. Subay (Osmanlı Türkcesinde askeri rütbe, Azerbaycan Türkcesinde ise evlenmemi, ayilesi olmayan) bekar (Azerbaycan Türkcesinde isiz, müsaid zamanı çok olan, Türkiye Türkcesinde ise evlenmemi anlamını bildirmektedir) ve bu gibi bir çok leksik vahidler Azerbaycan ve Türkiye Türkcesinde paralel ilenerek mahiyyet itibarile aynı fonetik terkibde farklı anlamlarla omonimlik özellii taımaktadır. Azerbaycan diyalekt leksikasında mevcut sözlerin Türkiye Türkcesinin edebi dilinin aktıf fonunda ilenmesi tesadüfi hal gibi sayılamaz. Karılatırmalı aratırmalarda çeıtli bölgelerde yaayan türk halklarının diyalekt leksikasının edebi dil müstevisinde örenilmesi eski Türk dilinin formalamasında (ekillenmesinde) rol oynamı, tayfa ve tayfa birliklerinin ortak dil elementlerini ortaya çıkarmakta çok büyük önem taır. Bu bakımdan, çada Azerbaycan diyalekt leksikasında önemli yer tutan bir çok leksik vahidlerin olduu gibi aynı semantik yükle TürkiyeTürkcesinin edebi dilinde ilenmesi dikkat çekiyor. E.Ezizov da ümumtürkoloji prinsiplere göre küçük dil farklılıklarının yaranmasını bu ekilde açıklıyor: Azerbaycan dilinin diyalekt sistemi vahid bir dilin bölünmesi yolu ile deil, bu ve ya diger elementlerin müayyan corafi eraitde korunması yolu ile formalamıtır. (5, s.321). Azerbaycan ve TürkiyeTürkcesi arasında benzer ve farklılıkların yaranma nedenlerinin etnogenetik baını M.Erginin aratırmalarında da görmekteyiz: Batı Türkcesinin içinde saha bakımından zamanla iki daire meydana gelmitir. Bunlardan biri Azeri ve Dou Anadolu sahasını içine alan Dou Ouzcası, digeri Osmanlı sahasını içine alan Batı Ouzcasıdır. Dou ve Batı Ouzcaları arasında ilk sıralarda çok küçük saha farkları dıında bir aylık mevcut olmamı, bu saha farkları yava yava genileyerek ancak 17. asırdan sonra Dou ve Batı Ouzca dairelerini meydana getirmidir. Bununla beraber, arada yene iki yazı dili olacak kadar fark mevcut deildir ve her ikisi de aynı iveye, Ouz ivesine dayandıkları için Azeri ve Osmanlı Türkceleri ancak bir yazı dilinin karde iki dairesi sayıla bilirler. (6, s.15). Azerbaycan diyalekt leksikasında çok dar çerçivede korunan etmek, i görmek sözünün sinonimi gibi çok passit fonda ilenen yapmak sözü Türkiye Türkcesinde aynı fonetik terkibde, aynı semantik yük taımakla aktif fonda ilenmektedir. Örn:

5 Azerbaycan ve Türkiye Türkçesinin Ortak Diyalektizmleri 214 e, e e, ) e e, * e, $e! e, e. (+$%,. 7,.107). -" ç - ". (3, 35) Nahçıvan diyalektinde tez // celd anlamında ilenen çepik // çapug sözü Türkiye Türkcesinin edebi dilinde aynı semantik yükle çapug fonetik terkibinde ilenmektedir. F.Kırızolu Gedim Türk ananesine göre dokkuz aydan önce doulan cocuklara halk eksik // eksük ve ya çapuk // çepik deildiin göstermitir. (8, s.107). Aratırmalardan belli oluyor ki, çapug sözü tarihen türk dilinden fars diline geçmitir. Çapug // çapuk sözünün ilkin eklinden sonuncu ekline kadar geliimini ve degiik fonetık ekillerini (çapıg // çapug // çabug // çabok // çapok) gösteren H.Zerinezadenin fikrince bu sözün birinci anlamı suretle gitmek süretlı at sürmek, ikinci lovkiy, gibkiy, elastiçnıy anlamında olan çevrilmekten, üçüncü kesmek, sökmek anlamında olan çapmaktan yaranmıtır (9, s ). Sefevi dövründen fil gibi ilek bir ekilde Azerbaycan Türkcesinde mevcut olan çapar sözü süretle sürmek, çapmaktan yaranmı isim çapar ve sıtat olan çapıg // çapux // çabug // çapuk ekilleri çada Türk dillerinde Türkiye Türkcesinde edebi, Azerbaycan Türkcesinde ise diyalektel bir ekilde korunmaktadır. Çada Nahçıvan ve Güney Azerbaycan diyalektinde çok mehdud çerçivede ilenen bu söz XX yüzyılın balanıcında Türkiye Türkcesinde olduu gibi Azerbaycan edebi dilinde de çok ilek olmutur. Bu söze Hüseyn Cavidin eserlerinin dilinde daha çok raslıyoruz:. e, g + ee. ü e g a % % g. (/.)%. 9, s.38. ) Azerbaycan ve Türkiye Türkcesinde dikkat çeken diyalektal özellik gibi söz sonunda, bazen ise söz ortasındakı g sesinin yerine x // sesinin ilenmegidir. Klassik edebi örneklerimizde müahide edilen bu ses evezlenmesi Güney Azerbaycan ve Dou Anadoluda rastladıımız diyalektal özelliklerden biridir. Gemzesinden fitneler durdu, oyandı uyxudan. (madeddin Nesimi).

6 215 Doç. Dr. Galibe HACIYEVA Çada Azerbaycan ve Türkiye, aynı zamanda diger Türk boylarının dillerinde çok küçük fonetik deformasiya (deime) ile müahide edilen yuxu (Azerbaycan), uyku (Türkiye Türkcesi), uyu (Güney Azerbaycan) sözü hem Azerbaycan, hem Türkiye, hem de baka Türk halklarının dillerinde aynı semantik anlam ifade etmektedir. Azerbaycan edebi dilinde yuxu gibi ilenen bu sözün Guzey ve Güney Azerbaycan diyalektlerinde mevcut olan uygu // yuu fonetik eklinin Osmanlı edebi dilinde aynı ekilde (uyku) ilenmesi ilginc bir konu gibi ortaya çıkmaktadır. Güney Azerbaycanın Garada mahalında Karahanlıların dilinde diyalekt söz gibi ilenen pencek (ceket) anlamı ifade eden sırtov sözü Türkiye Türkcesinde sırt kürek // çiyin kökünden yaranmı leksik vahiddir. Azerbaycan diyalekt leksikasında yandırmak anlamında ilenen yaxmak // yakmak sözü Türkiye Türkcesinde aynı fonetik terkibde, aynı semantik yük taımaktadır. Çada Azerbaycan Türkcesinde yandırıb yaxmag eklinde birleik sözün komponenti (tarafı) gibi ilenen yaxmak // yakmak sözü Türkiye edebi dilinde küçük fonetik deime ile aynı semantik mena taımaktadır. Örneklerden görüldüü gibi Azerbaycan ve Türkiye Türkcesinde mevcut sözlerdeki küçük fonetik farklılıklar Türk dilinin tarihi köklerinden kaynaklanmaktadır. Karılatırılan Azerbaycan ve Türkiye Türkcesinde bu seviyyede dil elementlerinin benzer ve farklı özelliklerle hem edebi, hem de diyalekt variantları eklinde her iki dilde mevcut olması ümumtürk dilinin tarihi geçmiile balı eski etnik yapısı hakkında bilgi vermektedir. Ee % e, e gg,. (10,.) e 0" - $ e 0 1ee e e. (+h$%,. 7,.103). Çada Azerbaycan diyalekt leksikasında kobud, sert anlamı ifade eden gaba, dava dala, sava anlamı ifade eden gova // kava gibi leksik vahidlerin aynı anlamda Osmanlı edebi dilinde mevcut olması tesadüfi sayılamaz. Fitrtmi, beermi töredir cengü cidali Dünya yaıyor, harb ile gövaler içinde. (M.Hadi)

7 Azerbaycan ve Türkiye Türkçesinin Ortak Diyalektizmleri 216 Güney Azerbaycan ve Nahçıvan Özrek Cümhuriyyetinin 2ahbuz ilçesinde diyalekt söz gibi korunan cada // cadda (küçe sokak, yol) sözü de Çada Türkiye Türkcesinde sokak // adres sözünün aynı semantik eklidir. /e G$ee, a% ee e, e, -ee ee g 0 e &ee g e. M.2ehriyar (11,.38) Azerbaycan ve Türkiye Türkcelerinin karılatırılmasında ortak diyalektal faktörlerin mevcut olması çok önemli dil özellii gibi ortaya çıkmaktadır. Azerbaycan ve Türkiye Türkcesinde mevcut könül // gönül sözünün diyalekt variantı göyün // göyül // göyüs sözü Azerbaycanın bir çok bölgeleri, özellikle Nahçıvan ve Güney Azerbaycanda olduu gibi, Türkiyenin Anadolu yöresinde de aynı fonetik terkibde ve semantik anlamda ilenmektedir. Çada diyalektlerimizde göynünü almag, göynüme yatmır gibi ifadeler kullanılmaktadır. g g G G G! - e:. (12,.167) Tarihen Azerbaycan ve Türk klassik edebi örneklerinin dilinde daha dinamik ilenen au sözü çada Azerbaycan ve Türkiyenin Anadolu ivelerinde zeher, acı anlamını korumaktadır. Çada Azerbaycan ve Türkiye Türkcesinde ilenen bu gibi edebi ve diyalekt sözlerin Nesiminin eserlerinde ortak ekilde ilenmesi aynı kökten olan eski dil elementlerini göstermektedir. Nesiminin dilinde ilenen ortak Türk diyalektizimleri devrin leksik muhiti, aynı zamanda poetik ifade tarzı ile balı bir konudur. Arısı yalandır, sagın, dadlusuna aldanma kim, Acıdır anın ekkeri, au gatılmı balına. (madeddin Nesimi).

8 217 Doç. Dr. Galibe HACIYEVA Karılatırma zamanı ortaya çıkan dil özelliklerinden biri gibi Azerbaycan diyalekt leksikasında ve edebi dilinde mevcut bir çok sözlerin çada Türkiye Türkcesinin yöresel diyalekt sözleri gibi ilenmesi faktörüdür. Kuzeydou Anadolunun Geyikli yöresinde sırf diyalekt söz gibi iledilen tutulmu (yakalanmı), döek (yatak), üdlek / ödlek (korkak), torba (poet), biyol (bir defa), gayı (kemer), piik (kedi), kerme (kübre), siçan (fare), ayam (gün), isti (sıcak), bayag ( bir azdan) ve baka bu gibi leksemlerin bir kısmı Azerbaycan Türkcesinde diyalektal, bir kısmı ise edebi dilde dilin aktif fonunda yer almaktadır. (13, c ). Örnekler galsın gibi dil vahidlerinin bir çou belirli tarihi proseslerin neticesi gibi bir Türkcede arhaikleerek diyalekt, digerlerinde ise edebi dil seviyyesinde korunmakla ümumtürk dilinin tarihi deimezliini ve zenginliini göstermektedir. Bununla yanaı, ümumtürk leksikasının etnik terkibinin karılatırmakla örenilmesi Türk dilinin formalaması prosesinde eski etnosların rolunu aydınladırmak için çok büyük önem taımaktadır. KK 3e% #.!e y e. ü, 1967! -f. & ! ".! (.! e 5.1. ($ eee. ü 1992 E% 4.!e h y. ü, 1999 # m 4. & *' e. +h$%. #4! +h$% e 0 %e Ee. ü ". 6' -, ', ( ). &&-! 1993 Zerinezade H. Fars dilinde Azerbaycan sözleri. Bakü, Hüseyn )%. ($ eee. kü.

9 Azerbaycan ve Türkiye Türkçesinin Ortak Diyalektizmleri 218 #e eee &ee. 0e!e. ü, 1987 #e ee 3e. ($ eele. ü, 2005! ),". 0" e " 7.! 1995 (&.. & 2000 e +e. ($ eee. ü Mehemmed Hadi. El feryadı. Bakü, 1989.