SINIF ÖĞRETMENLİĞİ KONU ANLATIMLI TEMEL MATEMATİK ÖABT 2019 VİDEO DESTEKLİ KPSS. pegemkampüs. Video dersler ücretsiz olarak cebinizde SORU.

Transkript

1 KPSS ÖABT 2019 SINIF ÖĞRETMENLİĞİ VİDEO DESTEKLİ KONU ANLATIMLI TEMEL MATEMATİK pegemkampüs Video dersler ücretsiz olarak cebinizde Lütfen detaylı bilgi için ön sözü okuyunuz soruda SORU

2 Komisyon ÖABT Sınıf Öğretmenliği Temel Matematik ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 6. Baskı: 2019, Ankara Yayın-Proje: Pelin Özdemir Dizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen Adayları, ÖABT Sınıf Öğretmenliği kapsamına giren Temel Matematik dersi, konu anlatımlı kitap hâlinde düzenlenmiştir. "Sınıf Öğretmenliği Temel Matematik" adlı yayınımız Kamu Personel Seçme Sınavı (KPSS) Sınıf Öğretmenliği Alan Bilgisi Dersi Temel Matematik bölümündeki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir. Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla da önemli konulara dikkat çekilmiştir. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş, öneri ve sorularınızı adresine e-posta yoluyla ya da numarasına WhatsApp üzerinden iletmeniz yeterli olacaktır. Sorunuz en kısa sürede yazarlarımız tarafından cevaplandırılacaktır Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle... Başarılar... QR kodlar ile ilgili bilgiler bir sonraki sayfada yer almaktadır.

4 Uygulamanızı mağazalarından Pegem Kampüs yazarak indirebilirsiniz. Uygulama İndirme Üyelik Üyelik ekranını eksiksiz doldurduktan sonra uygulamayı kullanmaya başlayabilirsiniz. Üye girişi yaptıktan sonra açılan pencerede sağ altta bulunan aktivasyon menüsünden kitabınızın aktivasyon işlemini yapabilirsiniz. Aktivasyon Aktif Kitaplar Aktivasyonunu yapmış olduğunuz kitap veya kitaplarınızı Aktif Kitaplar sekmesinden görüntüleyebilir ve videolarınızı izlemeye başlayabilirsiniz. QR kodları uygulamamızda bulunan kamera simgesini kullanarak kolaylıkla okutabilirsiniz. Set kapağında bulunan QR kodu okutarak setin içeriğindeki kitaplara, kitap kapağında bulunan QR kodu okutarak kitap içeriğindeki ünitelere, ünite başlarında bulunan QR kodları okutarak ünite ile ilgili videolara ulaşabilirsiniz. QR Kod Okutma Aktivasyon Kodu Temel Matematik kitabınızın ilk sayfasında yer almaktadır. Aktivasyon Kodu ile aktif ettiğiniz video dersler 31 Temmuz 2019 tarihine kadar geçerlidir. iv

5 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM: KÜMELER MATEMATİK Kümelerin Gösterilişi3 1. Ortak Özellik Yöntemi 3 2. Liste Yöntemi 3 3. Venn Şeması Yöntemi: 3 4. Boş Küme 3 5. Alt Küme 3 Evrensel Küme 5 Kümenin Tümleyeni 5 Özellikler 5 Kümelerin Kesişimi 5 Kümelerin Birleşimi 6 Kesişim ve Birleşimin Özellikleri 6 İki Küme Farkı 6 Özellikler 7 Çözümlü Test 8 Çözümler 10 2 BÖLÜM: SAYILAR Rakam 12 Sayı 12 Doğal Sayılar 12 Tam Sayılar 13 Rasyonel Sayılar 13 İrrasyonel (Rasyonel Olmayan) Sayılar 13 Tek ve Çift Sayılar 13 Pozitif ve Negatif Sayılar 14 Ardışık Sayılar14 Asal Sayılar 15 Asal Çarpanlarına Ayırma 15 Aralarında Asal Sayılar 16 Çözümlü Test 18 Çözümler BÖLÜM: BASAMAK KAVRAMI VE TABAN ARİTMETİĞİ Taban Aritmetiği Tabanındaki Bir Sayının Herhangi Bir Tabanda Yazılması 22 Herhangi Bir Tabandaki Sayının Başka Bir Tabanda Yazılımı 22 a Tabanındaki Sayının a n Tabanındaki Yazılımı 22 Herhangi Bir Tabana Göre İşlemler 23 Çözümlü Test 24 Çözümler BÖLÜM: BÖLME, BÖLÜNEBİLME, OBEB - OKEK Bölme ve Kalan Özellikleri 28 Bölünebilme Kuralları 28 2 ile Bölünebilme28 3 ile Bölünebilme28 4 ile Bölünebilme28 5 ile bölünebilme 29 7 ile Bölünebilme29 8 ile Bölünebilme29 9 ile Bölünebilme29 11 ile Bölünebilme 29 EBOB - EKOK 30 Çözümlü Test 32 Çözümler BÖLÜM: ÜSLÜ VE KÖKLÜ İFADELER Üslü İfadeler 36 Özellikler 36 Köklü İfadeler39 Özellikler 39 Çözümlü Test 42 Çözümler BÖLÜM: ORAN - ORANTI Oran 46 Orantı46 Özellikler 46 Orantı Çeşitleri47 1. Doğru Orantı Ters Orantı Bileşik Orantı47 v

6 Aritmetik Ortalama 48 Geometrik Ortalama 48 Harmonik Ortalama 48 Dördüncü Orantılı 48 Çözümlü Test 49 Çözümler BÖLÜM: ÇARPANLARINA AYIRMA VE ÖZDEŞLİKLER Dağılma Özelliği 53 Ortak Çarpan Parantezine Alma53 Gruplandırma 53 Özdeşlikler İki Kare Farkı53 2. Tam Kare54 3. Küp Açılımı55 4. İki Küp Toplamı ve Farkı Üç Terimli İfadeler 55 Sadeleştirme55 Çözümlü Test 57 Çözümler BÖLÜM: BİRİNCİ DERECEDEN BİR BİLİNMEYENLİ DENKLEMLER Birinci Dereceden İki Bilinmeyenli Denklem Sistemleri61 1) Yok Etme Metodu 61 2) Yerine Koyma Metodu 62 Çözümlü Test 63 Çözümler Hareket Problemleri 89 Çözümlü Test 91 Çözümler Yüzde Faiz Problemleri 96 Çözümlü Test 98 Çözümler Karışım Problemleri 102 Çözümlü Test 104 Çözümler BÖLÜM: İKİNCİ DERECEDEN DENKLEM VE EŞİTSİZLİK İkinci Dereceden Denklemin Köklerinin Bulunması 108 1) Çarpanlara Ayırma Yöntemi 108 2) Diskriminant Yöntemi 108 İkinci Dereceden Denklemin Kökleri ile Katsayıları Arasındaki Bağıntılar 109 Kökleri Bilinen İkinci Dereceden Denklemin Yazılımı 110 İkinci Dereceden Eşitsizlikler 110 Birinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eşitsizlikler 111 İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Eşitsizlikler 111 Tablo Çizimi 112 Eşitsizlik Sistemleri 114 İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemi Çözmeden Köklerin İşaretinin İncelenmesi 115 İkinci Dereceden Bir Bilinmeyenli Denklemin Köklerinin Bir Reel Sayı ile Karşılaştırılması 116 Çözümlü Test 117 Çözümler BÖLÜM: PROBLEMLER 1. Sayı, Kesir Problemleri 67 Çözümlü Test 71 Çözümler Yaş Problemleri 75 Çözümlü Test 77 Çözümler İşçi - Havuz Problemleri82 Çözümlü Test 84 Çözümler BÖLÜM: İKİNCİ DERECEDEN FONKSİYONLAR İkinci Dereceden Bir Fonksiyonun Grafiği (Parabol) 121 A. Fonksiyonun Tepe Noktası 121 B. Fonksiyonun Eksenleri Kestiği Noktalar 122 C. Genel Parabol Grafiği 122 Grafiği Verilen Parabolün Denkleminin Bulunması 124 Çözümlü Test 126 Çözümler 129 vi

7 12. BÖLÜM: BAĞINTI VE FONKSİYON Sıralı İkili 131 Sıralı İkililerin Eşitliği 131 İki Kümenin Kartezyen Çarpımı 131 Kartezyen Çarpımının Özellikleri 132 Analitik Düzlem (Dik Koordinat Sistemi) 132 Bağıntı 133 Bağıntı Sayısı133 Bağıntının Tersi 134 Bağıntının Grafiği 135 Bağıntının Özellikleri 135 Denklik ve Sıralama Bağıntısı 138 Fonksiyon 139 Fonksiyonun Grafiği 141 Fonksiyon Çeşitleri142 Fonksiyon Sayısı144 Bir Fonksiyonun Tersi144 Fonksiyonların Bileşkesi 147 Fonksiyonlarda Dört İşlem 149 Permütasyon Fonksiyon 149 Tek ve Çift Fonksiyon 150 İki Fonksiyonun Birbiri Cinsinden Ifadesi 150 Grafik Okuma 151 Çözümlü Test 152 Çözümler BÖLÜM: İŞLEM VE ÖZELLİKLERİ İşlem 156 İşlemin Özellikleri156 a) Kapalılık Özelliği 156 b) Değişme Özelliği 157 c) Birleşme Özelliği 157 d) Dağılma Özelliği158 e) Birim (Etkisiz) Eleman158 f) Ters eleman 158 g) Yutan Eleman 159 Grup160 Çözümlü Test 161 Çözümler BÖLÜM: ÖZEL TANIMLI FONKSİYONLAR Parçalı Fonksiyonlar 164 Dört İşlem 164 Bir Fonksiyonun Tersini Bulma 164 Parçalı Fonksiyonların Grafiği 165 Mutlak Değer Fonksiyonu 167 Mutlak Değer Fonksiyonunun Özellikleri167 Mutlak Değer Fonksiyonun Grafiği168 İşaret (Signum) Fonksiyonu168 Tam Değer Fonksiyonu171 Tam Değer Fonksiyonunun Özellikleri 171 Tam Değer Fonksiyonunun Grafiği 174 Çözümlü Test 176 Çözümler BÖLÜM: TRİGONOMETRİ Yönlü Açılar 180 Birim Çember180 Açı Ölçü Birimleri 180 Derece 180 Grad 180 Radyan180 Açı Ölçü Birimlerinin Birbirine Dönüştürülmesi 180 Esas Ölçü181 Trigonometrik Fonksiyonlar 182 I. Kosinüs ve Sinüs Fonksiyonları 182 Dar Açıların Sinüs ve Kosinüsleri183 II. Tanjant ve Kotanjant Fonksiyonları 183 III. Sekant ve Kosekant Fonksiyonları183 Trigonometrik Fonksiyonların Özellikleri 184 Trigonometrik Oranlardan Biri Verildiğinde Diğerlerinin Bulunması 189 Üçgende Bazı Trigonometrik Teoremler 189 1) Kosinüs Teoremi 189 2) Sinüs Teoremi 190 3) Tanjant Teoremi 191 Toplam ve Fark Formülleri 191 Yarım Açı Formülleri 192 3a'nın Trigonometrik Oranları 194 Dönüşüm Formülleri194 Ters Dönüşüm Formülleri 195 Çözümlü Test 196 Çözümler 198 vii

8 GEOMETRİ 1. BÖLÜM: DOĞRUDA AÇI-ÜÇGEN Doğruda Açı203 Üçgen 203 Cevaplı Test - I208 Cevaplı Test - II210 Cevaplı Test - III212 Cevaplı Test - IV BÖLÜM: ÇOKGENLER Çokgen 216 Dörtgen 217 Paralelkenar 217 Dikdörtgen 218 Eşkenar Dörtgen218 Kare 218 Deltoit 218 Özel Doğrular 234 İki Doğrunun Birbirine Göre Durumları 234 Doğrusal Denklem Sistemleri 234 Doğru Demeti 235 Bir Noktanın Bir Doğruya Olan Uzaklığı 235 Paralel İki Doğru Arasındaki Uzaklık 235 Simetriler 235 Noktanın Simetriği 235 Doğrunun Simetriği 238 Eşitsizlikler 239 Cevaplı Test BÖLÜM: KATI CİSİMLER Katı Cisimler 242 Cevaplı Test 243 Çıkmış Sorular 246 Çözümler 247 Yamuk 218 Cevaplı Test - I220 Cevaplı Test - II BÖLÜM: ÇEMBER VE DAİRE Çemberde Açılar224 Çemberde Uzunluk 225 Ortak Dış ve İç Teğet 226 Kiriş226 Daire 226 Cevaplı Test - I BÖLÜM: NOKTANIN VE DOĞRUNUN ANALİTİĞİ Noktanın Analitik İncelenmesi 230 Analitik Düzlem 230 İki Nokta Arasındaki Uzaklık 230 Doğrusal Noktalar 231 Bir Doğru Parçasının Orta Noktasının Koordinatlarının Bulunması231 Paralelkenar Köşe Noktalarının Koordinatlarının Bulunması231 Doğrusal Olmayan Noktalar 231 Doğrunun Analitik İncelenmesi 232 İki Noktası Bilinen Doğrunun Denklemi 232 Denklemi Bilinen Doğrunun Eğimi 233 Doğrunun Denklemleri 233 viii

9 ALAN BİLGİSİ

10

11 KÜMELER 1.BÖLÜM KÜMELER Küme kavramının tanımı olmamakla beraber, belli (iyi tanımlanmış) ögelerden meydana gelmiş anlamlı nesneler topluluğudur. Bir kümeyi meydana getiren ögelerin her birine kümenin elemanı denir ve "!" sembolü ile gösterilir. Kümeye ait olmayan elemanlar " " elemanı değil sembolü ile gösterilir. Bir A kümesinin eleman sayısı s(a) ile gösterilir. Küme içerisinde tekrarlı eleman bulunmaz. Kümenin elemanlarının, küme içerisinde yer değiştirmesi kümeyi değiştirmez. 4. Boş Küme Hiçbir elemanı olmayan kümeye boş küme denir. Boş küme, $. veya şeklinde gösterilir. Örnek A = ' x:x = 0,x! R1 kümesi x > 0 olduğundan boş kümedir. A=$. veya A = Q,sA ` j = 0'dır. Kümelerin Gösterilişi 1. Ortak Özellik Yöntemi Kümenin elemanlarının ortak özelliklerini belirterek küme ifade edilir. Örnek i. A kümesi, mutlak değerce 6'dan küçük tam sayıların kümesi ise A = $ x: x 1 6,x! Z. ii. B kümesi, ardışık tek sayıların kümesi ise B = $ x:x = 2n - 1,n! Z. ile gösterilir. 5. Alt Küme A ve B iki küme olmak üzere, B kümesinin her elemanı A kümesinin de elemanı ise B kümesi A kümesinin alt kümesidir veya A kümesi B kümesini kapsar denir. B 1 Aveya A 2 B şeklinde gösterilir. 1 : alt küme sembolü 2 : kapsar sembolü Örnek 2. Liste Yöntemi Kümenin elemanları, { } sembolünün içine birbirlerinden virgülle ayrılarak yazılır. i. A.1 B Örnek A kümesi bir basamaklı tek doğal sayılar ise A= {1, 3, 5, 7, 9} ile gösterilir..a.b.3.2 A 1 B'dir. 3. Venn Şeması Yöntemi Kümenin elemanları, kapalı bir eğri içinde, elemanların yanına nokta konularak yazılır. ii. A = $ 1,2,3. kümesinin alt kümeleri $ 1., $ 2., $ 3., $ 12,., $ 13,., $ 23,., $ 123,,., $. olmak üzere, 8 tanedir. Örnek A kümesi, rakamların oluşturduğu küme ise A i. Her küme kendisinin alt kümesidir. A 1 A ii. Boş küme, her kümenin alt kümesidir. Q 1 A Not şeklinde gösterilir. 3

12 KÜMELER 1.BÖLÜM Alt Küme Sayısı n elemanlı bir kümenin alt kümelerinin sayısı 2 n, dir. Örnek A = & a,1, $ 1.,2, $ 1,2., Q,7 0 kümesinin kaç tane alt kümesi vardır? A) 16 B) 32 C) 64 Çözüm D) 128 E) 256 A kümesi 7 elemanlı bir küme olduğundan alt küme sayısı 2 7 =128'dir. Cevap D Örnek A = $ a,b,c,d,e. kümesinin üç elemanlı alt kümelerinin kaçında a bulunur? A) 24 B) 18 C) 12 Çözüm D) 8 E) 6 a elemanı alt kümelerde bulunacak ise a kümeye yerleştirilir ve diğer 4 elemandan a nın yanına herhangi 2 eleman seçilir. $ a, -, -. $ bcde,,,. 4 4! 24 f2 p= = = 6'dır. 2! $ 2! 2$ 2 Örnek Cevap E A = $ 1,2,3,4,5,6. kümesinin alt kümelerinin kaç tanesinde 1 elemanı bulunur, 2 elemanı bulunmaz? A) 8 B) 16 C) 24 Çözüm D) 32 E) 48 Alt kümelerin içinde 2 elemanının bulunması istenmiyorsa 2, kümeden atılır, 1 elemanı bulunacak ise 1 kümeden çekilir ve kalan $ 3456,,,. elemanları ile 2 4 =16 tane alt küme yazılır. Bu alt kümelerin içine 1 elemanı dâhil edildiğinde, alt küme sayısı değişmez. O hâlde 16 alt kümede 1 bulunur, 2 bulunmaz. Cevap B Örnek A = {a, b, c, d, e} kümesinin üç elemanlı alt kümelerinin kaçında a bulunur, b bulunmaz? A) 24 B) 18 C) 12 D) 6 E) 3 Çözüm Alt kümelerde a bulunacak, b bulunmayacak ise a kümeye yerleştirilip b kümeden atıldığında kalan 3 elemandan a'nın yanına 2 eleman seçilir. $ a, -, -. $ cde,,. n elemanlı bir kümenin r elemanlı alt kümelerinin sayısı n'nin r'li kombinasyonu ile bulunur. n'nin r'li kombinasyonu n n! C` n,rj = c m = 'dir. r ` n- r j! $ r! i. ii. iii. iv. v. e c c n 0 n 1 n r o n = c m = 1 n n m= c m= n n- 1 n m= c m& n = r+ kveyar = k'dir. k n n n n e o + c m+ c m c m = n n- 1 n- 1 n f p+ f p= e o r- 1 r r n 2 'dir. Not Cevap E Özalt Küme 3 3! 6 f p 2 = = = 3'tür. 2! $ 1! 2 Bir kümenin kendisinden farklı alt kümelerine o kümenin özalt kümeleri denir. Örnek A = $ a,b. kümesinin özalt kümeleri; $ a., $ b., Q olmak üzere 3 tanedir. 4

13 1.BÖLÜM KÜMELER Özalt Küme Sayısı Özellikler n elemanlı bir kümenin özalt kümelerinin sayısı 2 n - 1'dir. 1. E ı = Q ı 2. Q = E Örnek Bir kümenin alt kümelerinin ve özalt kümelerinin eleman sayıları toplamı 31 olduğuna göre, bu kümenin 2 elemanlı alt kümelerinin sayısı kaçtır? 3. ` ı A j ı = A ı 4. A, A = E 5. A+ A ı = Q 6. A 1 B & B 1 A 7. s` Aj + s` A j = s` Ej ı ı ı A) 4 B) 6 C) 8 D) 12 E) 16 Örnek Çözüm Küme n elemanlı olsun. O hâlde 2 n + (2 n - 1) = n = 32 2 n = 16 n = 4'tür. 4 elemanlı kümenin 2 elemanlı alt kümelerinin sayısı B A.a.c.f.b.e.d.g.h E 4 4! 24 e o = = = 6'dır. 2 2! $ 2! 4 Cevap B A ı ={f,g,h} B ı ={c,d,e,f,g,h} ı ı A 1 B veb 1 A dr ı. Kümelerin Kesişimi Evrensel Küme Tüm kümeleri kapsayan ve üzerinde işlem yapılabilen en geniş kümeye evrensel küme denir ve E ile gösterilir. A ve B iki küme olmak üzere, A'nın ve B'nin ortak elemanlarının oluşturduğu kümeye A kesişim B kümesi denir ve A+ B ile gösterilir. A+ B = $ x:x! Ave x! B. ' dir. Örnek A B B A B E A C A+ B A+ B = A'dır. Kümenin Tümleyeni A kümesi, E evrensel kümesinin alt kümesi olsun. Evrensel kümeye ait olup, A kümesine ait olmayan elemanların ı c kümesine A'nın tümleyeni denir ve A, A, A ile gösterilir. ı A = $ x:x! Evexg A. ile gösterilir. E A ile B'nin kesişimi boş küme ise A ile B'ye ayrık kümeler denir. A+ B = Q & A ile B ayrık kümelerdir. A B Not A A ' A+ B = Q A ile B ayrık küme 5

14 KÜMELER 1.BÖLÜM Kümelerin Birleşimi A ve B iki küme olmak üzere, bu iki kümenin elemanlarının oluşturduğu yeni kümeye A ile B'nin birleşimi denir ve A, B ile gösterilir. A, B = $ x:x! Aveya x! B.'dir. A B A B Çözüm ı ı : ı ı ı A+ À+ B jd, À + Bj= b A+ ` A, Bjl, ` A + Bj ı ı = b` A+ A j, ` A+ Bjl + ` A + Bj ı = Q, ` A+ Bj, ` A + Bj ı = B+ ` A, A j = B+ E = B'dir. Cevap B A, B A, B = B'dir. Örnek Kesişim ve Birleşimin Özellikleri 1. Kesişim ve birleşimin değişme özelliği vardır. A+ B = B+ A A, B = B, A'dır. 2. Kesişim ve birleşimin birleşme özelliği vardır. A+ ` B+ Cj = ` A+ Bj + C A, ` B, Cj = ` A, Bj, C'dir. 3. Kesişim ve birleşimin birbiri üzerine dağılma özelliği vardır. A+ ` B, Cj = ` A+ Bj, ` A+ C j A, ` B+ Cj = ` A, Bj + ` A, C j'dir. 4. De Morgan kuralı ı ı ı ` A+ Bj = A, B ve ı ı ı ` A, Bj = A + B 'dır. Bir sınıftaki öğrenciler Matematik veya Türkçe dersinden geçmişlerdir. Matematikten geçenler sınıfın %60'ı, Türkçeden geçenler sınıfın %80'i olduğuna göre, her iki dersten geçenler sınıfın yüzde kaçıdır? A) 10 B) 15 C) 20 D) 30 E) 40 Çözüm Sınıfın tamamı 100x olsun. Matematikten geçenler %60 & 60x Türkçeden geçenler %80 & 80x'dir. s` M, Tj = s` Mj+ s`tj- s`m+ Tj 100x = 60x+ 80x - s` M+ T j & s` M+ Tj = 40x'dir. O hâlde sınıfın %40'ı her iki dersten de başarılıdır. Cevap E 5. A + Q = Q, A+ E = A, A+ A = A A, Q = A, A, E = E, A, A = A 6. sà, Bj= sàj+ s`bj- sà+ Bj 7. s` A, B, Cj= sàj+ s`bj+ s`cj-sà+ Bj- s` A+ Cj - s` B+ Cj + s` A+ B+ Cj Örnek ı : ı ı A+ À+ B jd, 8A + BB ifadesinin eşiti aşağıdakilerden hangisidir? A) A B) B C) Q D) E E) A ı İki Küme Farkı A ve B iki küme olmak üzere, A kümesine ait olup B kümesine ait olmayan elemanların oluşturduğu kümeye A fark B kümesi denir ve A\B veya A B ile gösterilir. A= B = $ x:x! Ave x g B. ' dir. A B B A A= B B= A B= A 6

15 1.BÖLÜM KÜMELER Özellikler 1. A= B = A+ B ı 2. sà, Bj= sà= Bj+ s`b= Aj+ sà+ B j'dir. 3. À= Bj, `B= Aj= A3B ` simetrik fark j Örnek A B C.a.b.c.d.g.f.e.h Yukarıdaki şekle göre, sb`b= Aj+ `B= C jl kaçtır? Örnek : À= Bj+ BD ı kümesinin eşiti aşağıdakilerden hangisidir? A) A B) B C) D) E E) A + B Çözüm ı A= B = A+ B dir. ı ` A= Bj + B = ` A+ B j + B ı ı = A+ `B + Bj `B + B = Q'dir j = A + Q = Q'dir. ı ı b` A= Bj + Bl = Q = E bulunur. A) 6 B) 5 C) 4 D) 3 E) 2 Cevap D Çözüm B= A = $ d,e,f. B= C = $ c,d,e. `B= Aj+ `B= Cj= $ d,e.'dir. O hâlde sb`b= Aj+ `B= Cjl = 2 bulunur. Cevap E Örnek Örnek A = $ a,b,c. ve B = $ a,b,c,d,e,f. kümeleri veriliyor. Buna göre, B= A kümesinin 2 elemanlı alt küme sayısı kaçtır? A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 6 Çözüm B= A = $ d,e,f.'dir. s` B= Aj = 3 ise bu kümenin 2 elemanlı alt küme sayısı f p 3 3! 2 = = 3 bulunur. 2! $ 1! Cevap C sà= Bj= 2s`B= Aj= 3s` A+ B j olmak üzere, sà, Bj = 22 ise A kümesinin eleman sayısı kaçtır? A) 4 B) 8 C) 12 D) 16 E) 18 Çözüm sà= Bj= 2s`B= Aj= 3s` A+ B j k 3k 2k sa (, B) = s( A= B) + sb ( = A) + s( A+ B) 22 = 6k + 3k + 2k 11k = 22 & k = 2'dir. O hâlde sàj= sà= Bj+ s` A+ Bj = 6k + 2k = 8k = 16 bulunur. Cevap D 7

16 KPSS ÖABT 2019 SINIF ÖĞRETMENLİĞİ VİDEO DESTEKLİ KONU ANLATIMLI FİZİK pegemkampüs Video dersler ücretsiz olarak cebinizde Lütfen detaylı bilgi için ön sözü okuyunuz soruda SORU

17 Komisyon ÖABT Sınıf Öğretmenliği Fizik Konu Anlatımlı ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 6. Baskı: 2019, Ankara Proje-Yayın: Pelin Özdemir Dizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

18 Sevgili Öğretmen Adayları, ÖN SÖZ ÖABT Sınıf Öğretmenliği kapsamına giren Fizik dersi konu anlatımlı kitap hâlinde düzenlenmiştir. "Sınıf Öğretmenliği Fizik" adlı yayınımız Kamu Personel Seçme Sınavı (KPSS) Sınıf Öğretmenliği Alan Bilgisi Dersi Fizik bölümündeki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir. Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla da önemli konulara dikkat çekilmiştir. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi adresini kullanarak ya da numaralı telefona WhatsApp üzerinden iletmeniz yeterli olacaktır. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle... Başarılar... QR kodlar ile ilgili bilgiler bir sonraki sayfada yer almaktadır.

20 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM: BASINÇ Basınç...1 Katıların Basıncı 1 Eğik Düzlemde Cismin Basıncı 2 Durgun Sıvıların Basıncı 3 Sıvı Basınç Kuvveti 4 Yan Yüzeylere Uygulanan Sıvı Basınç Kuvveti 4 Pascal Prensibi 5 U Borusu 5 Akışkanların Basıncı 6 Açık Hava Basıncı 7 Kapalı Kaplardaki Gazların Basıncı 7 Çözümlü Test...8 Çözümler BÖLÜM: SIVILARIN KALDIRMA KUVVETİ Sıvıların Kaldırma Kuvveti...13 Yüzen Cisimler 13 Askıda Kalan Cisimler 13 Batan Cisimler 14 Birbirine Karışmayan Sıvılarda Kaldırma Kuvveti 15 Çözümlü Test...16 Çözümler BÖLÜM: ISI VE SICAKLIK Isı ve Sıcaklık...19 Termometre 19 Sıvılı Termometreler 20 Metal Termometreler 20 Gazlı Termometreler 20 Sıcaklık Değişimi 20 Isı Alış-Verişi 21 Hâl Değişimi 22 Erime ve Donma Sıcaklığına Etki Eden Faktörler 23 Kaynama ve Yoğunlaşma 23 Kaynama ve Yoğunlaşma Sıcaklığına Etki Eden Faktörler 23 Buharlaşma 23 Çözümlü Test...24 Çözümler BÖLÜM: BASİT MAKİNELER Basit Makineler...27 Kaldıraçlar 27 Makaralar Sabit makara Hareketli Makara 28 Palangalar 29 Eğik düzlem 29 Çıkrık 30 Kasnaklar 30 Dişliler 30 Vida 31 Eşit Kollu Teraziler 31 Çözümlü Test...32 Çözümler BÖLÜM: HAREKET Hareket...39 Düzgün Doğrusal Hareket 40 Düzgün Hızlanan Doğrusal Hareket 42 Düzgün Yavaşlayan Doğrusal Hareket 44 Ortalama Hız 45 Ani Hız (Anlık Hız) 45 Çözümlü Test...46 Çözümler BÖLÜM: YERYÜZÜNDE HAREKET Yeryüzünde Hareket...49 Atışlar 49 Hava Direnci ve Limit Hız 50 Limit Hız Bağıntısı 51 Düşey Atış 51 Çözümlü Test 55 Çözümler 56 Yatay Atış 57 Eğik Atış 59 Çözümlü Test...61 Çözümler...63 v

21 7. BÖLÜM: DİNAMİK Dinamik64 Güçlü Nükleer (Yeğin Çekirdek) Kuvvet...64 Zayıf Nükleer (Zayıf Çekirdek) Kuvvet...64 Elektromanyetik Kuvvet...64 Kütle Çekim Kuvveti...64 Newton'un Hareket Kanunları...64 Etki - Tepki Kuvveti...67 Sürtünme Kuvveti...68 Çözümlü Test 71 Çözümler BÖLÜM: İŞ, GÜÇ VE ENERJİ İş, Güç Ve Enerji 73 Enerji...75 Kinetik Enerji...75 Potansiyel Enerji...77 Yenilenebilir ve Yenilenemez Enerji Kaynakları Yenilenemez Enerji Kaynakları...79 Yenilenebilir Enerji Kaynakları...79 Çözümlü Test 80 Çözümler BÖLÜM: İTME VE MOMENTUM İtme ve Momentum 84 İtme...84 Momentum...86 İtme ile Momentum Arasındaki İlişki...87 Çarpışmalar...89 Momentum Korunumu...89 Enerjinin Korunumu...89 Hızların Korunumu...89 Momentum ve Kinetik Enerji Arasındaki İlişki Patlamalar...94 Roketler...95 Çözümlü Test 96 Çözümler BÖLÜM: ELEKTRİK Elektrik98 Elektriklenme Çeşitleri...98 Topraklanma...99 İletken Kürelerde Yük Paylaşımı Elektroskop Özel Durumlar Elektrik Akımı 110 Direnç Dirençlerin Bağlanması Elektromotor Kuvveti Pillerin Bağlanması Çözümlü Test 118 Çözümler BÖLÜM: DALGALAR Dalgalar 122 Titreşim Doğrultusuna Göre Dalgalar Taşıdığı Enerjiye Göre Dalgalar P - Dalgası S - Dalgası Love Dalgası Rayleigh (Rayley) Dalgası Depremin Büyüklüğü Ses Dalgası Sesin Şiddeti Sesin Frekansı (Yüksekliği) Sesin Tınısı Sesin Yansıması ve Yankı Sesin Kırılması Çözümlü Test 127 Çözümler BÖLÜM: MANYETİZMA Manyetizma 129 Maddenin Manyetik Özelliği, Manyetik ve Manyetik Olmayan Maddeler Manyetik Kutuplar Manyetik Alan, Alan Şiddeti, Alan Çizgileri Manyetik Akı, Manyetik Geçirgenlik Manyetik Geçirgenlik Yerin Manyetik Alanı Elektromıknatıs ve Yapısı Elektrik Akımının Manyetik Etkileri Çözümlü Test 136 Çözümler 136 KAYNAKLAR 137 Çözümlü Test Çözümler vi

22 BASINÇ 1.BÖLÜM BASINÇ Birim yüzeye dik olarak uygulanan kuvvetin büyüklüğüne basınç denir. S yüzeyine dik olarak F kuvveti uygulanıyorsa F kuvvetinin S yüzeyine oranına basınç denir. F P = bağ ı ntsyla ı ı bulunur. S Newton Birimi ise = Pascal' dı r. 2 `metre j 99 Düzgün türdeş bir katı düşeyden dik olarak kesilirse katının basıncı ile parçaların basıncı birbirine eşit olur. 5G P 5S 2G 3G P 1 P 2 99 Katılar kendilerine uygulanan kuvveti aynen aynı doğrultuda ilettikleri hâlde basıncı iletmez. 2S 3S Basınç skaler, basınç kuvveti ise vektörel bir büyüklüktür. NOT F F S 2 S 1 Katıların Basıncı S G G P = ' dir. S Örnek P F F =, P = 2 S 1 2 S 1 P > P olduğundan çivi duvara 1 2 girer. Örnek Şekil I'de X ve Y cisimlerinin zemine uyguladığı basınçlar eşit olup P'dir. Aynı maddeden yapılan aynı yüksekliğe sahip türdeş K, L ve M cisimlerinin zemine yaptıkları basınçlar P K, P L ve P M 'dir. K L M Y P K P L P M S X S Y X Y S 3S Buna göre P K, P L ve P M arasındaki ilişki nedir? Şekil I Şekil II A) P K > P L > P M Buna göre, Şekil II'de zemine uygulanan basınç kaç P'dir? A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7 Çözüm X'in ağırlığına G diyelim. Gx G P = & P = olur. S S G G G y y P = & = & G = 3G olur. 3S S 3S y 2G + G ı y x Şekil II'deki basınç P = S ı 2$ 3G+ G G P = = 7 S S ı P = 7P olur. Cevap E B) P K > P M > P L C) P L > P K > P M D) P M > P K > P L E) P M > P L > P K Çözüm Aynı maddeden yapılan aynı yüksekliğe sahip türdeş cisimlerden ucu sivri olanın zemine yaptığı basınç daha büyüktür. Buna göre; P L en büyük, P M en küçük olur. Sıralama da P L > P K > P M olur. Cevap C 1

23 BASINÇ 1.BÖLÜM Eğik Düzlemde Cismin Basıncı 99 Katılarda basınç kuvveti katının ağırlığına eşittir. G sinθ Örnek θ G S G cosθ G $ cos i P = ' dir. S Sürtünmelerin önemsiz olduğu eğik düzlemlerde K ve L cisimleri şekildeki gibi dengededir. Örnek Türdeş X cisminin zemine uyguladığı basınç P, basınç kuvveti F yere göre potansiyel enejisi E'dir. X K 2S Taban alanı 2S olan K cisminin eğik düzleme uyguladığı basınç P K, taban alanı S olan L cisminin eğik düzleme uyguladığı basınç P L P olduğuna göre, K oranı kaçtır? P L (sin37 = cos53 = 0,6; sin53 = cos37 = 0,8) S L Cisim ters çevrilirse P, F ve E nasıl değişir? P F E A) Artar Değişmez Artar B) Azalır Değişmez Artar C) Azalır Azalır Değişmez D) Artar Artar Azalır E) Değişmez Artar Azalır A) 6 1 B) 8 3 C) 7 5 D) 9 8 E) 10 9 Çözüm Çözüm kütle merkezi K L G K sin S S 53 G L sin53 Cisim ters çevrildiğinde cismin zemine temas ettiği yüzey alanı azaldığından basıncı artar. Ağırlığı değişmediğinden basınç kuvveti değişmez. Kütle merkezinin yerden yüksekliği arttığından potansiyel enerjisi artar. G $ sin37c = G $ sin 53c K L G $ 06, = G $ 08, & G = 8 K L K G = 6 olur. L GK 8$ 0, 8 3, 2 P = $ cos 37% & P = = K 2S K 2S S GL 6$ 0, 6 3, 6 P = $ cos 53% & P = = L S L S S 32, PK S 8 = = P 36, 9 L S Cevap D Cevap A 2

24 1.BÖLÜM BASINÇ Durgun Sıvıların Basıncı Sıvılar ağırlıkları nedeniyle içinde bulundukları kabın yan yüzeylerine ve tabanına basınç uygular. Birim yüzeye dik olarak uyguladıkları kuvvete sıvı basıncı denir. Özağırlığı ρ olan bir sıvının, sıvının serbest yüzeyinden h kadar derinlikteki sıvı basıncı, P = h ρ = h d g'dir. 99 Aynı sıvıda aynı seviyedeki noktalarda sıvı basınçları aynıdır. P K = h ρ P L = h ρ P M = 2h ρ P N = 2h ρ P M = P N > P K = P L Birbirine karışmayan sıvıların, kabın tabanına yaptıkları basınç, sıvıların ayrı ayrı basınçları toplamından bulunur. P = h 2 ρ 2 + h 1 ρ 1 Örnek h h K L h M h 2 h 1 N ρ 1 ρ P ρ 2 P Örnek Düşey kesiti verilen kapta birbirine karışmayan 3d ve 4d özkütleli sıvılar şekildeki gibi dengededir. 3h h 3d K 4d K noktasındaki sıvı basıncı 9P olduğuna göre, L noktasındaki sıvı basıncı kaç P'dir? A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7 Çözüm P K = 3h 3d g 9P = 9 hdg P = hdg Bir sıvıda aynı seviyedeki noktalarda sıvı basınçları aynıdır. P K = 4 hdg + P L 9 hdg = 4 hdg + P L P L = 5 hdg P L = 5P'dir. Cevap C L 3h h 2h 3d P K 4d L P K h h Birbirine karışmayan X ve Y sıvıları 2h 2d Y şekildeki gibi dengededir. X noktasındaki sıvı basıncı P X h 3d, Y noktasındaki sıvı basıncı P Y ' dir. X PX Buna göre, oranı kaçtır? PY A) 3 1 Çözüm B) 3 4 C) 3 5 P X = h 3d g + 2h 2d g = 7 hdg P Y = 2h 2d g = 4hdg P X 7hdg 7 = = P 4hdg 4 Y Cevap D D) 4 7 E) 3 8 ÖABT Çıkmış Soru İnsan vücudunun dayanabileceği maksimum basıncın 12 atm olduğu kabul edilirse bir gölde dalınabilecek maksimum derinlik kaç metre olur? (1 atm =10 5 N / m 2, g=10 m / s 2, d su = 1 g / cm 3 ) A) 100 B) 110 C) 120 D) 130 E) 140 Çözüm Açık hava basıncı 1 atm olduğundan suyun uygulayacağı maksimum basınç 11 atm olmalıdır. -3 g 10 kg d = 1$ = 1$ su 3 - cm m 3 kg d = 10 su 3 m P = h$ d$ gden ' $ 10 = h$ 10 $ 10 & h = 110 molur. Cevap B 3

25 BASINÇ 1.BÖLÜM Sıvı Basınç Kuvveti Bir kaptaki sıvının ağırlığı nedeniyle temas ettiği yüzeyin tamamına uyguladığı dik kuvvete sıvı basınç kuvveti denir. Taban alanı S olan bir kaba uygulanan sıvı basınç kuvveti, h ρ F S Örnek Aynı ortamdaki K, L ve M kaplarında aynı sıvıdan eşit hacimde bulunmaktadır. Kap tabanlarına uygulanan sıvı basınç kuvvetlerinin büyüklüğü F K, F L ve F M ' dir. K L M F = h ρ S'dir. F K F L F M 99 Kap; silindir, küp veya dikdörtgenler prizması biçiminde ise kap tabanındaki sıvı basınç kuvveti sıvının ağırlığına eşit olur. h ρ F S Ağırlık = Özağırlık.Hacim G = ρ V G = ρ S h F = ρ S h olduğundan F = G'dir. 99 Kap yukarı doğru daralıyorsa kap tabanındaki sıvı basınç kuvveti sıvının ağırlığından büyüktür. Kesikli çizgiler arasında kalan bölge tamamen sıvı ile dolu olsaydı, tabandaki sıvı basınç kuvveti sıvının ağırlığına eşit olurdu. Buna göre kap tabanındaki sıvı basınç kuvveti kap içinde bulunan sıvının ağırlığından büyüktür. F > G sıvı 'dır. F Buna göre F K, F L ve F M arasındaki ilişki nedir? A) F K > F L > F M B) F K > F M > F L C) F K = F L = F M D) F L > F K > F M E) F M > F K > F L Çözüm Eşit hacimdeki sıvılar eşit ağırlıktadır. K kabının tabanına uygulanan sıvı basınç kuvveti kabın içindeki sıvının ağırlığına eşittir (F K = G sıvı ). L kabındaki sıvının bir kısmı yan yüzeyleri tarafından dengeleneceğinden kap tabanında sıvı basınç kuvveti kap içindeki sıvının ağırlığından küçüktür (F L < G sıvı ). M kabı yukarı doğru daraldığından kap tabanındaki sıvı basınç kuvveti, içindeki mevcut sıvının ağırlığından büyük olur (F M > G sıvı ). F M > F K > F L 'dir. Cevap E Yan Yüzeylere Uygulanan Sıvı Basınç Kuvveti 99 Kap yukarı doğru genişliyorsa kabın tabanındaki sıvı basınç kuvveti sıvının ağırlığından küçüktür. Kesikli çizgiler arasında kalan sıvının ağırlığı tabana uygulanan sıvı basınç kuvvetine eşit olur. Diğer kısımlardaki sıvıların ağırlığı yan yüzeyler tarafından dengelenir. G sıvı > F'dir. F P 1 S 1 F 1 F 2 P S 2 2 P 2 F 4 F 5 F P S P 3 S 3 P 4 h Kabın yan yüzeylerine uygulanan sıvı basınç kuvveti bulunurken bu yüzeyin uç noktalarının basınç değerleri bulunur ortalama değer alındıktan sonra yüzey alanı ile çarpılır P + P 1 2 O+ 2hdg F = $ S = $ 1 S P + P 2 2 2hdg+ 2hdg F = $ S = $ 2 S P + P 2 3 2hdg+ hdg F = $ 3 S = $ S P + P 3 3 hdg+ hdg F = $ 4 S = $ S h 4

26 1.BÖLÜM BASINÇ. Örnek Düşey kesiti şekildeki gibi olan kabın farklı yüzeylerine uygulanan sıvı basınç kuvvetlerinin büyüklükleri F 1, F 2 ve F 3 'tür. 3S F2 F 3 4S Örnek Sürtünmesiz ve ağırlıksız pistonlarla kurulmuş düzenek şekildeki gibi dengededir. K L M X F = 100 N 2S 5S 2S F 1 Buna göre F 1, F 2 ve F 3 arasındaki ilişki nedir? A) F 1 > F 2 > F 3 B) F 1 = F 3 > F 2 C) F 1 = F 2 = F 3 D) F 2 > F 3 > F 1 E) F 3 > F 2 > F 1 KL LM N'dir? = 4 olduğuna göre, X cisminin ağırlığı kaç A) 750 B) 1000 C) 1250 D) 1500 E) 1750 Çözüm F 1 = h ρ 2S F 2 = h 2 ρ 3S F 3 = h ρ 4S'dir. 2 F = F 1 3 > F 2 'dir. Cevap B Çözüm M noktasına göre tork alınırsa ı F$ KM = F $ LM ı 100 $ ( KL + LM ) = F $ LM ı 100$ ( 4 LM + LM ) = F $ LM ı 500 $ LM = F $ LM ı F = 500 Ndur '. ı F GX = 2S 5S 500 GX = & G = 1250Nolur. 2S 5S X Cevap C Pascal Prensibi Sıvıların sıkıştırılamayıp, basıncı her doğrultuda iletmeleri ilkesine Pascal Prensibi denir. Pascal Prensibi'nden yararlanılarak su cendereleri yapılmıştır. Şekildeki düzenekte pistonların kesit alanları ve ağırlıkları verilmiştir. G1 G2 = h $ ρ + ' dir. S S 1 2 G 1 S 1 Sıvı h G 2 S 2 U Borusu U borusunda yoğunluğu en büyük olan sıvı en altta olur. Aynı sıvıdaki aynı noktalardaki sıvı basınçların eşitliğinden h 2 d 2 g = h 1 d 1 g + h 3 d 3 g olur. h d d 3 3 h2 2 h 1 d 1 5

27 BASINÇ 1.BÖLÜM Örnek Düşey kesiti verilen U borusunda birbirine karışmayan d 1, d 2 ve d 3 özkütleli sıvılar şekildeki gibi dengededir. P 1 v 1 h 1 P 2 h 2 h 3 v2 v3 P 3 2h d 2 d 3 3h d 1 d 1 = 4d, d 2 = d olduğuna göre d 3 kaç d'dir? A) 3 4 B) 2 3 h C) 2 D) 2 5 E) 3 Yukarıdaki şekildeki sıvı için Bernoulli İlkesi'ni açıklayalım: Kesitin daraldığı yerde akışkanın akış hızı artar. Buradan hareketle: v 3 > v 2 > v 1 olur. Akış hızının arttığı yerde ise akışkanın basıncı azalır. Bu durumda ise P 1 > P 2 > P 3 olur. Sıvı basıncının büyük olduğu yerde sıvı açık havayı daha fazla iteceğinden h 1 > h 2 > h 3 olur. Günlük yaşantımızda karşılaştığımız birçok durum Bernoulli İlkesi'yle açıklanır. Örneğin uçakların kanatları öyle tasarlanmıştır ki kanadın üzerinden geçen hava sıkışarak hızlanır. Hızlanan havanın basıncı düşer. Kanadın altındaki havanın hızı değişmeyeceğinden aralarındaki basınç farkı uçağı yukarı iter. Çözüm P 3 Aynı sıvıda aynı seviyedeki sıvı basıncının eşitliğinden, v 3 3h$ d $ g = h$ d $ g + 2h$ d $ g h$ d = h$ 4d+ 2hd 3 d = 2ddir '. 3 v 1 P 1 P 2 v 2 Cevap C v 3 > v 1 P 1 > P 3 olur. Tayfun, hortum, kasırga vb. esnasında evlerin çatılarının uçması da aynı ilkeyle açıklanır. Burada, çatının üzerinden geçen hava hızlanır ve basıncı düşer. Oluşan basınç farkı çatıyı yukarı doğru iterek çatının uçmasına neden olur. Akışkanların Basıncı Bir yerden bir yere uygun şartlarda akabilen maddelere akışkan denir. Akışkanlar basınç farkından dolayı akar. Belirli bir hızla hareket eden akışkanlar bu hızlarından dolayı kinetik enerjiye ve yerçekimi kuvvetinden dolayı da çekim potansiyel enerjisine sahiptir. Ayrıca akışkanlarda herhangi bir noktanın derinliğiyle orantılı bir statik basınç ve hızından dolayı sahip olduğu dinamik basınç vardır. Akışkanın bünyesindeki enerji korunacağından akışkanın akış hızı artınca kinetik enerjisi dolayısıyla dinamik basınç artacaktır. Toplam enerjisi değişmeyeceğinden potansiyel enerjisi buna paralel olarak da statik basıncı azalacaktır. Bu durum Daniel Bernoulli (Denyıl Bernolli) İlkesi'yle "Akışkanın hızı artarsa, basıncı azalır." şeklinde ifade edilmiştir. Akışkanların hareketi, yüksek basınçlı yerden düşük basınçlı yere doğrudur. Örnek Aşağıdaki olaylardan hangisi Bernoulli İlkesi'yle açıklanamaz? A) Musluktan akan suyun aşağı düşerken kesitinin daralması B) Hortum ya da kasırgalarda pencere camlarının dışa doğru patlaması C) Zıt yönde aşırı hızla ilerleyen iki araçtan küçük olanın içe doğru savrulması D) Su cenderelerinde küçük ağırlıkla büyük bir ağırlığın kaldırılması E) Deniz yüzeyine yakın hızla hareket eden uçağın altındaki suyun yukarı fışkırması 6

28 1.BÖLÜM BASINÇ Çözüm Çözüm A, B, C ve E seçeneklerindeki olayların hepsi Bernoulli ilkesiyle açıklanır. D seçeneğindeki olay Pascal Prensibi'yle açıklanır. Pascal Prensibi'ne göre sıvılar basıncı her doğrultuda iletir. Pistonda yüzey büyük olduğu için daha büyük basınç kuvveti elde edilir ve böylece küçük ağırlıkla daha büyük bir ağırlık kaldırılabilir. Boruların dik uzunlukları birbirine eşit olur. h 1 = h 2 sin53 = h 3 sin37 olur. Bundan dolayı, h 3 > h 2 > h olur. 1 Cevap D Cevap D Açık Hava Basıncı Açık hava basıncı ilk defa İtalyan Fizikçi Toriçelli tarafından ölçülmüştür. Toriçelli deniz seviyesinde ve 0 C 'de yaptığı cıvalı deneyle cıva seviyesinin 76 cm'de sabit kaldığını tespit etmiştir. Bu seviye borunun şeklinden ve kesit alanından bağımsızdır. Boş P P 0 76cm 0 Cıva P 0 = P cıva = h cıva d cıva g P 0 = P cıva = 76 13,6 1 P 0 = P cıva = 1033,6 g - f / cm 2 Cıva sütununun basıncından yararlanılarak atmosfer basıncını ölçmek için kullanılan düzeneğe barometre denir. h yüksekliği; I. kullanılan sıvının özkütlesi, II. III. ortamın sıcaklığı, niceliklerine bağlıdır. Örnek deneyin yapıldığı yerin rakımı Cıva dolu kaba cıvayla tamamen dolu bir ucu açık olan borular şekildeki gibi daldırıldığında cıva sütunlarının uzunluğu h 1, h 2 ve h 3 oluyor. Kapalı Kaplardaki Gazların Basıncı Molekül sayısıyla doğru, hacimle ters, sıcaklıkla ise doğru orantılıdır. BOYLE - MARİOTTE Kanunu Bir miktar gazın sıcaklığı sabit kalmak şartıyla basıncı ile hacminin çarpımı sabittir. P 1 V 1 = P 2 V 2 = P 3 V 3 Örnek 4V 6P Gaz K Boş 8V Düşey kesiti verilen bileşik kapta K musluğu açılırsa gazın son basıncı kaç P olur? (Kaplar arasındaki boşluğun hacmi ihmal edilecek.) A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 Çözüm P 1 V 1 = P 2 V 2 6P 4V = P 2 12V P 2 = 2P'dir. Cevap B Hacim (cm 3 ) Basınç (atm) h 1 Boş K h 2 Boş h Boş 99 Manometreler gaz basıncını ölçer. Şekilde, P 0 = P g +h cıva P 0 Cıva P g Buna göre, h 1, h 2 ve h 3 arasındaki ilişki nedir? A) h 1 > h 2 > h 3 B) h 1 > h 3 > h 2 C) h 1 = h 2 = h 3 h D) h 3 > h 2 > h 1 E) h 3 > h 1 > h 2 Cıva 7

29 BASINÇ 1.BÖLÜM 1. ÇÖZÜMLÜ TEST I. Birim yüzeye dik olarak etki eden kuvvetin büyüklüğüne basınç denir. II. Basınç skaler, basınç kuvveti vektörel bir büyüklüktür. III. Katılar kendilerine uygulanan kuvveti aynı doğrultuda ve aynı şiddetle ilettikleri hâlde, basıncı iletmezler. Yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 4. Türdeş ve özdeş K, L, M cisimlerinin yarısı olan taralı kısımları kesilip atılıyor. K L M Buna göre, hangilerinin zemine uyguladığı basınç yarıya iner? A) Yalnız K B) Yalnız L C) Yalnız M D) K ve L E) L ve M 2. Şekil I'deki X ve Y cisimlerinin yere uyguladıkları basınçlar eşit olup P'dir. 3S Y S X 2S Şekil I S Y 3S X Y S Şekil II Buna göre, Şekil II'deki cisimlerin zemine uyguladıkları basınç kaç P'dir? A) 4 B) 6 C) 7 D) 8 E) 9 3. Türdeş X ve Y silindirlerinin yere uyguladıkları basınçlar eşittir. 2r r 2h 3h X Y X silindirinin özkütlesi d X, Y silindirinin özkütlesi d d Y olduğuna göre, X oranı kaçtır? d Y A) B) C) D) 2 E) Türdeş K cisminin yere uyguladığı basınç P, basınç kuvveti F, yere göre potansiyel enerjisi E'dir. K yer Cisim ters çevrilirse P, F ve E için ne söylenebilir? P F E A) Artar Değişmez Artar B) Artar Artar Artar C) Azalır Değişmez Değişmez D) Değişmez Artar Artar E) Azalır Değişmez Artar 8

30 1.BÖLÜM BASINÇ 6. 2h 8. Düşey kesiti şekildeki gibi olan kapta birbirine karışmayan 3d ve 4d özkütleli sıvılar bulunmaktadır. L 2h 3d L 2h Sıvı h h K Düşey kesiti şekildeki gibi olan kabın K noktasındaki sıvı basıncı P ise L noktasındaki sıvı basıncı kaç P'dir? A) B) C) D) E) K 4d K noktasındaki sıvı basıncı P olduğuna göre, L noktasındaki sıvı basıncı kaç P'dir? A) B) C) D) E) h 7. Düşey kesiti şekildeki gibi olan kap birbirine karışmayan eşit kütleli X ve Y sıvıları ile doludur. 9. Düşey kesiti şekildeki gibi olan kabın yüzeylerine uygulanan sıvı basınç kuvvetlerinin büyüklüğü F 1, F 2 ve F 3 'tür. 3h Y sıvısı h L h 3S F1 F 3 4S K X sıvısı F 2 h 2S K noktasındaki sıvı basıncı P K, L noktasındaki sıvı basıncı P L olduğuna göre, P P K L oranı kaçtır? A) B) C) D) 2 E) Buna göre F 1, F 2 ve F 3 arasındaki ilişki nedir? A) F 1 > F 2 > F 3 B) F 1 > F 3 > F 2 C) F 1 = F 2 = F 3 D) F 2 = F 3 > F 1 E) F 3 > F 2 > F 1 9

31 KPSS ÖABT 2019 SINIF ÖĞRETMENLİĞİ VİDEO DESTEKLİ KONU ANLATIMLI KİMYA pegemkampüs Video dersler ücretsiz olarak cebinizde Lütfen detaylı bilgi için ön sözü okuyunuz soruda SORU

32 Komisyon ÖABT SINIF ÖĞRETMENLİĞİ KİMYA KONU ANLATIMLI ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 6. Baskı: 2019, Ankara Proje -Yayın Yönetmeni: Pelin Özdemir Dizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

33 ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen Adayları, ÖABT Sınıf Öğretmenliği kapsamına giren Kimya dersi konu anlatımlı kitap hâlinde düzenlenmiştir. "Sınıf Öğretmenliği Kimya" adlı yayınımız Kamu Personel Seçme Sınavı (KPSS) Sınıf Öğretmenliği Alan Bilgisi Dersi Kimya bölümündeki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir. Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla da önemli konulara dikkat çekilmiştir. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi adresini kullanarak ya da numaralı telefona WhatsApp üzerinden iletmeniz yeterli olacaktır. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle... Başarılar... QR kodlar ile ilgili bilgiler bir sonraki sayfada yer almaktadır.

35 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM: MADDE Maddenin Ortak Özellikleri... 3 Maddenin Ayırt Edici Özellikleri... 3 Maddenin Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Maddenin Sınıflandırılması...11 Homojen Karışımlar (Çözeltiler) Heterojen Karışımlar Karışımları Ayırma Yöntemleri Maddelerin Hâl Değişimi Maddeler Arası Isı Alış-Verişi Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: ATOM YAPISI Statik (Durgun) Elektrik Atom Modelleri Atomların Elektron Dağılımı Küresel Simetri İyonların Elektron Dağılımı Değerlik Orbitalleri ve Değerlik Elektronları Temel Hâl - Uyarılmış Hâl Atom Çeşitleri Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: BİLEŞİKLER Bileşikler İyonik Bağlı Bileşiklerin Formüllerinin Yazılması Bileşiklerin Adlandırılması Değerlik Bulma Bileşiklerin Sınıflandırılması Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: KİMYASAL TEPKİMELER Kimyasal Tepkime Basit Denklem Denkleştirme Denklem Kat Sayılarının Yorumlanması Kimyasal Tepkime Türleri Redoks Tepkimelerinin Denkleştirilmesi Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: MOL KAVRAMI Mol Kavramı Avogadro Sayısı ve Mol Sayısı Bağıl Kütle ve Mol Sayısı Molar Hacim Avogadro Hipotezi Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: PERİYODİK ÇİZELGE Periyoduk Tablonun Tarihsel Gelişimi Periyodik Tablo ile İlgili Temel Kavramlar Periyodik Cetvelde Yer Bulma Grupların Özellikleri Elementlerin Periyodik Cetvelde Değişen Özellikleri Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: STOKİYOMETRİ Kimyasal Yasalar Kimyasal Hesaplamalar Miktarlı Geçiş Problemleri Artan Madde Problemleri Karışım Problemleri Basit ve Molekül Formülü Bulma Problemleri Verim Problemleri Saflık Problemleri Birbirini İzleyen Reaksiyonlar Çözümlü Test Çözümler v

36 8. BÖLÜM: GAZLAR Gazların Genel Özellikleri Kinetik Gaz Teorisi Gazların Difüzyonu Gazlarda Basınç, Hacim, Mol Sayısı ve Sıcaklık İlişkisi Gaz Yasaları Kısmi Basınç Genel Gaz Denklemi Tepkimeli Gaz Problemleri Su Üstünde Toplanan Gaz Basıncı Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: ÇÖZELTİLER Çözeltiler Çözelti Türleri Çözünürlüğe Etki Eden Faktörler Çözünme Hızı Derişim (Konsantrasyon) Çözeltiler Arası Tepkimeler Koligatif Özellikler Çözümlü Test Çözümler Çözümlü Test Çözümler vi

37 ALAN BİLGİSİ

38

39 MADDE 1.BÖLÜM A. MADDENİN ORTAK ÖZELLİKLERİ Bütün maddelerde olması gereken özelliklere ortak özellikler denir. Bunları şöyle sıralayabiliriz: Hacim Maddenin uzayda kapladığı yere hacim denir. Hacim birimi cm 3 ve katlarıdır. 1 Litre ise +4 C ve 760 mmhg basınç altındaki 1 kilogram saf suyun hacmidir. 1 Litre 1000 ml ve 1000,027 cm 3 tür veya 1 ml = 1, cm 3 tür. Kütle Bir maddenin hacmini dolduran madde miktarına kütle denir. Kütle, madde miktarının bir ölçüsüdür ve herhangi bir cismin kütlesi o cismin uzaydaki konumuna göre değişmez. Kütlenin birimi kg ve katlarıdır. Elektrikli Yapı Bütün maddelerin yapısında (+) ve ( ) yükler mevcuttur. Bu nedenle bütün maddeler elektrikli yapıdadır. Maddenin ortak özellikleri madde miktarına bağlıdır. B. MADDENİN AYIRT EDİCİ ÖZELLİKLERİ Madde miktarına bağlı değildir. a) Özkütle (Yoğunluk) Bir maddenin birim hacminin kütlesine denir. kütle g g g Özkütle = birimleri;, veya hacim ml 3 cm L m Özkütle: d = formülüyle ifade edilir. V Özkütle (d) ayırt edici özellik olduğu için maddenin kütlesine ve hacmine bağlı değildir. Paris yakınlarında Sevres teki uluslararası ölçü ve tartılar müzesinde bulunan %90 platin ve %10 iridyumdan yapılmış olan bir silindirin kütlesi 1 kilogram olarak kabul edilmiştir. Bir cisme etki eden yerçekimi kuvvetine ağırlık denir. Ağırlık bir kuvvet olup kg kuvvet, g kuvvet, dyn ve newton birimleri ile ifade edilir. Özkütle (d) Kütle (m) T ve P sabit Özkütle (d) Hacim T ve P sabit 1 kg kuvvet = 1000 g kuvvet = 9,81 newtondur. 1 g kuvvet = 981 dyn dir. Ağırlık, kuvvet ölçen aletlerle yani dinamometrelerle ölçülür. Ağırlık ve kütle, farklı iki kavramdır ve farklı birimlerle ölçülür. Kütle ile ağırlık kavramları arasında bir bağıntı mevcuttur. Ağırlık W, kütle m, yer çekimi ivmesi g ile gösterilirse bu bağıntı: Sabit sıcaklık ve basınçta madde miktarı artırılırsa kütle ve hacim aynı oranda artar. Dolayısıyla özkütle değişmez. Saf bir maddenin katı ve sıvı hâllerinin özkütlesi sıcaklığa, gaz hâlinin özkütlesi ise hem sıcaklığa hem basınca bağlıdır. W = m g şeklinde ifade edilir. Kütle (m) Hacim (V) Özkütle (d) Eylemsizlik Maddenin sahip olduğu durumu koruma isteğidir. Başka P Sabit P Sabit P Sabit bir ifadeyle eylemsizlik; duran bir cismin durmak istemesi, hareketli olan bir cismin de hareket etme eğiliminde Sıcaklık ( o C) Sıcaklık ( o C) Sıcaklık ( o C) olmasıdır. Eylemsizliğin birimi yoktur. Tanecikli Yapı Bütün maddeler atom denilen küçük taneciklerden yapılmıştır. Atomlar da proton, nötron ve elektron gibi küçük taneciklerden yapılmıştır. Bütün bu tanecikler arasında boşluklar vardır. Onun için maddede boşluklu ve tanecikli yapı esastır. Sabit basınç altında bir maddenin sıcaklığı artırılsa kütle değişmez. Fakat hacim artar, dolayısıyla özkütle azalır. Özkütle maddenin katı, sıvı ve gaz hâlleri için ayırt edici özelliktir. 3

40 MADDE 1.BÖLÜM Suyun özkütlesinin sıcaklıkla değişim grafiği diğer maddelerden farklıdır. d (g/ml) Hacim (ml) NOT b) Öz hacim Bir maddenin birim kütlesinin hacmine denir. 1 1 V Ö zhacim = = = d m m V Sıcaklık ( o C) 0 +4 Sıcaklık ( o C) Suyun +4 C'deki özkütlesi en büyük değeri olan 1'e ulaşır, bu sıcaklıkta suyun hacmi en küçüktür. Örnek Soru Özkütle X Y Z Kütle Özkütle kütle grafiği yukarıdaki gibi olan X, Y ve Z maddeleri aynı koşuldadır. Buna göre eşit kütlelerdeki X, Y ve Z maddelerinin hacimleri büyükten küçüğe doğru sıralaması aşağıdakilerden hangisidir? A) X > Y > Z B) Z > X > Y C) Y > X > Z D) Z > Y > X E) Y > Z > X Çözüm Maddelerden eşit kütlelerde alındığında maddelerin özkütleleri X > Y > Z şeklinde sıralanır. m d = formülüne göre hacimle özkütle ters orantılı olduğundan hacim sıralaması Z > Y > X V şeklindedir. Cevap D Öz hacim maddenin katı, sıvı ve gaz hâli için ayırt edici özelliktir. c) Öz ısı (Isınma Isısı) 1 gram maddenin sıcaklığını 1 C artırmak için verilmesi gereken ısıya denir. Öz ısı c ile sembolize edilir. Q = m. c. Tt Q : Alınan ya da verilen ısı (kalori yada kal) m: kütle (gram) T t = sıcaklık farkı ( C) kal c: Özısı e o g$ cc Öz ısı maddenin katı, sıvı ve gaz hâli için ayırt edici özelliktir. Her saf maddenin kendine özgü ısınma ısısı vardır. Saf bir madde hâl değiştirildiğinde öz ısısı da değişir. Örnek c buz : 0,5 kal/g C, c su : 1 kal/ C d) Çözünürlük Sabit sıcaklık ve basınçta belirli miktar çözücüde (genelde 100 g. 100 ml veya 100 cm 3 su) çözünebilen maksimum madde miktarına denir. Örnek 20 C'de 100 g suda KNO 3 ün çözünürlüğü 32 g'dır. Çözünürlük; 99 Çözücü ve çözünenin türüne, 99 Sıcaklığa, 99 Basınca, 99 Ortak iyon etkisine, 99 Yabancı iyon etkisine bağlı olarak değişir. Birim zamanda çözünen tanecik sayısına çözünme hızı denir. Çözünme hızı aşağıdaki faktörlere bağlı olarak değişir. 99 Temas yüzeyi 99 Karıştırmak 99 Sıcaklık Çözünürlük maddenin katı, sıvı ve gaz hâlleri için ayırt edici özelliktir. 4

41 1.BÖLÜM MADDE Örnek Soru Günlük yaşamda karşılaşabilen aşağıdaki olaylardan hangisi, gazların çözünürlüğüyle ilgili değildir? A) Gazoz dolu şişenin çok ısındığında kapağının atması B) Gazoz dolu şişenin buzlukta bırakıldığında çatlaması C) Gazoz dolu şişenin kapağı açıldığında gaz kabarcıklarının oluşması D) Serin sularda sıcak sulara göre daha fazla balık yaşaması E) Denizde derine inen dalgıçların kanlarında azot miktarının artması Çözüm Gazların çözünürlüğü sıcaklıkla ters, basınçla doğru orantılı olarak değişir. Gazoz dolu şişe ısındığında gazın çözünürlüğü azalır. Kapağa basınç yapar, kapağı atar (A ilgili). Buzluğa bırakılan gazoz şişesinin hacmi artacağından (içindeki sudan dolayı) şişe çatlar. Bu durum çözünürlük değil, genleşmedir (B ilgili değil). Kapağı açılan gazoz dolu şişede basınç azaldığından gazın çözünürlüğü azalır, kabarcıklar çıkararak çözeltiyi terk eder (C ilgili). Serin sularda sıcaklık düşük olduğundan suda çözünmüş oksijen gazı miktarı daha fazladır. Bu yüzden daha çok balık yaşar (D ilgili). Denizde derine indikçe, dış basınç artacağından, dalgıçların kanında çözünmüş azot miktarı da artar (E ilgili). Saf bir katının erime noktası ile o maddenin sıvı hâlinin donma noktası aynıdır. Örnek Saf buz 0 C'de erir, saf su 0 o C'de donar (1 atm dış basınçta). Aralarındaki en önemli fark; erime endotermik, donma ekzotermik dönüşümdür. Bu nedenle erime noktasını etkileyen faktörler aynı zamanda donma noktasını da etkiler. Erime noktasını etkileyen faktörler: 99 Maddenin türü: Her saf katının belirli bir erime noktası vardır. Örnek Cıva (Hg) -38 C'de, buz 0 C'de, demir (Fe) ise 1535 C'de erir. 99 Maddenin Saflığı: Saf bir sıvının içinde bir madde çözünürse sıvının donma noktası (katısının erime noktası) düşer. Örnek 1atm dış basınç altında saf su 0 o C'de donarken suyun içinde bir miktar tuz ya da şeker çözünürse suyun donma noktası 0 C'nin altına düşer. Kışın arabaların radyatörüne antifiriz konulması, buzlu yollarda tuz atılması, suyun donma noktasını düşürmek için yapılır. 25 Sıcaklık ( o C) Saf su(1atm) 25 Sıcaklık ( o C) Tuzlu su(1atm) Cevap B 0 Zaman 0 t Zaman e) Erime Noktası Saf suyun soğuma eğrisi Tuzlu suyun soğuma eğrisi Katı bir maddenin sıvısıyla dengede olduğu sıcaklığa denir. Erime noktası katılar için ayırt edici özelliktir. Saf bir katı madde ısıtıldığında sabit bir sıcaklıkta erir ve erirken sıcaklık değişmez. E.N. Sıcaklık Katı Katı Sıvı Zaman (Isı) Saf X katısının ısınma eğrisi D.N Sıcaklık Sıvı Sıvı Katı Zaman (Isı) Saf X katısının soğuma eğrisi 99 Dış Basınç: Dış basıncın erime noktasına etkisini inceleyebilmek için maddenin üçlü faz diyagramına bakılması gerekir. Maddenin belirli bir sıcaklık ve basınçtaki fiziksel hâlini gösteren diyagrama üçlü faz diyagramı denir. O noktası: Üçlü nokta (Maddenin üç hâlinin de dengede bulunduğu nokta) BO eğrisi: Katı buhar (süblimleşme) denge eğrisidir. Maddenin katı ve gaz hâllerini sınırlayan basınç ve sıcaklık değerlerini gösterir. Basınç (atm) A B katı sıvı O gaz Sıcaklık ( o C) Saf suyun üçlü faz diyagramı 5

42 MADDE 1.BÖLÜM OA eğrisi: Katı sıvı (donma ve erime) denge eğrisidir. OC eğrisi: Sıvının buhar basıncı eğrisidir. Bu eğri üzerindeki noktalar değişik basınçlarda maddenin kaynama ya da yoğunlaşma değerlerini gösterir. Yalnız üçlü faz diyagramı su, antimon (Sb) ve bizmut (Bi) için özel bir durum gösterir. 1 0,006 A Basınç (atm) KATI B SIVI O GAZ C 0 0,01 Donarken hacmi büyüyen maddelerin üçlü faz diyagramı (Suyun faz diyagramı) Basınç (atm) B A KATI O SIVI GAZ Sıcaklık ( o C) Sıcaklık ( o C) C Donarken hacmi küçülen maddelerin üçlü faz diyagramı Suyun faz diyagramı incelendiğinde suyun katı hâli üzerindeki basınç arttıkça erime noktasının düştüğü gözlenir. Donarken hacmi büyüyen maddelerin üzerine basınç uygulandıkça erime noktaları düşer. Donarken hacmi küçülen maddelerin üzerine basınç uygulandıkça erime noktaları yükselir. Örnek Kışın işlek caddelerdeki kar, ara sokaklardakine göre daha çabuk erir. Örnek Soru Bir X maddesinin basınç ve sıcaklığa bağlı olarak katı, sıvı gaz hâlleri aşağıdaki grafikte gösterilmiştir. Basınç (mm Hg) Çözüm Grafiğe göre: Basınç (mm Hg) KATI D 90 C B 100 Sıvı GAZ 130 E A Sıcaklık ( o C) Basınç (mm Hg) Sıcaklık ( o C) Fiziksel Hâli A) Gaz B) Katı C) Katı D) Katı E) Sıvı Cevap A f) Kaynama Noktası Sıvı bir maddenin buhar basıncının dış basınca eşit olduğu sıcaklığa denir. Kaynama noktasının daha iyi anlaşılabilmesi için öncelikle buharlaşma ve buhar basıncının kavranması gerekir. Bir maddenin sıvı hâlden gaz hâle geçmesine buharlaşma denir. Sıvılar her sıcaklıkta buharlaşır. Açık bir kaba konulan su bir süre sonra biter, nedeni ise buharlaşmadır. Buharlaşma endotermik (ısı alan) bir olaydır. Denizden çıkan yüzücünün üşümesi, elimizi ve yüzümüzü yıkadığımızda serinlik hissi vermesi, testideki suyun soğuk kalması bu duruma örnek verilebilir. Buharlaşma Hızı: Birim zamanda buhar fazına geçen tanecik sayısına denir. Buharlaşma hızına etki eden faktörler: Sıvının türü: Her sıvının kendine özgü buharlaşma hızı vardır. Aynı koşullarda saf eterin buharlaşma hızı, saf sudan daha fazladır. 99 Sıcaklık: Buharlaşma hızı sıcaklıkla doğru orantılıdır Sıcaklık 99 Dış basınç: Buharlaşma hızı dış basınçla ters orantılıdır. Rakımla (deniz seviyesinden yükseklik) doğru orantılıdır. Buna göre, aşağıdaki basınç ve sıcaklık değerlerinin hangisinde X maddesi gaz hâlinde bulunur? Basınç (mm Hg) Sıcaklık ( C) A) B) C) D) E) Sıvının saflığı: Saf bir sıvıda uçucu olmayan bir katı (tuz, şeker) çözünürse buharlaşma hızı azalır. Uçucu olan bir sıvı (alkol) çözünürse buharlaşma hızı artar. Örnek Saf suyun aynı koşullarda buharlaşma hızı tuzlu sudan fazladır. 9 9 Sıvının yüzey alanı: Sıvının yüzey alanı büyüdükçe buharlaşma hızı artar. 6

43 1.BÖLÜM MADDE Buharlaşma her sıcaklıkta ve sıvının yüzeyinde gerçekleşir. Buharlaşma hızı sıvı miktarına bağlı değildir. Buhar Basıncı Uyarı Kapalı bir kaba bir miktar su konulduğunda su sabit sıcaklıkta sabit bir hızla buharlaşır. Yalnız oluşan buhar kabı terk edemediğinden yoğunlaşma başlar ve zamanla yoğunlaşma hızı artar. Buharlaşma H 2 O (g) H 2 O (s) Yoğunlaşma Hız Buharlaşma hızı Yoğunlaşma hızı Zaman Buharlaşma hızı yoğunlaşma hızına eşit olduğu bir anda bir denge kurulur. Kurulan bu dengeye sıvı buhar dengesi denir. Sıvısıyla dengede olan buharın sıvı yüzeyine yapmış olduğu basınca denge buhar basıncı denir. Buhar basıncına etki eden faktörler: 99 Sıvının türü: Aynı koşullarda her sıvının kendine özgü buhar basıncı vardır. Buhar basıncı saf sıvılar için ayırt edici özelliktir (aynı şartlarda). Bir sıvıyı oluşturan tanecikler arasındaki çekim kuvveti ne kadar az ise buhar basıncı o kadar fazladır. Buhar basıncı büyük olan sıvılara aynı zamanda uçucu sıvılar da denir. Örnek Buhar basınçları: saf etanol > saf su (25 C'de) 99 Sıcaklık: Sıvıların buhar basınçları sıcaklıkla doğru orantılıdır. Yandaki grafik; bazı sıvıların buhar basıncı sıcaklık değişimlerini göstermektedir. Aynı zamanda grafiğe bakılarak sıvıların kaynama noktaları bulunabilir. Buhar basınçları ve kaynama noktaları karşılaştırılabilir. Aynı sıcaklıkta sıvıların buhar basınçları; Aseton > etanol > saf su şeklinde sıralanır. Kaynama noktaları; Saf su > etanol > aseton şeklinde sıralanır. Moleküller arası çekim kuvveti büyük olan sıvının buhar basıncı düşük, kaynama noktası yüksektir. Uyarı Bir sıvının buhar basıncının dış basınca eşit olduğu sıcaklığa kaynama noktası denir. Aynı şartlarda kaynama noktası saf sıvılar için ayırt edici özelliktir. Kaynama sabit bir sıcaklıkta, sıvının her tarafında ve buharlaşmaya göre daha hızlı gerçekleşir. Dış basıncın 1 atm olduğu ortamda ölçülen kaynama sıcaklığına normal kaynama noktası denir. Saf bir sıvının aynı dış basınç altında kaynama noktası ile yoğunlaşma noktası birbirine eşittir. Kaynama noktasına etki eden faktörler: 1 Buhar basıncı (atm) Aseton Etanol Saf su Sıcaklık ( o C) Aseton, etanol ve saf suyun buhar basıncı sıcaklık değişimleri Uyarı 99 Sıvının türü: Her sıvının sabit basınç altında belli bir kaynama noktası vardır. 99 Sıvının saflığı: Sıvı içerisinde uçucu olmayan bir katı çözünürse sıvı buhar basıncı azalır. Sıvı içerisinde daha uçucu başka bir sıvı çözünürse karışımının buhar basıncı, ilk sıvının buhar basıncından daha büyük olur. Örnek Dietil eter Etil Alkol Saf su KN: 38 C (1atm basınç altında) KN: 78 C ( 1 atm basınç altında) KN: 100 C (1atm basınç altında) Örnek Suyun içinde tuz ya da şeker çözünürse buhar basıncı azalır, saf alkol çözünürse alkollü suyun buhar basıncı saf sudan daha fazla olur. 99 Sıvının saflığı: Bir sıvının kaynama noktası saflığıyla ters orantılıdır. Sıvı ne kadar saf ise kaynama noktası o kadar düşüktür. Saf bir sıvının içinde uçucu olmayan bir katı çözündüğünde buhar basıncı ve uçuculuğu azalırken kaynama noktası artar. 7

44 MADDE 1.BÖLÜM Sıcaklık ( o C) Sıcaklık ( o C) 1 atm dış basınç altında saf suyun sıcaklık zaman grafiği Örnek Zaman I. Saf su (25 C, 1 atm) 100+a atm dış basınç altında tuzlu suyun sıcaklık zaman grafiği II. Doymuş şekerli su çözeltisi (25 C, 1 atm) III. Doymamış şekerli su çözeltisi (25 C, 1 atm) Kaynama noktaları II > III > I Buhar basınçları I > III > II Zaman 99 Dış basınç: Bir sıvının yüzeyine etki eden dış basınç arttıkça kaynama Buhar basıncı noktası artar. Buhar (atm) basıncı dış basınca bağlı değildir. Kaynama, 1 0,9 buhar basıncının dış basınca eşit olduğu sıcaklıkta gerçekleştiğine göre saf suyun Sıcaklık ( C) Saf suyun buhar basıncının sıcaklıkla değişimi dış basıncın 0,9 atm olduğu ortamda kaynama noktası 98 C, 1 atm olduğu ortamda ise 100 C'dir. g) Buharlaşma Isısı Kaynama noktasındaki 1 gram sıvıyı, tamamen gaz hâline geçirebilmek için verilmesi gereken ısı miktarına buharlaşma ısısı denir. L B ile gösterilir, birimi kal/g'dır. Kaynama noktasındaki 1 mol sıvıyı tamamen gaz hâline getirmek için gerekli ısıya ise molar buharlaşma ısısı denir. Bir sıvının moleküller arası çekim kuvveti ne kadar büyük ise buharlaşma ısısı o kadar büyük olur. Molar buharlaşma ısısı, saf sıvılar için ayırt edici özelliktir. Bir sıvının molar buharlaşma ısısı ne kadar büyükse kaynama noktası da o kadar yüksektir. Örnek Soru Buharlaşma Isısı Sıvı (kkal/mol) X 6 Y 7 Z 10 Yukarıdaki tabloda buharlaşma ısıları verilen aynı koşullardaki X, Y ve Z sıvıları ile ilgili; I. Denge buhar basıncı en yüksek olan X'tir. II. Kaynama noktası en yüksek olan Z'dir. III. X'in tanecikleri arası çekim kuvveti Y'ninkinden daha büyüktür. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Çözüm 0,9 atm 1 atm Deniz seviyesi Aynı ortamda kaynamakta olan sıvıların buhar basınçları birbirine eşittir. Uyarı Bir sıvının molar buharlaşma ısısı ne kadar büyükse tanecikler arası çekim kuvveti o kadar büyüktür. X, Y ve Z sıvılarının molar buharlaşma ısıları X < Y < Z olduğundan tanecikler arası çekim kuvveleri de X < Y < Z'dir. Kaynama noktası, tanecikler arası çekim kuvveti ile doğru orantılı olduğundan kaynama noktaları X < Y < Z'dir. Z' nin kaynama noktası en yüksektir. Bir sıvının tanecikler arası çekim kuvveti ne kadar fazla ise denge buhar basıncı o kadar düşüktür. Tanecikler arası çekim kuvveti X < Y < Z olduğundan, sıvıların uçuculukları Z < Y < X'dir. Cevap C Kaynama noktası; sıvının miktarına, bulunduğu kabın şekline, sıvının ilk sıcaklığına ve ısıtıcı kaynağının gücüne bağlı değildir. h) Esneklik Esneklik; katı bir cisme basınç uygulandığında cismin şeklinin değişmesi, basınç ortadan kalktığında ise şeklini yeniden almasına denir. Esneklik katılar için ayırt edici özelliktir. 8

45 1.BÖLÜM MADDE ı) Genleşme Isıtılan cisimlerin hacminde, boyunda ve yüzeyinde meydana gelen değişmeye denir. Genleşme katı ve sıvılar için ayırt edici özelliktir, gazlar için ayırt edici özellik değildir. Çünkü gazların sıcaklığı 1 C artırıldığında bütün gazlar aynı oranda genleşir. Bir maddenin 1cm 3 ünün sıcaklığı 1 C artırıldığında gerçekleşen hacim artışına genleşme katsayısı (λ) denir. Örnek Soru Açık hava basıncının sabit olduğu bir ortamda bulunan ağzı açık bir kaptaki arı sıvıyla ilgili I, II ve III grafikleri verilmiştir. Yoğunluk Kaynama Sıcaklığı i) İletkenlik İletkenlik katı ve sıvılar için ayırt edici özelliktir. Elektrik iletkenliği serbest elektronlar ya da iyonlar yardımıyla gerçekleşir. I Sıvı miktarı (Sabit sıcaklık) II Sıvı miktarı 99 Metaller serbest elektron içerdiklerinden hem katı hem de sıvı hâlde elektriği iletirler. Metaller ısıtıldıklarında dirençleri arttığı için iletkenlikleri azalır, yarı metallerde ise iletkenlik artar. Hacim 99 Grafit dışındaki ametaller elektrik akımını iletmezler. Grafite elektrik iletkenliğini sağlayan π bağları ya da π elektronlarıdır. 99 İyonik bağlı bileşikler katı hâlde elektriği iletmez. Eritildiklerinde ya da suda çözündüklerinde, iyonları ayrıştırdıkları için elektriği iletirler. Sıvı miktarı III (Sabit sıcaklık) Bu grafiklerden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III Örnek NaCI Na CI (ıı) sv " (ıı) sv (ıı) sv + - NaCI " Na + CI ( suda) ( suda) ( suda) İyonik bağlı bileşiklerin eriyiklerinin ya da sulu çözeltilerinin sıcaklığı artırıldığında iletkenlikleri artar. Çözüm Yoğunluk ve kaynama noktası ayırt edici özellik olduğudundan madde miktarına bağlı değildir. Miktarı artırılan bir sıvının kaynama sıcaklığı ve yoğunluğu değişmez (I. ve II. grafik doğru). Hacim; ortak özellik olup madde miktarına bağlıdır. Miktarı artırılan sıvının hacmi de artar (III. grafik doğru). Cevap E 99 Şeker (C 6 H 12 O 6 ya da C 11 H 22 O 11 ) ve alkol [C 2 H 5 OH (etanol)] gibi suda moleküler olarak çözünen maddelerin sulu çözeltileri elektrik akımını iletmez. 99 Asitler ve bazlar suda çözündüklerinde iyonlara ayrıştıkları için sulu çözeltileri elektrik akımını iletir. Örnek + - HCI " H + CI ( suda) ( suda) ( suda) + - KOH " K + OH ( suda) ( suda) ( suda) 9

46 KPSS ÖABT 2019 SINIF ÖĞRETMENLİĞİ VİDEO DESTEKLİ KONU ANLATIMLI BİYOLOJİ pegemkampüs Video dersler ücretsiz olarak cebinizde Lütfen detaylı bilgi için ön sözü okuyunuz soruda SORU

47 KOMİSYON ÖABT Sınıf Öğretmenliği Biyoloji Konu Anlatımlı ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 6. Baskı: 2019, Ankara Proje -Yayın Yönetmeni: Pelin Özdemir Dizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: E-ileti: pegem@pegem.net İnternet:

48 ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen Adayları, Elinizdeki bu kitap, Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Sınıf Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi (Biyoloji) kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir. Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla önemli konulara dikkat çekilmiştir. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi adresini kullanarak ya da numaralı telefona WhatsApp üzerinden iletmeniz yeterli olacaktır. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle... Başarılar... QR kodlar ile ilgili bilgiler bir sonraki sayfada yer almaktadır.

49 Uygulamanızı mağazalarından Pegem Kampüs yazarak indirebilirsiniz. Uygulama İndirme Üyelik Üyelik ekranını eksiksiz doldurduktan sonra uygulamayı kullanmaya başlayabilirsiniz. Üye girişi yaptıktan sonra açılan pencerede sağ altta bulunan aktivasyon menüsünden kitabınızın aktivasyon işlemini yapabilirsiniz. Aktivasyon Aktif Kitaplar Aktivasyonunu yapmış olduğunuz kitap veya kitaplarınızı Aktif Kitaplar sekmesinden görüntüleyebilir ve videolarınızı izlemeye başlayabilirsiniz. QR kodları uygulamamızda bulunan kamera simgesini kullanarak kolaylıkla okutabilirsiniz. Set kapağında bulunan QR kodu okutarak setin içeriğindeki kitaplara, kitap kapağında bulunan QR kodu okutarak kitap içeriğindeki ünitelere, ünite başlarında bulunan QR kodları okutarak ünite ile ilgili videolara ulaşabilirsiniz. QR Kod Okutma Aktivasyon Kodu Temel Matematik kitabınızın ilk sayfasında yer almaktadır. Aktivasyon Kodu ile aktif ettiğiniz video dersler 31 Temmuz 2019 tarihine kadar geçerlidir.

50 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM: CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ VE CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ Canlıların Ortak Özellikleri 3 Canlıların Temel Bileşenleri 4 A. İnorganik Bileşikler4 B. Organik Bileşikler 6 C. ATP ve Metabolizma 10 D. Enzimler12 E. Nükleik Asitler 15 F. Protein Sentezi 18 Çözümlü Test 20 Çözümler BÖLÜM: CANLILARIN ÇEŞİTLİLİĞİ Canlıların Sınıflandırılması ve Canlılar Alemi 24 A. Canlıların Sınıflandırılması 24 B. Virüsler 26 C. Canlılar Âlemi BÖLÜM: ÇEVRE BİLİMİ Ekoloji 39 A. Ekolojik Kavramlar 39 B. Biyomlar 40 C. Popülasyonlar 40 D. Besin Zinciri ve Enerji Piramidi 43 E. Doğadaki Madde Döngüsü 44 F. Beslenme Şekilleri ve Etkileşim46 Çözümlü Test 49 Çözümler BÖLÜM: HÜCRE BÖLÜNMELERİ VE ÜREME Hücre Bölünmesi 73 A. Mitoz Bölünme 74 B. Mayoz Bölünme 75 Canlılarda Üreme ve Gelişme 80 A. Eşeysiz Üreme80 B. Eşeyli Üreme 81 C. Hayvanlarda Eşeyli Üreme 83 D. Yumurtanın Yapısı 83 E. İnsanda Üreme 84 F. Hayvanlarda Gelişme ve Büyüme 87 Çözümlü Test 90 Çözümler BÖLÜM: KALITIM VE EVRİM Kalıtım 93 A. Kalıtımla İlgili Kavramlar 93 B. Kalıtım ve Çevre 94 C. Genetik ve Olasılık 94 D. Eksik Baskınlık 97 E. Genotipin Araştırılması (Kontrol = Geri Çaprazlama) 97 F. Çok Allellik (Multiple Allelik)97 G. Kan Grupları 98 H. Cinsiyetin Belirlenmesi ve Eşeye Bağlı Kalıtım 100 Çözümlü Test 104 Çözümler BÖLÜM: HÜCRE Hücre 55 A. Hücre Zarının Yapısı 55 B. Hücre Zarından Madde Geçişleri 57 C. Sitoplazma ve Organeller 62 D. Çekirdek (Nükleus) 66 Çözümlü Test 70 Çözümler 72 v

51 7. BÖLÜM: FOTOSENTEZ VE SOLUNUM Fotosentez A. Işığa Bağlı (Aydınlık) Evre B. Işıktan Bağımsız (Karanlık) Evre (Calvin Devri) C. Fotosentez Hızını Etkileyen Faktörler Hücresel Solunum A. Oksijenli (Aerob) Solunum B. Oksijensiz (Anaerob) Solunum Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: BİTKİ BİYOLOJİSİ Bitkisel Dokular A. Meristem (Bölünür = Sürgen) Doku B. Temel Doku C. İletim Doku D. Örtü Doku E. Salgı Doku F. Bitkinin Kısımları Bitkilerde Taşıma Sistemi Bitkilerde Beslenme ve Büyüme Bitkilerde Hareket Bitkilerde Üreme ve Gelişme A. Tohumsuz Bitkilerde Üreme B. Tohumlu Bitkilerde Eşeysiz Üreme C. Tohumlu Bitkilerde Eşeyli Üreme D. Tohum E. Meyve Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: DOLAŞIM VE SOLUNUM SİSTEMİ İnsanda Dolaşım Sistemi Vücut Savunması Solunum Sistemi Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: SİNDİRİM VE BOŞALTIM SİSTEMİ Sindirim Sistemi Boşaltım Sistemi Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: DENETLEYİCİ VE DÜZENLEYİCİ SİSTEMLER Sinir Sistemi Duyu Organları Hormonal Sistem Çözümlü Test Çözümler KAYNAKÇA BÖLÜM: HAYVANSAL DOKULAR VE İSKELET - KAS SİSTEMİ Hayvansal Dokular A. Epitel Doku B. Bağ ve Destek Doku C. Kas Doku D. Sinir Doku İnsanda İskelet Sistemi Kas Sistemi Çözümlü Test Çözümler vi

52 ALAN BİLGİSİ

53

54 CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ VE CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ 1.BÖLÜM CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ En ilkel canlılar olan algler, bakteri ve arkebakterilerden (monerler) omurgalılara kadar canlıların tamamında görülen ortak özellikler vardır. Bu özellikler canlılığın varlığı ve canlı hayatının devamlılığı için gereklidir. 1. Hücresel Yapı Canlılar yapısal ve işlevsel bakımdan en küçük birim olan hücrelerden oluşmuştur. Bazı canlılar tek hücrelidir. Örneğin; bakteri, amip ve paramesyum gibi. Bazı canlılar ise çok hücrelidir. Örneğin; bitki, mantar ve hayvan gibi. Canlılar hücresel yapıya göre prokaryot ve ökaryot olmak üzere ikiye ayrılır. Prokaryot hücre: Zarla çevrili çekirdek ve zarla çevrili organelleri olmayan hücrelerdir. Organel olarak yalnızca ribozom organelini bulundurur. Bakteri ve arkebakteri domaini içerisinde yer alan canlılar prokaryottur. Ökaryot hücre: Yönetici molekül olan DNA çekirdek içerisinde bulunur. Zarla çevrili organelleri vardır. Hücre organizasyonu bu organeller arasında koordineli olarak yapılır. Protista, mantar, bitki ve hayvanlar âleminde yer alan canlılar ökaryot hücre yapısındadır. Bütün hücrelerde hücre zarı, sitoplazma, DNA, RNA, ribozom ve enzim bulunur. 2. Beslenme Bütün canlılar yaşamlarını sürdürebilmek ve metabolik aktivitelerini devam ettirebilmek için beslenmeye ihtiyaç duyarlar. Beslenme canlıların enerji eldesi ve kütlesel artışı için mutlaka gereklidir. Bütün canlılar su ve mineral madde gibi inorganik besinleri mutlaka dışarıdan hazır olarak alır. Ototrof beslenme: Bu canlılar inorganik maddeleri kullanarak kendi besinlerini kendi üreten canlılardır. Bu canlılara üretici ya da ototrof canlı denir. Örneğin fotosentetikler ışığı kullanırken kemosentetikler oksitlenme enerjisini kullanırlar. Bakteriler, algler, fitoplanktonlar ve bitkiler ototrof beslenir. Heterotrof beslenme: Bu canlılar kendi besinlerini üretemedikleri için besinlerini dış ortamdan hazır alarak beslenirler. Bu canlılara tüketici ya da heterotrof canlı denir. Heterotrof canlılar diğer canlıları besin olarak kullanır. Örneğin; mantarlar, hayvanlar bazı protistler, heterotrof beslenirler. 3. Solunum ve ATP Üretimi Bütün canlılar aldıkları besinleri hücresel solunumla yıkarak metabolik ATP üretirler. Solunum bir canlıda kesintisiz devam etmelidir. Tüm canlıların kullandığı ortak enerji ATP'dir. ATP üretimi ve tüketimi canlılık göstergesidir. Solunum oksijenin varlığında ya da yokluğunda iki şekilde gerçekleşir. Aerob solunum (O 2 'li solunum): Organik besinlerin oksijenli ortamda yıkılarak ATP elde edilmesidir. Enerji üretme olayı mitokondri organelinde gerçekleşir. Oksijenli solunumda besin tam parçalandığından ve elektron enerjisinden yararlanıldığı için üretilen ATP miktarı fazladır. Anaerob solunum (O 'siz solunum): Organik besinlerin oksijensiz ortamda yıkılarak enerji elde edil- 2 mesidir. Besinler laktik asit ve etil alkol gibi organik bileşiklere kadar parçalandığı için ve ETS kullanılmadığından üretilen ATP miktarı azdır. 4. Metabolizma Hücrede meydana gelen anabolik (yapım) ve katabolik (yıkım) tepkimelerinin tamamına metabolizma denir. Anabolizma (özümleme = asimilasyon): Basit moleküllerin birleştirilerek karmaşık moleküller sentezlenmesidir. Bu olayda ATP harcanır. Reaksiyon endergoniktir. Fotosentez, protein sentezi ve yağ sentezi anabolik olaylardır. Katabolizma (yadımlama = disimilasyon): Kompleks moleküllerin daha basit moleküllere parçalanmasıdır. Sindirim, solunum, proteinlerin hidrolizi, katabolik olaylardır. 5. Hareket Hareket üreme, korunma, beslenme veya uygun ortam bulma için yapılır. Bütün canlılarda görülen hareket iki şekildedir (pasif ve aktif hareket). Sünger, mercan gibi bazı canlılarda yer değiştirme görülmez. Bu nedenle pasif hareket görülür. Bitkilerde ve mantarlarda da pasif hareket gözlenir. Örneğin; Kamçısı olmayan bir bakteri deniz dalgasıyla savrularak pasif hareket eder. Bazı tek hücreliler ve hayvanlarda aktif hareket görülür. Amip yalancı ayaklarıyla, öglena kamçısıyla, paramesyum silleriyle, bazı omurgalı ve omurgasızlar iskelet ve kaslarıyla aktif hareket eder. 3

55 CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ VE CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ 1.BÖLÜM 6. Çevresel Uyarılara Tepki Bütün canlılar dışarıdan gelen değişimleri ve uyartıları algılayarak onlara karşı tepki gösterirler. Dışarıdan canlılara fiziksel, kimyasal ve mekaniksel uyarılar gelir. Örneğin öglenanın ışığa doğru hareketi fiziksel tepki, bitki köklerinin gübreye yönelmesi kimyasal tepki, kedinin sese doğru yönelmesi mekaniksel bir tepkidir. Uyarı şiddeti arttıkça tepkinin derecesi de artabilir. 7. Üreme Canlıların nesillerini devam ettirebilmek için kendilerine benzer bireyler meydana getirme olayına üreme denir. Üreme yaşam için değil popülasyonların devamı için gereklidir. Eşeysiz üreme: Tek bir canlının çeşitli yollarla kendisiyle aynı özellikte yeni bireyler oluşturmasıdır. Bölünme, tomurcuklanma, sporla üreme ve vejetatif üreme gibi çeşitleri vardır. Eşeysiz üremeyle oluşan calıların genetik yapıları ata canlı ile aynıdır. Bakterilerin bölünmesi, hidranın tomurcuklanması, eşeysiz üremedir. Ayrıca canlılar yıpranan kısımlarını yeniler. Buna rejenerasyon denir. Rejenerasyon yenilenmeye bağlı üremedir. Eşeyli üreme: Erkek ve dişi üreme hücrelerinin (sperm ve yumurta) birleşmesiyle yeni bir canlının oluşturulmasına eşeyli üreme denir. Eşeyli üremeyle oluşan canlıların genetik yapıları ata canlıdan farklı olur. Böylece tür içi çeşitlilik sağlanmış olur. Eşeyli üremenin temeli mayoz bölünme ve döllenmedir. Mayoz bölünme ile gametler oluşur. Döllenme ile gametler birleşir. Oluşan canlı ata bireyden daha dirençli olabilir. 8. Boşaltım Hücrelerde metabolik faaliyetler sonucunda meydana gelen atıkların ya da beslenme ile alınan bazı gereksiz zararlı madde ve yan ürünlerin dışarı atılmasına boşaltım denir. Canlılar boşaltım yaparak kararlı bir iç denge (homeostasi) sağlamış olur. 9. Büyüme Canlılar dışardan aldıkları besinleri yapılarına katarak hacimsel ve kütlesel artış sağlayarak büyürler. Bitkilerde meristem dokunun varlığı sayesinde sınırsız büyüme görülür. Hayvanlarda ise bölünen dokuların zamanla bölünme özelliklerini yitirmesiyle sınırlı bir büyüme görülür. 10. Kimyasal Yapı Bütün canlı hücrelerin yapısında kimyasal maddeler bulunur. Bu kimyasal maddelere örnek DNA, RNA, su, karbonhidratlar, proteinler ve yağlar verilir. Bütün canlılarda protein sentezi evrenseldir. Ayrıca canlılarda DNA ve RNA bulunduğu için mutasyona uğrayabilir. 11. Homeostasi (İç denge) Sağlıklı her hücrenin kendine ait kararlı bir iç dengesi vardır. Bu denge asidik ve bazik karakterli çeşitli kimyasallarla sağlanır. Homeostasinin korunmasında sinir sistemi ve endokrin sistem önemlidir. CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ Canlılar yaşamlarını sürdürmek için organik ve inorganik maddelere ihtiyaç duyar. Hayatsal fonksiyonlar bir organizmayı meydana getiren kimyasal maddelerin belirli bir düzen içinde bir araya gelmesiyle oluşur. Atomlar elementleri, elementler ise organik ve inorganik bileşikleri meydan getirir. Organik bileşikler sadece hücre içerisinde sentezlenirken, inorganik maddelerin kaynağı tabiattır. Canlıların Temel Bileşenleri Canlılardaki inorganik bileşikler Su Mineral Asit Baz Tuzlar A. İnorganik Bileşikler Canlılardaki organik bileşikler Karbonhidratlar Lipitler (Yağlar) Proteinler Vitaminler ATP (Adenozintrifosfat) Enzimler Nükleik asitler Canlı vücudunda sentezlenemez. Bu besinleri canlılar dışarıdan hazır olarak alır. Kökeni tabiattır. Organizmada hem yapısal olarak hem de düzenleyici olarak görev yapar. Yapısında C, H ve O elementlerinin en az birini taşımayan elementlerdir. Su: İki hidrojen bir oksijen atomunun birleşmesiyle oluşur. Canlılar için yaşam sıvısıdır. Canlı yapısının büyük bir kısmını su oluşturur. İnsan vücudunun %74'ü sudur. Su canlıların temel bileşenidir. Su her canlıda farklı miktarda bulunur. Su bitkilerinde su miktarı %98'e kadar yükselirken, tohumlarda bu oran %15 kadardır. Su sindirim kanalında kimyasal sindirimi kolaylaştırır. Enzimlerin çalışması için su mutlaka şarttır. Terlemeyle dışarı atılarak vücut ısısını ayarlar. Metabolizma sonucu oluşan zararlı artıkların seyreltilmesinde ve atılmasında rol oynar. Kararlı bir madde olduğundan kimyasal reaksiyonlarda iyonlaşmaz. Bu nedenle hücrenin ph'sini korur. İyi bir çözücü olduğundan besinlerin kanda çözünerek dokulara ulaşmasını kolaylaştırır. Buharlaşma ısısı yüksek olduğundan ani sıcaklık değişmelerinde gaz hâline geçerek 4

56 1.BÖLÜM CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ VE CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ vücudun korunmasını sağlar. Adhezyon kuvveti ile yüzeye, kohezyon kuvveti ile birbirine tutunarak bitkilerde suda çözünmüş maddelerin taşınmasını kolaylaştırır. Mineraller: Doğal olarak oluşur. Bir parçası bütün özelliklerini taşır. Katı hâlde olup nadiren sıvıdır. Hücredeki metabolik faaliyetlerin sürdürülebilmesi için minerallere ihtiyaç vardır. Organizmada mutlaka bulunmak zorundadır. İnsan vücudu mineralleri sentezleyemez bu nedenle dışarıdan alır. Minerallerin kaynağı doğadır. Mineraller enzimlerin kofaktör kısmını oluşturduğu için vücutta düzenleyicidir. Aynı zamanda yapıcı ve onarıcı özelliği de vardır. Canlı vücudunda organik besinlere bağlı bulunabildiği gibi kanda çözünmüş hâlde de bulunabilir. Mineraller, enzim ve hormon gibi moleküllerin yapısında bulunur. Kanın pıhtılaşmasında görevlidir. Kemik ve dişlerin yapısına katılır. Nükleik asit ve ATP'nin yapısına katılır. Kan ve kasların yapısında bulunur. Hücre zarının geçirgenliğinde önemlidir. Mineraller sindirilemez ve enerji vermezler. Hücre zarından hemen geçerek kana karışırlar. Mineral eksikliğinde enzimler düzenli çalışamaz ve hastalıklar ortaya çıkar. Kalsiyum (Ca) ve Fosfor (P): Vücudumuzda en fazla bulunan minerallerdir. Kalsiyum ve fosfor kemik ve dişlerin sağlığı için önemlidir. Kemik ve dişlere sertlik verir. %99'u kemik ve dişlerde bulunur. Kalsiyum kasların kasılmasında, kanın pıhtılaşmasında ve bazı enzimlerin çalışmasında görevlidir. Çocuklarda kalsiyum eksikliğine bağlı raşitizm denilen hastalık ortaya çıkar. Yetişkenlerde ise vücudun fazla kalsiyum kaybetmesi sonucunda osteomalazi denilen kemik erimesi oluşur. Ayrıca fosfor DNA, RNA, ATP, fosfolipit, kreatin-fosfatın yapısına katılır. Sodyum (Na) ve Potasyum (K): Fazlalığında damar sertliği ve tansiyon, azlığında ise kas güçsüzlüğü ve solunum yetmezliği görülür. Sodyum daha çok vücut sıvılarında ve dokularda osmotik basınç oluşturarak su tutulmasında görev alır. Potasyum ise fazla suyun böbreklerden atılmasında görevlidir. Na ve K sinir hücrelerinde impuls iletiminde ayrıca kasların kasılmasında büyük öneme sahiptir. Ayrıca bu mineraller hücre içi ve hücre dışı sıvıların asit-baz dengesini sağlamada görevlidir. Potasyum kalbin çalışma ritmini düzenler. Demir (Fe): Bağışıklık sistemini güçlendirir. Demirin fazlası zehirleyicidir. Vücudumuzda toplam 6 gr kadar demir vardır. Fe vücudumuzda hemoglobin ve miyoglobinin yapısında bulunur ve oksijen taşınmasını sağlar. Demirin diğer kısmı da dalak, karaciğer ve kırmızı kemik iliğinde kan yapımı için depolanır. Demir bitkilerde klorofilin sentezinde görevlidir. İyot (I): Süt ve süt ürünleri iyot bakımından zengindir. Tiroid bezinden salgılanan tiroksin hormonunun yapısında iyot vardır. İyot en fazla tiroid bezinde bulunur. Vücuda yeterince iyot alınmazsa tiroksin az salgılanır. Buna bağlı olarak basit guatr oluşur. Bakır (Cu) ve Çinko (Zn): Vücudu yeniler, kemik yapımını hızlandırır. Akyuvarların oluşumuna katkıda bulunur. Enzimlerin çalışmasını sağlar. Kanda eşik değerin üzerinde bulunursa inhibitör etkisi yapar. Çinko prostat bezinin fonksiyonunu düzenler. Bağışıklık sistemini destekler ve yaraların iyileşmesini sağlar. Bakır vücut dokusunu yeniler. Enerji üretiminde görevlidir. Alyuvarların oluşumuna katkıda bulunur. Magnezyum (Mg): Kemiklerin yapısına katılır. Bu nedenle büyüme, üreme ve iskelet gelişimini destekler. Magnezyum sinir sisteminin duyarlılığını azaltır. Antistres mineralidir. Kandaki şekerin enerjiye dönüşmesinde görevlidir. Ayrıca cildi ve saçı güzelleştirir. Astım ve alerjik nezleyi hafifletir. Kaslarda kramp oluşumunu engeller. Magnezyum kalp, böbrek ve beyin fonksiyonlarının yerine gelmesinde görevlidir. Klorofilin yapısında bulunur. Özellikle yeşil yapraklı bitkilerde yaygındır. Krom (Cr): Glikoz metabolizmasında görevlidir. İnsülin hormonunun glikozu hücrelere geçirmesini sağlar. Flor (F): Diş sağlığı bakımından önemlidir. Eksikliği dişlerin çürümesine, fazlalığı dişlerin sararmasına yol açar. Asitler: Suda çözündüklerinde hidrojen (H + ) iyonu veren bütün bileşiklere asit denir. Tatları ekşidir. Turnusol kâğıdını kırmızıya çevirirler. Yapılarında karbon (C) atomu içeren asitler organiktir. Örneğin pirüvik asit, laktik asit, sitrik asit gibi. Yapısında karbon atomu içermeyen asitler ise inorganiktir. Örneğin hidroklorikasit (HCI) gibi. Bazlar: Suda çözündüklerinde hidroksil (OH - ) iyonu veren bütün bileşiklere baz denir. Tatları acıdır. Turnusol kâğıdını maviye çevirirler. Organik bazların yapısında C ve N bulunur. Örneğin; metilamin (CH 3 NH 2 ) organik bazdır. Sodyum hidroksit (NaOH) ve potasyum hidroksit ise (KOH) inorganik bazdır. 5

57 CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ VE CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ 1.BÖLÜM Asitlik artar Limon suyu (2.3) Mide asidi ( ) Sirke Kahve Domates suyu Yağmur suyu Kan ( ) Tükrük Saf su Ekmek İnek sütü (6.6) Bazlık artar Kabartma Amonyak tozu Sabun Deterjanlar Deniz suyu (7.8-8.) Tuzlar: Asitler ve bazlar bir araya geldiğinde, asidin H + iyonu ile bazın OH - iyonu birleşir. Bu birleşme sırasında bir molekül su açığa çıkar ve tuz meydana gelir. NaOH + HCI NaCl + H 2 O Baz Asit Tuz Hücrede ve hücreler arası sıvıda çeşitli tuzlar bulunur. Bunlardan en önemlileri Na, K ve Ca tuzlarıdır. Tuzlar hücrede asit - baz dengesinin korunmasında ve osmotik basıncın ayarlanmasında önemlidir. B. Organik Bileşikler Canlının kendi vücudunda sentezlenen bileşikleridir. Tamamında C, H ve O elementleri bulunur. Organik moleküllerin canlıda yapıya katılma, enerji sağlama ve düzenleme gibi üç temel görevi vardır. Karbonhidratlar, protein ve yağlar karaciğerde birbirine dönüşebilir. Örnek Protein, yağ ve polisakkaritlerdir. Açlık hâlindeyken, enerji vermede organik bileşiklerin kullanım sırası; Karbonhidrat Yağ Protein Depolanan besin miktarı (kg) Karbonhidrat 1 2 Yağ Protein Açlık haftaları Organizmada besinler yapıya katılma miktarı bakımından sırasıyla; Protein > Yağ > Karbonhidrat 1. Karbonhidratlar (Şekerler) Karbon (C), hidrojen (H) ve oksijen (O) elementlerinden meydana gelir. Genel formülleri C n H 2n O n 'dir. Karbonhidratların asıl görevi hücrede enerji hammaddesi olarak kullanılmasıdır. Bu nedenle bütün canlılarda evrenseldir. Hücre zarının yapısında, hücre çeperinin yapısında, ATP, DNA ve RNA'nın yapısında bulunur. Ayrıca protein ve yağlara bağlanabilir veya serbest bulunabilir. Karbonhidratlar içerdiği şeker sayısına göre üçe ayrılır. Karbonhidratların tümü vücutta enerji verici olarak kullanılmazlar. Monosakkaritler Pentozlar Heksozlar Karbonhidratlar Disakkaritler Maltoz Sükroz Laktoz Karbonhidratların monomerleri birbirine ile glikozit bağı ile bağlanır. NOT Polisakkaritler Nişasta Glikojen Selüloz Kitin NOT a. Monosakkaritler: Basit şekerlerdir. Hidrolizle kendinden daha küçük şekerlere ayrılmaz. Hücre zarından doğrudan geçerek kana emilir. Hücresel solunumda enerji verici olarak ilk önce tercih edilir. Suda çözünerek osmotik basınç oluştururlar. Monosakkaritler içerdikleri karbon sayısına göre ayrılır. Pentozlar: Beş karbonlu (5C) şekerlerdir. Yönetici moleküllerin ve ATP'nin ayrıca NAD ve FAD gibi koenzimlerin yapısına katılırlar. Enerji verici olarak kullanılmazlar. DNA'da deoksiriboz, ATP, RNA, NAD ve FAD'da ise riboz şekeri bulunur. Heksozlar: Altı karbonlu (6C) şekerlerdir. Bu şekerler birbirinin izomeridir. Yani kapalı formülleri aynı açık formülleri farklıdır. Heksozlar izomer oldukları için hayvanların karaciğerinde birbirine dönüşebilir, yapıya katılabilir, enerji verebilir aynı zamanda polimerleşebilirler. Glikoz: Üzüm şekeridir. Memelilerde kan şekeri olarak da ölçülür. Solunumda enerji verici olarak temel yakıttır. Vücuda alınan glikozun %20 kadarı ilk olarak beyine gider. Bitkisel kökenli bir şekerdir. Diğer monosakkaritler kana geçişleri sırasında glikoza dönüşürler. Hücrede osmotik basıncı oluşturur. Benedict ve fehling çözeltisi ile kiremit kırmızı renk verir. Fruktoz: Meyve şekeridir. En tatlı şeker fruktozdur. Bitkisel kökenlidir. Balın içerisinde %90 fruktoz, %10 glikoz bulunur. 6

58 1.BÖLÜM CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ VE CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ Galaktoz: Süt şekeridir. Hayvansal kökenlidir. Monosakkaritlerin hücre zarından difüzyon kolaylığı galaktoz > glikoz > fruktoz şeklindedir. NOT b. Disakkaritler: İki molekül monosakkaritin bir glikozit bağıyla birleşmesi sonucunda oluşan şekerlerdir. Birleşme sırasında glikozit bağından bir molekül su açığa çıkar. Suda çözünürler. Sindirilmeden kana geçemezler. Disakkaritler dehidrasyon tepkimesiyle oluşur. Monomerler arasında bir glikozit bağı kurulduğu için bu olaya glikozitleşme denir. Disakkaritlerin tekrar yapı birimine dönüşmesi de hidroliz reaksiyonları ile olur. Dehidrasyon Glikoz + Glikoz Maltoz + H O Hidroliz 2 (Arpa Şekeri) Selüloz: Bitkilerde ve alglerde hücre çeperinin yapısına katılan yapısal polisakkarittir. Selülozu oluşturan glikoz zinciri dallanma göstermeden düz zincirler hâlinde uzanır. Glikoz moleküllerinin birbirine ters dönerek bağlanmasıyla oluşur. Suda çözünmez. Otçullar selülozu işkembe ve bağırsaklarında yaşayan selüloz sindirici bakteriler yardımıyla sindirir. Kitin: Omurgasız hayvanların dış iskeletinde ve mantarların hücre çeperinde bulunur. Suda çözünmez. Monomerlerinin yapısında azot vardır (Glikozamin). Yapısal olarak selüloza benzer. Böceklerin dış yüzeyini örterek desteklik yaptığı için yapısal özelliktedir. Heparin kanın pıhtılaşmasını önleyen daha karmaşık yapılı bir polisakkarittir. NOT Dehidrasyon Glikoz + Galaktoz Laktoz + H O Hidroliz 2 (Süt Şekeri) Dehidrasyon Glikoz + Fruktoz Sükroz + H O Hidroliz 2 (Çay Şekeri) Maltoz disakkariti bitkisel kökenli olup arpa tohumunda, laktoz disakkariti hayvansal kökenli olup süt salgısında, sükroz (sakkaroz) disakkariti bitkisel kökenli olup şeker pancarı ve şeker kamışında bulunur. Bu şekerler birbirinin izomeridir. c. Polisakkaritler: Dehidrasyon tepkimesi ile oluşur. Temel yapı birimi glikozdur. Çok sayıda glikozun bir araya gelerek oluşturduğu kompleks yapılı şekerlerdir. Polisakkaritlerin sentezinde (n - 1) tane glikozit bağı kurulduğu için (n - 1) mol H 2 O açığa çıkar. Sindirilmeden kana geçemez. Hücrede hem deposal hem de yapısal olarak bulunur. Polisakkaritlerin birbirinden farklı olmasının temel nedeni glikozların farklı bağlanmasından kaynaklanır. n(glukoz) nişasta + (n - 1) H O 2 n(glukoz) glikojen + (n - 1) H 2 O n(glukoz) selüloz + (n - 1) H O 2 Nişasta: Bitkilerde fotosentezle oluşan çok sayıda glikoz molekülünün dehidrasyonu ile oluşan deposal bir polisakkarittir. Fotosentez sonrası üretilen glikozlar bitkide nişasta şeklinde lökoplastlarda depo edilir. Suda çözünmez. İyot (lügol) çözeltisi ile mavi - mor renk oluşturur. Glikojen: Hayvan hücrelerinde, mantarlarda ve bakterilerde deposaldır. Suda çözünür. Iyot çözeltisi ile kahverengi renk oluşturur. İnsanlarda kas ve karaciğerde bol miktarda bulunur. 2. Yağlar (Lipitler) Yapısında C, H ve O elementlerini bulundurur. Bazılarının yapısında N ve P de bulunur. Canlıların yapısına katılmakla beraber hücrede yüksek enerjili besin kaynağıdır. Yapısında karbon ve hidrojen atomu fazla oksijen oranı azdır. Bu nedenle diğer besinlere oranla daha fazla enerji verir. Hücrede yüksek enerjili besin kaynağı olarak kullanılır. Buna rağmen yanmaları için çok oksijen gerekir. Hidrolizleri ve emilimleri zor olduğundan hücrede ikinci sırada enerji verici olarak kullanılır. Monomerleri yağ asidi ve gliseroldür. Monomerleri birbirleriyle ester bağıyla bağlanırlar. Yapılarındaki hidrojen miktarı fazla olduğu için solunumda kullanıldıklarında daha fazla miktarda su açığa çıkar. Yağlar hafif moleküller oldukları için göçmen kuşlar ve kış uykusuna yatan canlılar tarafından depo edilir. Deri altında birikerek ısı izolasyonu sağlar. Organların etrafını sararak organları dış etkilerden korur. Yağda eriyen (A,D,E,K) vitaminlerin emilimini kolaylaştırır. Karbonhidrat ve proteinlerin fazlası vücutta yağ olarak depo edilir. Yağların gruplandırılması: Yağ molekülünün çeşitliliğini yağ asidi çeşidi belirler. Çünkü gliserol molekülü, tüm yağ çeşitlerinde aynıdır. Hayvanlar, bitkiler ve mikroorganizmalardan 100'den fazla yağ asidi çeşidi elde edilmiştir. Gliserol: Gliserol bir alkoldür. Bu moleküle aynı zamanda gliserin de denir. Gliserole bağlanan yağ asitlerinin çeşidine göre çeşitli yağ molekülleri elde edilir. Gliserole hücre zarında fosfat ve glikozda bağlanır. Yağ asidi: Doğadaki yağ asitlerinin farklı olmasına bağlı yağlar da çok çeşitli yapıdadır. Yağ asitlerinin karbonları (C) arasında çift bağ varsa bunlara doymamış yağ asitleri denir. Bu yağlar bitkisel kökenlidir. Oda sıcak- 7

59 CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ VE CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ 1.BÖLÜM lığında sıvıdır. Örneğin; pamuk yağı, zeytin yağı, oleik asit, linoleikasit gibi. Yağ asitlerinin karbonları arasında tek bağ varsa bunlara doymuş yağ asitleri denir. Bu yağlar hayvansal kökenlidir. Oda sıcaklığında katıdır. Örneğin; kuyruk yağı, tereyağ, bütirik asit ve palmitik asit gibi. İnsan vücudu bazı yağları sentezleyemeyip dışarıdan alır. Dışarıdan zorunlu olarak aldığımız bu yağlara temel (esansiyel) yağlar denir. a. Nötral yağlar (Trigliseritler): Doğada ve vücudumuzda en fazla bulunan yağlardır. Önemli bir depo maddesidir. 3 yağ asidi ve bir gliserolün birleşmesi sonucunda oluşur. Nötral yağların (trigliserit) sentezi dehidrasyon esaslı olduğundan üç ester bağıyla bağlanır ve üç molekül su açığa çıkar. Bu olaya esterleşme denir. 3 Yağ asidi + Gliserin Nötral yağ + 3 H 2 O Nötral yağlar sentezlenirken, gliserolün üç alkol grubuna da yağ asitleri bağlanır. Bu yağ asitleri aynı olabileceği gibi farklı da olabilirler. Nötral yağlar bitki ve hayvanlarda deposaldır. Doymuş ve doymamış yağlar bu gruptandır. b. Fosfolipitler: Hücre zarının yapısında bulunur. Polar yağlardır. Yapısında 2 tane yağ asidi, bir gliserol ayrıca fosforik asit bulunur. c. Glikolipitler: Bu grupta yer alan lipitler hücre zarında bulunur. Yapısında lipit ve karbonhidrat bulundurur. Yağ olarak yağ asidi bulundurur. Karbonhidrat olarak da glikoz yer alır. Ayrıca hücre zarında bulunan yağlar proteinlerle beraber lipoprotein yapısını oluşturur. sınıflandırılmasında kullanılır. Proteinler üçüncü sırada enerji verici olarak kullanılır. Vücutta hem yapısal hem de işlevsel olarak bulunur. Yapısal olanları kas, kemik ve kıkırdağın yapısında işlevsel olanları ise enzimlerin ve hormonların yapısında bulunur. Proteinler büyüme ve gelişmede önemlidir. Eksikliğinde zekâ geriliği, yaraların geç onarımı, bağışıklık sisteminde zayıflama, alyuvar yapımında aksama, ayrıca kas kaybı görülür. Kan proteinlerinin azalmasına bağlı kanın osmotik basıncı düşer ve dokularda su birikmesine bağlı ödem meydana gelir. Hayvansal proteinler bitkisel proteinlerden daha fazla amino asit içerir. NOT Proteinlerin monomerleri amino asitlerdir. Doğada bulunan amino asitlerin birbirinden farklı olmasını radikal grup sağlar. Amino asitler amfoter yapıdadır. Yapısındaki karboksil grubu (COOH) asit, amino grubu (NH 2 ) ise bazdır. Protein sentezi sırasında bir çok amino asit bir araya gelip peptit bağlarıyla bağlanır. Peptitleşme sırasında (n - 1) mol peptit bağı oluşur ve (n - 1) mol H 2 O açığa çıkar. Protein sentezinde amino asitler, birinci amino asitin karboksil grubu ve diğer amino asitin amino grubuyla birleşerek polipeptit zincirini oluşturur. H R O d. Steroidler: Daha çok hayvansal hücrelerde bulunur. D vitamini ve eşey hormonları steroiddir. Ayrıca böbrek üstü bezinin kabuk kısmından salgılanan aldosteron, safra tuzları ve kolestrol steroid yapılıdır. Kolestrol hayvansal hücrelerde hücre zarının yapısına katılır. Kolestrol hücre zarının yapısına katılarak hücreye sağlamlık verir. Fakat hücre zarında birikimi arttıkça hücre zarının akışkanlık kabiliyeti azalır. Bu nedenle hücre zarından madde geçişi azalır. Ayrıca kolestrol damarlarda birikerek damar sertliğine yol açar. e. Karotenoidler: Bitkilerde kloroplastta klorofille beraber bulunur. Karoten, ksantofil ve likopen gibi renk maddesi olarak bulunur. 3. Proteinler Yapısında C, H, O ve N bulunur. Bazı proteinler S ve P elementlerini de içerir. Canlıların vücudunda yapısal olarak en fazla bulunur. Proteinler DNA kontrolünde sentezlendiğinden canlıya özeldir. Bu nedenle canlıların H N C C Amino grubu H OH Karboksil grubu R Radikal (değişken) grup Amino asit Genel Formülü Amino asitler depo edilemezler. Fazlası karaciğerde yağ ve proteine dönüştürülür. Bir kısmının da karaciğerde amin grubu ayrılarak (deaminasyon) sitrik asit döngüsüne katılır ve enerji eldesinde kullanılır. Daha sonra amin grubu ornitin devrinde NH 3, üre ve ürik asite dönüşerek böbreklerden dışarı atılır. İki amino asitin birleşmesiyle dipeptit, üç amino asitin birleşmesiyle tripeptit, çok sayıda amino asitin birleşmesiyle polipeplit oluşur. NOT NOT 8

60 1.BÖLÜM CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ VE CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ Proteinlerin birbirinden farklı olma nedeni amino asitlerin çeşidi, sayısı ve dizilişleridir. İnsan vücudu 8 tane amino asiti sentezleyemez ve dışarıdan alır. Zorunlu olarak bitkisel ve hayvansal kaynaklardan elde ettiğimiz bu amino asitlere temel (esansiyel) amino asit denir. Isıtma, yüksek basınç ve asit gibi etkenler proteinlerin doğal yapısını bozarak denatüre eder. Denatüre olan bir proteinin zincir yapısı bozulduğu için faaliyetini yerine getiremez. Eğer denatürasyonun etkisi hafif ise normal şartlarda tekrar eski haline dönebilir. Bu dönüşüme renatürasyon denir. Proteinlerin görevleri: a. Yapısal fonksiyonu: Hücrenin iskeletini oluşturan mikrotübül ve filamentler, saçlarımızda keratin proteini, kaslarımızdaki aktin ve miyozin iplikleri yapısal proteindir. Proteinler büyüme ve gelişmede etkilidir. Hücre zarının yapısına katılırlar. b. Enzim fonksiyonu: Enzimin asıl kısmı olan apoenzim ve basit enzimler proteinlerden oluşur. Canlılarda meydana gelen bütün metabolik olaylar enzim yapılı proteinlerce gerçekleştirilir. c. Hormon fonksiyonu: Hormonlar vücudumuzda denetleyici ve düzenleyici görevdedir. Ayrıca organlar arasındaki uyum ve koordinasyonu sağlar. Kan yoluyla taşınır. d. Savunma fonksiyonu: Vücudumuza giren yabancı antijenleri, plazma hücrelerinin salgıladığı protein yapıdaki antikorlar çöktürerek etkisiz hâle getirir. e. Tanıma ve taşıma fonksiyonu: Hücre zarında bulunan proteinler sensör özelliğinde olup hücreye gelen maddeleri tanır. Ayrıca hücre zarında bulunan proteinler arasındaki porlarda ise taşıyıcı proteinler bulunur. Bu proteinler ise besinleri sitoplazmaya taşır. Alyuvarlardaki küresel bir protein olan hemoglobin O 2 ve CO 2 taşır. 4. Vitaminler Hücre metabolizmasında gerekli organik düzenleyicilerdir. Vücutta direnç artırır. Bağışıklık sistemini güçlendirir. C, H ve O'den oluşur. Vitaminler, monomer yapıdadır fakat polimerleşmez. Vitaminler sindirilmezler, enerji vermezler ve doğrudan kana emilirler. Koenzimlerin yapısına katıldıklarından vücutta düzenleyicidirler. Bir vitaminin eksikliğini diğeri gideremez. Bitkiler ve diğer üreticiler ihtiyaç duyduğu bütün vitaminleri sentezleyebilir. Fakat insanlar vitaminleri sentezleyemez ancak dönüştürürler. Örnek Vitaminlerin az olması ya da fazla olması metabolik aksaklıkları oluşturur. Fazla alındıklarında hipovitaminosis denen vitamin zehirlenmesi ortaya çıkar. Özellikle ısı, ışık ve ağır metaller vitaminlerin yapısını bozar. Vitaminler yapıya katılamazlar. Vitaminler büyümenin oluşmasında, sinir ve sindirim sisteminin düzenli çalışmasında bağışıklık sisteminin düzenli olmasında önemlidir. Yağda eriyen vitaminler: Bu vitaminler (A, D, E, K) karaciğerde ve yağ depolarında birikir. Depolanabildiği için vücutta eksikliği hemen hissedilmez. Suda eriyen vitaminler: Bu vitaminlerin (B ve C) fazlası depo edilmez. Suda çözündüğü için fazlası idrarla böbreklerden dışarı atılır. Yağda Çözünenler Vitamin Ana Besinsel Kaynak A vitamini (Retinol) D vitamini E vitamini (Tokoferol) Vitamin K (Fillokinon) Enerji verici Yağ Protein Koyu yeşil ve turuncu sebze ve meyvelerde karaciğer, tereyağı, süt ve süt ürünleri Süt ürünleri, yumurta sarısı aynı zamanda insan derisi tarafından yardımcı güneşte sentezlenir. Bitki yağları, fıstık, tohumlar, yumurta, karaciğer, böbrek, et Karbonhidratlar Vücuttaki bazı temel işlevleri Görme pigmentleri bileşeni, epitel doku sağlığı için gerekli, antioksidan, hücre zarı lipitlerinin korunması Kalsiyum ve fosforun emilim ve kullanımına olanak sağlamak; kemik büyümesini hızlandırmak Antioksidan, hücre zarı lipitlerini koruma, üreme organlarının çalışması Yeşil bitkiler, Kan pıhtılaşmasında önemli çay ayrıca kolon bakterileri tarafından da sentezlenir. Görevlerine Göre Besinler Düzenleyici Protein Yağ Su Mineraller Vitamin Eksikliği ya da fazlalığındaki belirtiler Kuru, kabuklanan deri, baş ağrısı, huzursuzluk, kusma, saç dökülmesi, bulanık görme, gece körlüğü, büyümede gerilik Çocuklarda kemik bozulmaları (raşitizm), erişkinlerde kemik yumuşaması, beyin, kalp damar ve böbrek hasarı Kısırlık, erken ve ölü doğum, kas zayıflaması, kalp damar hastalığı Pıhtılaşma sorunları, karaciğer hasarı ve anemi Yapıcı-onarıcı Su Mineraller Proteinler Karbonhidratlar Yağlar Havuçtan alınan karoten yapılı provitamin A karaciğerde A vitaminine, steroit yapılı provitamin D ise deride D vitaminine dönüşür. 9

61 KPSS ÖABT 2019 SINIF ÖĞRETMENLİĞİ KONU ANLATIMLI VİDEO DESTEKLİ TÜRK DİLİ CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI ÇOCUK EDEBİYATI pegemkampüs Video dersler ücretsiz olarak cebinizde Lütfen detaylı bilgi için ön sözü okuyunuz soruda SORU

62 Komisyon ÖABT Sınıf Öğretmenliği Türk Dili - Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı - Çocuk Edebiyatı ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 6. Baskı: 2019, Ankara Proje-Yayın Yönetmeni: Pelin Özdemir Dizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

63 ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen Adayları, ÖABT Sınıf Öğretmenliği kapsamına giren Türk Dili-Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı-Çocuk Edebiyatı dersi konu anlatımlı kitap hâlinde düzenlenmiştir. "Sınıf Öğretmenliği Türk Dili-Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı-Çocuk Edebiyatı" adlı yayınımız Kamu Personel Seçme Sınavı (KPSS) Sınıf Öğretmenliği Alan Bilgisi Dersi Türk Dili-Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı-Çocuk Edebiyatı bölümündeki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir. Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla da önemli konulara dikkat çekilmiştir. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi, adresine e-posta yoluyla ya da numarasına WhatsApp üzerinden ileterek bizimle paylaşabilirsiniz. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle... Başarılar... QR kodlar ile ilgili bilgiler bir sonraki sayfada yer almaktadır.

65 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM: ESKİ TÜRK DİLİ I. Dillerin Sınıflandırılması ve Türkçenin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri1 A. Yapı Bakımından Dünya Dilleri...1 B. Köken Bakımından Dünya Dilleri...3 C. Altay Dilleri Teorisi...3 D. Türk Dilinin Tarihî Dönemleri...4 Çözümlü Test 11 Çözümler BÖLÜM: YENİ TÜRK DİLİ I. Ses Bilgisi (Fonetik) 15 A. Ünlüler (Vokaller)...15 B. Ünsüzler (Konsonant)...16 C. Türkçenin Ses Özellikleri...19 D. Seslerin Birleşmesi...19 E. Ses Olayları...21 Çözümlü Test 27 Çözümler 30 II. Biçim Bilgisi (Morfoloji) 32 A. Kök ve Özellikleri...32 B. Ekler ve Özellikleri...33 C. Yapıları Bakımından Kelimeler...37 Çözümlü Test 39 Çözümler 42 III. Fiiller 44 A. Anlamına Göre Fiiller...44 B. Fiillerin Çekimlenmesi...44 C. Ek Fiil...44 D. Yapısına Göre Fiiller...46 E. Fiilimsiler...47 F. Fiillerde Çatı...49 Çözümlü Test 54 Çözümler 57 IV. İsimler 59 A. Varlıklara Verilişine Göre İsimler...59 B. Varlıkların Niteliklerine Göre İsimler...59 C. Varlıkların Niceliklerine (Sayılarına) Göre İsimler...60 D. Yapısına Göre İsimler...60 E. İsimlerin Çekimlenmesi...60 F. İsim Tamlaması...60 Çözümlü Test 64 Çözümler 67 V. Yardımcı Sözcük Türleri 69 A. Zamirler (Adıllar)...69 B. Sıfatlar...71 C. Zarflar...73 D. Yardımcı Sözcük Türleriyle İlgili Uyarılar Çözümlü Test 75 Çözümler 78 VI. Görevli Sözcükler 79 A. Edatlar...79 B. Bağlaçlar...80 C. Ünlemler...80 Çözümlü Test 82 Çözümler 85 VII. Söz Öbekleri 86 A. Tekrar Grupları (İkilemeler)...86 B. Bağlama Grupları...86 C. Sıfat Tamlaması Grupları...86 D. İsim Tamlaması ve İyelik Grubu...86 E. Birleşik İsim Grupları...87 F. Birleşik Fiil Grupları...87 G. Unvan Grupları...87 H. Ünlem Grupları...87 I. Sayı Grupları...87 J. Edat Grupları...87 K. Fiilimsi Grupları...87 L. İsnat Grupları...88 M. Kısaltma Grupları...88 N. İlgi Grubu (Genitif Grubu)...88 O. Yönelme Grubu (Datif Grubu)...88 P. Bulunma Grubu (Lokatif Grubu)...88 R. Ayrılma Grubu (Ablatif Grubu)...88 S. Vasıta Grubu...88 Çözümlü Test 90 Çözümler 92 VIII. Cümle Ögeleri 94 A. Yüklem...94 B. Özne...95 C. Yardımcı Ögeler (Tümleçler)...95 v

66 IX. Cümle Türleri...98 A. Yüklemin Yerine Göre Cümleler...98 B. Yüklemin Türüne Göre Cümleler...98 C. Anlamına Göre Cümleler...99 D. Yapısına Göre Cümleler...99 Çözümlü Test Çözümler Karma Test - I Çözümler Karma Test - II Çözümler Karma Test - III Çözümler Karma Test - IV Çözümler X. Metin Bilgisi Yazılı Anlatım Türleri A. Öğretici Metinler B. Sanatsal Metinler Anlatmaya Dayalı Edebî Türler Göstermeye Dayalı Edebî Metinler Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı I. Cumhuriyet Dönemi'nde Şiir A. Millî Edebiyat Akımına Bağlı Şiir B. Beş Hececiler C. Saf (Öz) Şiir Anlayışı D. Yedi Meşaleciler E. Toplumcu Gerçekçi Şiir F. Garip (I. Yeni) G. Garip Dışında Yeniliği Sürdüren Şairler (Bağımsızlar) H. Maviciler I. Hisarcılar J. İkinci Yeni K Arası Toplumcu Gerçekçi Şiir L. Yeni İslamcı Şiir M Sonrası Şiir II. Cumhuriyet Dönemi Roman-Hikâye (Anlatmaya Bağlı Metinler) A. Bireyin İç Dünyasına Yönelen Roman-Hikâye B. Bağımsızlar C. Toplumcu Gerçekçi Roman - Hikâye D. Postmodern (Soyut/Modernizmi Esas Alan) Roman - Hikâye E. Yeni Gelenekçi Roman F. Cumhuriyet Dönemi'ndeki Bazı Eserler III. Cumhuriyet Dönemi Öğretici Metinler IV. Cumhuriyet Dönemi'nde Tiyatro Çözümlü Test - I Çözümler Çözümlü Test - II Çözümler Çözümlü Test - III Çözümler Karma Test - I Çözümler Karma Test - II Çözümler Karma Test - III Çözümler BÖLÜM: ÇOCUK EDEBİYATI A. Çocuk ve Çocuğun Gelişim Özellikleri B. Gelişimin Temel İlkeleri C. Çocuğun Gelişim Özellikleri D. Çocuk Edebiyatının Tanımı E. Çocuk Edebiyatının Niteliği F. Çocuk Edebiyatının Hedefleri G. Çocuk Edebiyatının Önemi H. Çocuk Yayınlarında Bulunması Gereken Özellikler I. Batı Ülkelerinde Çocuk Edebiyatının Tarihî Gelişimi İ. Türkiye'de Çocuk Edebiyatının Gelişimi J. Çocuk Edebiyatının Kaynakları Çözümlü Test - I Çözümler Çözümlü Test - II Çözümler Kaynaklar vi

67 ESKİ TÜRK DİLİ 1.BÖLÜM I. DİLLERİN SINIFLANDIRILMASI VE TÜRKÇENİN DÜNYA DİLLERİ ARASINDAKİ YERİ Dil; en geniş tanımıyla duyguları, düşünceleri, güdüleri doğrudan ya da dolaylı olarak aktaran araçtır. İnsan dilleri; en gelişmiş bildirişim dizgesidir ve bu dizge, çeşitli şekil ve anlam unsurlarından oluşan, sistemli bir yapıdır. Dil, canlı bir varlıktır. Tüm diller, tarihî akışları içerisinde çeşitli değişikliklere uğramıştır. Bir dilin değişmesi kendi ses ve şekil unsurları içinde olmuştur. Dil; eski çağlardan beri çeşitli araştırmalara konu olmuş ve bunun sonucu olarak yapı, köken olarak bazı sınıflandırmalar ortaya çıkmıştır. A. YAPI BAKIMINDAN DÜNYA DİLLERİ August von Schlegel'in yaptığı sınıflandırmaya göre dünya dilleri üç gruba ayrılır: Tek Heceli (Yalınlayan) Diller Bu dillerde çekim ya da yapım eki yoktur. Kavramları karşılamak için kelime birleşmelerinden faydalanılır ya da vurgu ve tonlamaya göre anlam farkı sağlanır. Sözcükler, cümle içerisinde bulundukları yere göre anlam kazanmaktadır. Tibetçe, Çince, Vietnamca, Baskça tek heceli dillere örnek oluşturur. Eklemeli (Bağlantılı ve Kaynaştıran) Diller Bu diller çok gelişmiş bir ek sistemine sahiptir. Kelimeler yapım ya da çekim eki alarak yeni anlamlar kazanır. Kelimeler tek ya da çok heceli olabilir. Bağlantılı Diller: Türkçe, Moğolca, Fince, Japonca, Korece. Kaynaştıran Diller: Eskimo, Gürcü, Kızılderili dili. Bu dillerde sözcükler yapım ve çekim ekleri alır. Sözcük köklerine getirilen yapım ekleri ile yeni sözcükler türetilir. Sözcük köklerine yeni ekler geldiği zaman kökte bir değişiklik olmaz. Çekimli (Bükümlü) Diller Kelime köklerinin yapım ve çekim sırasında farklı şekillere ve kırılmalara uğradığı dillerdir. Kelimeler çekime girdiğinde kelime kökündeki ünlülerde değişiklik olur. Kelime kökündeki ünsüzlerden oluşan sesler yeni kelimede de yer alır, değişiklik ünlülerde olur. Malaya dili, Arapça ve birçok Hint-Avrupa dili bu yapıdaki dillere örnek gösterilebilir. Bu dillerde, sözcüğün çekimi sırasında sözcük kökü değişime uğrar. Çekim sırasında görülen değişikliklerle yeni sözcükler ortaya çıkar. Arapçada "k-t-b kökünden kitab, kâtib, kütüb, katab (yazdı)" buna örnek gösterilebilir. ÖABT Çıkmış Soru Aşağıdaki eşleştirilmiş dillerden hangileri yapı bakımından benzer değildir? A) Çince Tibetçe B) Arapça Farsça C) Bulgarca Lehçe D) Portekizce Rumence E) İngilizce Flemenkçe Çözüm Yapı bakımından diller üç gruba ayrılır: A. Yalınlayan (=Tek Heceli) Diller: Çince, Tibetçe, Vietnamca, Baskça gibi. B. Bağlantılı ve Kaynaştıran (=Eklemeli) Diller: a. Bağlantılı Diller: Türk dili ve köken bakımından içinde yer aldığı Ural-Altay dilleri ile bazı Asya ve Afrika dilleri gibi. b. Kaynaştıran Diller: Gürcü, Eskimo, Kızılderili dilleri gibi. C. Bükümlü (=Çekimli) Diller: a. Kök Bükümlü Diller: Arapça ve içinde yer aldığı Hâmi-Sâmi dilleri gibi. b. Gövde Bükümlü Diller: İngilizce, Almanca, Fransızca vb. Hint-Avrupa dilleri gibi. Çince ve Tibetçe, köken bakımından yalınlayan ; Bulgarca-Lehçe, Portekizce-Rumence, İngilizce-Flemenkçe bükümlü diller den gövde bükümlü dillere aittir. Arapça ve Farsça ise bükümlü diller dir ancak Arapça kök bükümlü, Farsça ise Hint-Avrupa dil ailesine mensup olduğundan gövde bükümlü bir dildir. Cevap B 1

68 ESKİ TÜRK DİLİ 1.BÖLÜM KÖKEN BAKIMINDAN DÜNYA DİLLERİ (DİL AİLELERİ) Asya Kolu Pehlevice Sanskritçe Soğdca Farsça Hintçe Ermenice Tacikçe Peştuca Hint - Avrupa Dil Ailesi Germen Dilleri İngilizce Almanca Flemenkçe Danca Norveççe İzlandaca İsveççe Hami - Sami Dil Ailesi Arapça Akadca İbranice Avrupa Kolu Habeşçe Slav Dilleri Romen Dilleri Sırpça Fransızca Rusça İtalyanca Lehçe İspanyolca Bulgarca Portekizce Slovence Latince Hırvatça Rumence Çekçe Slovakça Ukraynaca Belarusça Makedonca Bantu Dilleri Ailesi Güney ve Orta Afrika'da Konuşulan Diller Ural-Altay Dil Ailesi Çin Dilleri Ailesi Çince Tibetçe Vietnam Dilleri Birmanca Tayca Ural Kolu Altay Kolu Fince Türkçe Macarca Moğolca Ugorca Mançu-Tunguzca Samoyedce Korece Japonca 2

69 1.BÖLÜM ESKİ TÜRK DİLİ B. KÖKEN BAKIMINDAN DÜNYA DİLLERİ Hint - Avrupa Dil Ailesi a. Asya Kolu: Farsça, Hintçe, Ermenice b. Avrupa Kolu: Germen Dilleri: İngilizce, Almanca, Flemenkçe (Belçika'da ve Hollanda'nın bir kısmında kullanılan dil) Romen Dilleri: Fransızca, İtalyanca, İspanyolca, Portekizce, Latince İslav Dilleri: Sırpça, Rusça, Lehçe (Lehistan bölgesinde kullanılan dil) Hami - Sami Dil Ailesi Arapça, Akatça, İbranice, Habeşçe Bantu Dilleri Ailesi Güney ve Orta Afrika'da yaşayan Bantuların dilleri bu grupta bulunmaktadır. Çin Dilleri Ailesi Tibetçe ve Çince bu grup içerisinde yer almaktadır. Ural - Altay Dil Ailesi 1. Fin - Ugor Dilleri Fince Macarca Ugorca Ural Dilleri 2. Samoyed Samoyedce Altay Dilleri 1. Türkçe 2. Moğolca 3. Mançu - Tunguz 4. Korece 5. Japonca Ferdinand Johann Wiedemann ( ) Ural - Altay dil grubu üzerine çalışmış, önemli özelliklerini madde hâlinde sıralamıştır. 1. Ural - Altay dillerinin en önemli özelliği ses uyumunun olmasıdır. 2. Belirtme edatı göreviyle sözcüklerin başına getirilen ulamalar yoktur. 3. Sözcük türetimi eklerle yapılırken köklerde değişme olmaz. 4. İsim çekiminde iyelik ekleri kullanılır. 5. Sıfatlar isimden önce kullanılır. 6. Bu dillerin çoğunda olumsuz eylem için başka bir fiil kullanılır. 7. Fiil şekilleri oldukça zengindir. 8. Soru ekleri bulunmaktadır. Ural - Altay Dil Ailesi Üzerine Yapılan Önemli Çalışmalar Ural - Altay dil ailesi üzerine çalışma yapanların başında İsveçli Philipp Johann Tabbert Von Strahlenberg ( ) gelmektedir. Rus Çarı'na takdim etmiş olduğu Sibirya ve Orta Asya haritası ile dikkatleri çekmiştir. Ele almış olduğu "Türkiye Türkçesine Asya ve Avrupa'nın Kuzey ve Doğu Kısımları"adlı eserinin 13. bölümünde Türklerden kalan yazıt ve mezar taşlarından söz etmesiyle Türkoloji açısından önemli bir yere sahiptir. Eser, aynı zamanda Yenisey Yazıtları hakkında ilk bilgileri vermesi bakımından önemlidir. Strahlenberg, eserinde Türk dilleri arasında Çuvaşça ve Yakutçadan da söz edip dillerin sözcük listelerini eserinde vermiştir. Bu alandaki önemli diğer bir araştırmacı ise Daniel Gottlieb Messerschmidt'tir ( ). Kaleme almış olduğu "Sibirya Boyunca Keşif Seyahati" adlı beş cilt hâlinde yayımlamış olduğu eseri, Türkoloji açısından önem taşır. Yenisey Yazıtları hakkında bilimsel olarak bilgi veren kişi Messerschmidt'tir. Rus araştımacı Nikolay Mihayloviç Yadrintsev ( ) ise ilk Orhun Abidesi olan "Köl Tigin Abidesi'ni" bulmuş, sonrasında "Bilge Kağan Abidesi"ni de gün ışığına çıkarmıştır. "Tonyukuk Abidesi" ise 1897 yılında Yelizaveta Klements tarafından bulunmuştur. C. ALTAY DİLLERİ TEORİSİ Altay dillerinin "Türk, Moğol, Mançu Tunguz, Kore, Japon" ortak bir kaynaktan geldiğini savunan ve bu görüşü tespit etmeye çalışan teoriye Altay Dilleri Teorisi denir. Bu dillerin kültür unsurlarını araştıran bilim koluna Altayistik, bu kültürü araştıran bilim adamına da Altayist denir. Finli Gustaf John Ramstedt karşılaştırmalı Altay dil ekolünün kurucusudur. Ramstedt, ilk çalışmasını Fin - Ugor dilleri üzerine yaptıktan sonra Moğol ve Türk dilleri üzerine çalışmıştır. Ramstedt Mongolistik üzerine çalışmıştır. Ramstedt Mongolistik kurucusu kabul edilir. Ramstedt Türk diyalektlerinden Nogay ve Kumuk Türkçeleri üzerine de çalışmalar yapmıştır. Ramstedt Altay dillerini ortak bir kaynaktan yani Ana Altaycadan getirmiştir. Ölümünden sonra basılan "Altay Dilbilimine Giriş" adlı eseri Türkçe, Moğolca, Mançu - Tunguzca ve Korecenin ses ve şekil unsurlarını karşılaştırmalı olarak ele aldığı en önemli eserleri arasında yer alır. Wilhelm Schott'un Türkçe ve Çuvaşça için oluşturduğu denkliği, Ramstedt ileri bir aşamaya götürmüştür. Çuvaşçadaki gibi Moğolca "r" ve "l"nin, Türkçe "z" ve "ş"ye denk olduğunu ilk kez Ramstedt ortaya koymuştur. 3

70 ESKİ TÜRK DİLİ 1.BÖLÜM Ramstedt'in Altay dilleri hususundaki düşüncelerini öğrencisi olan Nicholas Poppe devam ettirmiştir. Poppe, Türkoloji bölümünde Çuvaşça ile yoğun olarak ilgilenmiştir. Poppe'nin Altay dilleri hususunda, Ramstedt'e göre farklı düşünceleri bulunmaktadır. Bu düşüncelerin başında Poppe, Altay dil birliğinden dört dilin ortaya çıkmış olduğunu düşünmektedir. Poppe'ye göre Ana Altayca aşağıdaki gibi şemalanır: ANA ALTAYCA Altay dil birliği teorisine karşı çıkan Türkologların başında İngiliz Sir Gerard Clauson ( ), Alman Gerhard Doerfer ( ), Rus Aleksandr Mihayloviç Sçerbak ( ) gelmektedir. Doerfer ve Clauson bu diller arasındaki ortak kavramın bir dilden başka bir dile geçen alıntı sözcükler olduğunu belirtmişlerdir. Bu iki bilim adamının ayrılığa düştüğü nokta ise alıntılamaların tarihlendirilmesi hususudur. NOT Çuvaş - Türk - Moğol - Mançu - Tunguz Birliği Ana Korece D. TÜRK DİLİNİN TARİHÎ DÖNEMLERİ Ana Türk Türk Lehçeleri Çuvaş - Türk Birliği Ana Çuvaş Çuvaşça ÖABT Çıkmış Soru Ana Moğol Moğol Lehçeleri Moğol - Mançu - Tunguz Birliği Ana Mançu - Tunguz Mançu - Tunguz Korece Türk dilinin bugüne kadarki tarihlendirilmiş en eski yazıtı, VII. yy.a ait olan Coyren Yazıtı'dır. Bu yazıt mezar taşı olarak dikilmiş olup altı satırdan oluşmaktadır. Kültürümüzün en önemli belgeleri olan Orhun Yazıtları, Çoyren Yazıtı'ndan yaklaşık 40 yıl sonra yazılmaya başlanmıştır. Moğolcanın en eski yazılı belgesi ise 1225 yılına ait olan Yesünke Taşı'dır. Tunguzcanın en eski yazılı belgesi ise günümüzde ölü diller arasında bulunan Çuçen diline aittir. Bir Türk dili olmasına rağmen r/z ve I/ş ses denklikleri bakımından Moğolcayla paralellik göstermesi ve çok erken dönemlerde Genel Türkçeden ayrılması ile de Altayistik ve Türkoloji çalışmalarında önemli bir yere sahip olan Türk dili aşağıdakilerden hangisidir? A) Halaçça B) Altayca C) Hakasça D) Çuvaşça E) Yakutça Çözüm Çuvaşça, Türk dilleri arasında, bir taraftan Moğolcaya diğer taraftan da Fin-Ugor dillerine olan yakınlığı ile özel bir yer tutar. Bu nedenle bir Türk dili olduğunun kanıtlanması uzun tartışmalardan sonra gerçekleşmiştir. Çuvaşların ataları olan Bulgar Türklerinin, Orta Asya Türk topluluğundan ayrılıp batıya doğru göç eden ilk Türk boyları içinde olmaları nedeniyle (bu göçün milat sıralarında gerçekleştiği düşünülüyor) Çuvaşça, Türk dilleri içinde en eski olanıdır ve tek başına Batı Türkçesini temsil eder. Çuvaşça, bir r/l dili olan ilk Türkçe Dönemi nde Türk dil birliğinden ayrıldığı için yine bir r/l dili olan Ana Çuvaşçaya, buna karşılık diğer bütün Türk dilleri bir z/s dili olan Ana Türkçeye giderler. Bu nedenle soru kökünde tanıtılan Türk dili, Çuvaşçadır. Cevap D K. Grönbech Türk dilini Köktürkçeden başlayarak üç döneme ayırmıştır. 1. Eski Türkçe 99 Köktürk ve Uygur 2. Orta Tükçe 99 Karahanlı (Kaşgar), Çağatay, Kuman ve Eski Osmanlı 3. Yeni Türkçe 99 Doğu Türkçesi: Karahanlı, Turfan, Tarançi, Komul ve Kuça 99 Batı Türkistan Lehçeleri: Özbek ve Hive 99 Güney Türkçesi: Osmanlı, Türkmen ve Azeri 99 Kuzey Türkçesi: Altay, Abakan, Koybal, Uryanhay ve Soyon 99 Kıpçak Türkçesi: Başkurtça, Tatarca, Karakalpakça, Nogayca, Karaçay-Balkarca, Kumukça, Karayimce 4

71 1.BÖLÜM ESKİ TÜRK DİLİ Ana Altayca Dönemi Türk dilinde en erken dönem olarak Altay Dil Birliği Dönemi gösterilmektedir. Türklerin, Moğolların, Korelilerin, Tunguzların bu ortak dil döneminde, dillerin farklı varyantlara sahip olduğu düşünülmektedir. Günümüz Türkiye'sinde dil alanında farklı ağızların bulunmasını örnekleyebiliriz. İlk Türkçe Dönemi Altay Dil Teorisi'ni kabul etmeyen bilim adamları için Türk dilinin dönemlendirilmesinde ilk evre olarak 5000 yıllık geçmişi olan İlk Türkçe Dönemi'dir. Bu dönem, Çuvaşça dâhil olmak üzere Türk dillerinin ata dönemi olarak kabul edilir. Ana Türkçe ve Ana Çuvaşça Dönemi, miladın ilk zamanlarından itibaren Türk diliyle yazılmış olan ilk belgelerin bulunuşuna kadarki dönemi kapsamaktadır. Eski Türkçe Dönemi (VII. - XIII. yy.) Bu dönem Türk yazı dilinin başlangıç noktasıdır. Bu dönemden önce Türk diliyle yazılmış olan herhangi bir belge yoktur. Dönemin başlangıç aşaması Köktürkçedir. Türk isminin tarihî kaynaklarda ilk kez kullanıldığı dönemdir. Bu dönem Köktürkçe, Uygurca ve Karahanlı yazı dillerini içermektedir. Bu yazı dilleri arasında birtakım dilbilgisel farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklar, genel olarak Türk boylarına ait olan ağız farklılıklarından kaynaklanır. Köktürk Dönemi Eserleri Köktürk Yazıtları Orhun harfli metinlerle ilgili bilgi veren ilk kaynak Çin yıllıkları iken sonrasında XIII. yüzyıl İlhanlı tarihçisi Cüveynî "Târîh-i Cihângüşâ" adlı eserinde söz etmiştir. Köktürk Yazıtları üzerine ilk yayını yapan bilim adamı Radloff'tur. Köktürk yazısının tamamını ilk kez Vilhelm Thomsen tarafından 1893 yılında çözümlenmiştir. Köktürk Yazıtları'yla ilgili ilk çalışmayı, Türkiye'de Necip Asım (Yazıksız) yapmıştır. Köl Tigin Yazıtı, hükümdar Bilge Kağan tarafından 732'de diktirilmiştir. Bilge Kağan'ın ağzından yazılmıştır. Bilge Kağan Yazıtı ise oğlu Tenri Tigin tarafından 735'te diktirilmiştir. İki yazıt da dört yüzlü tek parça olup batı yüzleri Çince yazılmıştır. İki yazıtı da Köl Tigin'in yeğeni Yollug Tigin taşlar üzerine kazıyarak yazmıştır. Tonyukuk Yazıtı'nın dikildiği tarihin tahrip olması nedeniyle bilim adamları 732 sonrasında yazıldığını belirtmektedirler. Tonyukuk Yazıtı dört yüzlü iki dikili taş şeklindedir. Bu yazıtlar Köktürk Kağanlıklarının siyasi ve kültür tarihlerini yansıtan önemli belgelerdir. Orhun (Köktürk, Türk - runik) alfabesi Türkçenin yazımı için Türkler tarafından kullanılmış ilk alfabedir. Türkologlarca bu alfabeye "runik" denmesinin sebebi, runik adı verilen eski İskandinav kitabelerinin yazımında kullanılan harflere benzemesidir. 1891'de Haikel "runik yazı" diye adlandırmıştır. Orhun alfabesinde 38 harf bulunmaktadır. Bu harflerin 4'ü ünlüdür. Ünlü işaretlerin her biri iki farklı sesi karşılamaktadır. Ünsüz harflerde ise 10 ünsüzün kalın ve ince olmak üzere iki şekli bulunmaktadır. Türk - runik harfleriyle yazılmış olan yazıtlar altı grup olarak değerlendirilmektedir. Bunlar: 1. Köktürk Yazıtları 2. Uygur Yazıtları 3. Yenisey Yazıtları 4. Hoytu - Tamir Yazıtları 5. Doğu Türkistan Yazıtları 6. Talas Yazıtları (Batı Türkistan) Uygur Dönemi Eserleri Budist Uygur Edebiyatı Budist Uygurların eserlerinin çoğunluğunu Soğdca, Çince, Tohorca, Tibetçe ve Sanskritçeden yapılmış çeviriler oluşturmaktadır. Yapılan bu çevirilerin yanı sıra az sayıda da olsa özgün yapıtlar bulunmaktadır. Çeviri yazmaların büyük çoğunluğu ise Çinceden yapılmıştır. Bu eserlerden bazıları şunlardır: Avadana ve Jataka Buda'nın yaşadığı çeşitli olaylar anlatılır. Genellikle bu dini kabul eden kimselere dinsel bilgi vermek için yazılmıştır. Topluluğa aktarılan bu hikâyeler genellikle "Sutralar" (Buda'nın vaazları) içinde verilmiştir. Bu hikâyeler aynı zamanda sahnelenmek için de yazılmıştır. 5

72 ESKİ TÜRK DİLİ 1.BÖLÜM Maitrisimit Çeviri eserlerden olan bu eser, "körünç" yani sahne eseri şeklinde yazılmıştır. Bu eserin bir bölümü Buda'nın hayatından söz ettiği için "Avadana"lar arasına girerken diğer bir bölümü de Buda'nın vaazlarını içerdiği için "Sutra"lar arasında değerlendirilir. Kalyanamkara et Papamkara Sahnelenmek için kaleme alınmış eserlerden biri de İyi Düşünceli Prensle Kötü Düşünceli Prens hikâyesidir. Budist Uygur edebiyatında Buda vaazlarını ele alan "Sutra"lar da kaleme alınmıştır. Büyük bir kısmı Uygurcaya çevrilmiş olup "Nirvanasutra, Suvarnaprabhasa sutra, Maytrisudur" adlı eserlerdir. Huastvanift Tövbe etmek amacıyla oluşturulan yazmaların en önemlisi "Huastvanift"tir. Eser, Uygur ve Mani alfabesiyle yazılmış olsa da Soğdcadan çevrildiği düşünülmektedir. Eser üzerine 1904'te Müller çalışmaya başlamıştır. Irg Bitig X. yüzyılda yazıldığı tahmin edilmektedir. Maniheizme ait birkaç unsur içerse de bir din kitabı değil fal kitabıdır. Köktürk alfabesiyle yazılmıştır. Karahanlı Dönemi Eserleri Kutadgu Bilig Altun Yaruk Sutraların en önemlisi 1910 yılında Malov'un gün ışığına çıkardığı "Suvarnaprabhasa'' adlı eserdir. Eserin Uygurca adı Altun Yaruk'tur. Eser, Çinceden Uygurcaya Beşbalıklı Şıngko Seli Tutung isimli bir bilgin tarafından çevrilmiştir. Eserin Leningrad'ta eksiksiz bir nüshası bulunmaktadır. Bu yazma üzerine ilk kez çalışan W. Radloff'tur. Sekiz Yükmek Bu sahada Çinceden tercüme edilen uydurma "Sutra"lar da bulunmaktadır. Bu "Sutra"ların başında "Sekiz Yükmek" (Sekiz Yığın) adlı eser gelmektedir. Eserin birçok nüshası bulunmaktadır. "Sutra"lar arasında bulunan diğer bir eser de Kuanşi - im Pusar'dır. Leningrad'ta bulunan yazması üzerine ilk yayını W. Radloff hazırlamıştır. Maniheist Uygur Edebiyatı Maniheist Uygur yazmaları küçük boyutludur. Yazmaların özenle oluşturulması ve noktalama işaretlerinin kullanılması bu yazmaları Budist yazmalarından ayıran önemli özellikleridir. Bu sahadaki eserler arasında dinî konulu metinler, tövbe duaları, manastır yönetmeliği gibi ürünler bulunmaktadır. Aynı zamanda ilk Türk şairi olarak nitelendirilen Aprın Çor Tigin'in de bir şiiri Maniheist yazmalar arasında bulunmaktadır. Yusuf Has Hâcib tarafından kaleme alınmıştır. Hâcib eseri yıllarında Balasagun'da yazmaya başlamış ve Kaşgar'da tamamlamıştır. Kutadgu Bilig "mutluluk ve kutsallık veren bilgi" anlamına gelmektedir. Eser, devlet idaresinin ne şekilde olması gerektiğini anlatmaktadır. Bu yönüyle siyasetname özelliği gösterir. Hâcib, eserini oluştururken Firdevsî'nin 1010 yılında kaleme aldığı Şeh-nâme adlı eserinden etkilenmiştir. Eserde dört soyut unsur kişileştirilip bunlara temsil ettikleri unsurlara göre belirli adlar verilmiştir. Kün Togdı (hükümdar) adaleti temsil eder. Ay Toldı (vezir) bahtı ve ikbali temsil eder. Ögdülmiş (vezirin oğlu) aklı temsil eder. Odgurmuş (vezirin kardeşi) dünya işlerinin sonunu temsil eder. Bu yönüyle de eser alegorik nitelik taşımaktadır. Kutadgu Bilig'de bu karakterlerin dışında üç kişi daha bulunmaktadır. Bunlar Küsemiş (Ay Toldı başkente geldiği zaman ona yardım eden kişi), Kumaru (Odgurmuş'un müridi) ve Ersig'dir (hükümdarın mabeyncisi). Eser, didaktik özellik göstermesine rağmen eserde yer yer lirizmin görülmesi Hâcib'in duyarlı bir şair olduğunu gösterir. Eserde, aynı zamanda atasözleri ve deyimler yer alır. 6

73 1.BÖLÜM ESKİ TÜRK DİLİ Kutadgu Bilig, İslami Türk edebiyatının ilk ve en büyük eseridir. Aruz ölçüsünün "fe'ûlün fe'ûlün fe'ûlün fe'ûl" kalıplarıyla oluşturulmuştur. Eser mesnevi tarzında kurgulanıp 6645 beyitten oluşmaktadır. Kutadgu Bilig'in üç yazması bulunmaktadır. Bunlar Viyana (Herat) nüshası, Fergana nüshası ve Mısır nüshası şeklindedir yılında bulunan Viyana yazması ilk nüshadır. Viyana nüshası Uygur harfleriyle kopyalanmıştır. Eserin Mısır yazması ise 1896 yılında Moritz tarafından bulunmuştur. Bu nüsha Arap harfleriyle kaleme alınmıştır. Fergana yazması ise 1914 yılında Zeki Velidi Togan tarafından bulunmuştur. Bu nüsha da Arap harfleriyle istinsah (kopya) edilmiştir. Divanü Lügâti't Türk Türkçenin bilinen ilk sözlüğü olup dönemin ikinci önemli eseri sıfatındadır. Kaşgarlı Mahmud tarafından kaleme alınan eser, yılları arasında tamamlanmıştır. Eser, içerik açısından Türk boyları arasındaki Türkçe farklılıkları ve bunların kullandıkları sözcüklerle ilgili bilgi veren önemli bir sözlüktür. Bu kelimelerin karşılıkları verilirken bunların cümle içi kullanımları verilmiştir. Bu eser İslamiyet öncesi sözlü dönemden çeşitli sav, sagu, koşuk, destan örnekleri içermesi bakımından önemlidir. Kaşgarlı Mahmud eseri, Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin Arapçadan geri kalmayan bir dil olduğunu göstermek amacıyla yazmıştır. Aynı zamanda eserde bulunan 764 dizelik manzum parça ile 289 adetlik atasözü eserin edebî değerini artırmıştır. Eserin geneli 484 mısradır. Eser, Kutadgu Bilig'in yazıldığı aruz vezniyle oluşturulmuştur. Öğretici bir ahlak kitabı olan eser, ele aldığı konular bakımından Kutadgu Bilig'le benzer özellikler göstermektedir. Eserin dört nüshası içinde, bilinen en eski ve en iyi olanı Semerkand nüshasıdır. Bu nüsha Uygur harfleriyle yazılmıştır. Atabetü'l - Hakayık üzerine yapılan, ayrıntılı tek çalışma Reşit Rahmeti Arat'a aittir. 1951'de yayımlanmıştır. Divân-ı Hikmet Bu eser ilk Türk mutasavvıfı Ahmet Yesevi'ye atfedilir. İçinde Ahmet Yesevi'nin ve müritlerinin şiirleri yer alır. Elimizdeki ilk kopyası XVII. yüzyıla aittir. Bazı şiirlerde Karahanlı Türkçesinin özellikleri görülür. Bu eseri Karahanlı Türkçesiyle yazılmış eserler arasında kabul etmeyen dilciler de vardır. Yukarıdaki eserler dışında Karahanlı Türkçesi ile yazılmış satır-altı Kur'an tercümeleri de bu döneme ait önemli eserlerdir. Orta Türkçe Dönemi (XIII. - XX. yy.) NOT Bu dönem XIII. yy.da Moğol İstilası ile başlamıştır. Orta Türkçe adını ilk kez Carl Brockelmann ( ) Kaşgarlı Mahmud'un "Divanü Lügâti't - Türk" adlı eserinin söz varlığı ile ilgili çalışmasında kullanmıştır. Ahmet Caferoğlu, Orta Türkçe Dönemi'ni Türk Dili Tarihi isimli eserinde Kaşgar Türkçesi ile başlatmıştır. Caferoğlu, Tüklerin doğu kısmında kullandıkları Türkçelere "Müşterek Orta Asya Türkçesi" ismini vermiştir. Eser ilk kez Ali Emîrî tarafından bulunmuştur. Eser üzerine yapılan ilk yayın da Kilisli Rıfat Bilge tarafından yapılmıştır. Atabetü'l - Hakayık Hakikatlerin eşiği anlamına gelen eseri Edip Ahmet Yükneki kaleme almıştır. XII. yüzyılda yazılan eser manzum öğüt kitabıdır. On üç bölüm olarak kurgulanan eserde kırk beyit ile yüz bir tane dörtlük yer almaktadır. Ahmet Caferoğlu "Müşterek Orta Asya Türkçesi"ni üçe ayırır: 1. Hakaniye (Doğu) Türkçesi 2. Harezm (Altın Ordu) Türkçesi 3 Çağatay Türkçesi NOT 7

74 ESKİ TÜRK DİLİ 1.BÖLÜM Kıpçak Türkçesi Eserleri Codeks Cumanikus Eserin adı Latince kökenlidir. Anlamı "Kıpçak Kitabı"dır. İtalyanlar ve Almanlar tarafından derlenerek oluşturulan bir eserdir. İtalyanlar tarafından 55 yaprak olarak oluşturulan birinci defteri, iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde sözcüklerle isimler, sıfatlar, zarflar, zamirler ve fiiller ele alınmıştır. Birinci bölümde yaklaşık olarak 1560 sözcük bulunmaktadır. İkinci bölümde ise kültür ve sosyal hayatla ilgili sözler, ticaretle ilgili sözler, eşya sözcük grupları yer almıştır. Bu bölümde de yaklaşık olarak 1120 sözcük bulunmaktadır. Almanlar tarafından 27 yapraktan oluşturulan ikinci defter Gotik harflerle yazılmıştır. Bu bölümde Kıpçakça-Almanca, Kıpçakça-Latince şeklinde iki karışık sözcük listesi yer alır. Aynı zamanda yer verilen metinlerin yanında 47 adet bilmece de bulunmaktadır. Eser, zikzaklı baklava dilimi biçiminde oluşturulmuştur. Baştan sona harekeli olan eserin her sayfasında 23 baklava dilimi yer almaktadır. Harezm Türkçesi Eserleri Mukaddimetü'l-Edeb Eser ünlü lügat alimi Zemahşeri tarafından yılları arasında kaleme alınıp Harezm şahı Atsız bin Muhammed bin Anuş Tigin'e sunulmuştur. Arapçayı öğretmek için kaleme alınan eser, Arapça sözcükler ve kısa cümlelerden oluşan bir sözlüktür. Eser, isimler, fiiller, harfler ve dil bilgisi unsurları, isim çekimi ve fiil çekimi olmak üzere beş ana bölümden oluşmaktadır. Alfabe sırasına göre şekillendirilmeyen sözlükte, fiiller Arapça bablara göre oluşturulmuştur. Eser, Orta Türkçe döneminde Divanü Lügâti't- Türk'ten sonra en çok sözcük bulunduran tek yapıttır. Gotik harfler, çoğunlukla Almanlar tarafından kullanılan bir yazı sitilidir. Kitâbü'l - İdrak li-lisâni'l - Etrâk NOT Kısasü'l-Enbiyâ Eser, Rabgûzî tarafından 1310 yılında kaleme alınmış olup Moğol şehzadesi Nasırüd-din Tok Buga'ya sunulan Farsça bir eserin Türkçeye uyarlanmış şeklidir. Endülüslü Ebû Hayyân tarafından Kıpçak Türkçesinin dil özellikleriyle 1312'de kaleme alınan eser, Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılmıştır. Eserde sözlük, dil bilgisi ve cümle bilgisi şeklinde üç bölüm bulunmaktadır. Sözcüklere, tek sözcükten oluşan Arapça anlamlar verilmiştir. Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî Halil bin Muhammed el- Konevî isimli Konyalı bir Türk tarafından 1345 yılında oluşturulan sözlük ve dil bilgisi kitabıdır. Eser isimler, fiillerin mastar ve emir biçimleri, kelime ve fiil çekimleri, cümle kuralları şeklinde dört bölümden oluşur. Kitabu Bülgatü'l-Müştâk fî Lügati't - Türk ve ve'l - Kıfçak Muhammed Abdullah et-türkî tarafından XIV. yüzyılın sonunda kaleme alınan eser Arapça-Türkçe bir sözlüktür. Peygamber kıssalarını içeren eserde; dinî konular edebi bir dille anlatılmış, Türkçe ve Arapça manzumelere yer verilmiştir. Peygamberlere yazılan şiirlerden başka aşk, tabiat gibi konuların ele alındığı manzumeler de yer almaktadır. Aynı zamanda eserde tamamı 484 dize olan 43 Türkçe şiir yer almaktadır. Manzumeler genelde kaside tarzındadır. Eserde mâni, tuyuğ şeklindeki dörtlüklere de yer verilmiştir. Mu'inü'l-Mürid Eser, 1313 yılında İslam isminde bir şair tarafından kaleme alınmıştır. Didaktik özellik göstermesi bakımından önemlidir. Dinî-tasavvufi konuların işlendiği manzum bir yapıttır. Eserde yaklaşık olarak 900 beyit bulunmaktadır. Eserin yazılma amacı, Arapça bilmeyen Türkmenlere tasavvufla ilgili bilgiler vermektir. 8

75 1.BÖLÜM ESKİ TÜRK DİLİ Kutadgu Bilig'in vezniyle kaleme alınan eserin en dikkat çekici yanı, dörtlüklerle oluşturulmasıdır. Dili bakımından büyük halk toplulukları için kaleme alınan eserin tek nüshası Bursa Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesindedir. Eser, 2008 yılında Recep Toparlı ve Mustafa Argunşah tarafından yayımlanmıştır. Nehcü'l - Ferâdis Eser, 1358 yılında Kerderli Mahmud bin Ali tarafından kaleme alınmıştır. Kırk hadis çevirilerinin ilk örneği olup dinî ve didaktik niteliktedir. Mensur tarzda oluşturulan eser, dünya ve ahirette mutlu olmanın yollarını ortaya koymaktadır. Eser onar fasıllı dört baptan oluşmaktadır. Fasıllar Arapça bir hadisle başlatılmıştır. Eser sade ve açık bir tarzda oluşturulmuştur. Altun Orda Devleti Dönemi'nde Yazılan Eserler Moğol istilasından XIV. yüzyılın sonuna kadar Altun Orda Devleti'ne bağlı kalan Harezmlerin yazarları, bilim adamları Altun Orda bölgesine göç ettikleri için Türk yazı dilinin burada yayılmasına, güçlenmesine katkı sağlamışlardır. Bundan dolayı Altun Orda Türkçesi ile Harezm Türkçesi dil bilgisi ve diğer özellikler bakımından eşittir. O yüzden bu kurallar tekrardan anlatılmayacaktır. Sadece Altun Orda Devleti Dönemi'nde oluşturulan eserler hakkında bilgi verilecektir. Hüsrev ü Şîrîn Kutb adlı Altun Orda şairi tarafından 1341 yılında Altun Orda hükümdarı Tını Beg Han adına kaleme alınmış bir mesnevidir. Kutb eseri Genceli Nizamî'nin eserinden tercüme etmiştir. Kutb'un eseriyle Genceli Nizamî'nin eserinin ayrıldığı nokta, Genceli Nizamî'nin eserinin baş kısmında bulunan tevhid ve naatlar yerine, Kutb'un Altun Orda hükümdarı Tını Beg Han'a methiyeler yazmasıdır. Eser, 4370 beyitten oluşmaktadır. Hüsrev ü Şîrîn Türk edebiyatında bu tarzda kaleme alınan eserlerin ilki olması bakımından önem arz eder. Eserin içeriğinde Sâsânlı hükümdarı Husrev Perviz ile Ermeni hükümdarının yeğeni Şirin'in aşkları anlatılmaktadır. Muhabbetnâme Harezmî isimli bir şair tarafından 1353 yılında mesnevi tarzında yazılmış bir manzumedir. Altun Orda Devleti idarecilerinden Muhammed Hoca Bey'in isteği üzerine yazılmıştır. Eserin biri Uygur harfli olmak üzere dört nüshası bulunmaktadır. Uygur harfli nüshayı V. Barthold bilim dünyasına duyurmuştur. Miracnâme Üslup ve konu bakımından "Nehcü'l-Feradis"e benzeyen anonim bir eserdir. Eser, mirac konusunu anlatmaktadır. Eserin Uygur harfli tek nüshası Paris Bibliotheque Nationale'dedir. Eser M. Bahşı tarafından 1436 yılında Herat'ta istinsah edildiği için eserin XIV. yüzyılda yazıldığı tahmin edilmektedir. Dâsitân-ı Cümcüme Hüsam Kâtib tarafından 1368 yılında, Altun Orda'da kaleme alınan mesnevi tarzında, dinî, lirik bir hikâyedir. Eserin konusu "Kesikbaş" isimli dinî bir menkıbeye dayanmaktadır. Eser İran şairi Attar'ın aynı isimli eserinden tercümedir. Yarlık ve Bitikler (Ferman ve Mektup) Dönemde iki yarlık ile bir bitik bulunmaktadır. Uygurca kaleme alınan Toktamış ve Temir Kutluk yarlıkları ile Arapça Uluğ Muhammed Han bitiğidir. Altun Orda yarlık ve bitikleri üzerine Melek Özyetgin inceleme yapmıştır. Çağatay Türkçesinin Önemli Eserleri Çağatay Türkçesi, Doğu Türkçesinin XIV. yüzyıldan XX. yüzyıl başlarına kadar olan dönemine verilen addır. Bu Türkçeyle ilgili en kapsamlı çalışmaları J. Eckmann yapmıştır. J. Eckmann Çağatay Türkçesini üç döneme ayırmıştır. 1. Klasik Öncesi Dönem (XV. yüzyıl başlarından yüzyılın ikinci yarısına kadarki dönem) 2. Klasik Dönem (XV. yüzyılın ikinci yarısı ile XVI. yüzyılın ilk yarısı arası dönem) 3. Klasik Sonrası Dönem (XVI. yüzyılından XIX. yüzyıl sonlarına kadar olan dönem) 9

76 KPSS ÖABT 2019 SINIF ÖĞRETMENLİĞİ KONU ANLATIMLI VİDEO DESTEKLİ UYGARLIK TARİHİ TÜRK KÜLTÜR TARİHİ TÜRKİYE COĞRAFYASI ve JEOPOLİTİĞİ pegemkampüs Video dersler ücretsiz olarak cebinizde Lütfen detaylı bilgi için ön sözü okuyunuz soruda SORU

77 Komisyon Uygarlık Tarihi, Türk Kültür Tarihi Genel Coğrafya, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği Konu Anlatımlı ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 6. Baskı: 2019, Ankara Proje-Yayın Yönetmeni: Pelin Özdemir Dizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

78 ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen Adayları, Elinizdeki bu kitap, Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Sınıf Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi (Uygarlık Tarihi, Türk Kültür Tarihi, Genel Coğrafya, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği) kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir. Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla önemli konulara dikkat çekilmiştir. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi adresini kullanarak ya da numaralı telefona WhatsApp üzerinden iletmeniz yeterli olacaktır. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle... Başarılar.. QR kodlar ile ilgili bilgiler bir sonraki sayfada yer almaktadır.

80 İÇİNDEKİLER TARİH 1. BÖLÜM: TÜRK SİYASİ TARİHİ Genel Türk Tarihi...2 İslamiyet Öncesi Türk Tarihi...2 İslamiyet ten Önceki Türk Devletleri...3 Asya da Kurulan Türk Devletleri...3 Avrupa da Kurulan Türk Devletleri...7 Türk İslam Tarihi...8 Türklerin İslamiyet i Kabul Etme Sebepleri...8 Türklerin İslam Dünyası'nda Olan Hizmetleri...8 İlk Türk İslam Devletleri...8 Anadolu'da Kurulan İlk Türk Devletleri I. Beylikler Dönemi Türkiye Selçuklu Devleti...12 II. Beylikler Dönemi...15 Anadolu da Kurulan Diğer Devletler...17 Moğol İstilası ndan Sonra Kurulan Bazı Türk Devletleri...17 Moğollar...17 Timur Devleti...17 Osmanlı Devleti...21 Beylikten Devlete ( )...21 Dünya Gücü Osmanlı Devleti ( )...24 Fatih Sultan Mehmet Dönemi ( )...24 II. Bayezıt Dönemi ( )...25 Yavuz Sultan Selim Dönemi ( )...26 Kanuni Sultan Süleyman Dönemi ( )...26 II. Selim Dönemi ( )...28 III. Murat Dönemi ( )...29 III. Mehmet Dönemi ( )...28 Arayış Yılları (XVII. Yüzyıl)...28 Osmanlı Devleti- Avusturya İlişkileri...28 Osmanlı Devleti - İran İlişkilleri...29 Osmanlı - Lehistan İlişkileri...29 Osmanlı - Venedik İlişkileri...29 Osmanlı - Rusya İlişkileri...30 Arayış Yıllarında Islahatlar...30 XVIII.Yüzyılda Değişim ve Diplomasi...31 III. Ahmet Dönemi...31 I. Mahmut Dönemi...32 III. Mustafa Dönemi...33 I. Abdülhamit Dönemi...33 III. Selim Dönemleri...34 En Uzun Yüzyıl ( )...35 II. Mahmut Dönemi...35 Abdülmecit Dönemi...38 Abdülaziz Dönemi...40 II. Abdülhamit Dönemi...41 II. Meşrutiyet Dönemi...46 Türkiye Cumhuriyeti Devleti Tarihi...54 I. Dünya Savaşı Sonunda Osmanlı Devleti...54 Millî Mücadele'nin Hazırlık Dönemi...56 Samsun Raporu...56 Havza Genelgesi...56 Amasya Genelgesi...56 Erzurum Kongresi...57 Sivas Kongresi...57 Amasya Görüşmesi...58 Misakımillî'nin Kabul Edilmesi...58 TBMM nin Açılması...58 Sevr Antlaşması...60 Kurtuluş Savaşı Dönemi...60 Doğu Cephesi...60 Güney Cephesi...61 Batı Cephesi...61 Mudanya Ateşkesi Hükümleri...63 Lozan Antlaşması...64 Milli Mücadele'nin Sanata ve Edebiyata Yansımaları...65 Kurtuluş Savaşı'nda Öncü Kadınlar...66 Atatürk Dönemi Dış Politikası Yılları Arasında Türk Dış Politikası Dönemi Dış Politikası...68 Atatürk Dönemi İç Gelişmeler...69 Teşkilat-ı Esasiye nin İlanı...69 Saltanatın Kaldırılması...69 II. TBMM nin Açılması...70 Ankara'nın Başkent Olması...70 Cumhuriyet in İlan Edilmesi Anayasası nın Kabul Edilmesi...70 Halifeliğin Kaldırılması...71 Şeriye ve Evkaf Vekaleti nin Kaldırılması (3 Mart 1924)...71 Ordunun Siyasetten Ayrılması...71 Atatürk Dönemi Siyasi Partiler ve Çok Partili Hayata Geçiş Çabaları...71 Cumhuriyet Halk Fırkası...72 Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası...72 Şeyh Sait İsyanı...72 Mustafa Kemal Paşa ya Suikast Girişimi...72 v

81 Serbest Cumhuriyet Fırkası...72 Menemen Olayı...73 Bursa Olayı...73 Vagon Lits Olayı...73 Razgrat Dolayı...73 Dersim Olayları...73 Hükûmet Değişikliği...73 Atatürk İlke ve İnkılapları...73 İnkılabın Tanımı, Özellikleri ve Hedefleri Hukuk Alanında Yapılan İnkılaplar...74 Eğitim Alanında Yapılan İnkılaplar...74 Sosyal Yapı ve Sağlık Alanında Yapılan İnklaplar...77 Ekonomi Alanında Yapılan İnkılaplar...78 Atatürkçülük ve Atatürk İlkeleri...80 Atatürk Sonrası Türkiye Siyaseti...81 İsmet İnönü Dönemi...81 Adnan Menderes Dönemi...82 Yumuşama Dönemi nde Türkiye...83 Küreselleşme Dönemi nde Türkiye...85 Çağdaş Türk Devletleri ve Toplulukları...88 Kafkasya...88 Orta Asya (Batı Türkistan)...88 Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti...89 Balkanlar...89 Ukrayna ve Kırım Tatarları...89 Rusya Federasyonu ndaki Türk Toplulukları Çözümlü Test...90 Çözümler BÖLÜM: TÜRK KÜLTÜR ve UYGARLIK TARİHİ Türklerde Devlet Yönetimi...95 İslamiyet Öncesi Tüklerde Devlet Yönetimi...95 Türk-İslam Devletlerinde Devlet Yönetimi...96 Osmanlılarda Devlet İdaresi...97 Merkez Yönetimi...97 Hükûmdar ve Saray...98 Divanıhümayun...98 Taşra Yönetimi Türklerde Hukuk İslamiyet Öncesi Tüklerde Hukuk Türk-İslam Devletlerinde Hukuk Osmanlı Devleti nde Hukuk Türklerde Ordu İslamiyet Öncesi Türk Devlerinde Ordu Türk-İslam Devletlerinde Ordu Osmanlı Devleti nde Ordu Kara Kuvvetleri Deniz Kuvvetleri Türklerde Sosyal Yapı İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Sosyal Yapı Türk-İslam Devletlerinde Sosyal Yapı Osmanlı Devleti nde Sosyal Yapı Türklerde Ekonomi İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Ekonomi Türk-İslam Devletlerinde Ekonomi Osmanlı Devleti nde Ekonomi Türklerde Din ve İnanış İslamiyet Öncesi Türklerinde Din ve İnanış Türk-İslam Devletlerinde Din ve İnanış Türklerde Dil, Edebiyat ve Yazı İslamiyet Öncesi Türklerinde Dil, Edebiyat ve Yazı Türk-İslam Devletlerinde Dil, Edebiyat ve Yazı Osmanlı Devleti nde Dil, Edebiyat ve Yazı Türklerde Eğitim ve Bilim İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Eğitim ve Bilim Türk-İslam Devletlerinde Eğitim ve Bilim Osmanlı Devleti nde Eğitim ve Bilim Türklerde Sanat İslamiyet Öncesi Türk Devletlerinde Sanat Türk-İslam Devletlerinde Sanat Osmanlı Devleti nde Sanat Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: UYGARLIK TARİHİ Uygarlığın Tanımı Tarihin Tanımı Tarihe Yardımcı Sosyal Bilimler Evren ve Dünya İnsan Yeryüzünde Uygarlık Tarihi ve Zaman Şeridi İlk Çağ Tarihi ve Uygarlıkları Asya Uygarlıkları Anadolu da Kurulan Medeniyetler Mezopotamya Uygarlıkları Mısır Uygarlığı Doğu Akdeniz Uygarlığı İran Uygarlığı Hint Uygarlığı Çin Uygarlığı Ege Uygarlıkları Orta Çağ Tarihi ve Uygarlığı vi

82 Feodalite Sistemi Orta Çağ Avrupası'nda Sosyal Sınıflar Orta Çağ da Kilise ve Siyaset İlişkisi Orta Çağ Siyasi Tarihi Orta Çağ İslam Tarihi ve Uygarlığı İslamiyet Öncesi Dünya'nın Durumu Dört Halife Dönemi Emevi Devleti Endülüs Emevi Devleti Ben-i Ahmer Devleti Abbasi Devleti İslam Kültür ve Uygarlığı Yeni Çağ ve Yakın Çağ Uygarlığı ve Tarihi Coğrafi Keşifler Rönesans Hareketleri Avrupa da Reform Hareketleri XVII. ve XVIII. yy.da Avrupa Otuz Yıl Savaşları ve Westphalia Barışı İspanya da Veraset Savaşları ve Utrecht Barışı Avusturya Veraset Savaşları Rus Çarlığı nın Kurulması Yedi Yıl Savaşları Amerika Birleşik Devletleri nin Kurulması Avrupa da Bilimsel Gelişmeler ve Aydınlanma Çağı Yakın Çağ da Avrupa İtalya da Siyasi Birliğin Sağlanması Almanya da Siyasi Birliğin Sağlanması Sanayi İnkılabı Çarlık Rusyası nın Yıkılışı ve Bolşevik İhtilali Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: ÇAĞDAŞ DÜNYA TARİHİ I. Dünya Savaşı I. Dünya Savaşı nın Sebepleri Ana Sebepler Ara Sebepler Savaşın Başlaması Paris Barış Konferansı I. Dünya Savaşı ndan sonra imzalanan barış antlaşmaları Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB), Orta Asya daki Türk Devlet ve Toplulukları SSCB Yönetimindeki Türk Topluluğunun Durumu Basmacı Hareketi Orta Doğu'da Manda Yönetimlerinin Kurulması Uzak Doğu'da Yeni Güç Japonya Dünya Ekonomi Krizi Ekonomik Kriz Öncesi Dünya Ekonomik Krizin Ortaya Çıkışı (Kara Perşembe) İki Savaş Arası Dönemde Avrupa Barışın Sürekliliğini Sağlama Çabaları Avrupa da Sosyal ve Ekonomik Hayat Totaliter Rejimlerin Doğuşu Almanya da Nazi İktidarı İspanya da Franco Dönemi İki Savaş Arası Dönemde Dünya II. Dünya Savaşı Savaş Öncesinde Gelişmeler Japonya İtalya Almanya Savaş Yılı: Avrupa da Savaş Almanya-Fransa Savaşı Almanya-İngiltere Savaşı Almanya Sovyet Rusya Savaşı Almanya nın Balkanlardaki Yayılımı İtalya nın Yunanistan a Saldırması Kuzey Afrika da Savaş Asya ve Pasifik te Savaş Savaş Öncesi ABD Pearl Harbour Baskını ve ABD nin Savaşa Girmesi Pasifik Savaşları Barışa Doğru Avrupa da Savaşın Sona Ermesi Pasifik te Savaşın Sona Ermesi II. Dünya Savaşı nda Toplanan Konferanslar Savaşın Etkileri Siyasi Sonuçları Savaş Yıllarında Türkiye vii

83 İkinci Dünya Savaşı nda Türk Dış Politikası Adana Konferansı (30 Ocak 1943) Kahire Konferansı (4-6 Aralık 1943) II. Dünya Savaşı nın Türkiye ye Etkileri Soğuk Savaş Dönemi Doğu Bloku'nun Kuruluşu Doğu Bloku İçinde Gelişmeler Sovyet Modeline Göre Ekonomik ve Sosyal Düzenin Kurulması Sosyalist Blok'ta Sarsıntılar Batı Bloku nun Kurulması Truman Doktrini Marshall Planı NATO nun Kuruluşu Avrupa Konseyi nin Kuruluşu Avrupa Ekonomik Topluluğu Paylaşılamayan Orta Doğu İsrail in Kuruluşu Eisenhower Doktrini Uzak Doğu da Çatışma Çin Halk Cumhuriyeti nin Kurulması Uzak Doğu da Hâkimiyet Mücadeleleri Kore Savaşı Tibet Sorunu Vietnam Savaşı SEATO nun Kuruluşu (8 Eylül 1954) Asya ve Afrika nın Kurtuluşu Güney Asya daki Gelişmeler Afrika daki Gelişmeler Soğuk Savaş Dönemi nde Dünya Yumuşama Dönemi ve Sonrası Uluslararası İlişkilerde Değişim Süreci Yumuşama Dönemi Politikaları Helsinki Konferansı (1 Ağustos 1975) Yumuşama Dönemi Çatışmaları ve Anlaşmazlıkları Berlin Buhranı Küba Bunalımı Vietnam Savaşı Keşmir Meselesi Afganistan ın SSCB Tarafından İşgali Barış İçinde Bir Arada Yaşama Bağlantısızlar Arap İsrail Savaşları Camp David Antlaşmaları İslâm Konferansı Örgütü Uluslararası Politikada Petrolün Yeri Irak-İran Savaşları ( ) Irak taki Gelişmeler İran daki Gelişmeler Savaş ve Sonuçları Yumuşama Dönemi Dünya Ekonomi Bilimsel Gelişmeler Kültürel Gelişmeler Küreselleşen Dünya SSCB de Politika Değişiklikleri ve Nedenleri SSCB nin Dağılması SSCB nin Dağılmasının Sonuçları SSCB nin Dağılmasının Güçler Dengesi Üzerindeki Etkisi Bağımsız Devletler Topluluğu Doğu Bloku'ndan Sonra Avrupa da Yeni Arayışlar Maastrich Kriterleri Kopenhag Kriterleri Avrupa Birliği ve Dünya NATO nun Avrupa da Genişlemesi Yeni Oluşum Sürecinde Balkanlar Orta Doğu, Afganistan Ve Arap Baharı Körfez Savaşları Filistin Sorunu ve Orta Doğu da Barış Görüşmeleri Afganistan daki Gelişmeler Orta Doğu da Su Sorunu Arap Baharı Müslüman Kardeşler (İhvan-ı Müslimin) Vahhabilik Dünyadaki Gelişmeler Bilimsel ve Teknolojik Gelişmelerin Etkileri Küreselleşme ve Etkileri Küresel Sorunlar Kaynaklar viii

84 COĞRAFYA 1. BÖLÜM: FİZİKİ COĞRAFYA Coğrafyanın Prensipleri (İlkeleri) Coğrafyanın Bölümleri A. Fiziki Coğrafya B. Beşerî ve Ekonomik Coğrafya Doğal Unsurlar Coğrafyanın Tarihçesi ve Gelişimi Dünya (Yer Yuvarlağı) Dünya'nın Şekli ve Sonuçları Dünya'nın Hareketleri Dünya'nın Kendi Ekseni Etrafındaki Hareketi (Günlük Hareketi) ve Sonuçları Dünya'nın Ekseni Etrafındaki Hareketinin (Günlük Hareketin) Sonuçları Dünya'nın Eksen Hareketinin (Günlük Hareketin) Yönü Dünya'nın Güneş Etrafındaki Hareketi (Yıllık Hareketi) ve Sonuçları Eksen Eğikliği (Ekvator İle Yörünge Düzlemi Arasındaki Açı) Eksen Eğikliğinin Sonuçları Güneş Işınlarının Yıl İçinde Dik Düştüğü Enlemlerin Değişmesi Dünya'nın Yıl İçinde Güneş'e Karşı Konumları Mart ve 23 Eylül Durumu (Ekinokslar) Haziran Durumu (Yaz Solstisi) Aralık Durumu (Kış Solstisi) Gölge Boyu Grafiklerini Yorumlama Harita Bilgisi (Kartografya) Silindirik Projeksiyon (Açı Koruyan) Konik Projeksiyon Düzlem Projeksiyon (Uzunluk Koruyan) Harita Bilgisi İle İlgili Bazı Kavramlar Ölçeklerin Birbirine Çevrilmesi A. Kesir Ölçeğin Çizgi Ölçeğe Çevrilmesi B. Çizgi Ölçeğin Kesir Ölçeğe Çevrilmesi Haritaların Ölçeklerinden Yararlanma Ölçekten Faydalanarak Uzunluk Hesaplamaları A) Gerçek Uzunluğun Hesaplanması B) Haritadaki Uzunluğun Hesaplanması C) Haritanın Ölçeğinin Hesaplanması Ölçekten Faydalanarak Alan Hesaplamaları A) Gerçek Alanın Hesaplanması B) Haritadaki Alanın Hesaplanması C) Harita Ölçeğinin Hesaplanması Eğim Harita Çeşitleri Ölçeklerine Göre Haritalar Büyük Ölçekli Haritalar Orta Ölçekli Haritalar Küçük Ölçekli Haritalar Ölçeklerine Göre Haritaların Birbirleriyle Karşılaştırılması Konularına Göre Haritalar A. Genel Haritalar B. Özel Haritalar Fiziki Haritalar Beşerî ve Ekonomik Haritalar İdari Haritalar Haritalarda Yeryüzü Şekillerinin ve Çeşitli Bilgilerin Gösterilmesi Tarama Yöntemi Gölgelendirme Yöntemi Kabartma Yöntemi Renklendirme Yöntemi İzohips (Eş Yükselti Eğrileri) Yöntemi İzohipslerden Yararlanarak Profil Çıkarma Coğrafi Koordinat Sistemi Matematik (Mutlak) Konum Paraleller Meridyenler Enlem Boylam Yerel Saat Yerel Saat Hesaplamaları Uluslararası Saat (Saat Dilimleri) Ulusal Saat Göreceli (Özel) Konum ix

85 Çözümlü Test Çözümler Klimatoloji - İklim Bilgisi Atmosfer Atmosferin Katmanları İklim Elemanları Sıcaklık Sıcaklığın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler Güneş Işınlarının Yere Düşme Açısı Atmosferdeki Nem Oranı Yükselti Kara ve Denizlerin Dağılışı Rüzgârlar Okyanus Akıntıları İzoterm Haritaları Dünya Ocak Ayı İzoterm Haritası Dünya Temmuz Ayı İzoterm Haritası Basınç Basıncın Yeryüzüne Dağılışını Etkileyen Faktörler Alçak Basınç (Siklon) Yüksek Basınç (Antisiklon) İzobar Haritaları Rüzgârlar Rüzgârın Hızı Rüzgârın Yönü Rüzgârın Esme Sıklığı (Rüzgâr Frekansı) Rüzgâr Çeşitleri A) Sürekli Rüzgârlar Alizeler Batı Rüzgârları Kutup Rüzgârları B) Mevsimlik Devirli Rüzgârlar Musonlar C) Yerel Rüzgârlar Meltemler Sıcak Yerel Rüzgârlar Soğuk Yerel Rüzgârlar D) Tropikal Rüzgârlar (Tropikal Siklonlar) Nemlilik Ve Yağış Nem ve Yağışlar Mutlak Nem (Salt Nemlilik) Maksimum Nem - Doyma Noktası Bağıl Nem (Nispi Nem) Yoğunlaşma Yoğunlaşma Şekilleri Sis ve Bulut Bulut Şekilleri A) Şekillerine Göre B) Yüksekliklerine Göre Yağışlar Oluşumlarına Göre Yağışlar Yağış Biçimleri Büyük İklim Tipleri Başlıca Büyük İklim Tipleri Ekvatoral İklim Yazı Yağışlı Tropikal İklim (Subtropikal) Savan İklimi Muson İklimi Çöl İklimi Akdeniz İklimi Ilıman Okyanus İklimi Sert Karasal İklim Step İklimi (Ilıman Karasal İklim) Tundra İklimi Kutup İklimi Bitki (Vejetasyon) Topografyası Bitki Yetişme Koşulları İklim Yer şekilleri Toprak (Edafik) Biyotik (Canlı) Başlıca Bitki Toplulukları Ağaç Formasyonu Çalı Formasyonu Ot Formasyonu Çözümlü Test x Çözümler...330

86 Jeomorfoloji (Yer şekilleri) Dünya'nın İç Yapısı Yeryuvarlağının Yapısı Yerkabuğu (Litosfer) Manto (Magma) Çekirdek Levha Hareketleri Jeolojik Zamanlar Yer Kabuğunun Malzemesi Kayaçlar A. Katılaşım Kayaçları (Püskürük) B. Tortul Kayaçlar (Sediment) C. Metamorfik (Başkalaşım) Kayaçlar Tor Topografyası Karst Topografyası Peri Bacaları Yer şekillerinin Oluşumu Yer şekillerinin Oluşum Süreçleri ve Yer şekillerini Oluşturan Kuvvetler A. İç Kuvvetler Orojenik Hareketler (Dağ Oluşumu) Epirojenik Hareketler (Kıta Oluşumu) Volkanizma Depremler B. Dış Kuvvetler Çözülme Fiziksel (Mekanik) Çözülme Kimyasal Çözünme Akarsu Topografyası (Flüvyal Topografya) Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri Kıyı Topografyası Dalga Aşındırma Şekilleri Dalga Biriktirme Şekilleri Kıyı Tipleri Karst Topografyası Karstik Aşındırma Şekilleri Lapya Dolin (Kokurdan - Koyak - Tava) Uvala Polye Obruk Düden (Su yutan- Su batan) Mağara Doğal Tünel ve Köprüler Kör ve Kuru Vadiler Karstik Biriktirme Şekilleri Traverten Sarkıt, Dikit ve Sütun Kurak Ve Yarı Kurak Bölgeler Topografyası Kurak ve Yarı Kurak Bölgede Aşındırma Şekilleri Mantarkaya (Şahit Tepeler) Tafoni Yardanglar Kurak ve Yarı Kurak Bölgelerde Biriktirme Şekilleri Kumullar (Kum Yığınları) Lös Buzul Topografyası (Glasiyal) Buzullar Başlıca Buzul Tipleri Buzul Aşındırma Şekilleri Sirkler (Buz Yalağı) Buzul Vadileri (Tekne Vadi) Fiyord Hörgüç Kayalar Buzul Biriktirme Şekilleri Moren Sandur Ovası Drumlinler Yeryüzünde Ana Yer şekilleri Dağlar Ovalar Platolar Denizler ve Okyanuslar A. Dalgalar B. Akıntılar C. Gelgit (Med - Cezir) Kanallar ve Boğazlar xi

87 Kanallar ve Boğazlar Tablosu Akarsular Akarsu Rejimi (Akım Düzeni) Göller A. Doğal Göller B. Yapay Göller (Barajlar) Su Özelliklerine Göre Göller Yer Altı Suları ve Kaynaklar A. Artezyen Kaynaklar B. Karstik Kaynaklar (Voklüz) C. Fay Kaynakları D. Yamaç (Vadi) Kaynakları E. Gayzer Kaynaklar F. Kaplıcalar ve Ilıcalar Sulardan Faydalanma A) Deniz ve Okyanuslardan Yararlanma B) Akarsulardan Yararlanma C) Göllerden Yararlanma D) Yer Altı Sularından Yararlanma Hidroelektrik Potansiyel Toprak Coğrafyası Toprağın Özellikleri ve Toprağın Oluşumunu Etkileyen Faktörler Toprak Türleri Zonal (Yerli Kaya Toprakları) Azonal (Taşınmış Topraklar) İntrazonal Heyelan Heyelana Neden Olan Faktörler Erozyon Çözümlü Test Çözümler BÖLÜM: BEŞERÎ VE EKONOMİK COĞRAFYA Nüfus Coğrafyası Nüfusun Sıçrama Dönemleri Nüfus Artışı Dünyada Nüfusun Dağılışı ve Bu Dağılışı Etkileyen Faktörler Doğal Faktörler Beşerî ve Ekonomik Faktörler Nüfus Politikaları Nüfusun Yapısı Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Piramitleri Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı Nüfusun Eğitim Durumu Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı Kırsal - Kentsel Nüfus Nüfus Yoğunluğu Kavramları Aritmetik Nüfus Yoğunluğu Tarımsal Nüfus Yoğunluğu Fizyolojik Nüfus Yoğunluğu Göçler Dünyada Geniş Çaplı Göçlere Örnekler Göçlerin Nedenleri Göçlerin Sonuçları Gidilen Gidilen Yere Göre Göçler Kalma Süresine Göre Göçler Beyin Göçü Yerleşme Coğrafyası Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler Yerleşme Çeşitleri Kır Yerleşmeleri Kent Yerleşmeleri Yerleşme Dokuları Konut Tipleri Yapı Malzemesine Göre Evler Çözümlü Test Çözümler Ekonomik Coğrafya Ekonomik Faaliyet Türleri Tarım Faaliyetleri Tarımsal Yöntemler ve Tipler Tahıl Tarımı Endüstri Bitkileri Meyveler Hayvancılık Büyükbaş Hayvancılık xii

88 Küçükbaş Hayvancılık 408 Su Ürünleri 408 Ormanlar ve Ormanlardan Faydalanma 409 Madenler 410 Enerji Kaynakları 411 Ulaşım 411 Turizm 412 A. Doğal Turistik Kaynaklar 412 B. Beşerî Turistik Kaynaklar Tarih Öncesi Yerleşmeler Tarihî Yerleşmeler Konaklama Tesisleri 414 Sanayi 415 Sanayinin Gelişimi 415 a. Ev İmalatı 415 b. Atölye İmalatı 415 c. Modern Sanayi (Fabrika Sanayisi) 415 Sanayide Yer Seçimi 415 a. Ham madde 416 b. Enerji 416 c. Sermaye 416 d. İşgücü 416 e. Ulaşım 416 f. Pazar 416 Ticaret 417 Çözümlü Test 418 Çözümler BÖLÜM: TÜRKYE'NİN JEOPOLİTİĞİ ve TÜRKİYE COĞRAFYASI Türkiye'nin Matematik (Mutlak) Konumu ve Sonuçları 421 Türkiye'nin Özel Konumu ve Sonuçları 421 Türkiye'nin Jeopolitik Konumu 424 Medeniyetlerin Çıkış Noktası Türkiye 425 Dünyadaki Çatışma Bölgeleri ve Türkiye 425 Pakt - Birlikler ve Türkiye 426 Birleşmiş Milletler (BM) 426 Avrupa Birliği (AB) 427 Arap Birliği (Arap Ligi) 427 G7 Ülkeleri 427 Gelişmekte Olan 8 Ülke (D8) 427 Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) 427 İslam İş Birliği Örgütü (İİÖ) 428 Türkiye'nin Dünya Üzerindeki Coğrafi Konumu ve Avantajları 428 Türkiye'nin Sınırları 428 Cevaplı Test 430 Türkiye'nin Yer Şekilleri 432 Türkiye'nin Jeolojik Özellikleri 432 Jeolojik Zamanlarda Türkiye 432 Türkiye'de Orojenik Hareketler 434 Türkiye'de Epirojenik Hareketler 434 Türkiye'de Depremler 436 I. Dereceden Deprem Alanları 436 Türkiye'de Yeryüzü Şekillerinin Genel Özellikleri 437 Türkiye'nin Ovaları ve Platoları 438 Türkiye'nin Ovaları 438 Bulundukları Yerlerine Göre Ovalar 439 Türkiye'nin Platoları 440 Toprak Oluşumu Fiziksel (Mekanik) Çözülme Kimyasal Çözünme 440 Türkiye'de Başlıca Toprak Tipleri Zonal Topraklar İntrazonal Topraklar Azonal Topraklar 441 Türkiye'de Topraklardan Yararlanma 442 Türkiye'de Heyelan 442 Türkiye'de Erozyon 442 Türkiye'de Rüzgâr Erozyonunun Etkili Olduğu Alanlar 442 Türkiye Akarsuları 444 Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri 444 Türkiye'deki Akarsu Havzaları 444 Türkiye'deki Başlıca Akarsular 444 Türkiye Akarsularının Rejimleri 445 Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (KEİ) 427 xiii

89 A. Yağmur Suları ile Beslenen Akarsular B. Kar ve Buz Suları ile Beslenen Akarsular C. Kaynak Suları ile Beslenen Akarsular D. Gölden Çıkan Akarsular (Göl Ayağı) E. Karma Rejimli Akarsular Türkiye'de Akarsu Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Aşındırma Şekilleri Vadi Çeşitleri Türkiye'de Akarsuların Oluşturduğu Biriktirme Şekilleri Türkiye'de Rüzgârların Oluşturduğu Şekiller Türkiye'de Buzulların Oluşturduğu Şekiller Türkiye'de Buzul Aşındırma Şekilleri Sirkler (Buz Yalağı) Buzul Vadiler (Tekne Vadiler) Türkiye'de Buzul Biriktirme Şekilleri Moren Türkiye'nin Yeraltı Suları Ve Kaynakları Türkiye'nin Kaplıca ve Ilıcaları Türkiye'de Karstik Şekiller Türkiye'de Karstik Arazilerin Dağılışı Türkiye'de Karstik Aşındırma Şekilleri Lapya Dolin Uvala Polye Obruk Düden (Su yutan - Su batan) Mağara Türkiye'de Karstik Biriktirme Şekilleri Traverten Sarkıt, Dikit ve Sütun Türkiye'de Dalgaların ve Akıntıların Oluşturduğu Şekiller Türkiye'de Dalga Aşındırma Şekilleri Falez (Yalıyar) Türkiye'de Dalga Biriktirme Şekilleri Türkiye'de Kıyı Tipleri Boyuna Kıyılar Enine Kıyılar Ria Tipi Kıyılar Dalmaçya Tipi Kıyılar Limanlı Kıyılar Türkiye'de Göller A. Doğal Göller Yerli Kaya Gölleri Set Gölleri B. Yapay (Baraj) Göller Cevaplı Test Türkiye'nin İklimini Etkileyen Faktörler ve Türkiye'de İklim Elemanları Matematik Konumun İklime Etkisi Özel Konumun İklime Etkisi Türkiye'de Sıcaklık Türkiye'nin Yıllık Ortalama Sıcaklık Haritası Türkiye Yıllık Sıcaklık Farkı Haritası Türkiye'yi Etkileyen Basınç Merkezleri Türkiye'yi Etkileyen Rüzgârlar Türkiye'de Nem ve Yağış Oluşumuna Göre Yağış Çeşitleri Türkiye'de İklim Tipleri Karadeniz İklimi Akdeniz İklimi Karasal İklim Türkiye'nin Bitki Örtüsü Ormanlar Maki Bozkır Yüksek Dağ Çayırları Cevaplı Test Türkiye'de Nüfus ve Yerleşme Türkiye'de Nüfus Sayımları Nüfus Artışı ve Sonuçları Türkiye'de Nüfusun Dağılışını Etkileyen Faktörler Türkiye'de Nüfusun Seyrek Olduğu Yerler Türkiye'de Nüfusun Sık Olduğu Yerler xiv

90 Türkiye'de Nüfus Yoğunlukları Türkiye Nüfusunun Özellikleri (Nüfusun Yapısı) Türkiye'de Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Türkiye'de Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı Türkiye'de Çalışan Nüfusun Ekonomik Faaliyet Kollarına Dağılımı Türkiye'de Nüfusun Eğitim Durumu Türkiye'de Kırsal - Kentsel Nüfus Türkiye'de Nüfus Politikaları Gelecekte Türkiye Nüfusu Türkiye'de Göçler Türkiye'de Nedenlerine Göre Göçler Türkiye'de Mekânlara Göre Göçler İç Göçler Dış Göçler Türkiye'de Zamana Göre Göçler Sürekli Göçler Mevsimlik Göçler Türkiye'de Yerleşme Yerleşmenin Tarihçesi Türkiye'de Yerleşmeyi Etkileyen Faktörler Türkiye'de Yerleşme Şekilleri Yerleşmelerin Sınıflandırılması Türkiye'de Mesken Tipleri Ahşap Meskenler Toprak (Kerpiç) Meskenler Taş Meskenler Türkiye'nin Ekonomik Coğrafyası Türkiye'nin Ekonomisini Etkileyen Faktörler Cevaplı Test Türkiye'de Arazi Kullanımı Türkiye'de Yer Şekillerinin Arazi Kullanımına Etkileri Türkiye'de Topraklardan Yararlanma Türkiye'de Tarım (Ziraat) Türkiye'de Tarımı Etkileyen Doğal Faktörler Türkiye'de Tarımı Etkileyen Beşerî Faktörler Bitkisel Üretim Tahıllar Buğday Arpa Mısır Çeltik (Pirinç) Baklagiller Sanayi Bitkileri Tütün Pamuk Şeker Pancarı Keten - Kenevir Çay Haşhaş Anason Gül Yağ Bitkileri Ayçiçeği Zeytin Soya Fasulyesi Yem Bitkileri Meyvecilik Fındık Turunçgil İncir Üzüm Muz Antep Fıstığı Sebzecilik Seracılık Turfandacılık Türkiye'de Hayvancılık Hayvancılığı Etkileyen Faktörler Türkiye'de Hayvan Varlığı ve Coğrafi Dağılışı Küçükbaş Hayvancılık Büyükbaş Hayvancılık Kümes Hayvancılığı İpek Böcekçiliği Arıcılık xv

91 KPSS ÖABT 2019 SINIF ÖĞRETMENLİĞİ VİDEO DESTEKLİ KONU ANLATIMLI ALAN EĞİTİMİ pegemkampüs Video dersler ücretsiz olarak cebinizde Lütfen detaylı bilgi için ön sözü okuyunuz soruda SORU

92 Komisyon ÖABT Sınıf Öğretmenliği Alan Eğitimi Konu Anlatımlı ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ'ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 6. Baskı: 2019, Ankara Proje-Yayın: Pelin Özdemir Dizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Dağıtım: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net WhatsApp Hattı:

93 ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen Adayları, Elinizdeki bu kitap, Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Sınıf Öğretmenliği Alan Eğitimi Testi kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olarak hazırlanmıştır. Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir. Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla önemli konulara dikkat çekilmiştir. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitapla ilgili görüş ve önerilerinizi adresini kullanarak ya da numaralı telefona WhatsApp üzerinden iletmeniz yeterli olacaktır. Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle... Başarılar... QR kodlar ile ilgili bilgiler bir sonraki sayfada yer almaktadır.

95 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM: İLKOKUL PROGRAMLARININ TEMEL ÖZELLİKLERİ 2018 İLKOKUL PROGRAMLARININ TEMEL ÖZELLİKLERİ Temel Felsefi Özellikleri...1 Öğretim Programı'nda Temel Beceriler...2 Öğretim Programlarında Ölçme ve Değerlendirme Yaklaşımı...4 Öğretim Programı'nde Rehberlik...5 Çözümlü Test...6 Çözümler BÖLÜM: İLK OKUMA YAZMA ÖĞRETİMİ İLK OKUMA YAZMA ÖĞRETİMİ...9 Birinci Sınıf Öğrencilerin Gelişim Özellikleri ve İlk Okuma Yazma Öğretimi...9 İlk Okuma Yazmaya Öğretiminde Etkili Olan Faktörler...9 Takvim Yaşı...9 Okul Olgunluğu...9 Genel Zekâ...9 Sağlık Sorunları...9 Görsel Ayrım...9 İşitsel Ayrım...10 Sözel Dil Gelişimi...10 Dikkat...10 El Tercihi...10 Kalem ve Kalem Tutma...10 Oturuş Biçimi Boşluklar Yazılacak Kâğıt ve Kâğıdın Pozisyonu Harflerin Yazılışı ve Yönler Çizgi ve Satır Takibi Türkiye'de İlk Okuma Yazma Öğretiminin Tarihsel Gelişimi Cumhuriyet Öncesi Dönemde İlk Okuma Yazma Öğretimi Cumhuriyet Dönemi'nde İlk Okuma Yazma Öğretimi İlkokul Programı İlkokul Programı İlkokul Programı İlkokul Programı İlkokul Programı İlkokul Programı İlköğretim Türkçe (1-5 Sınıflar) Programı Türkçe Dersi (1-8 Sınıflar) Öğretim Programı...12 Bireşime Dayalı Yöntemler...13 Harf (Alfabe) Tekniği...13 Ses Tekniği...13 Hece Tekniği...14 Ses Temelli Cümle Tekniği...14 Çözümlemeye Dayalı Yöntemler...14 Hikâye/Öykü Tekniği...14 Cümle Tekniği...15 Sözcük (Kelime) Tekniği...16 Karma Yöntem...16 İlk Okuma Yazma Öğretimi ve Ses Temelli Cümle Yöntemi...16 Birinci ve İkinci Sınıflarda Kullanılacak Defterlerin Özellikleri Türkçe Programı'nda Okuma ve Yazma Öğretimi Okuma Yazmaya Hazırlık Okuma Yazmaya Başlama ve İlerleme Bağımsız Okuma ve Yazma...19 KAYNAKÇA...21 ÇÖZÜMLÜ TEST...22 ÇÖZÜMLER BÖLÜM: TÜRKÇE ÖĞRETİMİ TÜRKÇE ÖĞRETİMİ Türkçe Dersi (1-4. sınıflar) Öğretim Programı ve Özellikleri...27 Öğrenme Alanları...28 Dinleme...28 Konuşma...29 Okuma...30 Yazma...31 Görsel Okuma ve Görsel Sunu...32 Yapılandırmacı Yaklaşıma Göre Türkçe Öğretimi Öğrenme Öğrenme-Öğretme Süreci Öğretmenin Rolü...34 Türkçe Dersinde Metin İşleme Hazırlık Anlama Zihinde Yapılandırma Kendini İfade Etme Ölçme ve Değerlendirme...36 Öğrenme Türleri...36 Sesli Okuma...36 Sessiz Okuma...36 Sorgulayıcı Okuma...36 Sorgulayıcı Dinleme...37 İkna Edici Konuşma...37 Sorgulayıcı Konuşma...37 Betimleyici Yazma...37 Öyküleyici (Hikâye Edici) Yazma...37 İkna Edici Yazma...37 Reklam Yazma...37 Şikâyet Yazısı...37 v

96 Karşılaştırmalı Yazma...37 İş Birliği Yaparak (Paylaşarak) Yazma...37 Planlı Yazma...37 Sorgulayıcı Yazma...37 Not Alma...38 Kontrollü Yazma...38 Güdümlü Yazma...38 Özetleme Türkçe Dersi Öğretim Programı Özellikleri...38 Kaynakça...40 ÇÖZÜMLÜ TEST...41 ÇÖZÜMLER BÖLÜM: FEN VE TEKNOLOJİ ÖĞRETİMİ Fen Bilimlerine İlişkin Temel Kavramlar...46 Olgu...46 Kavram...46 Genellemeler...46 Kuram...46 FEN, BİLİMSEL BİLGİ VE BİLİMSEL YÖNTEM...46 Fen...46 Bilimin Doğası...46 Bilimsel Süreç Becerileri...48 BİLİMSEL SÜREÇ BECERİLERİNİ GELİŞTİRME...50 Bilimsel Süreç Becerilerinin Geliştirilmesine İlişkin Örnek Bir Etkinlik...51 Bilimsel Çalışmanın Ürünleri...52 FEN VE TEKNOLOJİ OKURYAZARLIĞI...52 FEN, TOPLUM, TEKNOLOJİ VE ÇEVRE...52 FEN BİLİMLERİNE YÖNELİK TUTUMLAR...53 FEN BİLİMLERİ DERSİ GENEL AMAÇLARI...53 YAPILANDIRMACI YAKLAŞIM VE FEN ÖĞRENME...56 Yapılandırmacı Yaklaşımın İlkeleri...56 Yapılandırmacı Öğrenme-Öğretme Sürecinde Temel Faktörler...56 Yapılandırmacı Öğrenme Ortamlarının Tasarımı..57 Yapılandırmacı Yaklaşımda Öğretmen...57 Yapılandırmacı Yaklaşımda Öğrenme Süreci...57 Yapılandırmacı Yaklaşımda Ders Tasarımı Fen Bilimleri Programı Özellikleri...58 Öğrenme Alanları Bilgi İçeriği (Konu Anlam) Öğrenme Alanı Beceri Öğrenme Alanı Değer Öğrenme Alanu...59 KAVRAM ÖĞRETİMİ...60 Kavram Geliştirme Süreçleri...61 Kavram Öğretimi...61 Kavram Haritaları...61 Kavram Ağları...62 Zihin Haritaları...62 Bilgi Haritası...62 Anlam Çözümleme Tabloları...63 Vee Diyagramları...63 ÖĞRETİM MODELLERİ...65 Sorgulamaya Dayalı Öğrenme...65 Probleme Dayalı Öğrenme...68 Proje Tabanlı Öğrenme...69 Öğrenme Döngüsü (5E Öğrenme Modeli)...71 FEN ÖĞRETİMİNDE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 71 Geleneksel Ölçme Değerlendirme...72 Çoktan Seçmeli Sorular...72 Eşleştirmeli Sorular...72 Doğru-Yanlış Tipi Sorular...72 Kısa Cevap Soruları...72 Açık Uçlu Sorular...72 Alternatif Ölçme Değerlendirme...72 Performans Değerlendirme...74 Öğrenci Ürün Dosyası Değerlendirme...74 Gözlem Tekniği...75 Görüşme Tekniği...75 Öz ve Akran Değerlendirme...75 Dereceleme ve Puanlama Ölçekleri...75 Tanılayıcı Dallanmış Ağaç...76 Yapılandırılmış Grid...76 Kavram Haritaları...76 Kelime İlişkilendirme Testleri...77 KAYNAKÇA...77 ÇÖZÜMLÜ TEST...78 ÇÖZÜMLER BÖLÜM: İLKOKULDA MATEMATİK ÖĞRETİMİ MATEMATİK NEDİR?...84 Matematiğin Temel Elemanları...84 Teorik-Uygulamalı Matematik...84 Klasik-Modern Matematik...84 Akademik Matematik-Okul Matematiği...84 MATEMATİĞİ ÖĞRENME VE ÖĞRETME...85 Davranışçı Yaklaşım...85 Bütünlükçü (Gestaltçı) Yaklaşım...85 Fonksiyonalist Yaklaşım...86 Bilişsel Gelişmeci Yaklaşım...86 Yapılandırmacı Yaklaşım...86 Buluş Yoluyla Öğrenme...86 Tam Öğrenme...87 Bilgi-İşlem Yaklaşımı...87 Anlamlı Öğrenme (Sunuş Yoluyla Öğretim)...87 Gerçekçi Matematik Eğitimi...88 Çoklu Zekâ Kuramı...88 Öğrenme Stilleri...88 MATEMATİK ÖĞRETİMİ YÖNTEMLERİ...88 Düz Anlatım Yöntemi...88 vi

97 Tanımlar Yardımıyla Öğretim...88 Buluş Yoluyla Öğretim...89 Analizle Öğretim...89 Senaryo ile Öğretim...89 Gösterip Yaptırma Yöntemiyle Öğretim...89 Kurallar Yardımıyla Öğretim...89 Deneysel Etkinliklerle Öğretim...89 Oyunlarla Öğretim...89 İLKOKUL MATEMATİK DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI Programının Özellikleri...90 MATEMATİK EĞİTİMİNİN GENEL AMAÇLARI...91 Temel Beceriler...91 Programda Değerler Eğitimi...92 Problem Çözme...92 Matematiksel Süreç Becerileri...92 Duyuşsal Beceriler...92 Psikomotor Beceriler...92 Bilgi ve İletişim Teknolojileri (BİT)...92 Programın Öğrenme-Öğretme Yaklaşımı...92 PROBLEM ÇÖZME...92 Problemi Anlama...95 Plan Yapma...95 Planı Uygulama...95 Çözümün Doğruluğunu ve Geçerliğini Kontrol Etme...95 Çözümü Genelleme ve Yeni/Özgün Problem Kurma...95 Problem Çözme Öğretimi...96 Sistematik Liste Yapma...96 Tahmin ve Kontrol...96 Diyagram Çizme...96 Bağıntı Bulma...96 Değişken Kullanma...96 Benzer Problemlerin Çözümünden Yararlanma (Basitleştirme)...96 Geriye Doğru Çalışma...97 Eleme...97 Tablo Yapma...97 Muhakeme Etme...97 Problem Kurma...97 Matematiksel İfadeye Uygun Problem Kurma...97 Şekil veya Tabloya Uygun Problem Kurma...98 Cevabı Zihinde Tutarak Problem Kurma...98 MATEMATİK EĞİTİMİNDE PROBLEM ÇÖZME Problem Çözme İçin Öğretim Problem Çözmeye İlişkin Öğretim Problem Çözme İle Öğretim...98 DOĞAL SAYILAR VE DÖRT İŞLEM ÖĞRETİMİ...98 Sayma Sistemleri...98 Doğal Sayılar...99 Onluk Sayma Sistemi...99 DOĞAL SAYILARIN ÖĞRETİMİ...99 İlkokul Matematik Dersi Öğretim Programı'nda Doğal Sayılar Alt Öğrenme Alanı Kazanımları...99 Hazırlık Çalışmaları Bir Basamaklı Doğal Sayıların Öğretimi İki Ve Daha Çok Basamaklı Doğal Sayıların Öğretimi DOĞAL SAYILAR ARASINDAKİ İLİŞKİLERİN ÖĞRETİMİ Doğal Sayıların Yuvarlanması Sıralama ve Örüntüler Düzen DOĞAL SAYILARDA DÖRT İŞLEM ÖĞRETİMİ İşlem Öğretimi Toplama İşleminin Öğretimi İlkokul Matematik Dersi Öğretim Programı'nda Doğal Sayılarla Toplama İşlemi Alt Öğrenme Alanı Kazanımları Sınıf Sınıf Sınıf Sınıf Hazırlık Çalışmaları İşlem Tekniğinin Öğretimi İşlem Özelliklerinin Öğretimi İşlem Sağlamasının Öğretimi Zihinden Toplama İşlemi Öğretimi Toplama İşlemini Gerektiren Problemler Çıkarma İşleminin Öğretimi Sınıf Sınıf Sınıf Sınıf Hazırlık Çalışmaları İşlem Tekniğinin Öğretimi İşlem Sağlamasının Öğretimi Zihinden Çıkarma İşlemi Öğretimi Çıkarma İşlemini Gerektiren Problemler Çarpma İşleminin Öğretimi İlkokul Matematik Dersi Öğretim Programı'nda Doğal Sayılarla Çarpma İşlemi Alt Öğrenme Alanı Kazanımları Sınıf Sınıf Sınıf Hazırlık Çalışmaları İşlem Özelliklerinin Öğretimi İşlem Tekniğinin Öğretimi İşlem Sağlamasının Öğretimi Çarpma İşlemini Gerektiren Problemler Bölme İşleminin Öğretimi vii

98 İlkokul Matematik Dersi Öğretim Programı'nda Doğal Sayılarla Bölme İşlemi Alt Öğrenme Alanı Kazanımları Sınıf Sınıf Sınıf Hazırlık Çalışmaları İşlem Özelliklerinin Öğretimi İşlem Tekniğinin Öğretimi Kalanlı Bölme İşleminin Öğretimi İşlem Sağlamasının Öğretimi KESİR SAYILARI VE DÖRT İŞLEM ÖĞRETİMİ Kesir Sayılarının Öğretimi İlkokul Matematik Dersi Öğretim Programı'nda Kesirler Alt Öğrenme Alanı Kazanımları Sınıf Sınıf Sınıf Sınıf İlkokul Matematik Dersi Öğretim Programı'nda Kesirlerle İşlemler Alt Öğrenme Alanı Kazanımları Sınıf Hazırlık Çalışmaları Kesir Sayılarıyla Problem Çözme Toplama ve Çıkarma İşlemi Öğretimi İşlem Özelliklerinin Öğretimi GEOMETRİ ÖĞRETİMİ Çocuklarda Geometrik Düşünmenin Gelişimi Geometri Öğretimi İlkokul Matematik Dersi Öğretim Programı'nda Geometri Öğrenme Alanı Kazanımları Sınıf Geometrik Şekiller ve Cisimler Geometrik Örüntüler Sınıf Geometrik Cisimler ve Şekiller Uzamsal İlişkiler Geometrik Örüntüler Sınıf Geometrik Cisimler ve Şekiller Uzamsal İlişkiler Geometrik Örüntüler Geometride Temel Kavramlar Sınıf Geometrik Cisimler ve Şekiller Uzamsal İlişkiler Geometride Temel Kavramlar ÖLÇME VE ÖLÇÜLER ÖĞRETİMİ İlkokul Matematik Dersi Öğretim Programında Ölçme Öğrenme Alanı Kazanımları Sınıf Uzunluk Ölçme Paralarımız Zaman Ölçme Tartma Sıvı Ölçme Sınıf Uzunluk Ölçme Paralarımız Zaman Ölçme Tartma Sıvı Ölçme Sınıf Uzunlukları Ölçme Çevre Ölçme Alan Ölçme Paralarımız Zamanı Ölçme Tartma Sıvı Ölçme Sınıf Uzunluk Ölçme Çevre Ölçme Alan Ölçme Paralarımız Zaman Ölçme Tartma Sıvı Ölçme Uzunluk Ölçüleri Öğretimi Alan Ölçüleri Öğretimi Sıvı Ölçüleri Öğretimi Tartma Öğretimi Zaman Ölçüleri Öğretimi VERİ ÖĞRETİMİ Veri Öğretimi İlkokul Matematik Dersi Öğretim Programında Veri Öğrenme Alanı Kazanımları Sınıf Veri Sınıf Nesne Grafiği Sınıf Veri Sınıf Veri Matematik Programı (1-4. Sınıflar Öğrenme Alanlarının Sınıflara Göre Dağılımı) KAYNAKÇA ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER viii

99 6. BÖLÜM: HAYAT BİLGİSİ ÖĞRETİMİ HAYAT BİLGİSİ ÖĞRETİMİ Hayat Bilgisi Dersinin İçeriği Hayat Bilgisi Öğretiminin Amaçları DÜNYADA HAYAT BİLGİSİ DERSİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ TÜRKİYE DE HAYAT BİLGİSİ DERSİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ İLKOKUL HAYAT BİLGİSİ PROGRAMI Ünite: Okulumuzda Hayat Ünite: Evimizde Hayat Ünite: Sağlıklı Hayat Ünite: Güvenli Hayat Ünite: Ülkemizde Hayat Ünite: Doğada Hayat HAYAT BİLGİSİ DERSİNDE ÖĞRETMENİN ROLÜ Programından Önce Uygulanan 2009 ve 2015 Programlarının Özellikleri KAYNAKÇA ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER BÖLÜM: SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİ SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİ Sosyal Bilgilerin Tanımı SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİNE FARKLI151 YAKLAŞIMLAR Vatandaşlık Aktarımı Olarak Sosyal Bilgiler Öğretimi Sosyal Bilim Olarak Sosyal Bilgiler Öğretimi Yansıtıcı Araştırma Olarak Sosyal Bilgiler Öğretimi DÜNYADA SOSYAL BİLGİLER GELENEĞİ TÜRKİYE DE SOSYAL BİLGİLER GELENEĞİ SOSYAL BİLGİLER VE SOSYAL BİLİMLER SOSYAL BİLGİLER ÖĞRETİMİNİN AMAÇLARI Evrensel Amaçlar Bilgiye İlişkin Amaçlar Beceriye İlişkin Amaçlar Tutum ve Değerlere İlişkin Amaçlar Sosyal Katılıma İlişkin Amaçlar Öğretim Programı'nın Genel Amaçları Sosyal Bilgilerde İçerik: Kapsam ve Yapı İçeriğin Sıralanması Programın Temel Yaklaşımı PROGRAMIN YAPISI BECERİLER Tarihsel Empati Kanıtı Tanıma ve Kullanma Becerisi Bilgiyi Kullanılabilir Biçimlerde Planlama ve Yazma Becerisi Mekanı Algılama Becerisi Tablo, Diyagram ve Grafik Okuma Becerisi Karşılaştırma Yapma Becerisi Sebep Sonuç İlişkilerini Belirleme Becerisi Karar Verme Becerisi Kütüphane ve Referans Kaynaklarını Kullanma Becerisi Sosyal Bilgiler Programı Beceriker Arasında Yer Alan Okuryazarlıklar Kavram Öğretimi Değer Öğretimi İlkokulda Değer Öğretimi Değerler Eğitimi Değer Açıklamak a. Seçme: b. Ödüllendirme: c. Hareket: Ahlaki Muhakeme Değer Analizi Gözlem Yoluyla Değer Öğretimi Öğrenme Alanları BİREY VE TOPLUM KÜLTÜR VE MIRAS İNSANLAR, YERLER VE ÇEVRELER BİLİM, TEKNOLOJİ VE TOPLUM ÜRETİM, DAĞITIM VE TÜKETİM ETKİN VATANDAŞLIK KÜRESEL BAĞLANTILAR KAYNAKÇA ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER BÖLÜM: BİRLEŞTİRİLMİŞ SINIFLARDA ÖĞRETİM BİRLEŞTİRİLMİŞ SINIF KAVRAMI Birleştirilmiş Sınıf Uygulamasını Zorunlu Kılan Nedenler Birleştirilmiş Sınıflarda Öğretimin Esasları Birleştirilmiş Sınıflarda Öğretimin Yararları Birleştirilmiş Sınıflarda Öğretimin Sınırlılıkları Birleştirilmiş Sınıfların Oluşturulması Birleştirilmiş Sınıflı Okulların Kendine Özel Durumları Öğrencilerin Kendi Kendilerine Çalışmaları Öğretmenli Dersler Ödevli Dersler Sınıf Çalışması Küme Çalışması İlgi Kümeleri Seviye Grupları Bireysel Çalışma ix

100 Sesli Çalışmalar Sessiz Çalışmalar Yardımcı Öğrenciler Planlı Çalışma Çalışma Ortamı ÖLÇME - DEĞERLENDİRME ARAÇ VE YÖNTEMLERİ Dereceleme Ölçekleri Kullanma Nedenleri KAYNAKÇA ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER BÖLÜM: İNSAN HAKLARI, YURTTAŞLIK VE DEMOKRASİ EĞİTİMİ İNSAN HAKLARI YURTTAŞLIK VE DEMOKRASİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI Genel Kavramsal Çerçeve Beceriler Değerler Program İçeriği ve Üniteler KAYNAKÇA ÇÖZÜMLÜ TEST - I ÇÖZÜMLER BÖLÜM: DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ ÖĞRETİMİ DİN KÜLTÜRÜ VE AHLAK BİLGİSİ ÖĞRETİMİ Din Kültürü Ahlak Bilgisi Dersi Öğretiminin Temelleri Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi Dersinin Temel Yapısı Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinin Genel Amaçları (MEB, 2018) Din Kültürü ve Ahlâk Bilgisi Dersi Program Yapısı Ünite ve Konular Kazanım ve Açıklamaları Anahtar Kavramları SINIF ÜNİTE VE KAZANIMLARI Günlük Hayattaki Dinî İfadeler Güzel Ahlak Din ve Temizlik Hz. Muhammed'i Tanıyalım KAYNAKÇA ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER BÖLÜM: MÜZİK ÖĞRETİMİ MÜZİK ÖĞRETİMİ Müzik Öğretiminin Genel Amaçları Öğretim Programında Müzik Eğitimi Genel Amaçları Müzik Öğretim Programı Temel Özellikleri Temel Beceriler Öğrenme Alanları ve Özellikleri Uygulamada Dikkat Edilecek Hususlar; Çocuklar İçin Şarkı Seçerken Dikkat Edilmesi Gereken Noktalar KAYNAKÇA ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER BÖLÜM: GÖRSEL SANATLAR GÖRSEL SANATLAR Görsel Sanatlar Programı'nın Temel Hedefleri Öğrenme Alanları Öğretim Programına Göre Sanat Eleştirisi ve Cevaplanması Gereken Sorular Görsel Sanatlar Eğitimin İlkeleri Programla Ulaşılması Beklenen Temel Beceriler Çocuk Resimlerinin Özellikleri Çocuklarda Çizimlerin Gelişim Dönemleri Karalama Evresi Şema Öncesi Dönem Şematik Dönem Gerçekçilik Dönemi Görünürde Doğalcılık Dönemi KAYNAKÇA ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER BÖLÜM: BEDEN VE OYUN EĞİTİMİ BEDEN VE OYUN EĞİTİMİ ÖĞRETİMİ Beden ve Oyun Eğitimi Programı Genel Amacı Beden ve Oyun Eğitimi Dersinin Temel İlkeleri Öğretim programı yapısı Hareket becerileri ile ilgili kavramlar Oyun Stratejileri / Taktikleri Geliştirme ve Kullanma Becerisi: Kişisel, Sosyal ve Düşünme Becerileri KAYNAKÇA ÇÖZÜMLÜ TEST ÇÖZÜMLER x

101 İLKOKUL PROGRAMLARININ TEMEL ÖZELLİKLERİ 1.BÖLÜM 2018 İLKOKUL EĞİTİM PROGRAMI'NIN TEMEL ÖZELLİKLERİ Aşağıda verilen öğretim programı özellikleri ilkokulda okutulan tüm derslerin öğretim programlarındaki ortak özelliklerdir. Her dersin öğretimi ile ilgili bölümlerde bu bilgileri tekrarlamamak için bu, özellikle ayrı bir bölüm olarak verilmiştir. TEMEL FELSEFİ ÖZELLİKLERİ NOT 1. Eğitim felsefesi eğitim hedeflerinin temel yönlendiricisi olup öğretim programlarının bütünsel tutarlılığı bakımından oldukça önemlidir. 2. Programlarda genel olarak eğitim hedeflerinin odaklandığı başlıklar; 99Millî, manevi ve kültürel değerler, 99Yetenek, 99Beceri, 99Tutum, 99Estetik duyarlılık olduğu vurguludur. 3. En temel eğitim hedefinin "kendisiyle ve toplumuyla uyum içinde, sorumluluklarını bilen ve gereğini yerine getirebilen, bir yandan millî, diğer yandan da evrensel değerleri içselleştirmiş öz güven sahibi bireyler yetiştirme olduğu önemle belirtilmiştir. 4. Bireyi öğrenme ye yönlendirecek en önemli güç merak duygusu olduğundan ona göre hareket edilmiştir. Öte yandan yaşama dönük bir eğitimin, iyi, doğru ve güzel kavramlarını temel alması gerekliliği üzerinde durulmuştur. 5. Küresel rekabet kapasitelerine insan yetiştirmek için; 99Sorumluluk sahibi, 99Problem çözebilen, 99Karar verme becerileri gelişmiş, 99Eleştirel ve inovatif düşünebilen bireyler yetiştirmeye odaklanılmıştır. Öğretim programlarında birey olmanın aynı zamanda çok daha geniş bir dünya ailesi ne ait olmak olduğunun bilincine varacak, yaşadığı topluma ve ülkesine, toprağına samimi bir hisle bağlanacak; bilim ve teknolojiyi etkin şekilde kullanarak gerekli teknik bilgi, birikim, beceri ve yeterliliklere sahip kuşaklar yetiştirmek hedeflenmiştir. 6. Programlarda işbirliğine dayalı öğrenme aşağıdaki özellikleri geliştirici olması bakımından önemsenmiştir. Bu özellikler; 99İşbirliği 99İletişim 99Farklılıklara saygı 99Düşünce paylaşımı 99Uzlaşma 99Sosyal becerileri geliştirme 99Başkalarının duygularını anlama 99Takım çalışmasına yatkınlık 99Yardımseverlik 99Cömertlik 99Müzakere etme ve birlikte sorun çözme şeklindedir. 7. Programlarda Eleştirel ve İnovatif düşünme becerileri a) Eleştirel düşünme 99Sorgulama 99Analiz 99Değerlendirme 99Argüman ileri sürebilme ve bunları savunabilme b) İnovatif düşünme 99Yeni kavrayışlar 99Özgün yaklaşımlar 99Yeni bakış açıları İnovatif düşünme ile bireylerin fikir üretimini sağlayacak tekniklerin kullanılması, farklı fikirlerin ortaya atılması, fikir üretimine, hayal gücüne, düşünme becerilerinin geliştirilmesine dayalı eğitim sağlanabilir. 8. Programlarda Estetik duyarlılık ve estetik eğitimi Estetik yargının bir bilgi yargısı değil, bir beğeni yargısı olduğu bilinci ile hareket ederek öğrencinin güzel nesneye dair duyumlarını geliştirmeyi ve duygularını ifade edebilmesini amaçlar. Temelde estetik eğitimi ile öğrencinin hayal gücünün geliştirilmesi ve öğrencinin hayal gücü ile yaklaştığı güzel nesneye dair hissettiği duyguları öz güvenle ifade edebilmesi beklenmektedir. Estetik eğitiminin programlardaki hedefi: 99fikirlerini, beğenilerini sunabilen, 99eğlenerek ve ilgi alanlarını geliştirerek öğrenen, 99yüksek motivasyonlu, 99eleştirel düşünme becerileri gelişmiş, 99mutlu, 99estetik değerlere uzak olmayan, 99estetik hazzın izini süren, 1

Daha göster