eğitim bilimleri nden

Transkript

1 kpss 2014 Türkiye'nin en çok satan DERS NOTLARI kim korkar eğitim bilimleri nden

2 Komisyon EĞİTİM BİLİMLERİ DERS NOTLARI Yayın Yönetmeni: Özge Alpaslan Dizgi-Grafik Tasarım: Seda Demiralp Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Tuna Matbaacılık Sanayi ve Ticaret A.Ş. Bahçekapı Mahallesi Sokak No: 7 Şaşmaz/ANKARA ( ) ISBN Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti. ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın, bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermelerini ve bandrolsüz yayınları satın almamalarını diliyoruz. 3. baskı: Ankara 2013 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Değerli Öğretmen Adayları, Eğitim Bilimleri alanında temel ve özgün kaynakların adresi olarak kabul edilen Pegem Akademi Yayınevinin geniş yayın yelpazesine yeni bir ürün daha eklemenin gururunu taşıyoruz. Türkiye nin En Çok Satan Ders Notları Kim Korkar? serisinin en güçlü ayaklarından biri olan Kim Korkar Eğitim Bilimleri nden ders notu, içerik ve kapsam açısından son derece doyurucu olduğu kadar görsel açıdan da oldukça hareketli ve estetik bir şekilde hazırlandı. Konu ve alt başlıklarının ayırt edici bir şekilde sunulduğunda öğrenmenin daha etkili olacağı ilkesi dikkate alınarak tasarlandı. KPSS kapsamını fazlasıyla barındıran bu ders notlarıyla başarının kaçınılmaz olduğunu biliyor, şu ana kadar atanmış ve görev yapmakta olan binlerce öğrencimiz gibi sizleri de görevlerinizin başında görmeyi diliyoruz. Pegem Akademi Ailesi

4

5 v GELİŞİM PSİKOLOJİSİ 1 31 ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ REHBERLİK VE ÖZEL EĞİTİM PROGRAM GELİŞTİRME SINIF YÖNETİMİ ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ VE MATERYAL TASARIMI ÖĞRETİM İLKE VE YÖNTEMLERİ ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME

6

7 gelişim psikolojisi

8 Bağlanma Kuramları...28 Erikson un Psikososyal Kişilik Gelişim Kuramı...25 Freud un Psikoseksüel Kişilik Kuramı...22 Freud un Psikoanalitik Kişilik Kuramı...21 Kişilik Gelişimi...20 Dil Gelişimi Ahlak Gelişimi Psikolojinin Tarihçesi...3 GELİŞİM PSİKOLOJİSİ Gelişim Psikolojisinde Araştırma Modelleri...4 Gelişim Psikolojisinin Temel Kavramları...5 Gelişimi Etkileyen Faktörler...6 Gelişim Psikolojisinin Temel İlkeleri...7 Bireysel Farklılıklar...8 Gelişim Görevleri... 9 Fiziksel Gelişim: Doğum Öncesinden Ergenliğe Kadar Bruner in Bilişsel Gelişim Kuramı...17 Vygotsky nin Bilişsel Gelişim Kuramı...16 Fiziksel Gelişim: Ergenlik...11 Fiziksel Gelişim: Özet...12 Piaget nin Bilişsel Gelişim Dönemleri: Somut İşlemler Evresi, Soyut İşlemler...15 Bilişsel Gelişim Temel Kavramlar Piaget nin Bilişsel Gelişim Dönemleri: Duyu Devinim Evresi, İşlem Öncesi Evre... 14

9 Gelişim Psikolojisi 3 PSİKOLOJİNİN TARİHÇESİ Psikoloji, bilim dalı olma özelliğini 19. yüzyılın sonlarından itibaren kazanmaya başlamıştır yılında Wilhelm Wundt un ilk psikoloji laboratuvarını kurmasından itibaren, psikolojide farklı birtakım kuram ve yönelimler belirmiştir. Bu akımların özellikleri ve temsilcileri şu şekilde özetlenebilir: Yapısalcılık Temsilcileri: W. Wundt, Titchener İnsan zihni çeşitli bilinç öğelerinden oluşmaktadır. Psikolojinin temel amacı, bilinç denilen bu karmaşık yapıyı çözümlemek, zihnin en yalın öğelerini araştırmak ve bunlar arasındaki ilişkileri anlayarak bunları kanunlar şeklinde formüle etmektir. Yöntem olarak içe bakış yöntemini kullanmıştır. İşlevselcilik Temsilcileri: W. James, J. Dewey, R. Angell Davranışın ve zihinsel yaşamın çevreye uyumla ilgili işlevlerinin de incelenmesi gerektiği üzerinde dururlar. Her davranışın bir işlevi ve amacı vardır. Davranışçılık Temsilcileri: Pavlov, J. B. Watson, Guthrie, Thorndike, Skinner Psikolojinin sadece doğrudan gözlenebilen davranışları incelemesi gerektiğini savunur. Davranışı açıklarken içsel süreçleri ve içe bakış yöntemini reddeder. Davranışı sadece uyarıcı, tepki bağı ile açıklar. Öğrenmeyi mekanik süreçlerle açıklar. Onlara göre hayvan ve insan öğrenmesi aynı süreçlerle açıklanabilir. Bilişsel Psikoanalitik İnsancıl (Hümanistik) Nörobiyolojik Temsilcileri: Wertheimer, Koffka, Köhler, Miller, Piaget, Bruner, Ausebel Bilgi işleme modeli bilginin alınması, işlenmesi, depolanması ve geri çağrılmasından sorumlu süreçlerle ilgilenmişlerdir. Gestalt kuramına göre davranış bütüncül bir şekilde ele alınmalıdır. Öğrenmede ve insan davranışlarını açıklamakta dikkat, algı, kodlama, hatırlama gibi bilişsel süreçlerin önemini vurgular. Temsilcileri: S. Freud, E. Erikson İnsan davranışlarının büyük oranda bilinç dışında yer alan yaşantılar tarafından kontrol edildiğini ve davranışın anlaşılabilmesi için bilinç dışının anlaşılması gerektiğini savunur. Temsilcileri: Maslow, Rogers, Combs İnsan, özünde iyi varlıktır. Koşullar olumlu olduğunda bireyler sahip oldukları potansiyeli sonuna kadar kullanabilme yetisine sahiptirler. Her bireyin dünyayı algılama şekli farklıdır (Fenomen). İnsanı anlamak için öncelikle onun dünyaya bakış açısını anlamak gerekir. Temsilcileri: A. Meyer, J.Hebb Sinir sisteminin davranış, duygu ve düşünceleri anlamada önemli rol oynadığını ileri sürer.

10 4 KPSS Eğitim Bilimleri ARAŞTIRMA MODELLERİ Boylamsal Yaklaşım Kesitsel Yaklaşım Sırasal Desenler Aynı doğum bölüğünden yani aynı yaşta olan bireylerin tekrar tekrar test edilmesi yaklaşımıdır. Boylamsal araştırmada aynı denekler değişik yaşlarda birkaç kez gözlemlenir, zaman içindeki davranış değişikliği ya da kararlılığı kaydedilir. Örneğin, zekânın nasıl geliştiğini anlamak isteyen bir araştırmacının yeni doğan bir çocuk grubunu 3 yaşında, 6 yaşında, 12 yaşında ve 18 yaşında tekrar tekrar incelemesi En önemli dezavantajı zamanın etkisidir. Yani bulunan fark birlikte ortaya çıkan bir değişim mi yoksa tarihsel zamanın etkisiyle ortaya çıkan bir değişme mi ayırt etmek zordur. Kesitsel desen Boylamsal desen Sırasal desenler Farklı yaş gruplarını seçer ve karşılaştırır. Bu yaklaşımda genellikle her denek için bir tek gözlem vardır. Gelişim değişiklikleri farklı yaşlardan deneklerin incelenmesiyle belirlenir. Örneğin, zekânın yaşa göre nasıl bir değişim gösterdiğini incelemek isteyen bir araştırmacının 3, 6, 12 ve 18 olarak farklı yaş gruplarındaki bireyleri değerlendirip zekâdaki yaşa bağlı değişimleri incelemesi En önemli dezavantajı farklı yaş bölüklerinin kendi içinde getirdiği farklılıktır yani yaşla birlikte ortaya çıkan farklılıkların gelişimsel değişim mi, yoksa farklı bölüğün üyesi olmanın mı sonucu olduğunu belirleyememesidir. Yöntem Bulgular Avantajları Dezavantajları Birçok bölüğü bir seferde gözlemleme Bir bölüğü birçok seferde gözlemleme Birçok bölüğü birçok seferde gözlemleme Davranışta yaş farklılıkları Davranışta zaman içindeki değişimler Davranışta yaşa bağlı değişimler Çabuk ve ucuzdur. Gelişimsel eğilimleri gösterir. Bireylerdeki değişimleri gösterir. Yaşın, bölüğün ve toplum değişimlerinin etkilerini ortaya çıkarır. Farklılıklar gelişimsel değişimlerden çok, bölük değişimlerini yansıtabilir. Farklılıklar toplumdaki değişimleri yansıtabilir. Araştırmalar uzun süreli ve pahalıdır. Yinelenen uygulamanın etkisi ve denek kaybı örneklemi bozabilir. Araştırmalar uzun süreli ve pahalıdır Pek çok farklı doğum bölüklerinin tekrar tekrar test edilmesi yaklaşımıdır. Örneğin, araştırıcı bireylerin 4 yaşından 9 yaşına kadar olan psikolojik gelişimlerini incelemek istiyor. Bu yaklaşımla araştırıcı; 4, 5 ve 6 yaşlarından oluşan bir grup ve 7, 8, 9 yaşlarından oluşan ikinci bir grubu alarak inceler. Böylece üç yıllık bir çaba ile altı yıllık veri toplamış olur. Böylece sırasal araştırmalar kesitsel yöntemin temel sorununu (yaşın bölükle karıştırılması sorununu), her yaş düzeyinde birden fazla bölüğü ele alarak çözerler. Örnek Soru Bir araştırmacı çocukların yaşa bağlı konuşma gelişimi örüntüsünü incelemek ister. Bu amaçla iki, dört ve altı yaşlarından ellişer çocuğu rastgele örnekleme yöntemiyle seçerek toplam 150 çocuktan tek seferde veri toplar. Daha sonra verileri çözümleyerek farklı yaşlarda dil gelişimine ilişkin genellenebilir sonuçlar ortaya koyar. Bu araştırmacının kullandığı araştırma yöntemi aşağıdakilerden hangisidir? A) Meta-analiz B) Kesitsel C) Örnek olay D) Nitel E) İzleme Çözüm: Gelişim psikolojisinde en yaygın araştırma deseni, aynı anda farklı yaş gruplarındaki bireylerin belli bir gelişimsel özellik açısından farklılık gösterip göstermediğini inceleyen kesitsel desendir. Buna göre çocukların yaşa bağlı konuşma gelişimi örüntüsünün incelenmesi amacıyla iki, dört ve altı yaşlarından ellişer çocuğu rastgele seçerek hepsinden tek seferde veri toplanması, kesitsel desen kullanıldığını göstermektedir. Cevap B dir.

11 Gelişim Psikolojisi 5 GELİŞİM İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Büyüme Olgunlaşma Hazır Bulunuşluk Öğrenme Vücudun boy, kilo ve hacim olarak artmasıdır. Büyüme kavramı daha çok fiziksel özellikler için kullanılır ve niceliksel değişiklikleri ifade eder. Örneğin, çocuğun boyunun uzaması, kilo alması... Organların öğrenmenin etkisi olmaksızın, yaşantıdan bağımsız olarak tamamen biyolojik ve kalıtımsal olarak kendilerinden beklenen fonksiyonları yapabilecek düzeye/güce ulaşmasıdır. Yani yaşa bağlı olarak organizmanın kendisinden beklenen davranışı yerine getirebilecek duruma gelmesidir. Örneğin, çocuğun tuvaletini tutup bırakmasını sağlayan kaslar üzerinde denetim sahibi olabilmesi ya da bacak kaslarının yürümeyi sağlayacak kadar güçlenmesi... Olgunlaşmada fiziksel gelişim ve bilişsel gelişim diye adlandırılan iki boyut vardır. Olgunlaşmanın sonucunda meydana gelen davranışlar öğrenme sayılmaz. Olgunlaşmada yaşantının yani öğrenmenin etkisi yoktur. Olgunlaşma, öğrenmenin ön koşuludur. Bireyin zihinsel, sosyal ve fiziksel özelliklerinin öğrenmeye hazır hale gelmesini ifade eder. Diğer bir deyişle, yeni bir öğrenme durumunda bireyin sahip olduğu özelliklerin tümüdür. HAZIR BULUNUŞLUK = Büyüme + Olgunlaşma + Ön bilgi + Motivasyon + Yetenek + Sağlık durumu Her hazır bulunuşluk sorusunda mutlaka yeni bir öğrenme durumundan söz edilir ve yukarıda sıralanan özelliklerden en az ikisi soruda yer alır. Tekrar veya yaşantı sonucu organizmanın davranışlarında meydana gelen kalıcı izli değişikliklerdir. Öğrenmenin gerçekleşebilmesi için organizmanın mutlaka çevre ile etkileşim içinde olması ve yaşantı geçirmesi gerekir. Örneğin, çocuğun yürümesi, konuşması, okuyup yazabilmesi vb. ÖĞRENME = Olgunlaşma + Yaşantı + Kalıcı Davranış Değişikliği Kritik Dönem Bireyler bazı gelişim dönemlerinde ve yaşlarda belli tür öğrenmelere karşı yüksek duyarlılık gösterme eğilimindedirler. Çevre etkilerine karşı daha duyarlıdırlar ve çevrede düzenlenen öğrenme yaşantılarını diğer dönemlerden daha hızlı kazanabilirler. Bu dönemlere gelişimin kritik dönemleri denilmektedir. Örneğin, yetişkinlerin bisiklete binmeyi çocuklardan çok daha zor öğrenmelerinin nedeni kritik dönemdir. Tarihsel Zaman Bireyin yaşadığı zamandaki sosyal ve fiziksel şartların (örn. doğal afetler, savaş, teknolojik ve siyasal değişimler vb.) neden olduğu gelişimi etkileyen faktörlerdir. Örneğin, Filistinli çocukların sözcük hazinelerinde Avrupalı çocuklardan daha fazla silah ve şiddet içerikli sözcüklerin bulunması. Burada can alıcı nokta zamanlamadır. Eğer bireylere yaşamlarının belirli zamanlarında öğrenme fırsatları sağlanamazsa bu öğrenmeler daha sonra ya çok zor gerçekleşir ya da hiçbir zaman gerçekleşemez. Tarihsel zaman sorularında mutlaka deprem, sel, savaş gibi kitleleri etkileyen kitlesel bir olaydan söz edilir.

12 6 KPSS Eğitim Bilimleri GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Kalıtım İç Salgı Bezleri Çevre Genotip Fenotip Eşey Kromozomlar Otozom Hipofiz Böbrek Üstü Bezleri Tiroit Paratiroit Eşeysel Bezler Pankreas Doğum Öncesi Gelişimi Etkileyen Faktörler Doğum Sırasında Gelişimi Etkileyen Faktörler Doğum Sonrası Gelişimi Etkileyen Faktörler Kalıtım Bireyin genler yoluyla anne-babasından aldığı özelliklerdir. Anne ve babadan gelen hücreler birleşerek döllenen yumurta, zigotu oluşturur. Yumurta ve spermde 23 er kromozom bulunur. Yumurta ve spermdeki 23 er kromozom birleşerek zigotun çekirdeğindeki 46 adet kromozomu ya da 23 çift kromozumu oluşturur. Her kromozomun içinde 2000 adet gen vardır. Kişinin tüm genetik özelliklerinin kodlandığı DNA lar bu genlerde bulunur. Genlerdeki DNA lar organizmanın anahtarlarıdır. Genetik şifreleri ihtiva ederler. Organların oluşumu, diğer genlerin düzenlenmesi, organizma için yaşamsal öneme sahip olan enzimlerin salgılanması vb. DNA tarafından yönlendirilir. Genotip: Anne babadan çocuğa kalıtım yolu ile geçen yapıya denir. Fenotip: Genotip ile bireye aktarılan genetik yapının dışarıdan gözlenebilen şeklidir. İnsan vücudunda 23 çift kromozom bulunur (22 otozom, 1 çift gonozom). Eşey kromozomlar: X ve Y kromozomları eşeyi tayin eden kromozomlardır ve bunlara eşey kromozomları ya da gonozomlar denir. Genellikle eşey kromozomları, gonozomlar, allozomlar ve heterozomlarla aynı anlamda kullanılırlar, bunların zıttı otozom kromozomlardır. Otozom: Eşey kromozomu olmayan, 22 çift kromozomu kapsayan kromozom grubudur. Türlerde çift halinde bulunurlar. X ve Y kromozomları otozomal kromozomlardan değillerdir. 1. HİPOFİZ: Tüm salgı bezlerinin salgılanmasını ve vücudun büyüme dengesini düzenler. 2. TİROİT: Tiroksin salgılar. Tiroksin vücudun metabolizmasını düzenler. Tiroksinin azlığı cüceliğe ve zekâ geriliğine yol açar. Fazlalığı uyuşukluk ve üşümeye yol açar. 3. PARATİROİT: Vücudun kalsiyum ve fosfor dengesini sağlar. Kemiklerin gelişimini, kasların ve sinir sisteminin çalışmasını düzenleyen salgı bezidir. 4. PANKREAS: İnsülin salgılar. İnsülin kandaki şeker miktarını ayarlar. 5. BÖBREK ÜSTÜ BEZLERİ: Salgıları, büyümeye, cinsiyete etki eder ve vücudun duyguların yoğunluğundan korunmasını sağlar. Duygusal gelişimle yakından ilgilidir. 6. CİNSİYET (Eşeysel) BEZLERİ: Bu salgı bezleri kadın ve erkekte cinsel gelişimi sağlar. Hormonlar Doğum Öncesi Gelişimi Etkileyen Faktörler Annenin beslenmesi, kullandığı ilaçlar, herhangi bir stres ya da travmaya maruz kalıp kalmadığı, hamilelikte sigara ya da uyuşturucu kullanımı, hamilelikte geçirdiği hastalıklar gibi faktörler sıralanabilir. Doğum Sırasında Gelişimi Etkileyen Faktörler Doğum sırasında yanlış müdahalelerin yapılması, yanlış doğum tekniklerinin kullanılması, fetüsün oksijensiz kalması, kordon dolanması, bebeğin düşürülme gibi çeşitli travmalara maruz kalması, enfeksiyona yol açabilecek kötü çevre koşulları bu faktörler arasında sayılabilir. Doğum Sonrasında Gelişimi Etkileyen Faktörler İçinde yaşanılan kültür, sosyo-ekonomik düzey, ana baba tutumları, bireyin dünyaya geliş sırası, anne babanın boşanmış olması gibi ailenin özel durumundan kaynaklanan pek çok faktör bireyin gelişimini etkilemektedir. Organların şeklini, gelişim özelliklerini belirleyen temel yapı taşları, iç salgı bezlerinin salgılarına hormon denir. Hormonlar vücudun büyüklüğünü, iç dengeyi ve üremeyi sağlar. Bu nedenle gelişimin biyolojik temellerinin belirlenmesinde hormonlar önemli bir rol oynarlar.

13 Gelişim Psikolojisi 7 GELİŞİMİN TEMEL İLKELERİ Gelişimin belirli bir yönü vardır. Gelişim baştan ayağa, içten dışa doğrudur. Embriyonun önce başı sonra kol ve bacakları, en son ayakları gelişir. Aynı şekilde önce iç organları sonra dış organları gelişir. Örneğin, yeni doğan bir bebeğin en büyük organı başı, en küçük organı ayaklarıdır. Aynı şekilde hamileliğin ilk aylarında ultrason görüntülerinde bebeğin sadece iç organı olan kalp atışının hareketi gözlenebilirken ilerleyen aylarda gözleri ve diğer dışarıdaki organları seçilebilir. Gelişim süreklidir ve belli aşamalarla gerçekleşir. Gelişim belli aşamalara bölünmüş ve her biri, önceki aşamaların birikimlerine dayalı olarak oluşan bir süreç içinde gerçekleşir, yani gelişim birikimli olarak ilerler. Örneğin, çocuk önce nesneleri eylemlerle tanımlayabilir yani sadece yaptığını bilir, daha sonra gördüklerini anlayabilir, daha sonra ise somut olarak göremediği şeyleri bile anlayabilir yani gelişim belirli aşamalarla birikimli olarak ilerler. Gelişim genelden özele, bütünden parçaya doğrudur. Çocuklar önce bütün vücuduyla hareket ederler daha sonra her harekete ilişkin organlarını tek tek kullanmayı öğrenirler. Örneğin, size bir şey vermek isterken nesneyi önce bütün bedeniyle kavramaya çalışır ancak ilerleyen yıllarda sadece ellerini ve parmaklarını kullanarak nesneyi tutabilir ve size uzatabilir. Aynı şekilde önce kaba motor kaslara ilişkin beceriler kazanılır. Daha sonra ince motor kaslara ilişkin beceriler kazanılır. Gelişim nöbetlerle devam eder. Çeşitli dönemlerde değişik gelişim alanları nöbetleşerek ön plana geçebilir. Bir gelişim alanının çok hızlandığı dönemlerde, diğerleri yavaşlayarak geriden takip edebilir. Örneğin, ilköğretim döneminde çocuğun bilişsel özellikleri öne çıkarak hızlanırken boy ve kilo artışı yavaşlar yani fiziksel gelişim hızını keser. Örneğin, önce büyük parçalı legoları tutup birleştirebilirken daha sonra oldukça küçük parçalı legoları tutup birleştirebilir. Aynı şekilde, önce yürümeyi daha sonra kalem tutup bir şeyler boyamayı öğrenirler. Gelişim bir bütündür. Gelişim alanları karşılıklı olarak birbirlerini etkilemektedir. Bir gelişim alanındaki olumlu ya da olumsuz bir özellik diğer gelişim alanlarını da aynı yönde etkiler. Örneğin, bebeklik döneminde babalarının bire bir yakın ilgisi ile büyümüş çocukların, okula başladıklarında akademik ortalamalarının diğer çocuklardan daha iyi olduğu, daha sosyal ve lider özelliklere sahip oldukları ve öz saygılarının daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Benzer şekilde fiziksel olarak daha kilolu ve kısa olan çocukların öz güvenlerinin daha düşük ve sosyal becerilerinin daha kısıtlı olduğu gözlenmiştir. Gelişimde kritik dönemler vardır. Organizma, belli bir zaman diliminde belli öğrenme yaşantılarına ve çevresel etkilere daha açık ve duyarlı bir hale gelir. Örneğin, tuvalet alışkanlığı için kritik dönem 2 yaş ve civarıdır, bu dönemde tuvalet alışkanlığı kazanmayan çocuklar ileriki dönemlerde tuvalet kontrolünde ciddi sıkıntılar yaşayabilirler. Gelişim kalıtım ve çevre etkileşiminin bir ürünüdür. Anne babadan kalıtım yoluyla çocuğa aktarılan birçok özellik çevresel değişkenlere göre biçimlenmektedir. Bu nedenle kalıtım ve çevre özellikleri ortak etkileşerek bireyin gelişimsel özelliklerini belirler. Örneğin, zekânın alt ve üst sınırları kalıtım ile belirlenir. Eğer bireyin çevre koşulları olumlu ise, uyarıcı ve yaşantı zenginliği sunulmuş ise en üst limite kadar çıkabilir ancak eğer çevre koşulları çok kötü ise sınırlı sayıda potansiyelini ortaya çıkarabilir. Gelişimde bireysel farklılıklar önemlidir. Her bireyin kalıtım ve çevre koşulları birbirinden farklı olduğu için, gelişim süreci de farklıdır. Bu nedenle çocukların gelişimi süresince bazı benzer özelliklerin yanı sıra, kalıtsal mirasların ve etkileşimin örüntülerinin farklılığı nedeniyle bazı ayrılıklar göstermeleri de doğal karşılanmalıdır. Örneğin, bütün çocukların bir yaşında yürümelerini bekleyemeyiz. Kimi dokuz aylık iken ilk adımını atar kimisi 1.5 yaşına kadar yürümeyi öğrenemeyebilir.

14 8 KPSS Eğitim Bilimleri BİREYSEL FARKLILIKLAR Zekâ Kişilik Yetenek İlgi Tutum Denetim (Kontrol) Odağı Bireyin, gerek sorunları çözerken gerek çevreye uyum sağlarken varolan tüm yetenek ve becerilerini kullanması ile ortaya çıkan düzeydir. Örneğin, bir öğrenci bir matematik problemini çok kısa sürede çözerken bir başkası çok uzun sürede çözebilir; bir başkası ise problemi çözemeyebilir. Gardner ın çoklu zekâ kuramına göre sekiz ayrı zekâ türü vardır. Her insan farklı zekâ türüne sahip olabilir. Huy/Mizaç Karakter Bireyin doğuştan getirdiği ve sonradan kazandığı, bireyi başkalarından ayıran özelliklerin toplamıdır. Kişiliğin, doğuştan gelen ve sonradan eklenen özellikler toplamı olarak da tanımlanabilir. Doğuştan getirilen özelliklere mizaç/ huy, sonradan kazanılan özelliklere karakter denir. Bireyin doğuştan getirdiği yapabilme potansiyelidir. Sahip olunan yetenekler zaman içerisinde yaşantı ve eğitimle ortaya çıkarılır. Yeteneğin doğuştan geliyor olması, yeteneği diğer bireysel farklılıklardan ayırmaktadır. Bireyin ortamda zorlayıcı bir etken olmaksızın yapmaktan hoşlandığı, yapmayı tercih ettiği şeylerdir. İlgi sonradan netleşmekte ve yaşla birlikte tutarlılık kazanmaktadır. Kalıtımla ilgisi yoktur. Tutum, bireyin herhangi bir şeye karşı geliştirdiği bakış açısı, değerler toplamıdır. İç Denetim Odağı Dış Denetim Odağı Yaşanılan olayların, nedenlerini nereye atfettiği ile ilgilidir. Denetim odağı, içten denetim ve dıştan denetim olarak ikiye ayrılmaktadır. İçten denetimli insanlar; olayın nedenini kendilerinde görürler. Sorumluğu üzerlerine alırlar. Dıştan denetimli insanlar ise olayın nedenini başkalarında görürler. Sorumluluktan kaçınırlar. Benlik Tasarımı Cinsiyet Rolü Öz Saygı İnsanın kendi kişiliğine ilişkin değerler toplamı, insanın kendisini tanıma ve değerlendirme biçimidir. Kişinin Ben kimim? sorusuna verdiği cevaplar toplamıdır. Erkeksi Kimlik Kadınsı Kimlik Androjen Kimlik (Belirsiz) Cinsiyetsizlik Toplumun, cinsiyete yüklemiş olduğu cinsiyet rolünü bireyin taşıma derecesidir. Bem e göre dört tür cinsiyet rolü vardır; erkeksilerde, erkeksi rolü yüksek kadınsı düşük; kadınsılarda, kadınsı rolü yüksek erkeksi rolü düşük, cinsiyetsizlerde, her iki rol de düşük; androjenlerde ise, birey hem kendi cinsiyetine hem de karşı cinse atfedilen özelliklere sahiptir. Örneğin, duygusal olmak, iyi bir anne olmak, kibar olmak gibi özellikler Türk toplumunda kadına atfedilen özellikler iken duygularını kolay belli etmemek, futboldan hoşlanmak, sert olmak erkeğe atfedilen özelliklerdir. Birey cinsiyeti ne olursa olsun kadına atfedilen bu özellikleri ağırlıklı olarak taşıyorsa kadınsı erkeklere atfedilen özellikleri taşıyorsa erkeksidir. Öz saygı kişinin kendisine verdiği değerdir. Bu değer üç düzeyde olabilir. Düşük öz saygılı düzey, yüksek öz saygılı düzey ve aşırı yüksek öz saygılı düzey. Düşük öz saygılı bireyler, idealleri ve beklentileri az ve düşük, yeteneklerini olduğundan düşük algılarlar; kendileriyle barışık değildirler, öğrenilmiş çaresizlik yaşarlar ve öz güvenleri düşüktür. Yüksek öz saygılı bireyler, risk alabilirler; kendileriyle barışıktırlar, kendilerine güvenleri tamdır, gerçekleri doğru olarak algılar, kendilerini gerçekleştirirler. Aşırı yüksek öz saygılı bireyler, aşırı risk alırlar, yeteneklerinin gerçek seviyesinden daha fazla olduğunu zannederler, gerçeklik algıları düşüktür, kendilerini gerçekleştiremezler. Özel Eğitime Muhtaç Olma Durumu Bireyin, zihinsel, görme, işitsel, ortopedik vb anlamda, akranlarından farklı olma durumudur.

15 Gelişim Psikolojisi 9 GELİŞİM GÖREVLERİ Kişinin içinde bulunduğu yaşam döneminde başarması gereken görevleri, kazanması gereken bazı özellikleri, geliştirmesi gereken özellikleri ifade eder. Havighurst a göre dönemlere özgü gelişim görevleri aşağıdaki şekilde özetlenebilir: Bebeklik (0-2) Doğum sonrası fiziksel çevredeki değişikliklere uyum sağlama, Solunum sistemi ve nabzın düzene girmesi, Uykunun düzene girmesi, Katı yiyecekleri çiğneme ve yutmayı öğrenme, Dönemin sonuna doğru dışkı kontrolünü gerçekleştirme ve tuvalet alışkanlığını kazanma, Yürümeyi öğrenme, Konuşmayı öğrenme. İlk Çocukluk (2-6) Konuşmada ustalaşma, sıralı cümleler kurabilme, Kendi kendine yemek yeme, giyinme gibi öz bakım becerilerini kazanma, Yaşıtları ile aynı sosyal ortamda bulunabilme, El göz uyumunu sağlamaya başlama, Sosyal ve fiziksel gerçekliği tanımlamak için nesneye ilişkin kavramlar oluşturma, Cinsiyet farklılıklarını fiziksel olarak öğrenme, Doğru ve yanlışa ilişkin vicdan gelişimine başlama, Cinsiyeti fiziksel olarak ayırt edebilme, Okuma yazmaya hazır hale gelme. İkinci Çocukluk (6-12) Ergenlik (12-18) Genç Yetişkinlik (18-30) Büyüyen bir organizma olarak kendine karşı olumlu tutumlar geliştirme, Yaşıtlarıyla iyi geçinme, kişilerarası ilişkileri zenginleştirme, Okuma yazma hesap yapma üç temel beceriyi geliştirme, Yetişkinlerden model alma, Gündelik yaşama ilişkin kavramları geliştirme, Cinsiyet rollerini öğrenme, Kişisel bağımsızlığa ulaşma, Sosyal grup ve kurumlara olumlu tutum geliştirme, Toplumun değer yargılarını alarak vicdan ve değerler sistemi geliştirme. Her iki cinsle olgun ilişkiler geliştirme, Bir yetişkin erkek veya kadın sosyal rolünü edinme, Bedenini kabul etme ve etkili şekilde kullanma, Yetişkinlerden bağımsız duyusal özellikler geliştirme, Bir mesleğe yönelip hazırlanma, Evliliğe ve aile kurmaya hazırlanma, Toplumsal sorumluluklar almaya istekli olma, Bir değerler sistemi ve ahlak sistemi edinme. Eş seçme, Aile kurmaya yönelme ya da kurma, Bir işe başlama, Vatandaşlık sorumluluklarını üstlenme, Topluma uyumlu bir sosyal grup bulma, Eşi ile yaşamayı öğrenme, Çocuk yetiştirme, Ev idare etme. Yetişkinlik (30-60) Yaşlılık ( ) Yetişkin toplumsal sorumluluğuna erişme, Eş ve arkadaş kayıplarına uyum sağlama, Yetişkin boş zaman etkinlikleri geliştirme, Azalan fiziksel güç ve enerjiye uyum sağlama, Eşi ile kendini ilişkilendirme, biz olabilme, Yaşıtları ile açık bir yakınlık kurma, Orta yaşın fizyolojik değişikliklerini kabul etme, Emeklilik ve azalan gelire uyum sağlama, Ekonomik bir yaşam standardı oluşturma ve sürdürme, Fiziksel özelliklerine göre yaşamını düzenleme, Yetişmekte olan çocukların sorumlu bireyler olmalarına yardım etme. Toplumsal ve vatandaşlık yükümlülüklerini yerine getirme.

16 10 KPSS Eğitim Bilimleri Zaman Döllenme 0 2 Hafta 2-8 Hafta 9 Hafta- Sonrası Doğum Öncesi Fiziksel Gelişim EVRE ZİGOT Dölüt (Germinal Dönem): Bu dönemde dölüt fallop borularından aşağıya inerek, uterusun (rahmin) duvarına yapışır. Embriyo (Embriyonik Dönem): Bu dönemde hücreler farklılaşmaya ve vücut organlarını oluşturmak için tabakalar meydana getirmeye başlar. Fetüs (Fetal Dönem): İkinci ayın sonundan doğuma kadar devam eder. Organların gelişimi bu dönemde tamamlanır. Doğum öncesi, fiziksel gelişimin en hızlı olduğu dönemdir. FİZİKSEL GELİŞİM Fiziksel gelişim, boy, ağırlık ve hacimce artışın yanı sıra vücut sistemlerinin kendilerinden beklenen fonksiyonları yerine getirecek duruma gelmelerini de içerirken; devinsel (psiko motor) gelişim; bireyin vücudunu kontrol altına almada gösterdiği becerilerin yani hareket becerilerindeki ustalaşmadır. Bebeklik Döneminde Fiziksel Gelişim Bedensel Gelişim: Doğumdan önce baş yaklaşık olarak bedenin yarısı, doğumda ise dörtte biri kadardır. Ayrıca, doğumun ilk yıllarında boyun ve baş kasları ayak kaslarından, karın bölgesi kasları ve omuz kasları ise kol ve el kaslarından daha önce gelişir ve daha güçlüdür. Bu durum, gelişimin baştan ayağa ve içten dışa doğru olduğu ilkesini doğrulayan bir durumdur. Psikomotor Gelişim: Psikomotor gelişim de fiziksel gelişime paralel olarak büyük bir hızla ilerler. Dış dünyaya çok yönlü uyumun bir gerekliliği olarak başlangıçta sadece refleks düzeyinde ve denetimsiz genel vücut hareketleri sergileyen bebekler zaman içinde istemli, hedefe yönelik psikomotor beceriler sergilemeye başlar. Bebeklik dönemi doğum öncesinden sonra fiziksel gelişimin en hızlı olduğu dönemdir. İlk Çocukluk Döneminde Fiziksel Gelişim (2-6 Yaş) İkinci Çocukluk Döneminde Fiziksel Gelişim (6-12 Yaş) Bedensel Gelişim: 2-6 yaş döneminde bedensel gelişim hızı, 0-2 yaşa göre azalmıştır. Kalbin büyümesi yaşına kadar çok hızlıdır. Kalp atış hızı da giderek azalır ve ilkokula başlama yaşına doğru yetişkine benzer hale gelir. Devinsel (psikomotor) Gelişim: 2-6 yaşlarında etkinlik yüksektir. Uzun süre bir yerde oturmazlar. Koşmak, atlamak, tırmanmak, kaymak, sürünmek ihtiyacındadırlar. Büyük kasları küçük kaslarından daha iyi kullanırlar. Küçük kas hareketlerinde acemilik gösterirler. Kızlar ince motor becerilerde erkek çocuklardan daha ustadır. Bedensel Gelişim: İlkokul dönemi yıllarında, bedensel gelişme ilk yıllara göre yavaş bir ilerleme gösterir. 9 yaşına kadar erkekler kızlara göre daha uzun ve ağırdır. Ancak 10 yaşından 15 yaşına kadar kızların boy ve ağırlıkları erkekleri geçer. Devinsel (psikomotor) Gelişim: Kaba motor kaslardaki ustalaşmaya ek olarak bu dönemde küçük kaslar da gelişir. Küçük ve ince kalemle yazabilir, piyano ve diğer enstrümanları çalabilir. Topu artık elleriyle hatta parmaklarıyla tutabilir. Okul öncesi dönemde ıraksak olan görme, okul döneminde normale dönmektedir. Bu dönemde birçok karmaşık beceri kazanılmasına rağmen, ilerleme yavaş olduğundan dikkat çekmez. Okul öncesi dönemde görme duyusu tam olarak gelişmemiştir yani göz hâlâ ıraksaktır. Bu nedenle, çocuğun bu özelliğine uygun olarak eğitim-öğretim materyalleri mutlaka büyük puntolu yazı ve şekillerden oluşmalıdır. İkinci çocukluk dönemi fiziksel gelişimin en yavaş olduğu dönemdir. İnce motor kas gelişimi açısından kızlar ile erkekler arasındaki fark ilköğretimin ilk yarısının sonlarına doğru kapanır.

17 Gelişim Psikolojisi 11 Erginlik ve Ergenlikte Fiziksel Gelişim Cinsiyetler arası farklılık: Ergenlik dönemine kızların erkeklerden 2-3 yıl daha erken girdikleri gözlenmektedir. Ancak bireysel farklılıklardan dolayı kızlardan daha erken ergenliğe giren erkekler de vardır. Kızların yaklaşık 11-13, erkeklerin yaşları arasında girdikleri kabul edilmektedir. Kızlar genel olarak erkeklerden daha önce ergenlik dönemine girdiklerinden yaşlarında boyca ve kiloca erkekleri geçerler ancak 16 yaşlarına varıldığında, durum yine eski haline döner ve erkekler kızlardan daha uzun ve ağır olurlar. Cinsiyet hormonlarının üretimi: Buluğ dönemi cinsiyet salgı bezlerinin, aktif hale gelerek cinsiyet hormonu üretimiyle başlar. Bu hormonlar; erkeklerde testesteron, kızlarda östrojen adını alır. Vücudun hemen hemen bütün organları bu değişiklikten etkilenir. Kızlarda yağ dokusu erkeklerde kas dokusu fazlalaşır. Buluğ döneminde hormonlarda gözlenen bu değişim birincil ve ikincil cinsiyet özelliklerini belirler. Vücut organlarının oransız büyümesi: Hızlı ve oransız büyüme koordinasyon problemlerine yol açarak, sakarlıklara neden olabilir. İskelet bozuklukları: Ergenlik bazı kemik hastalıklarının sıklığının arttığı bir dönemdir. Öğrencilerin duruş bozuklukları ve aşırı yüklenmeler iskelet bozukluklarına neden olabilir. Akne problemleri: Hormonların etkisiyle ergenlikte yağ bezleri olgunlaşmakta ve salgıları artmaktadır. Sivilceler görülmektedir. Hızlı değişen fiziksel değişmelere uyum: Ergenin baş etmesi gereken önemli sorunlardan biri, hızlı değişen fiziksel değişmelere uyum sağlayabilmektir. Eğer ergen hızlı değişen bu fiziksel özelliklere olumlu tutum geliştiremezse yeme bozuklukları başta olmak üzere birtakım psikolojik problemler ortaya çıkabilir. Jinekomasti (Göğüs düğümcükleri): Erkek çocuklarda göğüslerde sert düğümcüklerin oluşmasıdır. Göğüslerde kısmi büyüme ve şişliklerle kendini göstermektedir. Birincil Cinsiyet Özellikleri: Üremedeki belirleyici gelişmelerle ilgilidir. Örneğin; kızlarda yumurtalıkların olgunlaşması, vajinanın genişlemesi, adet kanaması; erkeklerde ise testislerin olgunlaşması, sperm üretiminin başlaması, ejakulasyon. İkincil Cinsiyet Özellikleri: Vücutta doğrudan doğruya üreme faaliyeti ile ilgili olmayan değişikliklerdir. Örneğin; kıllanma, sivilce, yüzde yağlanma, kepek, göğüslerde büyüme. Erken ve gecikmiş ergenlik: Erken olgunlaşma kızları daha olumsuz etkilerken erkekleri daha olumlu etkilemektedir. Erken olgunlaşan erkekler girişken, daha çekici, popüler, ve sosyal olurlarken, erken olgunlaşma kızları tam zıt yönde etkilemektedir.

18 12 KPSS Eğitim Bilimleri Fiziksel Gelişim Bebeklik (0-2 Yaş) İlk Çocukluk (2-6 Yaş) Orta Çocukluk (6-12 Yaş) Ergenlik (12-18 Yaş) FİZİKSEL GELİŞİMİN ÖZET TABLOSU Fiziksel gelişimin doğum öncesinden sonra en hızlı olduğu dönemdir. Kızlar ve erkekler arasında gelişimsel farklılık gözlenir. Kız çocukların duyuları daha iyi gelişmiş ve kemik debileri daha fazla iken erkek çocukların ağırlıkları ve kemik boylarının uzunlukları daha fazladır. Bebeklik (0-2 Yaş) Fiziksel gelişim yavaşlamıştır. Erkek çocukların boy ve kiloları hâlâ kız çocuklardan daha fazladır. Sinir sisteminin gelişimi büyük ölçüde tamamlanır. Kalbin büyümesi altı yaşına kadar çok hızlıdır. Kalp atış hızı giderek azalır, ilkokula başlama yaşına doğru yetişkinlerinkine benzer hale gelir. İlk Çocukluk (2-6 Yaş) Psiko-motor Gelişim Fiziksel gelişimin en yavaş olduğu dönemdir. On yaşına kadar erkeklerin boy ve kiloları kız çocuklardan daha fazladır. On yaşından on beş yaşına kadar, kızların ergenliğe daha erken girmesi ile birlikte kızların boyu erkek yaşıtlarınınkini geçer. Orta Çocukluk (6-12 Yaş) Fiziksel gelişimin yeniden hızlandığı dönemdir. Buluğ çağına girmeyle birlikte hızlı hormonsal ve fiziksel değişiklikler ortaya çıkar. Birincil ve ikincil cinsiyet özellikleri ortaya çıkar. Kızlarda yağ dokusu, erkeklerde kas dokusu fazlalaşır. Erkeklerin akciğer ve kalbi kızlara göre daha büyüktür. Ergenlik (12-18 Yaş) Refleksif ve denetimsiz hareketlerden, istemli ve kontrollü hareketlere geçiş yapılır. İki yaşın sonuna doğru çocuklar yalnız başlarına yürüyebilirler, küçük bir sandalyeye oturabilirler, topu zıplatabilirler, bir derginin sayfalarını çevirebilirler. Etkinlik düzeyleri oldukça yüksektir. Koşmak, atlamak, tırmanmak gibi büyük kas becerilerini gerektiren davranışları çok iyi yapabilirler. Erkekler kaba motor becerilerde daha iyi iken kız çocukların ince motor kas gelişimleri daha ileridedir. Görme ıraksaktır, bu nedenle öğrenme materyali büyük puntolu yazı ve şekillerden oluşmalıdır. Kaba motor becerilerde iyice ustalaşılır. Hem erkekler hem de kızlar ince motor kas becerilerinde ustalaşırlar. Büyüme ağrıları görülebilir. Görme normale döner. İskelet sisteminde meydana gelen hızlı değişme, hızlı boy artışı, vücudun çeşitli organlarında meydana gelen değişme koordinasyon problemlerine ve sakarlıklara yol açabilir. Bilişsel gelişimin sırası şu şekilde özetlenebilir: Doğum öncesi Bebeklik Ergenlik İlk çocukluk İkinci çocukluk

19 Gelişim Psikolojisi 13 BİLİŞSEL GELİŞİM İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Zekâ Zekâ, akıl yürütme (mantıklı düşünme yeteneği), plan yapma, problem çözme, soyut düşünme, karmaşık fikirleri kavrama, çabuk ve deneyimlerden öğrenme yeteneklerini içeren genel bir zihinsel kapasitedir. Bu yetenek sadece kitaptan öğrenme, dar anlamda akademik bir beceri veya testten alınan yüksek puan anlamında değildir. Daha çok, çevremizdekileri anlamada varlıkları izleme, anlamlandırma veya ne yapacağını aklında da biçimlendirme yetenekleri ile ilgili, geniş ve derin bir kapasiteyi yansıtır. Şema Bireyin kendisini ve dünyayı anlamada kullandığı en küçük zihinsel birimdir. Şema, çevreye ilişkin her yeni bilginin yerleştirileceği bir çerçevedir ve bireyin dünyayı anlamasını sağlayan en temel zihinsel yapıdır. Örgütlenmiş davranış ve düşünce kalıplarıdır. Şemalar, problemleri anlama, çözme, dünyayla baş etme yolları olarak da düşünülebilir. a) Özümleme (Asimilasyon): Bireyin yeni karşılaştığı durumları önceden varolan şemaların içine yerleştirmesidir. Diğer bir deyişle, yeni durumu kendisinde varolan eski şemalarını kullanarak açıklamaya çalışmasıdır. Örneğin, hayatında ilk defa soda içen bir çocuğun sodaya şekersiz gazoz demesi. Piaget e göre bireyin dünyayı anlamasının tek yolu şemalardır. Bir durum ya da nesneye ilişkin şeması yoksa bireyin bunu anlaması mümkün değildir. Uyum Sağlama (Adaptasyon) Bireyin çevresiyle etkileşerek, çevreye ve çevresindeki değişikliklere uyma gayretinde olduğu süreçtir. Bireyler yeni duruma özümleme (asimilasyon) ve düzenleme (uyumsama) olmak üzere iki farklı şekilde uyum sağlayabilirler. b) Uyumsama (Düzenleme/Akomodasyon): Piaget, uyum ve örgütleme ilkelerine fonksiyonel değişmezler adını vermektedir. Yani organizmanın gerek biyolojik, gerek psikolojik gerekse bilişsel fonksiyonlarını yerine getirmesinde, duruma uyum sağlaması ve bu uyumu bir koordinasyon içinde gerçekleştirmesi yaşamsal bir öneme sahiptir. Yeni şemaların oluşturulması ya da daha önceki şemaların kapsamının değiştirilmesidir. Örneğin, annesinin açıklamalarından sonra çocuğun soda şişesini görür görmez soda demesi ya da bütün mankenlerin zayıf ve uzun boylu olduğunu düşünen birinin gazetede okuduğu haberden sonra eski düşüncesini Mankenler genellikle uzun boylu ve zayıf olmasına rağmen isteğe göre büyük beden mankenler de olabilir. şeklinde değiştirmesi. Örgütleme Benzer şemalar arasında bağ kurma, onları bir arada depolama ve organize etme işlemidir. Örgütleme, bilgi ve eylem arasında hiyerarşik bir sıra oluşturarak bireyin organize hareket etmesini sağlar. Örgütleme sistemin koruyucusu ve geliştiricisidir. Örgütlemede bireyin en az iki şeyi birbiri ile ilişkilendirmesi söz konusudur. Örneğin, çocuğun hayvanların ismini öğrenirken bu şemaları hep bir yerde organize etmesi ve birbiri ile ilişkilendirmesi bir örgütlemedir. Aynı şekilde, öğrenme psikolojisinde genelleme kavramına çalışan bir öğrencinin klasik koşullanmadaki genelleme ile edimsel koşullanmadaki genelleme kavramlarını birbiri ile ilişkilendirmesi bir örgütlemedir. Dengesizlikten yeniden denge durumuna ulaşmada uyum sağlama süreçlerinden biri kullanılır. Eğer özümleme yapılarak dengeye ulaşılmış ise eski denge durumu devam ettirilir. Uyumsama yaparak dengeye ulaşılmışsa bir alt dengeden bir üst dengeye ulaşılır yani bilişsel olarak bir adım daha ileriye gidilir. Piaget e göre bilişsel gelişim, yeni yaşantılar yoluyla dengenin bozulması uyumsama yapılarak yeniden denge durumuna ulaşılmasıdır. Denge ne kadar sık bozulur ve ne kadar hızlı yeniden denge durumuna geçilirse bilişsel gelişim bundan o kadar olumlu etkilenir. Dengeleme Birey yeni karşılaştığı bir bilgi ya da durumla, kendisinde önceden varolan bilgi ve deneyimleri arasında ilişki kurarak yeniden denge durumuna ulaşmak için gerçekleştirdiği zihinsel işlemin adıdır. Çocuklar için yeni olan her şey bilişsel dengeyi bozar, özümleme ve uyum süreçleri ile bu denge yeniden sağlanır. Denge yeni durum / bilgi dengesizlik dengeleme evet evet özümleme (varolan şemalara uygun mu? onlarla açıklanabiliyor mu?) hayır uyumsama (varolan şemalar değiştirildi mi? yeni duruma uygun şemalar oluşturuldu mu?)