SOSYAL BİLGİLER-6 1.ÜNİTE ( SOSYAL BİLGİLER ÖĞRENİYORUM ) DERS NOTLARI

Transkript

1 SOSYAL BİLGİLER-6 1.ÜNİTE ( SOSYAL BİLGİLER ÖĞRENİYORUM ) DERS NOTLARI ZEKİ DOĞAN-Sosyal Bilgiler Öğretmeni OLAYLAR KİMLERİ NASIL ETKİLİYOR OLAY: Meydana gelen ya da ortaya çıkan hal, iş veya duruma olay denir. Yaşamımız boyunca her gün birçok olaya tanık oluruz. Bazı olayları televizyon, gazete, dergi, internet gibi iletişim araçlarından öğreniriz. Bazı olaylar doğrudan bizimle alakalı olup ve ilgimizi çekerken bazıları da ilgilendirmez. OLAYLARIN ÖZELLİKLERİ Her olayın birden fazla nedeni olabilir Her olayın birden fazla olumlu ya da olumsuz sonucu da olabilir. Toplumsal olaylar her zaman aynı sonucu doğurmaz. Her toplumsal olayın farklı sonucu vardır. Olaylar insanları farklı etkiler. Aynı olaydan birçok kişi farklı şekillerde etkilenebilir. Olaylara sadece insanlar sebep olmaz. Bir olayın sonucu başka bir olayın sebebi olabilir. ÇOK BOYUTLULUK: Bir olayın birden çok nedeni ve sonucu olabilmesine olayların çok boyutluluğu denir. Örneğin trafik kazaları; sürücü hataları, yolcu hataları, yol kusurları ya da araç kusurlarından kaynaklanabilir. OLGU VE GÖRÜŞÜ AYIRT EDİYORUM OLGU: Herkes tarafından aynı kabul edilen, kolayca anlaşılabilir, kanıtlanabilir ve bilimsel verilere dayanan bilgidir. Olgu kişiden kişiye değişmez. Örnekler: Türkiye nin başkenti Ankara dır. İstanbul en kalabalık şehrimizdir. GÖRÜŞ: Kişiden kişiye değişen, insanların kendi düşüncelerini yansıtan ve bilimsel verilere dayanmayan bilgilere görüş denir. Örnekler: En güzel renk mavidir. Adana çok güzel bir şehir. Bu seneki 6.sınıflar çok çalışkan. KAVRAM: Bir fikri, bir gerçeği ya da bir nesneyi soyutlayarak ifade eden terime kavram denir. Örnekler: Yeşil, kırmızı, mavi bunların hepsini renk olarak ifade ederiz. Renk bir kavramdır. Bir sınıfta bulunan ( Ahmet, Ayşe, Hasan vs.) öğrencilerin hepsini birden öğrenci olarak ifade ederiz. Öğrenci bir kavramdır. GENELLEME: Olgu ve kavramlardan yararlanarak daha kapsamlı bilgiler elde etmektir. Örnekler: Büyük şehirlerde nüfus yoğundur. Karadeniz bölgesinde çok yağmur yağar. TÜMEVARIM: Parçadan bütüne varmaktır. ( Özelden genele ) TÜMDENGELİM: Bütünden parçaya varmaktır. ( Genelden özele ) BİLİMSEL ARAŞTIRMA YAPIYORUM BİLİMSEL ARAŞTIRMA: Bilimsel araştırma, sistemli bir şekilde veri (bilgi) toplama ve açıklama sürecidir. BİLİMSEL ARAŞTIRMA BASAMAKLARI 1. Araştırma konusunun ( Problemin) belirlenmesi 2. Konu ile ilgili hipotezlerin (varsayımların) belirlenmesi HİPOTEZ (VARSAYIM): Doğruluğu henüz deneylerle kanıtlanmamış ancak araştırma sonucunda kanıtlanacağı sanılan bilgilerdir. 3. Kaynak taraması yapma (Bilgi-verilerin toplanması): Bilgi toplamak için Sözlü Kaynaklar ( insanlar), Yazılı Kaynaklar ( Kitap, dergi, gazete, internet çıktısı vb. ) ve Görsel Kaynaklar ( Televizyon programları, görüntü, resim ve fotoğraflar) kullanılabilir. Üçüncü basamakta öncelikle seçilen konularla ilgili kaynak taraması yapılır. Kitaplar, dergiler, gazeteler, ansiklopediler, internet ve hatta insanlar kaynak olarak kullanılabilir. En çok bilgi kitaplarda bulunur. En çok kitaplar ise kütüphanelerde bulunur. Kütüphanelerdeki kitaplar, bulması ve kullanımı kolay olsun diye Katalog Sistemi ne göre gruplandırılmıştır. Kullandığımız kaynakları; kaynak adı, yazarın adı, yayım tarihi, cilt ve sayfa numarasını da not almalıyız. Bilgileri yazarken mutlaka yararlandığımız kitapları ve kaynakları dipnot şeklinde belirtmeliyiz. Dipnot: Metni yazarken alıntı yaptığımız kısımları nereden ve kimden aldığımızı gösteren notlardır. Alıntının yazıldığı sayfaların altına eklenir. Amaç emek ve bilgi hırsızlığı yapmamaktır. Yazarın adı, kitabın adı, alıntı yapılan sayfa numarası yazılır. Kaynakça: Yararlandığımız kaynakların adını belirtmeye denir. Kitapların son sayfalarında gösterilir. Yazarın adı, kitabın adı, sayfa sayısı, basım tarihi ve yeri yazılır. 4. Varsayımların test edilmesi 5. Rapor yazma (Metin oluşturma) ÇÖZÜM BULUYORUZ HAK: İnsanların herhangi bir işi yapma yetkisine hak denir. Hukuk düzeninin kişilere tanıdığı yetkilerdir. Yaşama hakkı, eğitim hakkı gibi. ÖZGÜRLÜK: Kişinin başkasına zarar vermeden dilediği her şeyi yapabilmesine özgürlük denir. Düşünce özgürlüğü, din ve vicdan özgürlüğü gibi. SORUMLULUK: Kişinin, kendine ve başkasına karşı yerine getirmesi gereken yükümlülükleri zamanında yerine getirmesine sorumluluk denir.

2 Bireyler karşılaştıkları sorunların çözümünde hak, özgürlük ve sorumlulukları göz önünde bulundurmalı ve buna göre davranmalıdır. TEMEL HAKLAR VE ÖZGÜRLÜKLER: Kişinin insanca yaşayabilmesi için gerekli olan haklar ve özgürlüklerdir. Bazı temel haklarımız şunlardır: Yaşama Hakkı: En temel insan hakkıdır. Diğer hakların kullanılması bu hakkın varlığına bağlıdır. Kişi Dokunulmazlığı Hakkı Konut dokunulmazlığı Hakkı Eğitim ve Öğrenim Hakkı Sağlık Hakkı Tüketici Hakları: Hakkımızı arayabilmek için aldığımız ürünün garanti belgesini, fiş veya faturasını mutlaka almalıyız. Tüketici hakları, yasayla koruma altına alınmıştır. Herhangi bir ürün satın alındıktan itibaren 7 gün içinde hiç bir gerekçe gösterilmeden geri iade edilebilir. Tüketici hakları ihlal edildiğinde, - Belediyelere - Tüketici Hakları Derneğine - Tüketici Hakları Merkezine - Tüketici Mahkemesine - Tüketici Sorunları İl/İlçe Hakem Heyetine - Reklam Kuruluna başvurulabilir. Devletin hizmet aksamalarında ise; Belediyelere, muhtarlıklara, Kaymakamlıklara, valiliklere başvurulabilir. Dilekçe Hakkı: Resmi kurumlara istek ve şikayetlerimizi bu hak ile bildirebiliriz. Bilgi Edinme Hakkı: Bir kişinin bir konu hakkında bilgi edinmek istemesidir. Her hangi bir kamu kuruluşundan istediğimiz konu hakkında bilgi edinme hakkına sahibiz. Din ve vicdan özgürlüğü Düşünceyi ifade etme özgürlüğü Vatandaşlık görevlerinden(sorumluluk) bazıları şunlardır: Seçme ve seçilme hakkı: Hem görev(seçme) hem de haktır (seçilme). Kanunlara uymak Vergi vermek Askerlik yapmak BEN ETKİN BİR VATANDAŞIM Sosyal Bilimler: Toplumsal olaylar ile insanların sosyal ve kültürel faaliyetleri konusunda araştırma ve inceleme yapan bilim dalıdır. Sosyal Bilimler hayatın her alanındadır. Sosyal Bilimler bilim dalları: Tarih, Coğrafya, Psikoloji, Sosyoloji, Ekonomi, Din Bilimleri, Filoloji, Arkeoloji, Hukuk vb. Sosyal Bilgiler dersini niçin görürüz? Vatandaşlık görev ve sorumluluklarımızı öğrenmek Etkin ve sorumlu vatandaş olmak Vatanını ve milletini seven vatandaşlar olmak Haklarını bilen vatandaşlar olmak Türk kültürünü ve tarihini oluşturan temel öğe ve süreçleri bilen vatandaşlar olmak Sosyal Bilgiler Dersi; Vatandaşlık görevi ve sorumluluklarının öğrenilmesini sağlar. Öğrencilerin, Türk milletine, bayrağına ve Türk ordusuna karşı sevgi, saygı ve güven duygusunu artırır. Atatürk ilke ve inkılâplarının öneminin anlaşılması ve bunların korunması bilincinin yerleşmesini sağlar. Türkiye Cumhuriyeti'nin dayandığı temel ilkeleri öğretir. Türk tarihinin öğretilmesini amaçlar. Hem ülkemizi hem de dünyayı tanımamızı sağlar. Demokratik yaşam kurallarını öğretir. Beraber yaşama, sorumluluk alma, yardımlaşma ve karar verme duygularını geliştirir. İnsanların, birbirlerine karşı olan hak ve sorumluluklarını kavramalarını sağlar. Bilimin ve tekniğin gelişmesinin insan hayatı üzerindeki etkilerini öğretir. ATATÜRK VE SOSYAL BİLİMLER Atatürk, yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti Devleti ni çağdaş uygarlık seviyesine ulaşmak için çalışmalar yapmıştır. Eğitime, bilime, sanata, araştırmaya, öğrenmeye çok önem vermiştir. Atatürk, diğer bilim alanlarında olduğu gibi sosyal bilimler alanında da eğitime ve bu alanda araştırmalar yapacak kurumlar açılmasına öncülük etmiştir. Bu doğrultuda: 1- Türk Tarih Kurumu nun Kurulması Atatürk, zengin ve çok eskilere dayanan Türk milletinin tarihinin araştırılmasına önem vermiştir. Türklerin dünya uygarlığına katkılarının anlatılması için çalışmalar yapmıştır. Bu amaçla Türk tarihiyle ilgili yabancı dildeki kitaplar Türkçeye çevrildi. 15 Nisan 1931 de Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti kuruldu. Kurumun adı 3 Ekim 1935 te Türk Tarih Kurumu olarak değiştirilmiştir.

3 Türk Tarih Kurumu, Türk tarihi ve Türkiye tarihi ilgili konuları inceleyen ve elde edilen sonuçları her türlü yolla yaymayı amaçlamıştır. Özellikle, Türklerin Selçuklu ve Osmanlıdan önceki tarihinin aydınlatılmasında büyük katkıları olmuştur. BELLETEN (1937), BELGELER (1964), HÖYÜK (1991) TTK nin düzenli aralıklarla yayımladığı yayınlardır. 2- Türk Dil Kurumu nun Kurulması Atatürk milli kimliğimizin ve kültürümüzün ancak milli bir dil ile korunabileceğini biliyordu yılında yeni Türk harfleri kabul edilmiş, okuma yazma bilen sayısı artmıştır yılında da dilimizin güzelliğini ve zenginliğini ortaya çıkarmak ve dünya dilleri arasındaki önemini belirtmek ve saygınlığını arttırmak amacıyla Türk Dil Kurumu kurulmuştur. Türk Dil Kurumu kuruluşundan itibaren çalışmalarını iki ana noktada yürütmüştür: 1-Türk dili üzerinde araştırmalar yapmak yaptırmak 2-Türk dilinin güncel sorunlarıyla ilgilenmek 3- Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesinin (DTCF)Kurulması: Türkiye de sosyal bilimlerin gelişmesini sağlamak ve bu alanda nitelikli eleman yetiştirmek amacıyla Ankara da 1936 yılında kurulmuştur. İsmini bizzat Atatürk koymuştur. Birçok bilim dalında eğitim vermiştir. Özellikle arkeoloji bölümü Anadolu da kazılar yapmıştır. DTCF, 1945 yılında Ankara Üniversitesine bağlanmıştır. Atatürk ün Sosyal Bilimlerin Gelişmesi İçin Yaptığı Diğer Çalışmalar 5- Ayrıca cumhuriyetin ilk yıllarında Türkiye den Avrupa ülkelerine farklı alanlarda öğrenim görmeleri için öğrenciler gönderildi. Bu öğrenciler arasında Afet İnan, Jale İnan, Burhan Toprak, Halet Çambel, Muazzez İlmiye Çığ gibi alanında çok önemli çalışmalara yapacak öğrenciler de vardı. Yurt dışında eğitim gören ve döndükten sonra değerli çalışmalara yapan bazı bilim insanları şöyledir: Burhan TORPAK : Fransa da eğitim görmüş, ülkemize döndükten sonra İstanbul Güzel Sanatlar fakültesinde Türk Süsleme Sanatları bölümünün açılmasına öncülük etmiştir. Ayrıca değişik konularda eserler yazmıştır. Prof. Dr. Jale İNAN: Almanya da devlet bursu ile arkeoloji eğitimi görmüştür. Ülkemize döndükten sonra yaptığı kazılarla ilkçağ Anadolu tarihinin aydınlatılmasına büyük katkılarda bulunmuştur. Türkiye nin ilk kadın arkeoloğudur. Prof. Dr. Afet İNAN: Atatürk tarafından eğitim görmesi için İsviçre ye gönderilmiştir. Ülkemizde döndükten sonra Türk Tarih Kurumu nun kuruluşunda yer aldı ve yıllarca da başkanlığını yaptı. Atatürk ve Türk Tarihi konularında pek çok eseri ve kitabı vardır Prof. Dr. Muazzez İlmiye ÇIĞ: Ankara Dil ve Tarih- Coğrafya Fakültesi nde Sümeroloji, Hititoloji, Arkeoloji ve Tarih bölümünden dersler alarak mezun oldu. Arkeoloji müzesinde görev yaptı. Pek çok araştırma yaptı ve birçok ödül aldı yılında Halkevleri kurulmuştur. Yurdun pek çok yerine yayılan Halkevlerinde halka okuma yazma öğretilmiş, dilin Türkçeleştirilmesi sağlanmış, tarih bilinci yerleştirilmiş, milli ve manevi değerler topluma kazandırılmıştır. 2- Anadolu nun eski dönemlerinin aydınlatılması için arkeolojik kazılar desteklenmiştir. Bu kazılardan çıkan eserler Anadolu Medeniyetleri Müzesi nde sergilenmektedir yılında Topkapı Sarayı müze olarak açılmıştır yılında Etnoğrafya Müzesi açılmıştır. Birçok ilde müzeler açılmış, eski müzeler onarılmıştır. Böylece Türk milletinin ve Anadolu nun zengin kültürel mirasının insanlara tanıtılması amaçlanmıştır. SOSYAL BİLGİLER-6 1.ÜNİTE ( SOSYAL BİLGİLER ÖĞRENİYORUM ) DERS NOTLARI ZEKİ DOĞAN-Sosyal Bilgiler Öğretmeni

4 SOSYAL BİLGİLER-6 2.ÜNİTE ( YERYÜZÜNDE YAŞAM ) DERS NOTLARI-1 ZEKİ DOĞAN-Sosyal Bilgiler Öğretmeni DÜNYA BİR KAĞIDA NASIL SIĞAR COĞRAFYA: Yeryüzünde oluşan olayları, bu olayların nasıl meydana geldiğini, nerelerde dağılım gösterdiğini ve oluşturduğu sonuçların çevresine ve insanlara etkilerini inceleyen bilim dalına coğrafya denir. Coğrafya başlıca iki bölüme ayrılır: 1. Genel coğrafya 2. Yerel coğrafya 1. Genel Coğrafya kendi içinde ikiye ayrılır: a) Fiziki Coğrafya: Yeryüzü şekillerini, dünyadaki iklim çeşitleri ve bitki örtüsü çeşitliliğini, dünyanın şekli ve şeklinin sonuçlarını inceler. b) Beşeri ve Ekonomik Coğrafya: Dünya üzerinde var olan insan topluluklarını, bu insanların çevre ile ilişkilerini, ekonomik faaliyetlerini inceleyen bir bilim dalıdır. Kısaca insanı ve ekonomik faaliyetleri inceler. 2. Yerel Coğrafya: Dünya üzerinde herhangi bir alandaki tüm coğrafi olayları birlikte inceler. Bu alan kimi zaman bir ülke, kimi zaman bir bölge olabilir. HARİTA BİLGİSİ HARİTA: Dünyanın tamamının ya da belli bir kısmının kuşbakışı olarak ve belli bir ölçek oranında küçültülerek, düzleme aktarılmış haline harita denir. Bir çizimin harita olabilmesi için: Kuşbakışı çizilmiş olması Ölçeğinin olması Düzlem üzerine aktarılmış olması gerekir. Lejant: Haritalarda kullanılan sembol ve işaretlerin ne anlama geldiğini gösteren tablodur. Plan: Plan en ayrıntılı haritalardır. Küçük alanlara ilişkin detaylı bilgi verir. Okullar, alışveriş merkezleri, parklar plan ile gösterilirler. Kroki: Bir yerin kuşbakışı görünüşünün belli bir ölçeğe uymadan kabataslak çizimine denir. Ölçeksiz olduklarından harita değildir. Çoğu zaman bir yerin adresini tarif etmek için kullanılır. Uyarı: Planlarda ve haritalarda belli bir ölçeğe göre küçültme yapılırken krokilerde ölçek yoktur. 1- Fiziki Haritalar: Yer şekillerini (dağ, ova, plato, vadi vb.) gösteren haritalardır. 2- Siyasi ve İdari Haritalar: Kıtaların, ülkelerin sınırlarını gösteren haritalar siyasi haritalardır. Ülke içindeki il, ilçe, kasaba ve köy gibi idari birimler arasındaki sınırları gösteren haritalara da idari haritalar denir. 3- Beşeri ve Ekonomik Haritalar: Nüfus miktarını, dağılışını, yoğunluklarını, göçleri, insanların milliyetlerini, dinlerini, dillerini, kültürlerine ait özelliklerin dağılışını gösteren haritalara beşeri haritalar denir. İnsanların ekonomik faaliyetlerini ve bu ekonomik faaliyetlerin gerçekleşmesi için gerekli olan mal ve hizmetlerin dağılışını gösteren haritalara ekonomik haritalar denir. B) Özel Haritalar: Bu tür haritalar herhangi bir konuyu detaylarıyla gösteren, dolayısıyla uzmanlaşma isteyen haritalardır. Belirli bir alanda uzmanlaşmış kişi ya da kuruluşların özel amaçları için hazırlanmış jeoloji, meteoroloji, toprak, bitki örtüsü gibi haritaları kapsar. 2- Ölçeklerine Göre Haritalar A) Büyük Ölçekli Haritalar: Büyük ölçekli haritalarda, yeryüzü şekilleri daha az küçültülerek düzleme aktarıldıklarından daha fazla ayrıntı gösterirler. 1- Plan: Ölçekleri 1/20.000'e kadar olan haritalardır. Planların ayrıntı gösterme gücü daha fazladır. Adana İl Haritası gibi. 2- Topografya haritaları: Ölçekleri 1/ ile 1/ arasında olan haritalardır. Akdeniz Bölgesi Haritası B) Orta Ölçekli Haritalar: 1/ ile 1/ arasında değişen haritalardır. Duvar haritaları orta ölçekli haritalardır. Türkiye Haritası gibi. C) Küçük Ölçekli Haritalar: Ölçekleri 1/ 'den daha küçük olan haritalardır. Atlaslar küçük ölçekli haritalardır. Asya Kıtası Haritası gibi. Büyük ve Küçük ölçekli haritalar arasındaki fark Büyük Ölçekli Haritalar Küçük Ölçekli Haritalar HARİTA ÇEŞİTLERİ 1- Kullanım Amaçlarına Göre Haritalar: Haritalar kullanım amaçlarına göre iki bölüme ayrılırlar. A) Genel Haritalar Toplumun her kesimi tarafından kullanılan haritalardır. Topografya haritaları, atlas haritaları, duvar haritaları, ansiklopedik haritalar, şehir haritaları ve turist haritaları bu gruba girer. Paydası küçüktür. Küçültme oranı azdır. Ayrıntısı fazladır. Hata oranı azdır. Daha küçük alanları gösterir. Aynı alan çizildiğinde harita alanı daha büyük olur. Paydası büyüktür. Küçültme oranı fazladır. Ayrıntısı azdır. Hata oranı fazladır. Daha geniş alanları gösterir. Aynı alan çizildiğinde harita alanı daha küçük olur.

5 ÖLÇEK: Haritadaki küçültme oranına ölçek denir. Ölçek, harita uzunluğu ile gerçek uzunluğun birbirine oranıdır. Bir haritanın ölçeği iki şekilde gösterilir. Kesir Ölçek: Haritalarda uygulanan küçültme oranının kesirle ifade edilmesidir. Kesir ölçekte pay daima 1 ile gösterilir. 1/ , 1/ gibi. Paydadaki sayı, çizimin ne kadar küçültüldüğünü ifade eder. Kesir ölçeklerde, ölçek ile ölçek paydası arasında ters orantı vardır. Ölçeğin paydası büyüdükçe ölçek küçülür, ölçek paydası küçüldükçe ölçek büyür. Çizgi Ölçek: Küçültme oranının çizgi şeklinde gösterildiği ölçeklerdir. Eşit aralıklara bölünmüş olan çizgi üzerinde, aralıkların gerçekte ne kadar uzaklığa eşit olduğu belirtilir km 1cm Yukarıda verilen ölçekte, haritadaki 1 cm'lik uzunluk, arazide cm'yi yani 20 km'yi göstermektedir. Haritalarda genellikle çizgi ve kesir ölçek birlikte kullanılır. Çizgi ölçek, kesir ölçeğe göre daha kullanışlıdır. Bunun nedeni harita, fotoğraf veya fotokopi ile küçültülüp büyütülse de çizgi ölçeğin gösterdiği uzunlukların değişmemesidir. Çünkü bu işlem sırasında çizgi ölçek de aynı oranda küçültülmüş veya büyütülmüş olur. ÖLÇEKLERİN DÖNÜŞÜMÜ 1- Kesir Ölçeğin Çizgi Ölçeğe Çevrilmesi: Kesir ölçeğin çizgi ölçeğe çevrilmesi için haritadaki 1 cm'nin gerçekte kaç km'yi gösterdiğinin bulunması gerekir. Örnek: 1/ kesir ölçeğinin çizgi ölçek olarak ifadesi nedir? Çözüm: Ölçek=Harita Uzunluğu/Gerçek Uzunluk HU 1 Ö GU Haritadaki 1 cm gerçekte cm'ye yani 20 km'ye eşittir. Buna göre, 1 cm'nin 20 km olarak gösterildiği çizgi ölçek hazırlanır km 3- Çizgi Ölçeğin Kesir Ölçeğe Çevrilmesi Çizgi ölçeğin boyu haritadaki uzunluğu verir. Çizgi ölçek üzerindeki tüm bölümlerin toplamı gerçekteki uzunluğu ifade eder. Ölçek= Harita Uzunluğu / Gerçek Uzunluk km Yukarıdaki çizgi ölçeğin harita uzunluğu 5 cm'dir. Buna göre, kesir ölçek olarak değeri nedir? Çözüm: Gerçek uzunluk = 50 km Harita uzunluğu 5 cm HU 5cm 5cm 1 Ölçek GU 50km Ölçek Hesaplamaları Harita üzerinden, haritadaki uzunluk, gerçek uzunluk ve ölçek hesaplamaları yapılabilir. Uzunluk hesaplarını hatasız yapabilmek için uzunluk ölçüsü birimlerini bilmek gerekir. Uzunluk ölçüleri 10'ar 10'ar büyür, 10'ar 10'ar küçülürler. Uzunluk hesaplamalarında; - Gerçek uzunluk - Harita uzunluğu - Harita ölçeği hesaplanır. Verilen uzunlukların daha iyi anlaşılması için formüller kullanılmaktadır. 1- Gerçek uzunluk = Harita uzunluğu x Harita ölçeğinin paydası GU = HU x HÖ GerçekUzunluk 2- HaritaUzunluğu HaritaÖlçeğininPaydası 3- HaritaUzunluğu HaritaÖlçeğininPaydası GerçekUzunluk UYARI: Formülleri pratik olarak öğrenebilmek için üçgen tabloyu kullanabiliriz. UYARI: Kilometre cinsinden bir değer istendiğinde beş (5) sıfır silinir. Santimetre cinsinden istendiğinde beş (5) sıfır eklenir. 1cm

6 COĞRAFİ KONUM: Bir yerin Dünya üzerinde bulunduğu konuma coğrafi konum denir. Coğrafi konum, matematik ve özel konum olarak ikiye ayrılır. 1- MATEMATİK KONUM: Dünya üzerindeki bir yerin başlangıç paraleline (Ekvator) ve başlangıç meridyenine (Greenwich) göre olan konumuna matematik konum denir. Paralel: Ekvator'a paralel olarak geçtiği düşünülen dairelere paralel denir. Paralellerin Özellikleri: Başlangıç paraleli (0 ) ve en büyük paralel dairesi Ekvator'dur. Kutup noktalarına eşit uzaklıkta olan ve Dünya'nın ortasından geçtiği varsayılan en geniş paralel dairesine Ekvator denir. Ekvator'un kuzeyindeki paralellere kuzey paralelleri, güneyindekilere ise güney paralelleri denir. Ekvator yıl boyunca gece ile gündüz eşitliğinin yaşandığı, çizgisel hızın en fazla, yer çekiminin en az olduğu paralel dairesidir. Paraleller, Ekvator'dan kutuplara doğru birer derece aralıklarla çizilir. 90 tane Kuzey Yarım Küre'de, 90 tane Güney Yarım Küre'de olmak üzere toplam 180 tane paralel dairesi vardır. Paralellerin boyları Dünya'nın şeklinden dolayı Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe kısalır ve kutuplarda nokta şeklini alır. Ardışık ( birbirini takip eden ) iki paralel arasındaki uzaklık her yerde eşittir ve yaklaşık 111 km'dir. Bazı paralel dairelerinin özel isimleri vardır. 0 paraleli Ekvator 23 27' kuzey paraleli 23 27' güney paraleli 66 33' kuzey paraleli 66 33' güney paraleli Yengeç Dönencesi Oğlak Dönencesi Kuzey Kutup Dairesi Güney Kutup Dairesi 90 kuzey paraleli Kuzey Kutup Noktası 90 güney paraleli Güney Kutup Noktası 180 tane doğuda, 180 tane batıda olma üzere toplam 360 tane meridyen yayı vardır. Dünya'nın şeklinden dolayı tüm meridyenler kutup noktalarında birleşirler ve birbirlerini kesmezler. Buna bağlı olarak tüm meridyenleri uzunlukları aynıdır İki meridyen arasındaki uzaklık, sadece Ekvator üzerinde 111 km'dir. Bu uzaklık, Dünya'nın şeklinden dolayı kutuplara gidildikçe azalır ve kutup noktalarında sıfır olur. İki meridyen arasındaki zaman farkı 4 dakikadır. Ekvator'dan kutuplara doğru gidildikçe meridyenler arasındaki uzaklık azaldığı hâlde zaman farkı değişmez. Aynı meridyen üzerinde bulunan tüm noktalarda yerel saat aynıdır. Çünkü aynı meridyen üzerindeki bütün noktalar Güneş'in karşısında aynı anda geçerler. Meridyenler, Dünya üzerindeki herhangi bir yerin matematik konumunun belirlenmesinde yardımcı olur. Ayrıca meridyenler yardımıyla; Dünya üzerinde iki yer arasındaki yerel saat farkı da bulunabilir. TÜRKİYE'NİN MATEMATİK KONUMUNUN SONUÇLARI Türkiye Kuzey paralelleri ile Doğu meridyenleri arasında yer alır. Kuzey Yarımküre'nin Orta Kuşağı'nda yer alır. Başlangıç Meridyeni'nin (Greenvvich) doğusundadır. En kuzeyi (42 Kuzey) ile en güneyi (36 Kuzey) arasındaki kuş uçuşu uzaklık, yaklaşık 666 km'dir (42-36 =6 6x111 =666 km). En doğusu (45 Doğu) ile en batısı (26 Doğu) arasında, 76 dakikalık zaman farkı vardır (45-26 = 19 19x4'=76'). Orta Kuşak'ta yer aldığı için yıl içinde dört mevsimi belirgin olarak yaşar. Kuzeyden esen rüzgarlar hava sıcaklığını düşürürken, güneyden esen rüzgarlar ise hava sıcaklığını arttırır. Meridyen: Ekvatoru dik geçtiği varsayılan hayali çizgilere meridyen denir. Meridyenlerin Özellikleri: Meridyenler, 360 olan Ekvator çemberinin birer derecelik aralıklara ayrılmasıyla oluşturulmuştur. Başlangıç meridyeni (0 ), İngiltere'ni başkenti Londra yakınlarındaki Greenwich Gözlem Evi'nden geçer. Başlangıç meridyeninin doğusunda kalan meridyenlere doğu meridyenleri, batısında kalan meridyenlere batı meridyenleri denir.

7 2- ÖZEL KONUM: Dünya üzerinde bir yerin kıtalara, okyanuslara, denizlere, işlek ticaret yollarına, boğazlara, kanallara, ekonomik ve siyasi teşkilatlara, komşularına göre konumu ile yer şekilleri ve yükselti özellikleri o yerin özel konumunu belirler. TÜRKİYE'NİN ÖZEL KONUMUNUN SONUÇLARI Üç kıtanın (Asya, Avrupa, Afrika) birbirine en yakın olduğu yerde bulunur. Üç tarafı denizlerle (Karadeniz, Ege Denizi, Akdeniz) çevrili bir yarımadadır. Marmara Denizi'ne sahiptir. Önemli ticaret yollarına ve boğazlara sahiptir (İstanbul ve Çanakkale Boğazları). Bu durum Türkiye'nin jeopolitik önemini artırmıştır. Gelişmiş Avrupa ülkeleri ile zengin petrol yataklarına sahip Orta Doğu ülkeleri arasında yer alır. Ortalama yükseltisi fazladır (1132 m). Batıdan doğuya doğru gidildikçe yükselti artar. Dağlar genelde doğu-batı yönünde uzanır. Sıcaklık ortalamaları batıdan doğuya gidildikçe azalır. Yer şekillerinin çeşitli olması, farklı iklim tiplerinin görülmesine neden olur. Yüzyıllar boyunca çeşitli medeniyetlere ev sahipliği yapması nedeniyle, tarihsel ve kültürel bakımdan çok zengindir. FARKLI YAŞAM ŞEKİLLERİ VE İKLİM İKLİM: Belli bir yerde görülen ( sıcaklık, nem, yağış, basınç, rüzgâr ve bulutluluk gibi ) hava olaylarının uzun yıllar boyunca gösterdikleri ortalama duruma iklim denir. İklimi inceleyen bilim dalına Klimatoloji denir. Sıcaklık, rüzgâr ve yağış gibi hava olaylarının bir yerde gösterdiği kısa süreli değişime de hava durumu denir. Hava durumunu inceleyen bilim dalına meteoroloji denir. - Adana da kışlar ılık ve yağmur yağışlıdır. İfadesi iklim belirtir. - Adana da dolu yağışı görüldü. İfadesi hava durumu belirtir. İKLİMİN ETKİLERİ DÜNYANIN ŞEKLİ Dünya nın kutuplardan basık Ekvatordan şişkin kendine özgü şekline geoid denir. KITALAR ve OKYANUSLAR Dünya yüzeyinin % 71 i Okyanus ve denizlerle, %29 u karalarla kaplıdır.) Kıta: Kendine bağlı olan adalarla, etrafı denizlerle ve okyanuslarla çevrili olan büyük kara parçalarına denir. 7 tane kıta vardır: Asya, Avrupa, Afrika Kuzey Amerika, Güney Amerika, Antarktika, Okyanusya(Avustralya) Okyanus: Kıtalar arasındaki büyük çukurlarda kalan geniş ve derin su kütlelerine denir. Okyanuslar büyükten küçüğe; Büyük Okyanus (Pasifik Okyanusu), Atlas Okyanusu ve Hint Okyanusudur NOT: Kuzey yarımkürede karalar güney yarımküredekilerden daha fazladır. Bu nedenle Kuzey yarımküre güney yarımküreye göre 1-2 derece daha sıcaktır. İklim Kuşakları Sıcak kuşak ve ılıman kuşak, Kuzey Yarım Küre'de, Güney Yarım Küre'ye göre daha geniş alan kaplar. Bunun sebebi Kuzey Yarım Küre'de karaların oranının daha fazla olmasıdır. Denizler karalara göre az ısınırlar. Oysa karalar çok ısınırlar. Bu durum Kuzey Yarım Küre'de sıcak ve ılıman kuşağın daha geniş alan kaplamasına neden olmaktadır. Yine bu durumun sonucu olarak Kuzey Yarım Küre Güney Yarım Küre'ye göre 2 C daha sıcak olmaktadır.

8 o İklim tiplerini üç bölümde inceleyebiliriz: A) Sıcak iklimler B) Ilıman iklimler C) Soğuk iklimler A) SICAK İKLİMLER 1- Ekvatoral İklim: Bu iklim tipi günlük ve yıllık sıcaklık farklılıklarının en az olduğu iklimdir. Amazon ve Kongo havzaları, Malezya, Filipinler ve Papua Yeni Gine'de görülmektedir. Ormanların çok gür olması nedeniyle çok sayıda maymun ve kuş türü yaşar.. Yıl boyunca yüksek sıcaklık ve bol yağış nedeniyle bütün yıl yeşil kalan m uzunluğundaki ağaçlardan oluşan tropikal yağmur ormanları doğal bitki örtüsüdür. Kahve, kakao, kauçuk, ananas, şeker kamışı, soya fasulyesi, turunçgiller, Hindistan cevizi, mısır ve pirinç yetiştirilir. 2- Muson İklimi: Bu iklim tipinde yaz mevsimi yağışlı, kış mevsimi kurak geçmektedir. Sıcaklık ortalamaları 10 C'nin altına hiç düşmemektedir. Genellikle Güney, Güneydoğu Asya ve Doğu Asya'da etkilidir. Yağışsız dönemde yaprağını döken ormanlar doğal bitki örtüsünü oluşturur. Pirinç, çay, kahve, pamuk, muz, ananas, turunçgiller, zeytin önemli tarım ürünleridir. 3- Tropikal İklim (Savan) İsmini sıcak iklimlerde yetişen çayırlardan almaktadır. Sıcaklıklar bütün mevsimlere yayılır. Sıcak bir günde yağış görülebilmektedir. Sudan platosu, Doğu, Güney ve Merkez Afrika'da sıklıkla görülmektedir. 4- Çöl İklimi: Bu iklim tipinde sıcaklıklar oldukça yüksek, yağışlar ise son derece azdır. Arabistan yarımadası. Büyük Sahra Çölü, Avustralya'nın iç kısımları, Kızılkum, Karakum ve Taklamakan Çölleri bu iklimin görüldüğü yerlerdir. Bitki örtüsü bakımından oldukça fakirdir. Çoğunlukla dikenli çalılar ve kaktüsler görülür. Çöl ikliminin simgesi hurmadır. Yeraltı suyunun yüzeye çıktığı yerler olan vahalarda sulama ile pamuk, yer fıstığı, tahıl ve üzüm yetiştirilir. Koyun ve deve en çok yetiştirilen evcil hayvandır. B) ILIMAN İKLİMLER 1- Okyanus İklimi: Genellikle karaların batı kıyılarında hüküm süren bu iklim tipinde yazlar serin, kışlar ise ılık geçmektedir. Bitki örtüsü ormanlardır. Görüldüğü yerler: Şili'nin güney kıyıları. Batı Avrupa ve Yeni Zelanda vb. 2- Akdeniz İklimi: Ülkemizde de görülen bir iklim tipidir. Yazlar sıcak ve kurak kışlar ılık ve yağışlı geçmektedir. Bitki örtüsü makilerdir. Akdeniz'e kıyısı olan ülkelerin büyük çoğunluğu ile Orta Şili ve California kıyılarında görülmektedir. Buğday, arpa, zeytin, turunçgiller, üzüm, pamuk, şekerpancarı yetiştirilir. 3- Karasal İklim: Yazlar sıcak, kışlar ise çok soğuk ve kar yağışlı geçer. Denizden uzak karaların iç kesimlerinde görülmektedir. Yıllık sıcaklık farklılıkları oldukça fazladır. Bitki örtüsü bozkır (step) dır. Buğday, arpa, çavdar, yulaf, mısır, patates, çeşitli baklagiller, üzüm, elma, armut, şekerpancarı, keten ve tütün yetiştirilen başlıca ürünlerdir. Karasal iklimin görüldüğü alanlarda küçükbaş hayvancılık yapılır. Koyun en çok yetiştirilen küçükbaş hayvandır. C) SOĞUK İKLİMLER 1- Tundra iklimi: Sıcaklıklar son derece düşüktür. Yılın büyük bir bölümü soğuk geçer. Yazlar kısa ve serin, kışlar ise uzun ve serttir. Bitki örtüsü bataklıklarda bodur çalı, çayır ve yosunlardan oluşan tundradır. Sibirya'nın kuzeyi, Grönland kıyıları ve Kanada'nın kuzeyi görüldüğü yerlerdir. Tundra ikliminin görüldüğü yerlerde ren geyiği, misk öküzü ve bizon gibi hayvanlar görülür. 2- Kutup İklimi: İklim tipleri içerisinde en soğuk olanıdır. Yılın büyük kısmında güneş ışınları görülmez. Hakim bir bitki örtüsü yoktur. Görüldüğü yerlere Antarktika, Grönland'ın iç kesimleri ve kuzey kutbunu örnek verebiliriz.

9 TÜRKİYE DE SICAKLIK DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER 1.ENLEMİN ETKİSİ: Dünya nın şeklinden dolayı, kutuplara gidildikçe güneş ışınlarının düşme açısı küçülür, atmosferde aldıkları yol uzar. Bu nedenle kutuplara gidildikçe sıcaklık azalır, ekvatora yaklaşıldıkça sıcaklık artar. Buna enlem etkisi denir. Türkiye nin güneyi ekvatora yakın olduğu için daha sıcaktır. Kuzeye gidildikçe sıcaklık azalır. 2.RÜZGARLAR: Türkiye de kuzeyden esen rüzgarlar soğuk, güneyden esen rüzgarlar ılıktır. Bu durum, ülkemizin kuzey yarımkürede yer aldığını gösterir. 3.YÜKSELTİ: Türkiye de sıcaklıklar yükseltinin etkisiyle batıdan doğuya gidildikçe azalır. Çünkü doğuya gidildikçe yükselti artar. 4.DENİZELLİK-KARASALLIK: Türkiye de kıyılar iç kesimlerden daha sıcaktır. Kıyılarda denizler ılıtıcı etki yapar. 5.BAKI: Güneş gören yerlerin gölgelere göre daha sıcak olmasıdır. Türkiye de güney bölgeler bakının etkisiyle daha sıcaktır. 6.DAĞLARIN UZANIŞ YÖNÜ: Karadeniz ve Akdeniz de dağlar kıyıya paralel uzandığı için denizin ılıtıcı etkisi iç kesimlere girmez. Ege Bölgesinde dağlar kıyıya dik uzandığı için ılımanlaştırıcı etki iç kesimlere girer. TÜRKİYE DE GÖRÜLEN İKLİMLER Türkiye de farklı iklimlerin görülmesinin nedenleri: Üç tarafı denizle çevrili olması Yükseltisinin fazla olması Ilıman (orta)kuşakta yer alması Yer şekillerinin çeşitlilik göstermesi 1.KARASAL İKLİM Yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk ve kar yağışlıdır. Sıcaklık kışın 0 derecenin altına düşer. İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri ile Marmara Bölgesinin denizden uzak iç kesimlerinde görülür. Bitki örtüsü bozkır(step)dır. Bozkır ilkbahar yağışlarıyla yeşeren yaz sıcaklığı ile kuruyan ve sararan kısa boylu ot topluluğudur. Buğday, şeker pancarı, arpa, çavdar, mercimek gibi ürünler yetiştirilir. En çok yağış ilkbaharda düşer. Konveksiyonel (Yükselim) yağışlar görülür. İlkbaharda ısınan hava yükselir. Yükselen hava soğur ve içindeki nem yağmura dönüşür. İç Anadolu Bölgesi nde ilkbahar aylarında yaygın olarak görülür. Halk arasında Kırkikindi yağmurları olarak bilinir. 2. KARADENİZ İKLİMİ Her mevsimi yağışlı olup, yazları serin, kışları ise ılıktır. En fazla yağışı sonbahar aylarında almaktadır. Karadeniz Bölgesi nin kıyı kesimleri ile Marmara Bölgesi nin Karadeniz kıyılarında etkilidir. Bitki örtüsü ormandır. Evler ahşaptan yapılır. Çay, kivi, fındık, mısır yetiştirilir. Yamaç yağışları (Orografik) görülür. 3.AKDENİZ İKLİMİ Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ise ılık ve yağışlıdır. Evler taştan yapılır. Bu iklim Akdeniz ve Ege bölgesinin kıyı kesimleri ile güney Marmara Bölümü nde etkilidir. Yağış en çok kışın düşer. Kıyı kuşağında kar yağışı ve don olayları nadiren görülür. Doğal bitki örtüsü makidir. Makiler, her mevsim yeşilliğini koruyan, kışın yapraklarını dökmeyen, kısa boylu (1-2 m.) ağaç ve çalılıklardan oluşur. Mersin, keçiboynuzu, sakız, zakkum, zeytin, erguvan ve defne maki bitki örtüsüne örnek olarak gösterilebilir. Turunçgiller, muz, zeytin, pamuk yetiştirilir. Cephe yağışları etkilidir. Denizden gelen sıcak hava ile karadaki soğuk havanın karşılaşması ile kışın yağışlar olmaktadır. Marmara Bölgesinde üç iklimin görülmesi tarım ürünü çeşidini arttırmıştır. SOSYAL BİLGİLER-6 2.ÜNİTE ( YERYÜZÜNDE YAŞAM ) DERS NOTLARI-1 ZEKİ DOĞAN-Sosyal Bilgiler Öğretmeni

10 SOSYAL BİLGİLER-6 2.ÜNİTE ( YERYÜZÜNDE YAŞAM ) DERS NOTLARI-2 ZEKİ DOĞAN-Sosyal Bilgiler Öğretmeni GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE YERLEŞME TARİH: Geçmişte yaşamış insan topluluklarının yaşamlarını belgelere dayanarak neden-sonuç ilişkisi içerisinde inceleyen bilim dalıdır. Tarihi incelerken geçmişi daha kolay algılayabilmek için dönemlere ayırıyoruz. YÜZYIL (Asır): Yüz yıllık zaman dilimine denir. MİLAT: Başlangıç anlamına gelir. Hz. İsa'nın doğumunu da ifade eder. Takvimde 0 olarak kabul edilir. Bir tarihin hangi yüzyıla ait olduğunu bulmak için; son iki basamağı silinir ve kalan sayıya 1 (bir) ilave edilir. Örnek: 1998 = 1998 geriye 19 kalır. 19+1= 20. yüzyıl olarak buluruz. Örnek: 657= 657 geriye 6 kalır. 6+1 = 7. yüzyıl Kısaca 4 basamaklı tarihlerde ilk 2 basamağa, 3 basamaklı tarihlerde ilk basamağa 1 ilave edilir. ÇAĞ: Benzer sosyal ve siyasal olayların yaşandığı dönemlere denir. Yazının bulunmasından önceki çağlara tarih öncesi çağlar (devirler), yazının icadından sonraki çağlara ise tarih çağları denir. Tarihi dönemler 2 ye ayrılır. A) Tarih Öncesi Devirler(Çağlar): Yazının olmadığı dönemlerdir. Kullanılan araç gereçlere göre bölümlere ayrılır. Taş Devri : 1- Kabataş Devri 2- Yontma taş Devri 3-Cilalıtaş Devri Maden Devri: 1-Bakır Devri 2-Tunç Devri 3-Demir Devri Kabataş Devri: En uzun devirdir. Hakkında kesin bilgiler yoktur. Yontma Taş Devri: Yontma taş devrinde insanlar, havalar soğuk olduğundan ve yırtıcı hayvanlardan korunmak için mağara ve ağaç kovuklarında yaşarlardı. Avcılık ve toplayıcılık yaparlardı. Üretim olmadığı için bu döneme tüketici hayat denilmektedir. En önemli buluşları ateşi bulmalarıdır. Yontma Taş Devri'ne ait kalıntılar, Antalya yakınlarındaki Karain, Beldibi ve Belbaşı mağaralarında bulunmuştur. Cilalı Taş Devri: Bu devirde insanlar üretici hayata geçmiş ve tarım yapmaya başlamış ve yerleşik hayata geçmişlerdir. Hayvanlar evcilleştirilmiş ve hayvanlardan da yararlanılmaya başlamıştır. Tarım yapabilmek için düz, verimli toprak ve su kaynakları olan yerleri seçtiler. Tarlaya yakın olması içinde bölgedeki malzemelerden ev yaptılar. İnsanlar belirli yerlere yerleşmeye başladığı için nüfus artmış, önce köyler sonrada şehirler oluşmaya başlamıştır. Güvenlik amacı ile evler birleşik yapılmaya başlanmış ve girişleri çatıdan yapılmıştır. Yine güvenlik için şehirlerin etrafı surlarla çevrilmiştir. Konya yakınlarındaki Çatalhöyük bu yerleşme türüne güzel bir örnektir. Cilalı Taş Devri'ne ait kalıntılar Diyarbakır'da (Çayönü) ve Konya'da (Çatalhöyük) bulunmuştur. MADEN DEVRİ Kullanılan madenlere göre sırasıyla kır, tunç ve demir olarak üçe ayrılır. Maden devrine ait kalıntılar, Yozgat (Alişar), Çorum (Alacahöyük), Çanakkale (Truva), Kayseri (Kültepe), Burdur (Hacılar Höyüğü) ve Van (Tilkitepe)'da bulunmuştur. YERLEŞMEDE ETKİLİ OLAN FAKTÖRLER Geçmişte: İklim şartlarının uygunluğu Su kaynakları Verimli tarım alanları Madenler (Yer altı kaynakları) Güvenlik ( korunaklı Alanlar ) Ticaret ve göç yollarına yakın olma Günümüzde: Sanayi Bölgeleri Ulaşım olanakları Eğitim ve Sağlık hizmetleri Ticaret, Turizm ve İş Olanakları Tarım, İklim ve Yer şekilleri Anadolu daha ilk çağlardan itibaren insanlar için tercih edilen bir yer olmuştur. Bunun nedenleri; Su kaynaklarının bol olması İklim şartlarının elverişli olması Verimli topraklarının olması Düz arazilerin olması İki kıta arasında köprü durumunda olması Ticaret ve göç yolları üzerinde bulunması

11 B) Tarihi Devirler(Çağlar): Yazının icadıyla başlar. Tüm insanlığı etkileyen evrensel olaylara göre bölümlere ayrılmıştır. 1- İlk Çağ (MÖ 3200-MS 375) :M.Ö yılında Sümerlerin yazıyı icat etmesi ile başlayıp M.S. 375 yılındaki Kavimler Göçüne kadar süren dönemdir. 2- Orta Çağ ( ) :Kavimler Göçü ile başlayıp, İstanbul un fethine kadar süren dönemdir. 3- Yeni Çağ ( ): İstanbul'un fethinden, Fransız İhtilali ne kadar süren dönemdir. 4-Yakın Çağ (1789-?): Fransız İhtilali'nden günümüze kadar süren dönemdir. UYGARLIKLARIN BEŞİĞİ MEZOPOTAMYA VE ANADOLU UYGARLIKLARI Tarihte, Dicle ve Fırat nehirleri arasındaki bölgeye Mezopotamya denir. Bu bölgede Sümerler Akadlar Babiller Elamlar Asurlar kurulmuştur. SÜMERLER Mezopotamya Uygarlığının kurucusu Sümerler dir. Şehir devletleri halinde yaşamışlardır. Ur, Uruk, Eridu, Lagaş gibi şehir devletleri kurmuşlardır. Şehir devletlerini yöneten kişilere Patesi adını vermişlerdir. Sümerlerde çok tanrılı din hâkimdi. Bölgede sulama kanalları açarak ve bataklıkları kurutarak tarım yapabilecek araziler elde etmişlerdir. Şehirlerini Ziggurat adını verdikleri tapınakların çevresinde kurmuşlardır. Zigguratlar çeşitli amaçlar içi kullanılmıştır: Alt katlar depo ve pazar yeri, Orta katlar dini ibadet ve eğitim, Üst katlar gözlem evi (rasathane) Bu durum astronomi yani gökbilimin gelişmesini sağlamıştır. Sümerler yazıyı icat eden ve kullanan ilk uygarlıktır. Böylece tarihi çağları başlatmışlardır. Yazıyı kil tabletler üzerine yazmışlar ve şekiller çiviye benzediği için çivi yazısı olarak adlandırmışlardır. Bilgi birikimi ve aktarımı kolaylaşmıştır. Sümerlerin kullandığı yazı, Asurlu tüccarlar tarafından Anadolu ya getirilmiş, böylece Anadolu tarihi çağlara girmiştir. Yaratılış ve Gılgamış (Gılgameş) destanları Sümerlere ait önemli destanlardır. Dünyanın bilinen ilk uygarlığıdır. Dört işlemi kullanmışlar, sayıları bulmuşlar ve çemberi ye bölmüşlerdir. Tarihte bilinen ilk yazılı kanunlar Sümerler tatafından yapılmıştır. ( Urgakina Kanunları ) Sümerler matematik ve sstronomide ileri gitmişler ay takvimini yapmışlardır, güneş sistemini incelemişlerdir. Sümerlerin bir başka önemli buluşu da tekerlektir. BABİLLER Babil krallığı Amurrular tarafından Babil merkez olarak kurulmuştur. Merkeziyetçi bir krallıkla yönetilmişlerdir. En güçlü hükümdarları olan Hammurabi nin hazırladığı Hammurabi Kanunları ile ünlüdür. Önemli eserleri dünyanın yedi harikasından biri olan Babil in Asma Bahçeleri ve Babil Kulesi dir. Güneş saatini, Ay ve Güneş tutulmasının devirli olduğunu buldular. Tarihte ilk anayasayı hazırladılar. Bu anayasa Hammurabi tarafından hazırlanmış ve kısasa kısas esasına dayanıyordu. ASURLULAR Başkentleri Ninova dır. Asurlu tüccarlar Kayseri deki Kültepe ile ticaret yapmışlardır. Kültepe deki kazılarda Sümer Çivi yazısı ile yazılmış tabletler bulunmuştur. Sümerlerin kullandığı yazı, Asurlu tüccarlar tarafından Anadolu ya getirilmiş, böylece Anadolu Tarihi Çağlara girmiştir. Dünyadaki ilk kütüphaneyi başkent Ninova da yaptılar ve arşivcilik faaliyetlerini başlattılar. Çömlekçi çarkını kullanan Asurlular bu sayede hızlı ve seri kap kacak üretebiliyorlardı. Ticaretle uğraşmışlar ve Anadolu da karum adı verilen ticaret kolonileri kurmuşlardır. Koloni: Bir devletin kendi ülkesinin sınırları dışında egemenlik kurarak yönettiği ekonomik veya siyasal çıkarlar sağladığı ülke, sömürülen ülke. İLK ÇAĞ ANADOLU UYGARLIKLARI (MEDENİYETLERİ) HİTİTLER ( ETİLER ) MÖ 1200-MÖ 200 Başkentleri Hattuşaş'tır (Çorum-Boğazköy). M.Ö. 1700'lerde Kızılırmak yayı içerisinde kurulmuşlardır. Devleti krallar yönetirdi, fakat Pankuş adı verilen meclis ise krala yardımcı olmaktaydı. Gerektiğinde bu meclis kralın işlerini denetlerdi. Tavananna adlı kraliçelerde yönetimde etkiliydi. Tanrıya hesap vermek için bir yıl içinde olan iyi veya kötü olayları Anal dediğimiz yıllıklara yazarlardı. Tarafsız ve objektif tarih yazıcılığını Hititler başlatmıştır. Medeni hukuk gelişmiştir. Ekonomileri tarım ve hayvancılığa dayanmaktaydı. Tarihte bilinen ilk yazılı antlaşma olan Kadeş Antlaşmasını Mısır ile M.Ö 1280'de imzalamışlardır. Frigyalılar tarafından yıkılmışlardır. Hitit kralları hem başkomutan, başrahip ve baş yargıç idi. Askeri, dini ve hukuki otoriteye sahiptiler. Halk yöneticiler, rahipler, hürler ve köleler gibi sosyal sınıflara ayrılmıştır.

12 Hititlerde din çok tanrılıdır. Hitit ülkesine Bin tanrı ili denirdi. Çivi ve hiyeroglif (resim) yazıları olmak üzere iki çeşit yazı kullanmışlardır. URARTULAR (MÖ 900 -MÖ 600) Doğu Anadolu Bölgesi'nde kurulmuştur. Başkenti Tuşpa (Van)dır. Devlet yönetimi kralın mutlak egemenliğine dayanıyordu Çok tanrılı dine inanmışlardır. Ölümden sonra yaşamın devam ettiğini düşünmüşlerdir Urartular, mezarlarını bile taştan oda şeklinde yapmışlardır Bu mezarlara günlük hayatta kullandığı değerli eşyaları da koymuşlardır Çünkü Ölümden sonra yaşamın devam ettiğini düşünmüşlerdir yani ahiret inancı vardır. Bulunduğu bölgede maden çok olduğu için kuyumculukta ve maden işlemeciliğinde gelişmişlerdir Savaş Tanrısı Haldi'ye inanmaları Urartularda ordunun çok önemli olduğunu gösterir Dağlık bir bölgede kurulan Urartular düşmanlardan korunmak amacı ile taştan kaleler yapmışlardır Urartular taştan kale yapımında, taş işçiliğinde ve kaya oymacılığında gelişmişlerdir. Tarımı geliştirmek için sulama kanalları ve barajlar yapmışlardır. Urartuların yapmış olduğu Şamran Kanalı günümüzde bile kullanılmaktadır. İYONLAR (MÖ 1200-MÖ 700) Şehir devletleri (polis) halinde yaşamışlardır. En önemli şehir devletleri Efes, Milet, Foça, Bodrum ve İzmir'dir. Kurulan şehir devletlerinde sırası ile krallık, oligarşik ve demokratik yönetim şekilleri görülmüştür. Kurulan şehir devletleri arasında siyasi bir birlik yoktur. Demokratik ve özgür düşünce ortamı olduğu için bilim ve felsefede gelişmişlerdir. Önemli bilim adamları arasında; Herodot, Pisagor, Tales, Homeros ve Hipokrat yer almaktadır. Deniz ticaretinde gelişmişlerdir. Akdeniz ve Karadeniz de koloniler (ticaret şehirleri) kurmuşlardır. Çok tanrılı dine inanmışlardır. Halk çeşitli sosyal sınıflara ayrılmış, kölelik yaygındı. Artemis tapınağı önemli sanat eserlerinden biridir. İyon edebiyatının en önemli eseri İlyada ve Odessa destanlarıdır. Anadolu'da kurulan ilkçağ uygarlıkları içinde en gelismis ve ileri düzevde olanıdır. Çünkü; İyonlar, Ön Asya'dan gelen ticaret yollarının bitiş noktasındadırlar ve doğu batı arasında köprü vazifesi görürlerdi. FRİGLER (MÖ 750 MÖ 600) Orta Anadolu'da Sakarya Nehri çevresinde kurulmuştur. Başkentleri Gordion (Ankara yakınlarındaki Polatlı) dır. Ülke krallıkla yönetilirdi. Krallarına Midas unvanı verilmiştir En önemli tanrıları Kibele adı verilen toprak ve bereket tanrıçasıydı. En önemli geçim kaynağı tarımdı. Bu nedenle tarımla ilgili ağır cezaları vardı. Öküz öldüren ya da saban kırana ağır cezalar verilirdi. Fibula adı verilen çengelli iğneler yaptılar. Madencilikte ilerlemişlerdir. Frigler hiç çivi kullanmadan mobilya yapabiliyorlardı. Ağaç işlemeciliği ve mobilyacılıkta ilerlemişlerdir. Tapates adı verilen halı ve kilimleri çok meşhurdu. Dokumacılıkta ilerlemişlerdir. Frigler Krallarını ve soylu kişileri Tümülüs denilen yığma mezarlara gömerdi. Ağaçtan işlenerek üzeri toprakla örtülen mezar çeşididir. Diğer ölülerini ise geometrik şekillerle süslü Kaya Mezarları na gömmüşlerdir. Çok tanrılı inanca sahip olmuşlardır. LİDYALILAR (MÖ MÖ 546) Lidyalılar ise Menderes ve Gediz ırmakları arasında kurulmuştu. Başkentleri Manisa yakınlarındaki Sard' dır. Tarım, hayvancılık ve ticaret başlıca geçim kaynakları olmuştur. İlk Çağda Anadolu'nun en işlek ticaret yolu olan "Kral Yolu" nu yapan Lidyalılar, bu yol ile doğu -batı kültürlerinin kaynaşmasını sağlamışlardır. Kral Yolu Sard dan başlar Mezopotamya da Ninova da biterdi. Kara ticaretinde gelişen Lidyalılar ürettikleri malları Kral Yolu ile Mezopotamya ya gönderir oradan da ihtiyaçlarını alırlardı. Lidyalılar ticareti kolaylaştırmak amacı ile parayı icat ettiler. Böylece takas usulü Değiş-Tokuş usulü sona erdi. Ticaret kolaylaştı. Ekonomik hayat canlandı. Zengin olan Lidyalıların ordusu da paralı askerlerden oluşurdu. Bu durum kısa sürede yıkılmalarına neden olmuştur. Lidyalılar, Frigler gibi Tümülüs tipi mezarlar yapmışlarıdır Çok tanrılı inanca sahip olmuşlardır. Altın işletmeciliği, heykeltraşlık, dokumacılık ve seramikte ileri gitmişlerdir. Ülke krallıkla yönetiliyordu. SOSYAL BİLGİLER-6 2.ÜNİTE ( YERYÜZÜNDE YAŞAM ) DERS NOTLARI-2 ZEKİ DOĞAN-Sosyal Bilgiler Öğretmeni

13 SOSYAL BİLGİLER-6 3.ÜNİTE ( İPEK YOLUNDA TÜRKLER ) DERS NOTLARI ZEKİ DOĞAN-Sosyal Bilgiler Öğretmeni TÜRKLERİN ANA YURDU Türklerin ana yurdu Orta Asya'dır. Orta Asya; Doğuda Kingan Dağları, Batıda Hazar Denizi, Güneyde Himalaya Dağları, Kuzeyde Sibirya ile çevrili bölgedir. ORTA ASYA DAN GÖÇLERİN SEBEPLERİ 1- Nüfus artışı ve otlakların yetersiz kalışı, 2- Olumsuz iklim şartları (Kuraklık, şiddetli kışlar) 3- Kendi aralarında ve diğer kavimlerle olan mücadeleler 4- Salgın hastalıklar 5) Türklerin Dünya hakimiyeti düşüncesi (Güneşin doğduğu yerden, battığı yere kadar her yeri fethetme arzusu) 6- Çin ve Moğol baskıları GÖÇLERİN SONUÇLARI 1- Orta Asya kültür ve Medeniyeti dünyanın değişik bölgelerine taşınmıştır. 2- Göç etmeyip, Orta Asya'da kalan Türkler, ilk Türk Devleti olan "Asya Hun Devleti"ni kurmuşlardır. 3- Göç eden Türk boyları gittikleri yerlerde yeni Türk Devletleri kurarlarken, oralardaki bazı devletleri de yıktılar. ASYA HUN DEVLETİ (BÜYÜK HUN DEVLETİ) Başkenti Ötüken dir. Kurulduğu tarih kesin olarak bilinmemektedir. Tarihte bilinen ilk Türk devletidir. Destanları Oğuz Kağan Destanı dır. Bilinen ilk hükümdarı Teoman'dır. Teoman'dan sonra yerine oğlu Mete Han geçmiştir. Asya Hun devleti Mete Han zamanında en geniş sınırlarına ulaşmıştır. Mete Han döneminde; "onluk sistem"e dayalı ilk düzenli Türk ordusu kuruldu. Çinliler Türk akınlarına karşı koymak için Çin Seddini yaptılar. Türkler Çinlileri yenmişler ve vergiye bağlamışlardır. Ama Çin e yerleşmeyi düşünmemişlerdir. Çünkü Çin çok kalabalık olduğu için Türkler ( milli benliklerini ) kültürlerini kaybetmekten, kalabalık Çinliler arasında eriyip yok olmaktan korkmuşlardır. Büyük Hun Devleti veraset sistemi ve Çin siyaseti nedeniyle Doğu ve Batı Hun Devleti diye ikiye ayrıldı. Orta Asya Türk devletleri ile Çin arasındaki mücadelelerin asıl nedeni İpek Yolu na hakim olmaktır. Veraset Sistemi: Türklerde devlet, hükümdar ailesinin ortak malı sayılırdı. Ve ülke hükümdarın sağlığında oğulları arasında paylaştırılırdı. Bu durum taht kavgalarına ve devletin yıkılmasına neden olurdu. Çin Siyaseti: Çin, göçebe hayatı yaşayan ve savaşçılıkları gelişmiş olan Türk Ordusu karşısında çaresiz kalıyordu. Hatta Türk Akınlarını durdurmak için Çin Seddi'ni yaptırmıştı. Buna rağmen Türkleri durduramamıştı. Bu durum karşısında çaresiz kalan Çin şu siyaseti takip etti: 1- Çin prenslerini Hun Hakanlarıyla evlendirerek, prensesin yanında Hun sarayına çok sayıda hizmetçi gönderdiler. Bu hizmetçiler casusluk faaliyetinde bulunarak, Türkler hakkında bilgi topladılar. 2- Türk Beylerine hediyeler göndererek, onları kendilerine bağlamaya ve ekonomik olarak Çin'e bağımlı yaşamaya alıştırdılar. 3- Türk Beylerini birbirlerine karşı kışkırtarak, Türk devletinin parçalanmasını sağladılar. AVRUPA ( BATI ) HUNLARI VE KAVİMLER GÖÇÜ KAVİMLER GÖÇÜ(375): Batı Hunları, Balamir komutasında, MS. 374 yılında Volga (İtil ) nehrini aşarak Batı'ya (Avrupa'ya) doğru ilerlemeye başladılar. Türklerin bu ilerlemeleri karşısında önlerinde bulunan Vizigot, Ostrogot, Vandal, Sakson, Frank, Germen gibi birçok kavim hareketlenerek Türklerden kaçmaya başladılar. Böylece Batı Hun Türklerinin, sebep olduğu bu büyük yer değiştirme olayına tarihte Kavimler Göçü adı verilir.(375) KAVİMLER GÖÇÜNÜN SONUÇLARI Roma İmparatorluğu; Doğu ve Batı Roma İmparatorluğu olmak üzere ikiye ayrıldı.(395) Avrupa nın yapısı değişti. İngiltere, Fransa gibi Avrupa devletlerinin temeli atıldı. Barbar kavimler arasında Hristiyanlık hızla yayıldı. Avrupa'da Feodalite (Derebeylik) adı verilen yönetim biçimi ortaya çıktı. Feodalite (Derebeylik): Zengin toprak sahibi olan kişilerin oluşturduğu sistemdir. Toprakta çalışan köylüler toprakla birlikte alınıp satılabilirdi. İlk çağ kapandı, Ortaçağ başladı. AVRUPA HUN DEVLETİ Kavimler göçünden sonra Avrupa ya gelen Hunlar tarafından kurulmuştur. İlk hükümdarları Balamir, en önemli hükümdarları Attila'dır. Attila nın amacı; büyük bir devlet kurmak, Doğu Roma ( Bizans) ve Batı Roma İmparatorluklarını egemenlik altına almaktı. Bizans ı vergiye bağlamayı başarmıştır. Attila ölünce iç karışıklıklar, Bizans saldırıları ve taht kavgaları yüzünden yıkılmıştır.

14 GÖKTÜRK DEVLETİ 552'de Bumin Kağan önderliğinde Ötüken merkez olmak üzere kuruldu. Tarihte Türk adını ilk defa devlet adı olarak kullanan ilk topluluktur. Hunlardan sonra Türk boylarını bir araya toplayan ikinci Türk devletidir. İlk Türk alfabesini kullanmışlardır.( Göktürk alfabesi ) Destanları Ergenekon Destanı dır. Bumin Kağan'ın yerine geçen Mukan Kağan zamanında devlet en parlak dönemini yaşadı. Göktürk Devleti, Çin entrikaları sonucu, 582 yılında Doğu ve Batı Göktürkler olarak ikiye ayrıldı. Daha sonra Doğu ve Batı Göktürkleri Çin hakimiyeti altına girdiler. II. GÖKTÜRK DEVLETİ ( KUTLUK DEVLETİ ) Göktürk Devleti nin Çin hakimiyeti altına girmesinden sonra Türkler 50 yıl boyunca bağımsızlık özlemi ile yaşadılar. Sonunda 682 yılında Kutluk Kağan önderliğinde Çin e karşı ayaklanma başarılı olmuş ve 2. Göktürk (Kutluk ) Devleti kurulmuştur. Ünlü hükümdarları Bilge Kağan döneminde, Kültigin ve Tonyukuk ile birlikte, en parlak dönemlerini yaşadılar. Bilge Kağan'ın ölümünden sonra zayıflayarak Basmil, Karluk ve Uygurlar'ın isyanı sonucu yıkıldılar. ORHUN YAZITLARI (GÖKTÜRK KİTABELERİ) Gök Türklerden günümüze kalan en önemli eser Orhun Yazıtlarıdır. (Göktürk Kitabeleri) Bu kitabeler Bilge Kağan, Kültigin Kağan ile Vezir Tonyukuk adına dikilmiştir. Bu yazıtları Danimarkalı Wilhem Thomsen (Vilyım Tamsın) çözmüştür. Bunlar Türk tarihi ve Edebiyatının ilk yazılı belgeleridir. Bundan önceki Türk tarihini Çin kaynaklarından öğreniyoruz. Bu yazıtlarda Göktürk Tarihi ve Türk Uygarlığı hakkında önemli bilgiler verilmektedir. UYGURLAR Kutluk Bilge Kül Kağan tarafından kuruldu. Başkenti ( merkezi ) Karabalgasun dur. Yerleşik hayat geçen ilk Türk topluluğudur. (Tarım ile uğraştıkları için ) Maniheizm'i benimsediler. Mani dini et yemeyi ve savaşmayı yasaklıyordu. Bu sebeple Uygurlar savaşçılık özelliklerini kaybettiler. Tarım, sanat, ticaret alanında çok ilerlemişlerdir. 18 harfli Uygur Alfabesini hazırladılar. Tahta harflerden matbaayı oluşturdular, pamuktan kağıt yaptılar. Destanları Türeyiş Destanı ve Göç Destanıdır. 840 yılında Kırgız Türkleri tarafından yıkıldılar. UYARI : Uygurların yerleşik yaşama geçmelerinde etkili olan faktörler; Tarım ve ticaretle uğraşmaları Mani dinini benimsemeleri ( Çünkü mani dini et yemeyi yasaklıyordu. Bu sebeple tarımla uğraşmışlardır.) TÜRKLERDE ASKERLİK Eli silah tutan herkes askerdir. Bu yüzden Türklere asker millet denmiştir. Mete ilk düzenli orduyu kurmuştur. Bu tarih (M.Ö 209) aynı zamanda Türk Silahlı Kuvvetlerinin kuruluş yılıdır. Mete onlu sistemi getirmiştir. Başlıca silahları, ok, yay, kılıç, kalkan. GÖÇEBE HAYAT Çadırlarda yaşarlar. Hayvancılık Taşınabilir eşya Savaşçıdırlar Kalıcı eser yoktur Hunlar, Göktürkler YERLEŞİK HAYAT Evlerde yaşarlar. Tarım ve ticaret Taşınamaz eşya Savaşçılık gelişmemiş Kalıcı eser vardır. İlk defa Uygurlar İPEK YOLU Çin'in Şian kentinden başlayıp Orta Asya'dan ve Anadolu'nun çeşitli yerlerinden geçerek İstanbul'da birleşen ve oradan da Avrupa'nın içlerine giden önemli ticaret yoluna İPEK YOLU denir. İpek Yolu nun Asya Hunları döneminde keşfedildiği bilinmektedir. Bu yol Çin den başlayıp Hatay veya İstanbul a kadar gelmektedir. Buradan da Avrupa'ya giderdi. Ticaret yolu üzerinde km aralıklarla, tüccarların dinlenmesi için yapılan büyük kaleye benzeyen kervansaraylarda konaklamışlardır. Kervanları saldırılardan korumak amacı ile yüksek surlardan yapmışlardı. İpek Yolunda değerli taşlar, ipek, kağıt, porselen, baharat, seramik gibi ürünler taşınırdı. İpek yolunda sadece mallar taşınmamış ayrıca, bu kervanlar sayesinde çeşitli milletlere ait kültürel etkileşimler de olmuştur. Değişik kültürlerin, inançlarından dillerine, çalgılarından masallarına, yemeklerinden oyuncaklarına kadar birçok kültürel değer de aktarılmıştır. Türkler göçebe oldukları için; Hapis cezaları çok uzun sürmezdi Ev saray-tapınak gibi mimari eser yapmamışlardır. Çadır kullanmışlardır Sanat eserleri kemer-kilim gibi taşınabilir eserlerdir. Hayvancılıkla uğraşmışlardır. Atı evcilleştirmişler bu uzak yerlere göç etmelerini kolaylaştırmıştır. Ata binmek için pantolon giymişlerdir.