Azerbaycan Bölge Kamu Hastanelerinin Veri Zarflama Analizi ile Etkinliklerinin Değerlendirilmesi

Transkript

1 Azerbaycan Bölge Kamu Hastanelerinin Veri Zarflama Analizi ile Etinlilerinin Değerlendirilmesi Aziz KUTLAR 1 Fuad SALAMOV 2 1 Prof. Dr. Saarya Üniversitesi, Siyasal Bilimler Faültesi, İtisat Bölümü autlar2001@yahoo.com 2 Öğr. Gör. Dr. Muş Alparslan Üniversitesi, Sağlı Yüseoulu, Sağlı Yönetimi Bölümü Tel f.salamov@alparslan.edu.tr Özet: Bu çalışmada Azerbaycan Cumhuriyeti`nin Ermenistan işgali altında bulunan Dağlı Karbağ ve KelbecerLaçın Bölgeleri de dahil olmala 11 bölgesinde Sağlı Baanlığına bağlı hastanelerinin 2013 yılı itibariyle etinlilerinin ölçümü yapılmıştır. Çalışmada ullanılan veriler Azerbaycan Cumhuriyeti Sağlı Baanlığından elde edilmiştir. Dağlı Karabağ ve KelbecerLaçın bölgelerinde bulunan amu hastaneleri, faaliyetlerini mültecilerin yoğun yaşadığı bölgelerde urulmuş hastanelerde sağlı hizmeti sunara yürütmetedirler. Veri Zarflama Analizi (VZA) yöntemi ile girdi yönelimli olara, sabit getirili CharnesCooperRhodes (CCR) ve değişen getirili BanerCharnesCooper (BCC) modelleri ullanılara yapılmış, ayrıca süper etinli sorları belirlenmiştir. Analiz sonrasında etin olan ve olmayan bölgeler tespit edilere arşılaştırılmış, etin olmayanların etinliği için potansiyel iyileştirme önerileri geliştirilmiştir. Çalışmanın amacı Azerbaycan`ın 11 Bölgesinin 2013 yılı itibarı ile etinlilerinin Veri Zarflama Analizi yöntemi ile değerlendirilmesidir. Çalışma sonucunda sağlı hizmetlerinin, bütün bölgelere neredeyse aynı dağıtıldığı gözlemlenmiştir. CCR yöntemi ile yapılan etinli analizinde 11 bölgeden 6`sı, BCC yöntemi ile yapılan etinli analizinde 8 bölgenin tam etinli soruna ulaştığı görülmüştür. Ortalama etinli soru CCR modelinde %87,5, BCC modelinde %94,9 oranında olduğu tespit edilmiştir. Karşılaşılan etinsizlilere bir çözüm alternatifi olara, etin olan hastaneler referans alınara yeni bir politiaların uygulanması önerilmiştir. Bununla da sağlı hizmetleri setörüne yöneli aynaların daha etin ullanılabileceği düşünülmüştür. Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Sağlı Sistemleri, VZA, Etinli JEL od: D24, M2, I1, F5 Evaluation of activities of Azerbaijan Regional Public Hospitals with Data Envelopment Analysis Abstract: In this study, the activities of the Ministry of Health's hospitals in 11 provinces, including the Mountainous Karabah and KelbecerLacin Regions under the Armenian occupation of Azerbaijan Republic, were measured. The data used in the study were obtained from the Ministry of Health of the Republic of Azerbaijan. Public hospitals located in the NagornoKarabah and KelbecerLachin areas carry out their activities by providing health services in the hospitals established in the regions where immigrants live intensely. Data Envelopment Analysis (VZA) method was used as inputoriented, using fixed return CharnesCooperRhodes (CCR) and variable return BanerCharnesCooper (BCC) models and also super efficiency scores were determined. Potential improvement recommendations have been developed for the effectiveness of the ineffective regions, by identifying and comparing active and nonactive regions after the analysis. As a result of this study, it is observed that health services are distributed almost in the same region. In the efficiency analysis by CCR method, 6 regions in 11 regions and in the efficiency analysis by BCC method, 8 regions reached full efficiency score. The mean efficacy score was 87.5% in the CCR model and 94.9% in the BCC model. As an alternative to the ineffectiveness encountered, it is suggested to apply new policies with reference to the active hospitals. It is thought that resources for health can be used more effectively. Keywords: Azerbaijan, Health Systems, VZA, Efficiency JEL codes: D24, M2, I1, F5 65

2 Giriş 1960`lı yıllardan sonra dünyanın tüm ülelerinde sağlı hizmetleri üzerine yoğun çalışmalar yapılmıştır. Kar amacı gütmeyen hizmet setörü sağlı alanında yapılan araştırmalarında yeni uygulamalar oluşturulmata ve araştırma yönünde sistem değişilileri yapılmatadır yılında bağımsızlığını elde ettiten sonra Azerbaycan Cumhuriyeti`nde sağlı setöründe yapılan reformlar uygulanan sosyopoliti reformların başında durmataydı. Örne olara gösterme gereirse 1992 yılında 27,5 bin olan dotor sayısı 2014`te 32,4 bin işiye çımıştır. Ayrıca yalnız üle Tıp Üniversitesinde değil, Rusya, Fransa, Türiye ülelerin Tıp eğitimi daha üst düzeyde olan ülelerin üniversitelerinde eğitim alan dotorların artmasına olanalar sağlanıyordu. Bu bağlamda en ölü reform 2010 yılında gerçeleşmiş, Sovyet döneminden alan ve aynı profilli olan 731 adar hastane birleştirilmiş veya yeni, daha gelişmiş hastaneler urulmuştur. Bu reform sonucunda 2014 yılında Sağlı Baanlığına bağlı hastanelerin sayı 553 olmuştur. Hastane sayısının azalmasına bağlı olara Sağlı Baanlığınca yapılan sınavlar sonucunda elimine olmuş nitelisiz dotor, hemşire, yardımcı sağlı personeli gibi genel girdi alemlerinin de sayısında önemli azalmalar olmuş, bu da amu hastanelerinde verimliliğin artmasına, devlet hastanelerinde daha aliteli hizmet sunumunun olaylaştırılmasına neden olmuştur. Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatisti Kurumu (ACDİK) verilerine göre 1992 yılında 68,8 bin işi olan orta tıp çalışanı ve yardımcı sağlı personeli sayısı 2014`de 56,9 bin işiye adar düşürülmüştür (ACDİK, 2014). Azerbaycan`da sağlığın orunması ve geliştirilmesi yöünnde politialar her ülede olduğu gibi devlet tarafından üstlenmetedir. Kamu uruluşlarından ücretsiz alınabilinen sağlı hizmetleri özel sağlı sigortası ve cepten harcamalar yolu ile özel sağlı urumlarından da temin edilebilinmetedir. Sağlı hizmetleri Sağlı Baanlığı, İçişleri Baanlığı ve Savunma Baanlığı gibi baanlılara bağlı ücretsiz hizmet sunan amu polilini ve hastaneleri, bazı Devlet Komitelerine bağlı endini maliyeleştirme için personeli dışındailere ücretli hizmet sunan yarıamu polilini ve hastaneleri ve tam ücretli hizmet sunan özel urumlara bağlı polilini ve hastaneler tarafından sunulmatadır. Bu çalışmada Azerbaycan Cumhuriyet Sağlı Baanlığına bağlı hastanelerin 2013 yılını apsayan süredei 11 Bölgesindei hastanelerin performansı ele alınmatadır. Etinli sorları DEA SOLVER programı ullanılara hesaplanmış, hangi bölgenin daha etin çalıştığı araştırılmıştır. Çalışmada parametri olmayan bir performans ölçme teniği olan Veri Zarflama Analizi ölçeğe göre sabit getiri ve değişen getiri şartları altında girdi yönelimli CCR (Charnes, Cooper ve Rhodes, 1978) ve BCC (Baner, Charnes ve Cooper, 1984) modelleri ullanılmıştır. Araştırmada Sağlı Baanlığı`ndan elde edilen 2013 yılına ait istatistii verilerle üç girdi ve üç çıtı değişeni ullanılmatadır. Bu değişenlerden; Uzman Dotor ve Pratisyen Dotor sayısının toplamı, Hemşire ve Toplam Yata girdi, Muayene Olan Hasta, Toplam Ameliyat ve Taburcu Olan Hasta çıtı olara listelenmetedir. Bölgelerin sağlı urumlarının performansının seyri izlenere çözüm önerileri sunulmaya çalışılmıştır. 1. Literatür Taraması 1957 yılında Farrell in (1957) The Measurement of Productive Efficiency adlı maalesi ile Veri Zarflama Analizinin temeli atılmıştır. Bu maaleye dayanara yapılmış il çalışma Charnes, Cooper ve Rhodes in sabit getiri şartı ile CCR modeli çalışması, sonrai yıllarda ise Baner, Charnes ve Cooper tarafından değişen getiri şartı ile BCC modeli olmuştur. Hastanelerin etinli ölçümü üzerine yapılan il çalışmalardan biri Lavers ve Whynes (1978) tarafından 1971 ve 1972 yıllarının verileri ullanılara İngiltere`nin 193 Kadın doğum liniğinin etinlilerinin ataştırılmasını ele alan A Production Function analysis of English Maternity Hospitals çalışmasıdır. Çalışmada dotor sayısı, hemşire sayısı ve ilaç ve tıbbi malzeme harcamaları olmala 3 girdi ve hasta sayısı ve günlü ortalama işgal edilen yata sayısı olmala 2 çıtı değişenleri ullanılmıştır. Borden (1988), An Assessment of the Impact of DiagnosisRelated Group (DRG)based Reimbursement on the Technical Efficiency of New Jersey Hospitals Using Data Envelopment Analysis çalışmasında ABD`nin New Jersey Hastanelerinde VZA ullanılara teni efetifliği araştırmıştır. Çalışmasında dotor, hemşire, yata sayısı ve maaş dışı harcamalar girdi, 66

3 taburcu olan hasta sayısı ise çıtı olara ele alınmış, çalışma sonucunda hastane finansmanında düzenleyici değişililerin, hastane etinliğinde olumlu etisinin ya hiç olmadığı, ya da ço az olduğu tespit edilmiştir, bunun yanısıra ileriye dönü ödeme meanizmasının hastane verimliliği üzerinde olumlu bir etiye sahip olduğu bulunmuştur. Kavuncubaşı ve Ersoy (1995) tarafından Sağlı Baanlığına ait 350 hastanenin etinli düzeyleri araştırılmıştır. Çalışmada girdi değişenleri olara tüm hastanelerde, uzman heim sayısı, pratisyen heim sayısı ve yata sayısı; çıtı değişeni olara ise: yatan hasta sayısı, ayata tedavi gören hasta sayısı ve hastanede yapılan tüm ameliyat sayıları ve doğum sayıları alınmıştır. Bayratutan ve Pehlivanoğlu (2012) Sağlı İşletmelerinde Etinli Analizi: Kocaeli örneği adlı çalışmasında, Kocaeli ndei devlet hastaneleri, özel hastaneler ve üniversite hastanesinden oluşan toplam 18 hastanenin göreceli etinlilerini, veri zarflama analiziyle saptamayı amaçlamıştır. Çalışmada, Fiili yata sayısı, Uzman heim sayısı, Pratisyen heim sayısı ve Diğer Personel sayısı girdi, Yapılan ameliyat sayısı, Polilinite tedavi gören hasta sayısı, Taburcu olan hasta sayısı ve Hastane ölüm oranları çıtı olara ele alınara, Kocaeli dei sağlı urumlarının hastane bazında etinli analizi bulguları ullanılara tam etin çıan ve referans alınan hastaneler belirlenmiş ve diğerlerinin etinsizli nedenleri haında değerlendirmeler yapılmıştır. Türiye`de VZA ile amu esiminin etinliği üzerine yapılmış çalışmalarından en apsamlılardan biri ise Kutlar, Yüsel ve Baırcı`nın (2011) Türiye`de Belediyelerin Eonomi Etinliği ve Etinliğe eti eden Fatörler Üzerine Bir Araştırma çalışmasıdır. Tübita tarafından Bilimsel Araştırma Projesi olara destelenen bu çalışma 7`si büyüşehir olma üzere toplam 27 belediyenin eonomi etinliğinive bu belediyelerde etinliğe eti eden fatörleri belirlemeye yöneli bir içerile hazırlanmıştır. Çalışmada etinli ve onun bileşenleri olan; teni, tahsis ve ölçe etinliği ve toplam fatör verimliliği gibi çeşitli etinli analizleri, Veri Zarflama Analizi ve Malmquist Endes tenileri ullanılara yapılmış, parametri bir yalaşım olan Tobit modeli ile etinliğe etin eden fatörler ve etileşim dereceleri belirlenmeye çalışılmıştır. Çalışmada girdi olara: personel giderleri, sosyal güveli giderleri, mal ve hizmet giderleri, cari transfer giderleri, sermaye giderleri, sermaye transferi, toplam giderler, çıtı olara ise, toplam nüfus, altmış beş yaş üstü nüfus oranı, öğrenci sayısı, belediyelerin turizm işletmelerindei yata sayısı, hastanelerdei toplam yata sayısı, ziyaretçi sayısı ullanılmıştır. Azerbaycan`la ilgili benzeri çalışma 2016 yılında Aziz Kutlar ve Fuad Salamov tarafından Azerbaycan Kamu Hastanelerinin Etinliğinin VZA Uygulaması ile Değerlendirilmesi" çalışmasında yapılmıştır. Maalede Azerbaycan Cumhuriyeti Sağlı Baanlığına bağlı, uzman dotor sayısı 100`den yuarı olan 36 ilin hastanelerinin 2013 yılı itibariyle etinlilerinin ölçümü Veri Zarflama Analizi (VZA) yöntemi ile girdi yönelimli olara sabit getirili CCR ve değişen getirili BCC modelleri ullanılara yapılmıştır. Araştırmada beş girdi ve üç çıtı değişeni ullanılmış, Uzman Dotor, Pratisyen Dotor, Yardımcı Sağlı Personeli, Toplam Yata, İşgal Edilen Yata vgirdi, Muayene Olan Hasta, Toplam Ameliyat, Taburcu Olan Hasta çıtı olara listelenmiştir. Hazıri çalışmada ullanılan metodoloji ve teori ısım bu maaleden yararlanılara düzenlenmiştir. 2. Metodoloji Etinli ölçümü, temellerini mal ve hizmet üretimi ve maliyet minimizasyon fonsiyonlarının analizinden almatadır. Farrell tarafından geliştirildiği için Farrell Etinli Ölçüm Yalaşımı da denilen etinli analizlerinin il ampiri çalışmaları, Debreu ve Koopmans tarafından yapılmıştır (Murillo Zamorano vd., 2000). Sonrai yalaşımların geliştirilmesi için bir dönüm notası olan Farrell in yalaşımı, te çıtılı üretim tenolojisiyle ve bazı sınırlayıcı varsayımlarla yapılmış ve yapısal etinsizliği diate almamıştır. Bu yorum aynı zamanda sınır yalaşımı olara ifade edilebilmete, üretim fonsiyonunun ve tüm girdi bileşiminin ve çıtı ombinasyonlarının oluşturduğu üretim ümesinin üst sınırı olara benimsenmesi anlamına gelmetedir (Kutlar vd., 2011). Son dönemlerin en popüler yöntemlerinden biri olan VZA, özellile amu setöründe, sağlı, eğitim, finans alanlarında ve departmanlı üretim ve hizmet birimlerinin ve mağazaların 67

4 etinliğinin belirlenmesinde parametri olmayan bir analiz teniğidir. Bu teniğe ilaveten Karar Veren Birimlerin (KVB'lerin) etinliğini belirleyen girdi ve çıtılarla ilgili eonometri tahmin analizleri yapılmıştır (Kutlar ve Kartal, 2004). Veri Zarflama Analizi (VZA) doğrusal programlama teniği olup, genel yapısı itibariyle benzer türden arar birimlerinin arar aşamasına atılarını baz almata olup, analize onu olan arar birimlerinin aynı hedefe yöneli benzer işlevlere sahip olması, aynı oşullar altında çalışması ve grupta yer alan tüm birimlerin etinlilerini tanımlayan fatörlerin, yoğunlu ve büyülülerindei farlılılar hariç aynı olmaları şartlarını varsaymatadır (Cooper vd., 2011). VZA da etinli sınırı gerçeleşen bir gözleme dayanmatadır ve burada rassal hata parametresi de ullanılmamatadır. Anca ço uç değerlere sahip firmaların ayılanması gereebilir (Dinçer, 2008). Etinli analizlerinde VZA teniğinin en basit formulü bir girdili ve bir çıtılı Karar Verici Birimler (KVB) için (ÇIKTI / GİRDİ) şelinde ifade edilir. Bu verimlili ölçüsü yönetim ve yatırım analizlerinde sı ullanılmatadır. Bu işlem genel bağlamda etinli ölçümünde de ullanılır (Cooper vd., 2011). Etinli oranı 0`la bir arasında gerçeleşmetedir. Birden fazla KVB`nin etinliğinin ölçülmesi durumunda etinli oranı 1`e eşit olan KVB`de referans olara alınabilir ve diger KVB`lerin etinliğe ne adar yalaşabileceği ölçülebilir. Burada; 0 Er = yr/yr 1 (1) Er r brim üreten KVB`nin etinliği yr girdilerle üretilmiş mitarı yr girdilerle masimum üretim mitarı göstermetedir (Cooper vd., 2011) CCR Modeli Charnes, Cooper ve Rhodes tarafından 1978 yılında önerilen CCR modeli VZA yalaşımının gelişimine atı sağlayan il basamatır. VZA yönteminde değişen ağırlı ullanılmatadır. Özellile, ağırlılar doğrudan çosayılı varsayımların sonucunda elde edilmiş verilerden türetilir ve sabit ağırlı seçilmiş hesaplamalardan açınılır (Cooper vd., 2011). Literatürde bu ağırlı değerleri sanal girdiçıtı veya sanal ağırlılar olara adlandırılmatadır ve aşağıdaı gibi formülize edilir. Burada; sanal çıtılar sanal girdiler = u 1y 1o + u 2 y 2o + +u s y so v 1 x 1o + v 2 x 2o + +v m x mo (2) us s. çıtının ağırlığı, yso o biriminden elde edilen s. çıtı, vm m. girdinin ağırlığı, xmo o birimince ullanılan m. girdi. Bir KVB nin değişenler üzerindei uygun yardımıyla etinli denlemi aşağıdai gibi yazılabilir: θ = s r=1 u ry ro m i=1 v i x io (3) Formülden de görüldüğü gibi, VZA bir anlamda avramsal bir modeli olara düşünülmelidir, çüni esirli program toplam fatör etinliği oranından yararlanmatadır (Sarıaya vd., 2012). VZA, girdiler ile çıtıları veri olara alır ve bu girdilerle çıtılar için o arar biriminin performansını diğer birimlerin performanslarına göre masimize eden ağırlıları seçmetedir. Charnes ve Cooper esirli modelin doğrusal programa dönüştürülmesi için dönüştürme meanizması ullanmışlardır (Kutlar ve Babacan, 2008). Burada KVBo ve KVBj olmala farlı KVB`lerden yola çıılmatadır. KVBo için doğrusal program, esirli fonsiyondai amaç fonsiyonun paydası 1`e eşitlenere yapılır (Charnes vd., 1978). Kısıt: s r=1 m i=1 Max θ = s r=1 uryro (4) m i=1 vixio = 1 u r y ro 1 ( j = 1, 2,, n) v i x io m i=1 vixij = 1 ur>0; vi >0 (4) eşitliği doğrusal bir denlem olup, girdilerin ağırlılı toplamını 1 ile ısıtlar ve ur vi için uygun değerler seçere o KVB nin ağırlılı çıtı toplamını masimize eder. Aynı zamanda etinli değeri 1 i aşamaz. Basın bir doğrusal program oluşturma amacıyla o KVB için ağırlılı 68

5 2.2. BCC Modeli VZA çalışmalarında ölçeğe göre değişen getiri varsayımı ile Baner, Charnes ve Cooper, BCC modelini oluşturdularında, üretim imanları ümesini aşağıdai şeilde tanımlamışlardır (Cooper vd., 2011); PB={(x, y) x Xλ, y Yλ, eλ=1, λ 0 } (5) X=(xj)εR mxn, Y=(yj)εR sxn, λεr n e; bütün elemanları 1 e eşit olan bir sıra vetörüdür. Yuarıdai tanımlamaya göre, BCC modelini CCR modelinden ayıran te far, eλ=1 ısıtının modele elenmesidir. Bu ısıt, λj 0 şartı ile birlite, n tane KVB nin farlı ombinasyonlarının, anca içbüey bir etinli üst sınır çizgisi apsamında gerçeleşmesini mümün ılmatadır. Bu durumda girdi odalı BCC modeli, KVB0 ın (0=1,,n) etinliğini, aşağıdai doğrusal programlama modelini çözere hesaplar, Kısıtlar; (BCC0) min θb (6) θbx0 X λ 0; yλ y0; eλ = 1; λ 0 burada, θb sayısal bir değerdir. Bu doğrusal programın (BCC0) dual çarpan formu ise aşağıdai gibidir; Kısıtlar; max z = y0 u0 (7) vx0=1; vx + uy u0e 0; v 0, u 0 burada; u0, serbest işaretli değişen (pozitif, negatif ya da sıfır değeri alabilen), z ve u0 ise sayısal değerlerdir. CCR ve BCC modelleri arasındai far, CCR modelinde var olmayan bir eλ=1 ısıtından ve bu ısıtla bağlantılı olan serbest işaretli değişen u0 dan aynalanmatadır Süper Etinli Süper Etinli (SE) VZA modeli analizlerinde KVB`nin 1`den yüse değer aldığı durumlarda ölçülen bir modeldir. Çüni her firma bir eş olara endinin ullanılmasna izin vermemetedir. Biz n sayıda KVB olduğunu varsayalım. Her bir KVBj (j=1,2,..., n) Yj adar çıtı üretme için Xj adar girdi tüetmetedir. Seiford ve Thrall tarafından 1990 yılında Recent developments in DEA: The mathematical programming approach to frontier analysis çalışmasında öngörülmüş temel VZA modelleri bazında oluşturulmuş süper etinli VZA modeli aşağıdaı gibi ifade edilebilir (Seiford ve Zhu, 1999). Girdi yönelimli VZA Kısıt: Max ρ (8) n λ j x j ρx 0 ; j=1 j 0 n λ j y j y 0 ; j=1 j 0 ρ, λ j 0, j 0; 8 formülü linear programlama ile süper etinliği CCR model için ullanıldığı zaman hiç bir elentiye ihtiyaç duyulmamatadır, faat BCC n model için ullanıldığı zaman modele j=1 λ j = j 0 1 elenmetedir. Burada x0 ve y0 KVB0`ı temsil etmetedir. 3. Verilerin Analizi ve Bulgular. Çalışmada Azerbaycan`ın 11 Bölgesinin Sağlı Baanlığı`na bağlı hastanelerinin 2013 yılı verileri ullanılara etinli analizi yapılmıştır. Belirtme gereiyor i, hazırda KelbecerLaçın ve Yuarı Karabağ bölgeleri Ermenistan`ın işgali altında bulunmatadır. Bu bölgelere ait hastanelerin personelleri muhacirlerin (açınöçünlerin) yoğun yaşadığı bölgelerde urulmuş hastanelerde sağlı hizmeti sunmatadırlar. Etinli analizleri sabit ölçeli CCR ve değişen ölçeli BCC modelleri ullanılara yapılmıştır. Aynı zamanda tam etin olan Bölgelerin süper etinli sorları belirlenmeye çalışılmıştır. Araştırma için elde edilen veriler Microsoft Ehcel programında analize uygun hale getirilditen sonra, DEASOLVER programı ullanılara etinli analizleri yapılmıştır. Çalışmada ullanılan veriler Azerbaycan Cumhuriyeti Sağlı Baanlığı`ndan elde edlmiş ve analiz için gereli formata salınmıştır. 69

6 VZA ile Azerbaycan`ın bölge amu hastanelerin etinli sorlarının hesaplanmasında aşağıdai girdi ve çıtılar ullanılmıştır. Girdiler (Dotor) Uzman Dotor ve Pratisyen dotor sayısının toplamı; (Hemşire) Hemşire ; (Yata) Hastanelerin Toplam Yata ; Çıtılar (Muayene) Muayene Olan Hasta ; (Ameliyat) Toplam Ameliyat ; (Taburcu) Taburcu Olan Hasta. Girdi ve çıtı değişenlerinn tanımlayıcı istatistileri Tablo 1`de verilmiştir. Girdi değişenleri ele alındığında görülüyor i, 2013 yılında en az dotor sayısı 903, en ço , ortalaması ise 7.096,1 olmuştur ,6 ortalamaya sahip Hemşire sayısının en ço mitarı , en az ise 484 olmuştur. Girdi değişenlerinden toplam yata sayısında en ço mitar , en az mitar ise 721 olmuştur. Hasta yata sayısının ortalaması 3.303,8 olmuştur. Tablo 1: Değişenlerin Genel İstatistiği Girdi Çıtı Dotor Hemşire Yata Muayene Ameliyat Taburcu En Ço En Az Ortalama 7.096, , , , ,8 Standart Sapma 8.365, , , , ,1 Tablo1`de çıtı değişenleri incelendiğinde hasta muayene sayısının en ço olduğu mitar 4,7 milyon civarında, en az olduğu mitarın ise yalaşı 117 bin olduğu görülmetedir. En az ameliyat sayısı 63, en ço ameliyat ise 82,550 defa yapılmıştır. Ameliyat sayısının ortalaması ,2 olmuştur ,8 ortalama ile Taburcu olan hasta sayısının en az mitarı 1.200, en ço mitar ise olmuştur. Tablo 2: Değişenler Arasındai Korelasyon Girdi Girdi Çıtı Veri tablosu incelendiğinde girdi değişenlerinin her üçünde en ço mitar Baü Şehir Bölgesinde gerçeleşmiş, en az dotor ve hemşire sayısı KelbecerLaçın, yata sayısı Dağlı Şirvan Bölgesinde gerçeleşmiştir. Çıtı değişenlerinin her üçünde en az mitar KelbecerLaçın Bölgesinde, en ço müayene olan hasta sayısı Aran, toplam ameliyat ve taburcu olan hasta sayısı Baü Şehir Bölgesinde gerçeleşmiştir. Dotor Hemşire Yata Muayene Ameliyat Taburcu Dotor 1 Hemşire 0,991 1 Yata 0,985 0,981 1 Muayene 0,566 0,624 0,574 1 Ameliyat 0,993 0,980 0,973 0,487 1 Taburcu 0,997 0,983 0,977 0,527 0,997 1 Çıtı Tablo 2`de Bölgelere ait 2013 yılı verileri ile girdi ve çıtıların orelasyon değerleri verilmetedir. Değişenler arasında önemli ölçüde orelasyonun olduğu tablodan görülmete toplam müayene mitarı dışında diğer tüm değişenler arasındai olerasyonun neredeyse 1`e eşit olduğu gözlemlenmetedir. Toplam muayene mitarlarının diğer değişenler arasındai olerasyon değerinin yalaşı 0,5 ve üzerinde olduğu görülmetedir. Bu da girdi ve çıtıların birbiri ile doğrusal bir ilişi derecesi taşıdılarını göstermetedir. 4. Etinli Analizleri. Tablo 3`te girdi yönelimli, ölçeğe göre sabit getirili CCR ve ölçeğe göre değişen geirili BCC modeli ullanılara yapılan analiz sonucunda elde edilen etinli sorları verilmiştir. Yapılan analizlerde bölgeler arasındai sıralamanın belirlenmesinde etinli değerlerinin baz alınması daha uygun olduğu düşünülmüş, sıralamada programın sunduğu süper etinli sıralaması ullanılmış, göreceli tam etin olanlar 70

7 arasında gere alfabe, gerese de bölgelerin büyülüyüne göre sıralama yapılmamıştır. Tablo 3`ten de görüldüğü gibi, 2013 yılı için CCR modeli ile yapılan etinli analizinde 11 Bölgeden 6`sı tam etin, 5`i etinsiz, BCC modeli ile yapılan analizlerde 8 Bölge etin, 3 Bölge ise etinsiz olmuştur. CCR modeli ile yapılan etinli analizinde etin olmayan Bölgelerden 3`ünün aldığı sorun %91`in üzerinde olduğu görülmetedir. CCR modeli ile yapılan analizde etin olmayan bölgeler içerisinde en son sırayı Ermenistan işgali altında olan bölgeler almıştır. Yuarı Karabağ Bölgesinin aldığı etinli soru %51,7, Kelbecer Laçın Bölgesinin aldığı etinli soru ise %27,3 olmuştur. Tablo 3: VZA Tahminleri (CCR ve BCC) KVB CCR Soru KVB BCC Soru Baü Şehir Bölgesi 1 KelbecerLaçın Bölgesi 1 GenceKazah Bölgesi 1 Dağlı Şirvan Bölgesi 1 ŞeiZaatala Bölgesi 1 GenceKazah Bölgesi 1 Nahçıvan Özer Cumhuriyeti 1 ŞeiZaatala Bölgesi 1 Dağlı Şirvan Bölgesi 1 Nahçıvan Özer Cumhuriyeti 1 Aran Bölgesi 1 KubaHaçmaz Bölgesi 1 KubaHaçmaz Bölgesi 0,989 Aran Bölgesi 1 Abşeron Bölgesi 0,928 Baü Şehir Bölgesi 1 Leneran Bölgesi 0,912 Abşeron Bölgesi 0,961 YuarıKarabağ Bölgesi 0,517 Leneran Bölgesi 0,921 KelbecerLaçın Bölgesi 0,273 YuarıKarabağ Bölgesi 0,559 Ortalama 0,875 Ortalama 0,949 BCC modeli ile yapılan etinli analizinde etin olmayan Abşeron ve Leneran Bölgelerinin sorunun %92`nin üzerinde olduğu, aynı zamanda CCR modelinde de bu bölgelerin sırasıyla %91,2 ve %92,8 sorları aldığı görülmetedir. BCC modeli ile yapılan etinli analizinde en son sırayı Ermenistan işgali altında olan Yuarı Karabağ Bölgesi almıştır. CCR modelinde etinli soru en düşü olan KelbecerLaçın Bölgesi BCC modelinde etin olara tahmin edilmiştir. Tam etin KVB`lerin etinlilerinin analizini süper etinli modelleri ile yapma için etin olan her bir KVB yi etinli sınırı dışına çıarıp, bu KVB nin etin sınıra uzalığını ölçmemiz geremetedir. Tam etin olmayan KVB lerin görece etinli değerleri ile süper etinli değerleri birbirine eşit olduğu için etinli sıra numaralarında değişme olmamatadır. Bu nedenle süper etinli analizinde sadece tam etin olan KVB`ler incelemeye alınmatadır (Özden, 2008). KVB`lerin CCR modeli ile alınmış süper etinli sorlarının sıralaması yüse değerden başlayara ve en etin birim olara abul edilmele yapılmatadır. Tablo 4: Bölgelerin Super Etinli Sorları KVB Sor Baü Şehir Bölgesi 1,474 GenceKazah Bölgesi 1,355 CCR ŞeiZaatala Bölgesi 1,210 Nahçıvan Özer Cumhuriyeti 1,105 Dağlı Şirvan Bölgesi 1,049 Aran Bölgesi 1,012 KVB Sor KelbecerLaçın Bölgesi 1,775 Dağlı Şirvan Bölgesi 1,757 BCC GenceKazah Bölgesi 1,649 ŞeiZaatala Bölgesi 1,229 Nahçıvan Özer Cumhuriyeti 1,109 KubaHaçmaz Bölgesi 1,024 71

8 Aran Bölgesi 1,000 Baü Şehir Bölgesi 1,000 Tablo 4`te Bölgelerin CCR ve BCC modelleri ile hesaplanmış süper etinli sorları verilmiştir. CCR modelinde tam etin olan Bölgelerin tümünün etinlilerinin 100`ün üzerinde değer aldığı görülmetedir. En yüse etinli soru olan %147,4`lü oran Baü Şehir Bölgesinde gerçeleşmiş, onu %135,5 etinlile Gence Kazah Bölgesi taip etmetedir. En az alınmış süper etinli soru 1,012 ile Aran Bölgesinde olmuştur. BCC modeli ile yapılmış süper etinli analizi incelendiğinde CCR modeli analizinde etin Şeil 1: KVB`lerin Etinli Sorlarının Dağılımı (CCR ve BCC) olmamış Kelbecer Laçın Bölgesinin en ço etinli soru (%177,5) aldığı görülmetedir. Tablo4`ten il ii sırada yer alan bölgelerin süper etinli sorlarının 1,75`in üzerinde olduğu görülmetedir. Aran ve Baü şehir bölgeleri ise %100 etinli soru ile tam etin olan bölgeler içerisinde son sıralarda yer almatadırlar. Şei Zaata Bölgesi (CCR 1,21 ve BCC 1,229), Nahçıvan Özer Cumhuriyeti (CCR 1,105 ve BCC 1,109) ve Aran Bölgesinin (CCR 1,102 ve BCC 1,000) CCR ve BCC modeli ile yapılan süper etinli analizlerinde ço yaın değerler aldığı görülmetedir. Şeil 1 de Bölgelerin 2013 yılındai CCR ve BCC metodu ile elde edilmiş etinli sorlarının dağılımı yer almatadır. Görüldüğü gibi CCR metodu ile yapılan analizde %20%29 ve %50 %59 aralılarında etinli soru almış 1`er Bölge bulunmatadır. BCC metodu ile yapılan analizde ise %50 etinli sorunun altında hiç bir Bölge olmadığı görülmetedir. Etinli soru %9099 olan Bölgelerin sayı ise CCR metodunda 3, BCC metodunda ise 2 olmuştur. Tam etinli soruna sahip olan bölge sayı CCR metodunda 6 ien, BCC metodunda 8 olmuştur. 5. Analiz Sonucunda Potansiyel İyileştirme Önerileri. Potansiyel düzeltim denlemleri girdi ve çıtılar için hesaplanabilme için hedeflenen verilerden gerçe verilerin farı alınara gerçe verilere olan oranı alınmatadır. Bunu aşağıdai gibi gösterebiliriz: = = Potansiyel GİRDİ düzeltimi= HEDEFLENEN girdi GERÇEK girdi GERÇEK girdi Potansiyel ÇIKTI düzeltimi = HEDEFLENEN çıtı GERÇEK çıtı GERÇEK çıtı x 100 x 100 Potansiyel Düzeltim Oranının 0`ın altında değer alması hedeflenenden daha fazla girdi (Çıtı) ullanıldığı, Potansiyel Düzeltim Oranının 0 değerini alması tam etinliğe ulaşıldığı, 0`ın üzerinde değer alması ise tam etinliğe ulaşılması için daha fazla girdi ve/veya çıtı mitarının gereli olması demetir. 72

9 Girdi Çıtı Girdi Balan and Near Eastern Journal of Social Sciences Tablo 5`te CCR yöntemi ile yapılmış etinli analizi sonucunda etin olmayan bölgelerin potansiyel iyileştirme önerileri sunulmuştur. %98,9 etinli soru almış KubaHaçmaz Bölgesinin tüm çıtıları hedeflenen çıtı düzeyinde olmuştur. Toplam Dotor ve Toplam Yata girdileri hedeflenen girdi düzeyini %1,09 düzeyinde aşmış Toplam hemşire sayısının ise 1036 olması gereiren 1237 olmuştur. Kuba Haçmaz Bölgesinde ullanılan girdi mitarları azaltıldığında tam etinliye ulaşılması mümün olduğu görülmetedir. %92,8 etinli soru almış Abşeron bölgesinde hedefe ulaşmış te değişenin Taburcu olan hasta sayısı olduğu görülmetedir. Mevcut girdi mitarları ile Muayene olan hasta sayısının %50, Toplam Ameliyat sayısında ise %9,26 oranda düzeltmeye gere olduğu görülmetedir. Diğer taraftan mevcut çıtı mitarları ile istihdam edilen Dotor sayısında %7,16, Hemşire sayısında %25,19 toplam yata sayısında %35,62 oranda azaltma yönünde potansiyel girdi düzeltimine ihtiyaç olduğu görülmetedir. Etinsizli soru %91,2 olan Leneran Bölgesinde toplam ameliyat sayısı harıç diğer çıtılarda potansiyel iyileştirmeye gere olmadığı, toplam ameliyat sayısının %11,12 oranında artırılmala düzeltmeye ihtiyaç Tablo 5: Yıllara Göre İyileştirme Önerileri (CCR) KubaHaçmaz Bölgesi Abşeron Bölgesi (%98,9) (%92,8) Girdi ve Çıtılar Toplam Dotor , ,2 7,16 Toplam Hemşire ,1 16,23 9 Toplam Yata , ,5 35,6 2 Muayene Olan Hasta ,00 Toplam Ameliyat ,00 Taburcu Olan Hasta ,00 YuarıKarabağ Bölgesi (%51,7) Girdi ve Çıtılar Toplam Dotor ,2 48,28 Toplam Hemşire ,9 55,58 olduğu görülmetedir. Mevcut çıtılar ile girdi değişenlerinden dotor sayısı ve yata sayısında aynı oranda % 8,81, toplam hemşire sayısında ise daha fazla %30,29 oranında azaltma yönünde potansiyel iyileştirmeye ihtiyaç olduğu görülmetedir. Etinli soruna göre sondan iinci sırada bulunan Yuarı Karabağ Bölgesinde mevcut girdiler ullanılara çıtılardan yalnız taburcu olan hasta sayısıda %32,32 oranında potansiyel iyileştirme gerçeleştirilmesi olduğu durumda tam etinliğe ulaşılması mümün olduğu görülebilmetedir. Mevcut çıtı düzeyi ile dotor (%48,28), hemşire (%55,58) ve yata (%65,85) sayılarında azaltma yapılmala tam istihdam düzeyi yaalanabilmetedir. %27,3 etinli soru ile son sırada bulunan KelbecerLaçın bölgesinde hedefe ulaşmış te değişenin muayene olan hasta sayısı olduğu görülmetedir. Mevcut girdi mitarları ile taburcu olan hasta sayısının %44,72, Toplam Ameliyat sayısında ise %504,9 oranda düzeltmeye gere olduğu görülmetedir. Diğer taraftan mevcut çıtı mitarları ile istihdam edilen Dotor sayısında %72,73, Hemşire sayısında %80,43 toplam yata sayısında %92,65 oranda azaltma yönünde potansiyel girdi düzeltimine ihtiyaç olduğu görülmetedir , , 3 50,0 8 Leneran Bölgesi (%91,2) , , , ,81 0,00 11, , ,00 KelbecerLaçın Bölgesi (%27,3) ,2 72, ,7 80,43 73

10 Çıtı Girdi Çıtı Balan and Near Eastern Journal of Social Sciences Toplam Yata ,2 Muayene Olan Hasta Toplam Ameliyat Taburcu Olan Hasta , ,00 Tablo 6: Yıllara Göre İyileştirme Önerileri (BCC) Abşeron Bölgesi (%96,1) Girdi ve Çıtılar Gerç e Toplam Dotor 4574, ,91 Toplam Hemşire 1945, ,4 3 9 Toplam Yata ,91 Muayene Olan , Hasta Toplam Ameliyat ,8 Taburcu Olan Hasta ,6 92, , , ,1 504, ,27 32, ,7 44, , Leneran Bölgesi (%92,1) 3769, , , , , ,89 0, , 9 18,0 5 YuarıKarabağ Bölgesi (%55,9) ,8 44, , , , , ,72 68,94 0, , , 2 38,06 Tablo 6`da BCC yöntemi ile yapılmış etinli analizi sonucunda etin olmayan bölgelerin potansiyel iyileştirme önerileri sunulmuştur. %96,1 etinli soru almış Abşeron bölgesinde hedefe ulaşmış te değişenin Taburcu olan hasta sayısı olduğu görülmetedir. Mevcut girdi mitarları ile Muayene olan hasta sayısının %310,56, Toplam Ameliyat sayısında ise %2,79 oranda düzeltmeye gere olduğu görülmetedir. Diğer taraftan mevcut çıtı mitarları ile istihdam edilen dotor ve hemşire sayılarında %3,91, toplam yata sayısında %12,49 oranda azaltma yönünde potansiyel girdi düzeltimine ihtiyaç olduğu görülmetedir. Etinsizli soru %92,1 olan Leneran Bölgesinde toplam ameliyat sayısı harıç diğer çıtılarda potansiyel iyileştirmeye gere olmadığı, toplam ameliyat sayısının %18,05 oranında artırılmala düzeltmeye ihtiyaç olduğu görülmetedir. Mevcut çıtılar ile girdi değişenlerinden dotor sayısı ve yata sayısında aynı oranda % 7,89, toplam hemşire sayısında ise daha fazla %23,51 oranında azaltma yönünde potansiyel iyileştirmeye ihtiyaç olduğu görülmetedir. %55,9 etinli soru ile son sırada bulunan Yuarı Karabağ bölgesinde hedefe ulaşmış te değişenin muayene olan hasta sayısı olduğu görülmetedir. Mevcut girdi mitarları ile taburcu olan hasta sayısının %38,06, Toplam Ameliyat sayısında ise %28,25 oranda düzeltmeye gere olduğu görülmetedir. Diğer taraftan mevcut çıtı mitarları ile istihdam edilen Dotor sayısında %44,09, Hemşire sayısında %45,72 toplam yata sayısında %68,94 oranda azaltma yönünde potansiyel girdi düzeltimine ihtiyaç olduğu görülmetedir. Sonuç Çalışmada verileri birincil aynatan alınmış, Azerbaycan Cumhuriyetinin 11 Bölgesinde Sağlı Baanlığına bağlı hastanelerinin 2013 yılına ait etinli performansları VZA ullanılara ölçülmüştür. Analizde 3 girdi ve 3 çıtı ile girdi yönelimli sabit getirili CCR modeli ile değişen getirili BBC modeli ullanılmıştır. CCR modeli ile etinli analizinde 11 Bölgeden 6, BCC modeli ile etinli analizinde ise 8 Bölgenin tam etinli değerine ulaştığı görülmüştür. Ortalama etinli soru CCR modelinde % 87,5, BCC modelinde %94,9 oranında olduğu tespit edilmiştir. Çalışmada Bölgelerin etinlileri hesaplanara her ii modelde oluşan etinsiz bölgeler için çözüm onerileri sunulmuştur. Bu çözüm önerilerine göre 74

11 etin olmayan bölgelerde girdi mitarlarının azaltılmasının gereli olduğu öngörülmüştür. Ayrıca, etin olan ve etinli soru en düşü olan KVB`lerin arşılaştırılması her ii model için yapılmıştır. Çalışmada sonucunda Ermenistan işgali altında olan Dağlı Karabağ ve KelbecerLaçın Bölgelerinin CCR yöntemi ile yapılan analizde en düşü etinli sorları aldığı gözlemlenmiştir. BCC yöntemi ile yapılan analizde de Dağlı Karabağ Bölgesinin %55,9 etinli soru alara son sırada yer aldığı görülmüştür. Hastanelerin etinsizliği başarısızlığı anlamına gelmemetedir. Çalışma onu da gösterdi i, hastaneler potansiyellerini tam ullanara etin çalıştıları tadirde sağlı setöründe yüse azançlar sağlanabilir. Azerbaycan`dai illerin sağlı verileri ayrı ayrı ele alındığında sosyoeonomi düzeyi yüse olan bölgelerin ortalama olara daha yüse hizmet performansının olduğu görülmetedir. Tam etinliğe sahip hastanelerin faaliteleri referans alara diğer bölgelerin de hastanelerinin performanslarının yüse düzeye çıarılması için politialar geliştirilmesi mümün olmatadır. Kaynaça ACDİK, Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet İstatisti Kurumu, Sağlı, Sosyal Güvenli, Spor (16 Kasım 2014) Baner, R.D., Charnes, A. ve Cooper, W.W., (1984). Some models for estimating and scale inefficiencies in data envelopment analysis. Management Science, 30, (9), Bayratutan, Y. ve Pehlivanoğlu, F. (2012). Sağlı İşletmelerinde Etinli Analizi: Kocaeli Örneği. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23, Borden, J. P. (1988). An Assessment of the Impact of DiagnosisRelated Group (DRG)based Reimbursement on the Technical Efficiency of New Jersey Hospitals Using Data Envelopment Analysis. Journal of Accounting and Public Policy, 7(2), Charnes, A., Cooper, W., Rhodes E. (1978). Measuring the Efficiency of Decision Maing Units. NorthHolland Publishing Company European Journal of Operational Research, 2, , Cooper, W., Lawrence, W., Seiford, M. ve Tone K. (2000). DEA, A Comprehensive Text with Moels, Applications, References and DEASolver Software. Boston: Kluwer Academic Publishers. Cooper, W., Lawrence, W., Seiford, M. ve Zhu, J. (2011). Handboo on Data Envelopment Analysis. Second Edition, London: Springer New Yor Dordrecht Heidelberg. Dinçer, E. S. (2008). Veri Zarflama Analizinde Malmquist Endesiyle Toplam Fatör Verimliliği Değişiminin İncelenmesi ve İMKB Üzerine bir Uygulama. Marmara Universitesi İİBF Dergisi, 25(2), Farrel M. J. (1957). The Measurement of Productive Efficiency. Journal of the Royal Statistical Society. Series A (General), 120(3), Kutlar, A. ve Babacan, A. (2008). Türiye dei Kamu Üniversitelerinde CCR EtinliğiÖlçe Etinliği Analizi: DEA Teniği Uygulaması. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15(1), Kutlar, A. ve Kartal, M. (2004). Cumhuriyet Üniversitesinin Verimlili Analizi: Faülteler Düzeyinde Veri Zarflama Yöntemiyle bir Uygulama. Kocaeli Üniversitesi SBE Dergisi, 8(2004/2), Kutlar, A., Yüsel, F. ve Baırcı, F. (2011). Türiye de Belediyelerin Eonomi Etinliği ve Etinliğe Eti Eden Fatörler Üzerine bir Araştırma. Anara: Korza Yayımcılı. Kutlar, A., Salamov, F. (2016). Azerbaycan Kamu Hastanelerinin Etinliğinin VZA Uygulaması ile Değerlendirilmesi. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(31), 1 17 Lavers, R. J. ve Whynes, D. K. (1978), A Production function analysis of English Maternity Hospitals. Socio Economic Planning and Sciences, 12, MurilloZamorano, L. R. ve VegaCervera, J. (2000). The Use of Parametric and Non Parametrıc Frontier Methods to Measure the Productive Efficiency in the İndustrıal Sector. A Comparatıve Study, Department of Economics and Related Studies University of Yor. Discussion Papers in Economics. 2000(17). s/discussionpapers/2000/0017.pdf. ( ) Sarıaya, M., Kabasaal, A. ve Kutlar, A. (2012). Türiye de Bölgesel Olara Devlet Demiryollarinin Döneminde VZA ile Etinliğinin ve Malmquist Endesi ile Toplam Fatör Verimliliğinin Belirlenmesi. Eonomi ve Sosyal Arastırmalar Dergisi, 1(8), Seiford, L. M. ve Zhu. J. (1999). Infeasibility of Super Efficiency Data Envelopment Analysis Models, INFOR, 37(2,Mayıs),