Evrimsel Olmayan Bir Zihin Kuramı Mümkün mü?

Transkript

1 Evrimsel Olmayan Bir Zihin Kuramı Mümkün mü? 1

2 Charles Darwin: İlk Evrimsel Psikolog Uzak gelecekte çok daha önemli araştırmaların yapılacağı alanlar açılacaktır. Psikoloji her bir zihinsel güç ve kapasitenin dereceli olarak (adaptasyon ve doğal seçilim yoluyla) kazanımına ilişkin yeni bir oluşumun temeli olacaktır. (Darwin, 1859; sayfa 399). On the Origins of Species 2

3 Lady Ashley: İlk evrimsel psikoloji karşıtı Umalım ki, doğru olmasın, fakat doğruysa umalım ki, herkesin duyacağı kadar yayılmasın! 3

4 Kavramsal Bütünleşme ve Psikoloji Bilimler arasında Hiyerarşik ve İndirgemeci olmayan ilişkinin tanınması Her bir bilim alanındaki kavramsal analiz komşu alanlar ile tutarlı olmalıdır. Örneğin, Biyolojik fikirler kendi içinde (hangi analiz düzeyinde olursa olsun) tutarlı ve müstakildir (hiyerarşik) ve kimyaya indirgenemez, fakat biyolojik kuramlar kimya kuramlarıyla tutarlı olmalıdır. 4

5 Kavramsal Bütünleşme ve Psikoloji Bu ilke biyolojik, psikolojik ve kültürel analiz düzeyleri arasında, birini diğerine indirgemeden, tutarlılığı gerektirir. Dolayısıyla, biyolojik kuramlar psikolojik kuramların yerini almaz ve alamaz; aynı şekilde, psikolojik kuramlar kültüre ilişkin açıklamaların yerini almaz ve alamaz. Sadece hiyerarşideki bir diğer düzey için temel oluşturur. 5

6 Kavramsal Bütünleşme ve Psikoloji Sosyal bilimler arasındaki tarihsel talihsizlikler, bilimsel bilginin disiplinler arasında karşılıklı olarak tutarlı olması gerekliliğini ihmal ya da bilerek reddetmelerine yolaçmıştır. XXI. Yüzyılda sosyal bilimler parçalanmış ve izole bir görünüm sergilemektedir. 6

7 Kavramsal Bütünleşme ve Psikoloji Psikolojide durum: -Görgül genelleme labirentleri -İzole mini-kuramlar -Psikoloji bölümlerindeki alt alanlardaki üyeler arasındaki gerginlikler: Temel Süreçler-Karmaşık Süreçler, Katı Psikoloji-Yumuşak Psikoloji tartışmaları. -Biyolojik ve sosyal bilimler arasındaki kavramsal bağın yokluğu: Doğuştan Süreçler- Kültürel/Öğrenilmiş Süreçler. 7

8 Kavramsal Bütünleşme ve Psikoloji Zihinlerdeki bu Nature Nurture ayrışması gerçeği yansıtmamaktadır. 8

9 Nature? Nurture? Bu kavramsal izolasyon ve bölünme zengin insan psikolojisini ve onu gerçekleştiren fizyolojik sistem ile içinde yer alan bilişsel-duygusal mekanizma bileşimini anlamamızı engellemektedir (Rutter, 1997; De Waal, 1999). Biyolojik ve sosyal/yaşantısal süreçler içiçe geçmiş, birbirinden ayrılmaz ve etkileşimsel (çarpımsal) süreçlerdir. 9

10 Nature? Nurture? MYOPIA Nüfusun %25 i miyop Güçlü bir genetik ve kalıtımsal bileşene sahip Miyopi Yaşamkalım/ Üreme başarısı Günümüz avcı toplayıcı topluluklarında yok. Modern toplumlarda neden var? 10

11 Nature? Nurture? MYOPIA Gen olmasaydı, myopia olmayacaktı = %100 genetik! Modern kültürün okul deneyimi olmasaydı, myopia olmayacaktı = %100 yaşantı/kültür ürünü! 11

12 Nature? Nurture? MYOPIA VE H 2 O MYOPIA BİYOLOJİK VE SOSYAL FAKTÖRLERİN KARMAŞIK BİR ETKİLEŞİMİNİN SONUCUDUR, TIPKI SU GİBİ. 12

13 Nature? Nurture? Müzikalite açısından Murat (müzik kulağı yok) ile Mozart ı (dahi) katılımcı olarak kullanacağınız hipotetik bir deney tasarlayın, yanıt aradığınız soru: NATURE?- NURTURE? 13

14 Kültür?- Psikoloji?- Biyoloji? İnsanlar, diğer hayvanlar gibi, psikolojik ve biyolojik doğalarının üzerine kurulmuş sosyal bir doğaya sahiptir. Kültür seçkisiz bir süreç değildir. Tüm kültürler hayvansal doğamızdan etkilenir, hayvansal doğamızla sınırlanır ve hayvansal doğamızla bütünleşiktir (Hass, 2005). 14

15 Kültür?- Psikoloji?- Biyoloji? Hangi kültürel karakteristiği alırsanız alın, bir başlangıç noktası olarak, biyolojik karakteristiklerimizi verir. İnandırıcı bulmadınız mı? 15

16 Kültür?- Psikoloji?- Biyoloji? O halde, yanıtlayınız: Eğer biyolojik doğamız şimdikinden...bakımından farklı olsaydı, insan toplumları nasıl farklı olurdu? (a) Düşünün ki, kadınlar yıllık estrus döngüye sahip olsalardı. İpucu: cinsiyet-içi rekabet, cinsel tepkiler, ekonomik hayat, eğitim, sosyal yaşam... 16

17 Kültür?- Psikoloji?- Biyoloji? O halde, yanıtlayınız: Eğer biyolojik doğamız şimdikinden...bakımından farklı olsaydı, insan toplumları nasıl farklı olurdu? (b) Düşünün ki, yenidoğan bir yıl içerisinde kendi kendisine bakabilir hale gelip evi terketseydi. İpucu: aile yapısı, eşleşme biçimleri, evlilik, geniş aile yapıları... 17

18 Kültür?- Psikoloji?- Biyoloji? O halde, yanıtlayınız: Eğer biyolojik doğamız şimdikinden...bakımından farklı olsaydı, insan toplumları nasıl farklı olurdu? (c) Düşünün ki, insanlar tipik olarak bir kerede 8-10 bebek dünyaya getirseydi. İpucu: artık yok (kendiniz bulun) 18

19 Kültür?- Psikoloji?- Biyoloji? O halde, yanıtlayınız: Eğer biyolojik doğamız şimdikinden...bakımından farklı olsaydı, insan toplumları nasıl farklı olurdu? (d) Düşünün ki, erkekler diğer erkeklerden ve kadınlardan ayrı, yalnız yaşasalardı (üreme mevsimi dışında). 19

20 Kültür?- Psikoloji?- Biyoloji? O halde, yanıtlayınız: Eğer biyolojik doğamız şimdikinden...bakımından farklı olsaydı, insan toplumları nasıl farklı olurdu? (e) Düşünün ki, hem erkekler ve hem de kadınlar herhangi bir yaşta üreme yeteneğine sahip olsalardı. İpucu: etik, hukuk, sosyal kurallar... 20

21 Kültür?- Psikoloji?- Biyoloji? Genel Yanıt Evet, bu hipotetik durumlardan birisi dahi gerçekleşse insan psikolojisi ve sosyal etkileşim tüm kültürlerde toptan değişirdi (örneğin, aile, eğitim sistemi, iş yaşamı, yönetişim, kadın-erkek arasındaki ilişkiler gibi kültürel kurumlar). 21

22 Kültür?- Psikoloji?- Biyoloji? Peki, bu biyolojik farklılaşmadan kültürlerin nasıl olacağını yordayabilir miydik? 22

23 Kültür?- Psikoloji?- Biyoloji? Hayır, çünkü insan biyolojisinden ne varolan kültürlerin spesifiklerini yordayabiliriz; ne de insan biyolojisine indirgeyebiliriz. Fakat kültürel farklılıklar bu biyolojik değişkenlerle tutarlı olmalıdır. 23

24 Kültür?- Psikoloji?- Biyoloji? Öte yandan, tüm kültürler bu biyolojik gereklilikleri saran ve onunla başetmek üzere desenlenmiş karakteristikleri paylaşmaktadır. 24

25 Kültür?- Psikoloji?- Biyoloji? İnsana ilişkin biyolojik, psikolojik ve kültürel doğa karşılıklı olarak benzer desen özelliklerine duyarlıdır ve birlikte uyum içerisinde çalışır; örnek: Westermarck Effect ya da Ensest Kaçınması 25

26 Kültür?- Psikoloji?- Biyoloji? Westermarck Effect * Ensest kaçınması biyolojik iç-eşleşmeden kaynaklanacak bozucu etki olasılığını azaltan psikolojik bir eğilimdir. İsrail: Kibbutzim Tayvan: Shimpua evliliği *Ek bilgi için: Wolf,

27 Kültür?- Psikoloji?- Biyoloji? Westermarck Effect, psikolojik mekanizmaların biyolojik süreçlerden nasıl ayrı fakat uyum içinde olduğuna iyi bir örnek oluşturmaktadır. Aynı zamanda bu etki biyolojik bir hazırbulunuşluğun sosyal yaşantı (çocukluk birlikteliği) tarafından biyolojik adaptasyon ile tutarlı (iç-eşleşme kaçınması) bir psikolojik mekanizmayı (cinsel ilgi düzeyi) nasıl kalibre ettiğine de iyi bir örnek oluşturmaktadır. 27

28 Kültür?- Psikoloji?- Biyoloji? Westermarck Effect Burada her bir analiz düzeyindeki faktörler, karşılıklı olarak uyumlu işlevleri birlikte yerine getirecek biçimde çalışmaktadır. Başka örnekler: saldırganlık/cinayet, hırsızlık, yalan söylemek, ayırımsız-sınırlamasız cinsel arzu. 28

29 Kültür?- Psikoloji?- Biyoloji? Sosyal doğamız, biyolojik yapımızı büyük ölçüde etkiler. Algı, Biliş, Dil ve Duyguda Nöral Plastisite Nöral plastisite yaşantı yoluyla beynin anatomi, nörokimyasal ve metabolik süreçlerinin değişmesini ifade eder. Örnek: Çocukluk oyunları, yetişkin sosyal davranış performansını etkilemektedir. 29

30 Kültür?- Psikoloji?- Biyoloji? Dolayısıyla, evrimsel psikolojik yaklaşım genetik deterministik (hard-wired) görüşten ziyade sosyal/kültürel yaşantının biyolojik doğamızı şekillendirdiği görüşünü savunmaktadır. 30

31 Evrim ve Psikoloji İnsan psikolojisine ilişkin sorulara işlevsel analiz ve evrim ilkelerinin uygulanması ile sosyal ve biyolojik bilimler arasındaki engeller yıkılmakta, kavramsal olarak sınırlayıcı nature-nurture tartışması da bir kenara atılmış olmaktadır. 31

32 Evrim ve Psikoloji Evrimsel psikolojik yaklaşım bu bakımdan psikoloji içerisindeki izole mini-kuramları birleştirmekte, bunları biyolojik ve antropolojik analizlere kavramsal olarak bağlamaktadır. 32

33 Evrim ve Psikoloji Evrimsel psikolojik yaklaşım birleştirici bir çerçeve sağlamaktadır, böylece inasan davranışının çok-düzeyli analizlerine ve açıklamalarını olanaklı kılmaktadır. Dahası, yeni ve test edilebilir araştırma yordamalarına yol açmaktadır. 33

34 Peki Nasıl? Evrimsel psikologlar, kavramsallaştırmalarında evrimsel çerçeveyi kullanmayan psikologlar gibi, ilgilenilen davranışı üreten psikolojik mekanizmaların doğasını keşfetmeye, betimlemeye ve anlamaya çalışır. 34

35 Peki Nasıl? Psikolojik mekanizmalar bir organizmanın içinde, içsel ya da dışsal bilgiyi alan ve bu bilgiyi fizyolojik aktiviteyi düzenlemek, diğer psikolojik mekanizmalara bilgi sağlamak ya da gözlenebilir davranışa dönüştürmek üzere kullanan süreçlerdir (Buss, 1996). 35

36 Peki Nasıl? Evrimsel yaklaşıma göre, sözkonusu psikolojik mekanizmalar, insanın evrimsel tarihçesi boyunca karşılaştığı yaşamkalım ve üreme ile ilgili problemlere çözüm üretmiş olmalıdır. Bu yaklaşım fonksiyonel ve adaptif bir yaklaşım sunmaktadır. Cinsel aktiviteden keyif almak ya da olgun bir meyvenin tadından hoşlanmak psikolojik mekanizmalara örnek olarak verilebilir. 36

37 Peki Nasıl? Psikolojik mekanizmaların doğasının anlaşılması, bu mekanizmaları harekete geçiren çevresel girdilerin gözönünde bulundurulmasını gerektirir. Örnek: Eş tercihinde cinsiyet farklılıkları. 37

38 Sonuç 1.Sosyal ve biyolojik doğamız birbirinden ayrılamaz ve bölünemez, 2.Evrimsel yaklaşımın psikolojiye getirilmesi insan biyolojisini sosyal ve diğer yaşantılarla ilgili bağlamına oturttuğu için insan psikolojisi ve davranışının sosyal, kültürel ya da öğrenilmiş girdilerinin önemini azaltmaz; hatta arttırır. 3.Evrimsel yaklaşım, nature ve nurture arasındaki ilişki için daha zengin, daha çekici ve tam bir anlamayı sağlar. 4.Nasıl sosyal bilimler evrimsel yaklaşımı hesaba katmadan insan davranışını anlamayı bekleyemeyecekse, evrimsel psikoloji de tarih ve kültürü hesaba katmadan insan davranışını anlamayı bekleyemez. 5.Evrimsel psikoloji sosyal ve biyolojik kavramsal yönelimlerin bir araya geleceği ve etkileşeceği bir orta yol sağlar. 6.Her birinin katkısı insan psikolojisinin vazgeçilmez parçalarıdır. 7.Sonuç onu oluşturan parçalarından farklı, heyecan verici bir sinerjidir. 38