Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 51, Ağustos 2017, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 51, Ağustos 2017, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Arş. Gör. Abdullah KILINÇKAYA Kilis 7 Aralık Üniversitesi akilinckaya@hotmail.com GRAMER VE BELAGAT BİLGİNLERİNİN TAKDİM-TE HİR HAKKINDAKİ YORUMLARI 1 Öz Değişik anlamlar ifade etmek için veya vurgulanmak istenen durumu daha belirgin hale getirmek için cümle içerisinde bulunan kelimelerin yerleri değiştirilebilir. Her dilde olduğu gibi Arap dilinde de cümle içerisinde yapılan bu değişikliğe takdim veya te hir adı verilir. Takdim, normal cümle düzeninde sonra gelmesi gereken bir öğeyi öne almak; te hir ise önce gelmesi gereken bir öğeyi sonraya bırakmaktır. Dile geniş bir hareket imkânı tanıyan ve anlama yönelik önemli açılımlar getiren takdim-te hirli kullanımlar üzerinde ilk dönemden itibaren genişçe durulmuştur. Arap dili alanında kaleme alınan ilk teliflerde, dil ilimleri bugünkü şekliyle tasnif edilmediği için, sarf-nahiv ve belâgat konuları iç içeydi. Birçok âlimin bu konuda kendine has yorumları ve istişhad (delil getirme) yöntemleri vardır. Takdim-te hirli kullanımlara ilk dikkat çeken ve edebi incelikleri üzerinde ilk yorumları yapanın Sîbeveyh olduğunu söylemek mümkündür. Anahtar kelimeler: Arapça, Nahiv, Belagat, Takdim, Te hir 1 Bu çalışma, Mayıs 2017 tarihleri arasında İKSAD tarafından Gaziantep te düzenlenen Al-Farabi 1. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi nde sunulan bildiriden genişletilerek türetilmiştir.

2 COMMENTS OF GRAMMAR AND RHETORIC SCHOLARS ABOUT PRESANTATION (TAKDIM) AND POSTPONEMENT (TE HIR) Abstract Words in the sentence can be changed to express different meanings or to make the situation to be emphasized more specific. As in every language, this change in the Arabic sentence is called presentation or te'hîr.presentations (Takdim) is getting an item before that must be come later in normal sentence order; postponement is to getting an item later that must be come before. It has been broadly discussed from the first period on the use of presentations, which give a wide range of movement to the language. In the first writings received in the field of Arabic language, the subjects of sarf-nahiv and belâgat were indoors because the language sciences are not classified as it is today. Many scholars have their own interpretations and methods of bringing in evidence. It is possible to say that Sîbeveyh was the first to draw attention to the presantation and postponement uses and to make the first comments on their literary subtleties. Keywords: Arabic, Grammar, Rhetoric, Presentation, Postponement Nahiv ve Belâgat Alimlerinin Takdim-Te hir e Bakışları Dile geniş bir hareket imkanı tanıyan ve anlama yönelik önemli açılımlar getiren takdim-te hirli kullanımlar üzerinde ilk dönemden itibaren genişçe durulmuştur. Arap dili alanında kaleme alınan ilk teliflerde, dil ilimleri bugünkü şekliyle tasnif edilmediği için, sarf-nahiv ve belâgat konuları iç içeydi. Sibeveyh in el-kitâb ı bunun en güzel örneklerinden biridir (Ebû Mûsâ, 1988: 113; Huseyn, 1982: 61). Takdim-te hirli kullanımlara ilk dikkat çeken ve edebi incelikleri üzerinde ilk yorumları yapanın Sîbeveyh olduğunu söylemek mümkündür. Mesela fiilin bir mef ule te addî ettiğine ضرب arkasından: (Abdullah Zeyd e vurdu) cümlesini söyler, ضرب عبدهللا زيدا verirken: dair misal (Zeyd e Abdullah vurdu) şeklinde takdim-te hirli forma başvurulması durumunda زيدا عبدهللا mef ulün vurgulanmasının amaçlandığını, bunun Arap dilinde yaygın ve güzel bir kullanım olduğunu, Arapların içinde bulunduğu hale bağlı olarak vurgulamak istedikleri ve önemsedikleri unsuru ibarede öne aldıklarını dile getirir (Sîbeveyh, 1988: I, 34). Aynı şekilde muhataba Zeyd ve Bişr den hangisiyle buluştuğunu öğrenme bağlamında cümlenin: أ ز يد ا ل ق يت أ م ب ش ر ا (Zeyd le mi yoksa Bişr le mi buluştun?) şeklinde mef ulün takdimi ile kurulmasının daha uygun olacağını; ألقيت زيد ا أم بشر ا (Zeyd le mi yoksa Bişr le mi buluştun?) şeklinde kurulmasının uygun düşmeyeceğini, aksine mef ulü öne alarak ifade edilmesinin hedeflenen anlam ile örtüşeceğini ifade eder ve takdim-te hir üslubunun inceliklerine yönelik önemli tespitlerde bulunur (Sîbeveyh, 1988: III, ). Sîbeveyh ten sonra nahvin Kur ân-ı Kerîm e uygulandığı eserlerde de takdim-te hirli kullanımlara işaret eden araştırmalara rastlamak mümkündür. el-ferrâ nın (ö.207/822) Meʻâni l- Kur ân ı bunlardan biridir. el-ferrâ bu eserinde ayetlerde geçen takdim-te hirlere dikkat çekmiş ه ذ ا ف ل ي ذ وق وه Mesela, ve edebi inceliklerden ziyade, nahvî değerlendirmeler yapmakla yetinmiştir. [Sâd, 38/57] (İşte (azap), onu tatsınlar: Bir kaynar su ve bir irin) ayeti kerimesinde ح م يم و غ س اق sözün gramatik düzeninin: ه ذ ا ح م يم و غ س اق ف ل ي ذ وق وه (Bir kaynar su ve bir irin, ondan tadsınlar) şeklinde olduğunu ancak cümlenin takdim-te hir içerdiğini ifade eder (el-ferrâ, 1983: II, 410). 371

3 Aynı şekilde: و ل و ل ك ل م ة س ب ق ت م ن ر ب ك ل ك ان ل ز ام ا و أ ج ل م س م ى [Tâhâ, [20/129 (Rabb in tarafından daha önce söylenmiş bir hüküm olmasaydı onlar da hemen cezalandırılırlardı ve belirlenmiş و ل و ل ك ل م ة kuruluşunun: bir süre) ayeti kerimesinde takdim te hir olduğunu, çünkü sözün normal (eğer Rabb in tarafından söylenmiş bir hüküm ve belirlenmiş bir س ب ق ت و أ ج ل م س م ى م ن ر ب ك ل ك ان ل ز ام ا süre olmasaydı onlar da hemen cezalandırılırlardı) şeklinde olduğunu ifade eder (el-ferrâ, 1983: II, 195) [Yâsîn, [36/12 (Şüphesiz إ ن ا ن ح ن ن ح ي ي ال م و ت و ن ك ب ت م ا ق د م وا و آث ار ه م و ك ل ش ي ئ أ ح ص ي ن اه ف ي إ م ام م ب ين biz, ölüleri mutlaka diriltiriz. Onların yaptıklarını ve bıraktıkları eserlerini yazarız. Biz herşeyi apaçık bir kitapta (Levh-i Mahfuz da) bir bir kaydetmişizdir) ayeti kerimesinde mef ulün bih konumunda olan وكل شيئ (her şeyi) tamlamasının takdiminin cümlenin anlamını pekiştirdiğini, söz konusu kaydetme eyleminden hiç kimsenin müstesna olmadığını vurgulama imkanı verdiğini söyleyerek önemli bir edebi inceliğe işaret eder (el-ferrâ, 1983: II, 383). İbn Kuteybe nin (ö.276/889) Te vîlu Müşkili l-kur ân ını bu eserler arasında saymak mümkündür. İbn Kuteybe takdim-te hir konusuna dikkat çekmiş ve onu مقلوب (ters çevrilmiş) ifadeler bağlamında incelemiştir ki bu yaklaşımıyla takdim-te hir terimine o dönem için çok isabetli bir kelime seçtiğini göstermiştir (İbn Kuteybe, tsz.:.(193 ف ل ت ح س ب ن هللا م خ ل ف و ع د ه ر س ل ه [İbrahim, 14/47] (Sakın Allah ın, peygamberlerine verdiği sözden cayacağını sanma) ayeti kerimesinde takdim-te hir olduğunu, sözün: ف ل ت ح س ب ن هللا م خ ل ف ر س ل ه و ع د ه şeklinde anlaşılması gerektiğini ifade ettikten sonra bu kullanımın Arap dilinde çokça rastlanan bir şey olduğunu şairin şu beyitiyle ispatlama yoluna gitmiştir: ت ر ى الث و ر ف يه ا م د خ ل الظ ل ر أ س ه و س ائ ر ه ب اد إل ى الش م س أ ج م ع Öküzün gölgeye başını soktuğunu görürsün Sair bedeni güneşte kalmış büsbütün ت ر ى الث و ر ف يه ا dizilişinin: İbn Kuteybe beyitte takdim-te hir olduğunu ve sözün normal (öküzün başını gölgeye soktuğunu görürsün) şeklinde olduğunu, çünkü anlam م د خ ل ر أ س ه الظ ل itibariyle ve akli karine yordamıyla asıl olanın, gölgenin kendini öküzün başına sokması değil, öküzün başını gölgeye sokması olduğunu ifade etmiştir (İbn Kuteybe, tsz.: 194). İbn Kuteybe istifham üslûbunun cümleye yüklediği anlamlar üzerinde durmuş ve istifhamın takrir eksenli bir manaya delaleti üzerinde önemli mütalaalarda bulunmuştur (İbn Kuteybe, tsz.: 194). el-muberred (ö.285/898) ise meşhur el-muktedab adlı eseriyle diğer birçok kullanımlar gibi takdim-te hir konusuna da önemli açılımlar getirmiş bir dilcidir. Bir anlamda Sîbeveyh nin el-kitâb ının şerhi mahiyetinde olan söz konusu eserinde el-kitâb a önemli katkılar yapmıştır. Mesela Sîbeveyh in, mef ulün takdiminin mef ul olan unsura dikkat çekme izahını yeterli bulmamış ve şu katkıda bulunmuştur: ضربت زيدا (vurdum Zeyd e) cümlesi ile; زيد ض ر بت ه (Zeyd e vurdum) cümlesi arasındaki fark şudur: ضربت زيدا (vurdum Zeyd e) dediği zaman, bizzat kendin hakkında bir bildirimde bulunmak istediğini ortaya koyarsın. Ancak زيد ض ر بت ه (Zeyd e vurdum) dediğin zaman Zeyd e ilişkin bir bildirimde bulunmayı amaçlarsın (el-muberred, 1994: IV, 299). Bununla el-muberred takdim-te hir konusu ile ilgili olarak, Sîbeveyh in dikkat çektiği hususa ilave bir açılım getirmiş ve meâni ilmine önemli bir katkı sağlamıştır. Hal in sahibine ve âmiline takdim edilebileceğini söyleyen el-muberred bu görüşünü Kur ân-ı Kerim den: خ ش ع ا أ ب ص ار ه م ي خر ج ون م ن ا ل ج د اث ك أ ن ه م ج ر اد م ن ت ش ر Kamer, 54/7 (Gözleri düşmüş bir halde dağılmış çekirgeler gibi kabirlerden çıkarlar) ayeti kerimesiyle destekledikten sonra şiirden: ض اح ك ا م ا ق ب ل ت ه ا ح ين ق ال وا ن ق ض وا ص ك ه ا و ر د ت ع ل ي ا Gülerek kabul etmemiştim onu, böyle dedikleri anda 372

4 Antlaşmasını feshetmiş oldular ve mal geri dönmüş oldu bana beytiyle desteklemiştir (el-muberred, 1994: IV, 170). İbn Cinnî el-hasâis adlı eserinde Arapça nın kudretini ve etkili anlatımını dile getirdiği Arapçanın شجاعة العربية/ yiğitliği başlıklı müstakil bölümde hazf-zikr, ta rif-tenkir in yanı sıra takdim-te hir konusuna da değinmiştir (İbn Cinnî, 1952: II, 360). İbn Cinnî bu bölümde konuyu caiz olan ve olmayan, kıyasa uygun düşen düşmeyen, zarurete binaen mümkün olan ve olmayan takdim-te hir ekseninde işlemeye çalışmış ve ağırlıklı olarak nahvî açıdan değerlendirmiştir (Haldûn Saʻîd Subh, 2002: 57). Vacip ve caiz takdim-te hirlerden bahsederken nahvî çerçevenin dışına çıkıp söz konusu takdim-te hirli kullanımların anlam boyutuna dair kayda değer mütalaalarda bulunmamıştır. el-hasâis inde daha çok konunun nahvî boyutunu değerlendiren İbn Cinnî, az da olsa edebi değerlendirmelerini el-muhteseb adlı eserinde yapmaya çalışmıştır (Haldûn Saʻid Subh, 2002: 58). Adı geçen eserinde ism-i mef ulün takdimini değerlendirirken bu takdimin anlam boyutuna dikkat çektiği ve önemli katkılar yaptığı görülmektedir. ضرب زيد عمرا (Zeyd Amr a vurdu) cümlesinde olduğu üzere mef ulün cümlede yan bir unsur olduğunu ve asıl yerinin failden sonra geldiğini, ancak mef ul söz sahibi için vurgulanması gereken bir unsur olduğu zaman: (vurdu Amr a Zeyd) şeklinde irad edilip faile takdim edildiğini, cümledeki önem ضرب عمرا زيد sırası artması durumunda ise tamamen cümle başına geçirilip: عمرا ضرب زيد (Amr a vurdu Zeyd) dendiğini ifade etmiş ve takdim-te hir ile anlam ilişkisini çok güzel bir şekilde tahlil etmiştir (İbn Cinnî, 1994: I, 65). Genel anlamda belâgat tetkiklerine önemli katkılar yapan Kudâme b. Ca fer (ö.337/949), Ebû Hilâl el- Askerî (ö.400/1009) ve İbn Sinân el-hafâcî (ö.466/1073) gibi isimler ise takdim-te hir üslubuna yönelik kayda değer edebi mütalaalar ortaya koymamışlardır. Abdulkâhir el-curcânî öncesi İʻcâzu l-kur ân tetkiklerinde de takdim-te hir konusuna yönelik kayda değer değerlendirmelere rastlanılmamaktadır. Bu alanın önemli isimlerinden Ebu l-hasan er-rummânî (ö.384/994) îʻcâz, mecâz-ı mürsel, teşbih gibi konularda kendisinden sonrakiler için önemli bir ekol olmasına rağmen, takdim-te hir konusunda aynı seviyede bir başarı sergileyememiştir ( Dayf, 1995: 104). Aynı şekilde Ebû Bekr el-bakillânî (ö.403/1013) de konuya gereken önemi vermemiş, hatta takdim-te hiri, Kur ân ın fasih üslubunda bulunmaması gereken bir olgu olarak mütalaa etmiştir. Abdulkâhir el-curcânî ye gelinceye kadar takdim-te hirin edebi yönüne yönelik mülahazalar böyle idi. Söz konusu mülahazalar sistematik olmaktan çok dağınık vaziyetteydi. Arapça nın ifade gücü العربية) (شجاعة diye özel bir başlık açıp takdim-te hiri değerlendiren İbn Cinnî nin dahi değerlendirmeleri belâgî/edebî olmaktan çok nahvî içerikli idi. İşte Âbdulkâhir el-curcânî, kendisine kadar gelen bu dağınık malzemeyi yoğurup takdim-te hir konusunu özel bir başlık altında değerlendirmiştir. Farklı gramer yapılarının farklı anlam yansımalarını, sözdiziminde gerçekleşen takdim-te hirlerin anlama yansıyan yüzeysel ve derin boyutlarını kendisinden sonrakilerin beğeni ve takdirini cezbedecek seviyede ortaya koymuştur. Cümle unsurlarının birbirleriyle yer değiştirmesine bağlı olarak yakaladığı çağrışımların bir kısmını kendisine kadar ulaşan nahiv tetkiklerine borçlu olmakla birlikte, bir kısmını tamamen kendi ürünü olarak ilim dünyasına miras bırakmıştır. el-curcânî, konuya yaptığı girişte 2, edebi üslûbun inşasında takdim-te hirin önemli ifade araçlarından biri olduğunu ortaya koymuştur. Görüşlerini Kur ân ayetleri, Arap şiiri ve sözle هو باب كثير الفوائد جم المحاسن واسع التصر ف بعيد الغاية. ليزال يفتر لك عن بديعة وي فضي بك إ لى لطيفة. و ل تزال ترى ش عر ا يروق ك م سم ع ه وي ل ط ف لديك موقع ه ثم تنظر فتجد سبب أن راقك ول ط ف عندك أن ق د م فيه شىء وح و ل اللفظ عن مكان إلى مكا ن

5 riyle teyit edip konuya olan hakimiyetini ispatlamış ve asırlarca okurunun beğeni ve takdirini kazanmıştır. Başta Sîbeveyh olmak üzere ilk dönem nahiv alimlerinden aldığı materyalleri edebi bir düzeyde ilk işleyen Abdulkâhir el-curcânî olmuştur ( ez-zevbeʻî, 1997: 89; Haldûn Saʻîd Subh, 2002: 86). Nahvin mana uzantılarını, farklı cümle yapılarının ibareye kattığı anlam zenginliğini uygulamalı bir şekilde ortaya koymak üzere hazf-zikr, kasr, taʻrif-tenkir, fasl-vasl gibi üslupların yanı sıra takdim-te hir konusu üzerinde geniş bir şekilde durmuş ve kendisinden önce üzerinde yeterince durulmamış konuları dikkatle tahlil etmiştir (Haldûn Saʻîd Subh, 2002: 87) el-curcânî nazım nazariyesi sadedinde üzerinde genişçe durduğu takdim-te hir üslubunu edebi zevke dayalı bir metin uygulaması çerçevesinde ele almış ve konuyu modern üslub tetkiklerine benzer seviyede işlemiştir ( Hassân, 1994: 18; Hamdân, 1992: 53). Ona göre cümlenin bütün öğeleri üzerinde gerçekleşen takdim-te hirler mananın bir uzantısı olup, her takdimte hir ibareye yeni bir mana ve açılım getirmektedir. Onun nazarında dile edebi bir şekil kazandıran bu kullanımlardır. Onun için, dili esnek kılan, yüzeysellikten kurtarıp ona derin boyut kazandıran ve üzerinde fikir yürütmeye zemin hazırlayan bu üslubun ibareye yüklediği boyutları, şiirde kafiye, nesirde seciyi temin etme gibi yüzeysel bir şekilde sınırlamanın doğru olmadığını, takdim-te hirli kullanımların mutlaka bir mana boyutu olduğunu vurgulamıştır ( el- Curcânî, 2007: 110). Bu noktadan hareketle konuyu, nahivcilerin yaklaşımlarından farklı bir tarzda ele almış, onların önemsemediği ve üzerinde durmadığı edebi farklılıkları ortaya çıkarmak üzere değişik cümle yapıları üzerinde uygulamalar yapmıştır (el Aşmavî, 1979: 312). el-curcânî, takdim-te hir olgusunu, cümle içinde oynadığı rol ve gördüğü işlev açısından ele almış, cümle içinde gerçekleşen her takdim-te hirin farklı bir anlamı ortaya çıkardığını düşünmüştür. Konuyu öncelikle hemze edatı ile kurulan soru cümleleri çerçevesinde ele almıştır. Ona göre hemze soru edatı tereddüte delalet eder, bunun da hemze soru edatını takip eden unsura yönelik olduğunu ifade eder. Buna göre şayet hemzeden sonra fiil geliyorsa söz konusu أ ف ع ل ت muhataba: tereddüt anlamı fiile, isim geliyorsa tereddüt anlamı isme yönelik olur. Mesela (yaptın mı?) sorusu yöneltildiğinde tereddüt fiile yönelik olur. Zira söz sahibi soru edatını fiille bitiştirmek suretiyle muhatabın söz konusu eylemi gerçekleştirip gerçekleştirmediği konusunda bir kuşku içinde olduğunu ifade etmiş olmaktadır. Ama soru: أ أ ن ت ف ع ل ت (sen mi yaptın?) şeklinde yöneltildiği zaman muhataba, söz konusu eylemin bizzat kendisi tarafından yerine getirildiği konusunda kuşkuda olduğu aktarılmış olmaktadır ( el-curcânî, 2007: ) İstifham/soru edatı hemzenin gerçek anlamı dışına çıkması durumunda takrir/hükmü onaylatma ve inkar anlamlarını yüklendiğini ifade eder ve bunu günlük kullanımlarla ve Kur ân dan ayetlerle delillendirmeye çalışır (bkz. el-curcânî, 2007: ). İstifhâm-ı inkârî tipine başvurmanın arka planında muhatabı uyarma, utandırıp kendine gelmesini sağlama ve haddini bilme fırsatını verme olduğu tespitini yaparak üslubun psikolojik boyutuna dikkat çeker (el-curcânî, 2007: 119). Nefiy siyakında ise söz sahibinin, bir eylemi kendisinin yapmadığını ifade etmek için olumsuzluk edatını fiilin başına alarak ما فعلت! (yapmadım) gibi bir kullanıma başvurduğunu söyler. Söz sahibi gerçekleşmemiş bir eylemi kendisinin yapmadığını ifade etmek istediğinde bu forma başvurur. Ancak ortada gerçekleşmiş bir eylem varsa ve söz sahibi, bu eylemi kendisinin yapmadığını ifade etmek istiyorsa bu durumda: م ا أ نا ف ع ل ت! (ben yapmadım) formuna başvurmak 374 (Faydaları çok, güzellikleri bol, hareket imkanı geniş, menzili uzak bir başlıktır. Sana araladığı her bir harika anlamın, seni ulaştırdığı her bir latifenin, sözü kulağına hoş gelen her bir şiirin, kalbini okşayan bir sözün, hoşuna gitmesinin ve kalbini okşamasının sebebini, bir unsurun öne geçirilmesi ve kelimenin bir yerden başka bir yere kaydırılması (devrik kullanılması) olarak görürsün. Bkz. el-curcânî, 2007, s,148.

6 suretiyle olumsuzluk edatını müsnedün ileyh in başına alması gerektiğini vurgular (el-curcânî, 2007: 124) Müsbet/olumlu haber siyakında gerçekleşen takdim-te hir konusuna gelince el-curcânî, أنا olduğunu, istifham ve nefiy bağlamında çağrışan anlamların müsbet haber için de geçerli (ben yazdım) cümlesinde olduğu gibi ismin öne geçirilmesi durumunda bunun ibareye كتبت! fiilin sadece o isim tarafından yerine getirildiği anlamını yüklediğini ifade eder. Aynı şekilde ismin/müsnedün ileyh in müsbet haber siyakında öne geçirilmesinin ibareye tenbih, tekit ve gayret gibi manalar getirdiğini vurgular ve buna dair nazım ve nesirden bol örnekler verir (Örnekler için bkz. el-curcânî, 2007: ). Abdulkâhir el-curcânî مثل ve غير kelimelerinin fiilin başında kullanımlarının ibareye özel bir anlam yüklediğini, bunların te hir edilmeleri durumunda söz konusu anlamın kaybolacağını ifade eder. م ث ل ك ر ع ى ال ح ق و ال ح ر م ة (senin gibisi hakka riayet etti) cümlesinin, sen ve senin özelliklerine sahip olan herkes hakka sahip çıkar anlamında olduğunu vurgular. Bu kullanımdan, başkasının hakka sahip çıkmadığı anlamının anlaşılmaması gerektiğini, yani başka birisine غيري يفعل şekilde: tarizde bulunma gibi bir anlamın hakim olmadığını da özellikle belirtir. Aynı kaste- kelimesinin takdiminin, başka bir şahıs غيري (benden başkası bunu yapar) cümlesinde ذاك dilmeksizin ben ve benim gibi olan herkes bunu yapmaz anlamında olduğunu söyler (el- Curcânî, 2007: 138). el-curcânî nin takdim-te hir açısından ele aldığı konulardan biri de kasr konusudur (el- Curcânî, 2007: 338). إنما kasr edatı ile kurulan cümlelerde ister müsned ve müsnedün ileyh, ister yan unsur (müteallikâtu l-fiʻl) olsun, ihtisas anlamının te hir edilen unsura yönelik olduğunu belirtir ve misal olarak: إ ن م ا ي خ ش ى هللا م ن ع ب اد ه ال ع ل م اء [Fâtır, 35/28] (Kulları içinden ancak alimler, العلماء lafzının takdimi ve fail olan هللا Allah tan korkar) ayetini zikreder. Ayette mef ul olan (alimler) kelimesinin te hiri ile ihtisas anlamının orada şekillendiğini vurguladıktan sonra, bununla Allah tan gerçek anlamda korkanların kim olduğu anlamının öne çıkarılmak istendiğini belirtir (el-curcânî, 2007: 339). ما ضرب olduğunu, üslubunda da aynı kuralın geçerli (ما/ ل...إ ل) Nefiy/isbât ile kurulan olduğu- (Zeyd e Amr dan başkası vurmadı) cümlesinde kasr ın son unsura yönelik زيدا إ ل عمرو nu, dolayısıyla bu cümleden anlaşılan ihtisas anlamının en son unsur olan عمرو kelimesinde odaklandığını belirtir. ما ضرب عمرو إ ل زيدا ( Amr Zeyd den başkasına vurmadı) cümlesinde ise te hir edilen unsur olması hasebiyle ihtisas anlamının زيدا unsuruna, yani mef ule yönelik olduğunu vurgular (el-curcânî, 2007: 339). Son olarak el-curcânî hemze edatı ile kurulan soru cümlelerinde fiil ile nekre isim arasında takdim-te hirli kullanımlara değinir. أجاءك رجل (sana bir adam mı geldi?) cümlesinde olduğu gibi bu siyakta fiilin takdim edilmesi durumunda fertlerden sadece birinin, nekrenin öne geçmesi durumunda ise cinsin kastedileceğini savunur. Misal olarak: أرجل جاءك (adam mı geldi sana?) cümlesinde gelen kişinin erkek mi kadın mı olduğu öğrenilmek istendiğini dile getirir (el-curcânî, 2007: 142). Abdulkâhir el-curcânî nin nazım teorisini aslında Kur ân ın iʻcâzının nazmında olduğunu ispatlamak üzere geliştirdiği herkesçe kabul görmüş bir gerçektir (Dayf, 1995: 161; Muhammed Murâd, 1983: 194). İşte el-curcânî nin, teorisini ortaya koyduğu, çerçevesini çizdiği ve yeterince uygulamasını yapamadığı bu nazariyenin Kur ân-ı Kerîm e uygulamasını ez- Zemahşerî (ö.538/1144) gerçekleştirmiştir 3. Özellikle el-curcânî nin istifham siyakında varit Mesela, haberin fiil cümlesi olarak geldiği olumsuz cümlelerdeki tahsis anlamını Abdulkâhir el-curcânî sadece haberin fiil olması ile sınırlarken, ez-zemahşerî el-keşşâf ta bunu daha geniş bir düzlemde anlamış; ism-i fail, ism- و م ا أ ن ت ق ال ي ا ق و م أ ر ه ط ي أ ع ز ع ل ي ك م bunu: i mef ûl gibi müştakların da aynı kategoride mütalaa edilebileceğini söylemiş ve

7 olan kullanımlarla ilgili tespitlerinin tatbikini çok başarılı bir şekilde uygulamıştır (Dayf, 1995: ). Mef ulün bih, zarf, câr-mecrûr gibi fiilin müteallaklarının fiile takdim edilmesinin ihtisas amaçlı olduğunu ifade eder ve bunu: إ ي اك ن ع ب د و إ ي اك ن س ت ع ين [Fâtiha, 1/5] ((Allah ım) Yalnız و ك ذ ل ك ج ع ل ن اك م أ م ة و س ط ا ل ت ك ون وا ش ه د اء ع ل ى الن اس sana ibadet ederiz ve yalnız senden yardım dileriz), ve [Bakara, 2/143] (Böylece, sizler insanlara birer şahit (ve örnek) olasınız و ي ك ون الر س ول ع ل ي ك م ش ه يد ا ve Peygamber de size bir şahit (ve örnek) olsun diye sizi orta bir ümmet yaptık) gibi ayetler üzerinde uygular (ez-zemahşerî, 2009: I, 15,98). Bir anlamda el-curcânî ile ez-zemahşerî yi bir eserin iki mimarı olarak görmek mümkündür. Biri teorisini ve ana esaslarını belirlemiş, diğeri de çizilen planı pratiğe yansıtmıştır (Hamdân, 1992: 22). Abdulkâhir el-curcânî ve onun nazım nazariyesini Kur ân üslubu üzerinde uygulayan ez-zemahşerî den sonra belâgat literatürüne adını yazdıran ve ekolleşen önemli isimlerden biri de es-sekkâkî (ö.626/1229) dir. Kendisi Miftâhu l- ulûm adlı eserinde, zamanına kadar gelen birikimin zirvesi olan Abdulkâhir el-curcânî nin Delâilu l-iʻcâz ı ile Esrâru l-belâğa sını dayanak kabul etmiş ve belâgatı sistemli bir ilim şekline sokmuştur. Miftâhu l- ulûm un üçüncü bölümünü belâgata tahsis eden es-sekkâkî, takdim-te hir konusunu müsned, müsnedün ileyh, fiil ve fiille bağlantılı unsurlar (müteallikatu l-fiʻl) başlıkları altında değerlendirmiştir. Bu konuda el-curcânî nin görüşlerine dayanmakla beraber onun eksik bıraktığı noktaları tamamlamış, takdim-te hire başvurma maksatlarını netleştirmiş ve önemli sınıflandırmalarda bulunmuştur. Mesela fiilin, fail ve mef ul ikilisiyle olan takdim-te hir ilişkisinin üç kategori halinde karşımıza çıktığını; birincisinin أنا ع ر فت أنت ع ر ف ت هو ع ر ف (ben bildim, sen bildin, o bildi) örneklerinde olduğu üzere failin manen fiilin önüne geçmesi; ikincisinin زيد ا ع ر فت در ه م ا أع ط ي ت (Zeyd i tanıdım, bir dirhem verdim) cümlelerinde olduğu üzere faili zamir olan mef ulün, fiilin önüne geçmesi; üçüncüsünün ise ع ر ف ع م ر ا زيد ج بة ك س وت عمرا (Amr ı tanıdı Zeyd, bir cübbe giydirdim Amr a) cümlelerinde olduğu üzere faili zahir olan mef ulün, fiil veya failin önüne geçmesi şeklinde olduğunu ifade eder ve bunlara hangi durumlarda başvurulacağını örneklerle anlatmaya çalışır (es-sekkâkî, 2000: 337). Diğer taraftan es-sekkâkî nin takdim-te hir üslubunu yer yer, söz sahibinin maksadı ve psikolojik durumu açısından yorumlamaya çalıştığı görülür. Mesela: ما الذي ت ت م ن ى (neyi arzuluyorsun?) sorusuna: وجه الحبيب أتمنى (sevgilinin yüzünü arzuluyorum) şeklinde verilecek cevapta mef ulün وجه الحبيب (sevgilinin yüzü) nün öne geçirilmesinin, söz sahibinin psikolojik durumu (hâlet-i rûhiyesi) ile bağlantısı olduğunu söyler ve zihnini o noktaya odakladığı, hep onu düşündüğü ve zihin dünyasında hep önde olduğu için onu öne geçirdiğini ifade eder (es-sekkâkî, 2000: 342). Müsnedün ileyh in, önemine binaen istifham edatları ve şan zamiri gibi cümlelerde sadaret hakkına sahip olmasından dolayı, telezzüz, ta zim, tahsis gibi gayelerle takdim edildiğini dile getirir ve hepsini örneklendirme yoluna gider (es-sekkâkî, 2000: ). Aynı şekilde müsned in takdimini ele alır ve: كيف زيد أين عمرو (Zeyd nasıl, Amr nerede?) cümlelerinde olduğu gibi sadaret hakkına sahip istifham edatlarından oluşması durumunda müsned in takdiminin vacip olduğunu ifade eder. Bunun yanı sıra müsned in tahsis, teşvik/özendirme, pekiştirme, müsned in sıfat değil haber olduğuna dikkat çekme gibi gayelerle öne geçirildiğini belirtir (es- Sekkâkî, 2000: ). زيد ا عرفت değinir: Fiille bağlantılı unsurların başında mef ulün takdimi konusuna (Zeyd i tanıdım) cümlesinde olduğu üzere mef ulün tahsis ifade ettiğini söyler ve Kur ân dan 376 م ن هللا uygulamıştır. [Ğâşiye, 88/22] gibi ayeti kerimelerde başarıyla ل س ت ع ل ي ه م ب م ص ي ط ر 11/91-92]; [Hûd, ب ع ز يز ع ل ي ن ا Dolayısıyla ona göre, eğer müsnedün ileyh fail, bir olumsuz edattan sonra gelmiş, haberi de fiil ve fiil müştaklarından bir unsur şeklinde varid olmuş ise tahsis ifade eder.

8 ayetlerle deliller getirir. Aynı tahsis anlamının câr-mecrûr ve zarfın takdimi için geçerli olduğunu da vurgular (es-sekkâkî, 2000: 337). es-sekkâkî nin kendisine kadar gelen birikimi, içinde yaşadığı asrın gereklerine ve hakim olan ilmi anlayışa uygun sistematize etmesiyle belâgat ilmi zirveyi yakalamıştır. Ancak bu tarihten sonra İslam dünyasında diğer ilim dallarında görülen donukluk dil ve edebiyatta da kendini göstermiştir. Bunun tabii sonucu olarak es-sekkâkî nin ortaya koyduğu sistem ve yakaladığı seviye aşılamamıştır. Asırlar boyu tüm yapılanlar, onu özetlemek (ihtisar) ve şerh etmekten öteye geçememiştir. Bu ihtisar ve şerh türlerinden ilk eser yazan el-hatîb el-kazvînî (ö.739/1338) dir. Miftâhu l- Ulûm un belâgata dair olan üçüncü bölümünün özeti olan Telhîsu l-miftâh ve bunun bir şerhi mahiyetindeki el-îzâh adlı eserlerinde Miftâhu l- Ulûm daki dağınık fakat benzer ya da aynı konuları birleştirip müstakil bölümler altında toplamak suretiyle es-sekkâkî den daha net bir metot izlemişse de, onun üzerine kayda değer şeyler eklememiştir. el-hatîb el-kazvînî den sonra gelen alimler onun Telhîsu l-miftâh ına büyük ilgi duyarak üzerinde çok sayıda şerh kaleme almışlardır. Seyyid Şerif el-curcânî nin Hâşiye alâ Telhîsi l-miftâh ı 4 ki bu eser Kazvînî nin muhtasar olarak kaleme aldığı Miftâh ın üçüncü kısmına kendisinin yazmış olduğu haşiyedir ve kendisine atfedilen fakat herhangi bir yerde rastlanılmayan Şerhu Telhîsi l-miftâh ı 5, Behâuddîn es-sübkî nin (ö.773/1371) Arûsu l-efrâh fî Şerh-i Telhîsi l-miftâh ı, Sa deddîn et-teftâzânî nin (ö.792/1390) el-muhtasar ve el-mutavvel i, İsâmuddîn el-isferâyânî nin (ö.951/1544) el-etval i, ve Ebû Ya kûb el-mağribî nin (ö.1128/1716) Mevâhibu l-fettâh fî Şerh-i Telhîsi l-miftâh ı bunların en meşhur olanlarıdır. Hicri XIV, miladi XX. Asrın ortalarına kadar daha bir çok kimse tarafından Telhîs e şerh ve bu şerhler üzerine hâşiyeler yazılmıştır. Asırlar boyunca kaleme alınan çok sayıda şerh ve hâşiye, el-kazvînî nin ibaresini açıklamak ve onu Abdulkâhir el-curcânî ve ez-zemahşerî den misallerle beslemekten öteye geçmemiştir. Bundan dolayı Arap belâgatını yeniden canlandırma ve Batıdaki üslup çalışmaları seviyesine taşıma gayretleri, Abdulkâhir el-curcânî yi hareket noktası kabul etmiş ve öncelikle onun metodunu ihya etmeye çalışmıştır. Teoriden ziyade edebi metinlerle içi içe olan, edebi metnin tarihi, sosyolojik ve psikolojik boyutuna vurgu yapan çalışmalar öne çıkmış ve edebi metnin zevk boyutu dikkatlere sunulmaya çalışılmıştır. Bunun ilk örneklerini Emîn el-hûlî Fennu l-kavl, el-belâğa ve Ilmu n-nefs ve Menâhicu t-tecdîd fi t-tefsîri ve l-belâğa adlı eserleriyle, Ahmed Hasan ez-zeyyât Difâ ani l-belâğa ile, Ali el-cârim ve Mustafa Emîn de el-belâğatu l-vâdıha ile ortaya koymaya çalışmışlardır (Kılıç, 1988: V, ). 377 Sonuç Sözlükte öne geçirmek ve geriye almak anlamına gelen takdim-te hîr, terim olarak, nahiv âlimlerinin cümle unsurlarına yönelik belirledikleri diziliş sırasının değiştirilmesini veya herhangi bir cümle unsurunun bazen öne bazen de arkaya alınması neticesinde gerçekleştirilen şeklî değişikliklerin anlam yansımalarını inceleyen üsluptur. Diğer bir açıdan farklı sözdizimlerinin anlam yansımalarını inceleyen bir üsluptur şeklinde ifade etmek de mümkündür. Arap dilinde takdim-te hîr kavramı ile terimleşen devrik kullanımlar, ilk dönem dil alimlerinin önde gelen temsilcilerinden Sîbeveyh, onun önemli takipçilerinden el-muberred ve 4 ÇELİK, Yüksel, (2015), Seyyid Şerif Curcânî nin Arap Dili ve Belâğatı Alanındaki Çalışmaları, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 16, s ÇELİK, Yüksel, (2015), Seyyid Şerif Curcânî nin Arap Dili ve Belâğatı Alanındaki Çalışmaları, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 16, s. 199.

9 İbn Cinnî ile, onları izleyen bütün dilciler tarafından büyük ilgiye mazhar olmuş ve üzerinde önemli uğraşlar verilmiş bir konudur. Özellikle dili tabii bir düzlemde ele alan ve geniş örneklemelere yer veren Sîbeveyh in el-kitâb ında bu üslubun hem nahvî hem de edebî boyutuna yönelik önemli işaretler vardır. Konuyu nahiv açısından ele alan nahiv alimlerinde olduğu kadar, belagat açısından ele alan belagat araştırmacılarında da Sîbeveyh in el-kitâb ının sunduğu malzemenin etkisi tartışılmaz bir gerçektir. Nahivde Basra ekolünün eser bırakan mümessili olan Sîbeveyh in belagat araştırmacıları üzerindeki en açık etkisini ʽAbdulkâhir el-curcânî de açıkça görmek mümkündür. Basra ve Kûfe ekolü ile bu ikisinin telifçisi olan Bağdat dil ekolü, daha çok nahiv açısından değerlendirdikleri takdim-te hîr konusunu en ince ayrıntılarına kadar tahlil etmiş, üzerinde geniş tartışma ve müzakereler yapmış ve Arap diline bu anlamda zengin bir miras bırakmışlardır. Nahvî düzlemde olgunlaşan bu malzeme ʽAbdulkâhir el-curcânî nin engin yorumu ve dirayetli yönlendirmesiyle belagat alanında meyvesini vermiş ve böylece hem teori hem de pratik aynı noktada buluşmuştur. ʽAbdulkâhir el-curcânî konuyla ilgili nahivcilerin sunduğu malzemeyi güzel bir şekilde işlemiştir. Şu kadar var ki teoriden çok edebî zevke ve hisse hitap edecek şekilde bol uygulamalarla işlediği takdim-te hîr üslubunu kendisinden sonra gelen belâgat araştırmacıları aynı seviyede devam ettirememişlerdir. Tek kaynakları ʽAbdulkâhir el-curcânî olan es-sekkâkî ve onu takip eden ekol, asırlarca onun söylediklerine şerh ve hâşiye yazmakla yetinmişlerdir. Bu alanda ortaya koydukları gayret, ʽAbdulkâhir el-curcânî den aldıkları verileri tasnif ve tertipten ibaret kalmış ve sadece mevcudu koruma yoluna gitmişlerdir. 378 Kur ân-ı Kerîm KAYNAKLAR el-ʽaşmâvî, Muhammed Zeki, Kadâya n-nakdi l-edebî, Dâru ş-şurûk, Kâhire. el-curcânî, Abdulkâhir, Delâilu l-i câz, Mektebetu l- Âsriyye, Beyrût. Çelik, Yüksel, (2015). Seyyid Şerif Curcânî nin Arap Dili ve Belâğatı Alanındaki Çalışmaları, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 16. Dayf, Şevkî, el-belâğa: Tetavvur ve Târîh, Dâru l-meʽârif, Kahire. Ebû Mûsâ, Muhammed Muhammed, el-belâğatu l-kur âniyye fî Tefsîri z-zemahşerî ve Eseruhâ fi d-dirâsâti l-belâğıyye, Dâru l-fikri l-ʽarabî, Kahire. el-ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. ʽabdullah ed-deylemî, Meʽâni l-kur ân, ʽÂlemu l-kutub, Beyrut, I-III. Haldûn Saʽîd Subh, et-takdîm ve t-te hîr fi l-kur âni l-kerîm, Dâru l-yenâbî, Dımaşk. Hamdân, İbtisâm Ahmed, el-hazfu ve t-takdîm ve t-te hîr fî Dîvâni n-nâbiğâti z- Zübyânî: Dirâse Dilâliyye-Tatbîkiyye-Maʽneviyye, Dâru Tilâs, Dımaşk. Hassân, Temmâm, el-lüğatu l-ʽarabiyye: Maʽnâhâ ve Mebnâhâ, en-nahdatu l- Mısriyyetu l-ʽâmme, Kahire. Huseyn, ʻAbdulkâdir, el-muhtasar fî Tarîhi l-belâğa, Beyrut. İbn Cinnî, Ebu l-feth Osman, el-hasâis (thk. Muhammed Ali en-neccâr), Mektebetu l- Ilmiyye, byy, I-III.

10 İbn Kuteybe, Ebû Muhammed ʽAbdullah b. Müslim, tsz. Te vîlu İhyâi l-kutubi l-ʽarabiyye, Kahire. Kılıç, Hulusi, Belâgat, DİA, V , İstanbul Muşkili l-kur ân, Dâru el-muberred, Ebu l-ʽabbâs Muhammed b. Yezîd b. ʽAbdulekber el-ezdî, el-muktedab, el-meclisu l-aʽlâ li ş-şuûni l-islâmiyye, Kahire, I-IV. Muhammed Murâd, Velîd, Nazariyyetu n-nazm ve Kıymetuha l-ʽilmiyye fi d-dirâsâti l- Luğaviyye ʽInde ʽAbdilkahir el-curcânî, Dâru l-fikr, Dımaşk. es-sekkâkî, Ebû Yaʽkûb Yûsuf b. Ebî Bekr Muhammed, Miftâhu l-ʽulûm, Dâru l- Kutubi l-ʽilmiyye, Beyrut. Sîbeveyh, Ebû Bişr ʽAmr b. ʽUsmân b. Kanber, el-kitâb, Mektebetu l-hancî, Kahire, I- IV. ez-zemahşerî, Ebu l-kâsım Muhammed b. Ömer, Tefsîrü l-keşşâf ʻan Hakâiki t-tenzîl ve ʽUyûni l-ekâvîl fî Vücûhi t- Te vîl, Dâru l-ma rife, Beyrut. ez-zevbeʽî, Tâlib Muhammed İsmâʽîl, el-belâğatu l-ʽarabiyye: ʽIlmu l-meʽânî Beyne Belâğati l-kudâmâ ve Uslûbiyyeti l-muhdesîn, Menşûrât Câmiatu Karyûnus, Bingazi. 379