ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ Fatih ÖĞRETMEN FARKLI ORANLARDA L-ALANİN, L-LİZİN VE L-GLUTAMİK ASİT UYGULANMIŞ YEMLERİN SAZAN (Cyprinus carpio L. 1758) DA BÜYÜME PERFORMANSI VE VÜCUT KOMPOZİSYONU ÜZERİNE ETKİLERİ SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2009

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ FARKLI ORANLARDA L-ALANİN, L-LİZİN VE L-GLUTAMİK ASİT UYGULANMIŞ YEMLERİN SAZAN (Cyprinus carpio L. 1758) DA BÜYÜME PERFORMANSI VE VÜCUT KOMPOZİSYONU ÜZERİNE ETKİLERİ. Fatih ÖĞRETMEN DOKTORA TEZİ SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI Bu tez 09/09/2009 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği / Oyçokluğu İle Kabul Edilmiştir. İmza: Yrd. Doç. Dr. Nazmi TEKELİOĞLU DANIŞMAN İmza: Doç. Dr. M. Ayçe GENÇ ÜYE İmza: Prof.Dr. Abdurahman POLAT ÜYE İmza: Yrd. Doç. Dr. Oğuz TAŞBOZAN ÜYE İmza: Yrd. Doç. Dr. Arzu ÖZLÜER HUNT ÜYE Bu Tez Enstitümüz Su Ürünleri Anabilim Dalında Hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Bu Çalışma Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ DOKTORA TEZİ FARKLI ORANLARDA L-ALANİN, L-LİZİN VE L-GLUTAMİK ASİT UYGULANMIŞ YEMLERİN SAZAN (Cyprinus carpio L. 1758) DA BÜYÜME PERFORMANSI VE VÜCUT KOMPOZİSYONU ÜZERİNE ETKİLERİ. Fatih ÖĞRETMEN ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI Danışman :Yrd. Doç. Dr. Nazmi TEKELİOĞLU Yıl: 2009, Sayfa: 82 Jüri: Yrd. Doç. Dr. Nazmi TEKELİOĞLU Prof.Dr. Abdurahman POLAT Doç. Dr. M. Ayçe GENÇ Yrd. Doç. Dr. Arzu ÖZLÜER HUNT Yrd. Doç. Dr. Oğuz TAŞBOZAN Bu çalışmada farklı oranlarda L-alanin, L-lizin ve L- gulutamik asit eklenmiş yemlerin, Sazan (Cyprinus carpio L. 1758) fingerliklerinin büyüme performansı ve vücut kompozisyonu üzerine etkileri araştırılmıştır. Materyal olarak ortalama ağırlıkları 13.0±0.87 g olan sazan balıkları kullanılmıştır. Besleme çalışmaları 3 ay sürdürülmüştür. Araştırmada; kontrol, %1 L- alanin, %2 L -alanin, %1 L-lizin, %2 L- lizin, %1 L-glutamik asit, %2 L-glutamik asit, (%1 alanin+lizin+glu.) ve (%2 alanin+lizin+glu.) oranında karma olarak birlikte kullanıldığı yemler olmak üzere toplam 9 muamele gurubunun etkileri araştırılmıştır. Araştırma sonunda, balık filetosundaki; besin madde bileşenleri, yağ asitleri ve aminoasit analizleri yapılmıştır. Deneme sonunda boy ve ağırlıkça en yüksek gelişme IX. (%2 alanin+lizin+glu.) gurubunda belirlenmiştir, bu gurubu kendi aralarında benzer bulunan %2 alanin gurubu takip etmiştir. Ağırlık artışı ve spesifik büyüme oranında IX. ve III. grupla diğer gruplar arasındaki fark önemli bulunmuştur (P<0.05). Kontrol, %1 Alanin, %1 Lizin, %1 Gulutamik asit, %2 Gulutamik asit ve (% 1 alanin+lizin+glu.) grupları arasında benzer büyüme oranı ve ağırlık kazancı değerleri gözlenmiştir (P>0,05). Çalışmada en yüksek yaşama oranı %70 ile %2 alanin gurubu ve (%2 alanin+lizin+glu.) gurubunda gözlenmiştir. Yem değerlendirme oranı ve günlük canlı ağırlık kazancına bakıldığında, en iyi sonuçlar sırasıyla, IX. (%2 alanin+lizin+glu.) grupta ve III. % 2 Ala. grubunda elde edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Sazan (Cyprinus carpio), L-alanin, L-lizin, L-glutamik asit, vücut kompozisyonu. I

4 ABSTRACT PhD THESIS EFFECTS OF DIETS INCLUDING DIFFERENT L-ALANINE, L-LYSINE AND L-GLUTAMIC ACID RATIO ON GROWTH PERFORMANCE AND BODY COMPOSITION OF THE COMMON CARP (Cyprinus carpio L, 1758) Fatih ÖĞRETMEN DEPARTMENT OF FISHERIES INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF CUKUROVA Supervisor :Asst. Prof. Dr. Nazmi TEKELİOĞLU Year: 2009, Pages: 82 Jury:Asst. Prof. Dr. Nazmi TEKELİOĞLU Prof.Dr. Abdurahman POLAT Assoc. Prof. M. Ayçe GENÇ Asst. Prof. Dr. Arzu ÖZLÜER HUNT Asst. Prof. Dr. Oğuz TAŞBOZAN In this study, the effects of diets including different L-alanine,, L-lysine and L- glutamic acit ratios on growth performance and body composition of the carp fingerlings (Cyprinus carpio L, 1758) were investigated. The carps whose mean body weight were 13.0±0.87 g were used as experimental material. Feeding study was conducted for 90 days. The research was composed of nine groups, consisting of the artificial main diet (Control) and the main diets including %1 L-Alanine, %2 L- Alanine, %1 L-Lysine, %2 L-Lysine, %1 L- Gulutamic acid, %2 L- Gulutamik acid and (%1 Ala+Lys+Glu) and (%2 Ala+Lys+Glu) mixture of these three aminoacids. After the trial, dietary components, fatty acid composition and amino acid compositon of fish fillets were investigated. At the end of the study, the 9th diet group including (%2 Ala+Lys+Glu) mixture aminoacid had the highest growth performance. Following this the second highest growth performance was obtained from the 3th group including %2 L-Alanine. Weight gain and spesific growth rate between these two groups and the others were significant (P<0.05). Among the groups fed diets including Control, %1 Alanine, %1 Lysine, %1 Glutamic acid, %2 Glutamic acid and % 1 (Ala+Lys+Glu) similar growth rate and body weight gain was observed (P>0.05). Best survival rates were the same with %70, groups fed diets including (%2 Ala+Lys+Glu) and %2 Ala. group. In the view of feed conversion and daily weight gain, the best results were obtained from the 9th. group fed on diet including (%2 Ala+Lys+Glu) and 3th.the group %2 Ala. respectively. KeyWords: Common carp (Cyprinus carpio), L-alanine, L-lysine, L- glutamic acid, body composition. II

5 TEŞEKKÜR Çalışmalarıma başladığım ilk günden itibaren tez çalışmalarımın planlanması, yürütülmesi ve değerlendirilmesinde bana her zaman sonsuz destek ve ilgisini esirgemeyen değerli danışman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Nazmi TEKELİOĞLU na, tez izleme komisyonu üyeleri Sayın Prof. Dr. Abdurrahman POLAT ve Sayın Doç. Dr. M. Ayçe GENÇ e, balık örneklerinin laboratuvar analizleri için yardımlarını esirgemeyen Sayın Doç. Dr. Fatih ÖZOĞUL ve Sayın Doç. Dr. Yeşim ÖZOĞUL a, laboratuar analizlerinin gerçekleştirilmesi esnasında büyük yardımlarını gördüğüm Arş.Gör. Esmeray (Küley) BOĞA ya, içten teşekkürlerimi bir borç bilirim. Projenin yürütülmesinde olanaklarını esirgemeyen aynı zamanda çalıştığım kurum olan DSİ VI. Bölge Müdürlüğüne, özellikle Su Ürünleri Başmühendisliği personelinden Uzman biyolog Erdal NEVŞAT a ve Su Ürünleri Başmühendisliği çalışanlarına teşekkürlerimi bir borç bilirim. Ayrıca, proje süresince benden manevi desteğini esirgemeyen eşim başta olmak üzere tüm aileme şükranlarımı sunarım. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ......I ABSTRACT......II TEŞEKKÜR......III İÇİNDEKİLER......IV ÇİZELGELER DİZİNİ...VI ŞEKİLLER DİZİNİ......VII SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ VIII 1.GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Sazanların Besin Madde Gereksinimleri Protein ve Aminoasit Metabolizması Aminoasit Katkılarının Su Ürünlerinde Kullanımı Alaninin ve Su Ürünlerinde Kullanımı Lizinin ve Su Ürünlerinde Kullanımı Gulutamik Asit ve Su Ürünlerinde Kullanımı MATERYAL VE METOD Materyal Araştırma Yeri ve Süresi Materyal Temini Üretim Tesisi ve Kullanılan Ekipmanlar Yem Maddeleri Temini ve Yem Hazırlanması Yöntem Deneme Düzeni Balık Yavrularının Kafeslere Yerleştirilmesi Yavruların Bakımı Deneme Kafesleri ve Havuzunun Bakımı Balıklarda Boy ve Ağırlık Ölçümü Spesifik Büyüme Oranları Yem Değerlendirme Oranının Saptanması...33 IV

7 Kondisyon Faktörü Yaşama Oranının Hesaplanması İstatistikî Analizler Vücut analizleri Ham Protein Analizi Lipit Analizi Nem Analizi Ham Kül Analizi Yağ Asitleri Tayini Aminoasitlerin Tayini Örnek ve Standartların Hazırlanması Örnek ve Standartların Türevlendirilmesi HPLC Koşulları BULGULAR VE TARTIŞMA Boy ve Ağırlık Kazanımı Boyca Büyüme Ağırlıkça Büyüme Günlük Canlı Ağırlık Kazançları Spesifik Büyüme Oranları Yem Tüketim Oranları, Yem Değerlendirme Oranları, Canlı Ağırlık Artışı ve Kondisyon Faktörü Yaşama Oranları Fileto Besin Madde Bileşenleri Fileto Yağ Asitleri Kompozisyonu Fileto Aminoasit Kompozisyonu SONUÇLAR VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ EKLER.84 V

8 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 2.1. Sazan balıklarında aminoasit ihtiyacı 7 Çizelge 3.1 Araştırmada Kullanılan Çamlı Sazan Pelet Yeminin Besin Madde Kompozisyonu.27 Çizelge 3.2. Deneme Gruplarına Katılan Cezbedicilerin Oranı..28 Çizelge 3.3. Deneme Havuzunda Ölçülen Sıcaklık, ph veoksijen Değerleri..31 Çizelge 3.4. HPLC analiz kimyasalları ve parametreleri...39 Çizelge 3.5. Aminoasit analizi için HPLC gradient profili Çizelge 4.1. Gözlem Dönemlerinde Farklı Diyetlerle Beslenen Gurupların Toplam Boy Ortalaması Değişimleri (cm) Çizelge 4.2. Gözlem Dönemlerinde Farklı Diyetlerle Beslenen Gurupların Toplam Ağırlık Ortalaması Değişimleri (cm) Çizelge 4.3. Gözlem Dönemlerine Göre Gurupların Günlük Canlı Ağırlık Kazançları...46 Çizelge 4.4. Ölçüm Dönemlerine Göre Grupların Spesifik Büyüme Oranları.48 Çizelge 4.5. Ölçüm Dönemlerine Göre Grupların Ortalama Yem Tüketim Oranı, Yem Değerlendirme Oranı, Canlı Ağırlık Artışı ve Kondisyon Faktörü...51 Çizelge 4.6. Ölçüm Dönemlerine Göre Gurupların Yaşama Oranları Çizelge 4.7. Diyet Guruplarının Fileto Besin Madde Bileşimleri...54 Çizelge 4.8. Diyet Guruplarının Fileto Yağ Asidi Bileşimleri Çizelge 4.9. Diyet Gruplarının Fileto Aminoasit Bileşenleri Çizelge Farklı Yöntemlerle Yapılan Aminoasit Analizi Sonuçları VI

9 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 2.1. Transaminasyon....8 Şekil 2.2. Protein ve Aminoasit Metabolizmasının Genel Akış Şeması....9 Şekil 2.3. Deaminasyon Şekil 2.4. Aminasyon tepkimesi...11 Şekil 2.5. Ornitin döngüsü Şekil 2.6. L-Alaninin ve (B) D-Alaninin molekül yapısı...15 Şekil 2.7. L-Lizinin ve (B) D-Lizinin molekül yapısı.19 Şekil 2.8. L-Glutamik Asit ve (B)D-Glutamik Asit in molekül yapısı...21 Şekil 3.1. Denemenin Yürütüldüğü 2 Numaralı Havuz.23 Şekil 3.2. Toprak Havuzlardan Balıkların Alınması..24 Şekil 3.3. Denemenin Yürütüldüğü Havuzda Kafeslerin Görünümü...26 Şekil3.4.Denemenin Yürütüldüğü Havuzda Kafeslere Balıkların Yerleştirlmesi..30 Şekil 4.1. Farklı Diyetlerle Beslenen Gurupların Aylara Göre Ortalama Boy Değişimleri...43 Şekil 4.2. Farklı Diyetlerle Beslenen Gurupların Aylara Göre Ortalama Ağırlık Değişimleri Şekil 4.3. Farklı Diyetlerle Beslenen Gurupların Günlük Canlı Ağırlık Kazançları.. 47 Şekil 4.4. Farklı Diyetlerle Beslenen Gurupların Spesifik Büyüme Oranla.rı..51 Şekil 4.5. Diyet Guruplarının Fileto Yağ Asidi Bileşimleri VII

10 SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ ASP : Aspartat GLU: Gulutamik asit LEU: Lösin SER : Serin HIS : Histidin GLY: Glisin THR: Tireonin ALA: Alanin PRO: Prolin TYR: Tiyrosin VAL: Valin MET: Metiyonin CYS: Sistein ILE : Isolösin LEU: Lösin PHE: Fenilalanin LYS: Lizin P : Önem seviyesi SD : Serbestlik derecesi 14:0 Miristik asit 15:0 Pentadeklik asit 16:0 Palmitik asit 17:0 Heptadekonik asit 18:0 Stearik asit 20:0 Araşidik asit 21:0 Henikosanoik asit 23:0 Trikasonoik asit 14:1 Miristoleik asit 16:1 Palmitoleik asit VIII

11 17:1 Heptadekonik asit 18:1ω-9 Oleik asit 20:1ω-9 Eikosanoik asit 22:1ω-9 Erusic asit 24:1ω-9 Nervonik asit 18:2ω-6 Linoleik asit 18:3ω-3a α-linolenik asit 18:3ω-6 λ- Gamma Linolenik asit 20:2ω-11-14c Eikosadienoik asit 20:4ω-6 Araşhidonik asit 20:5ω-3 (EPA) Eikosapantaenoik asit 22:6ω-3 (DHA) Dekosaheksaenoik asit HUFA Yüksek oranda doymamış yağ asitleri PUFA Çoklu doymamış yağ asitleri IX

12 1. GİRİŞ Fatih ÖĞRETMEN 1. GİRİŞ Günümüzde dünyanın en hızlı gelişen gıda üretim sektörlerinden biride su ürünleri yetiştiriciliğidir. Yetiştiricilik yoluyla yapılan üretim son on yılda ortalama her yıl % 8,8 lik bir artış göstermektedir (FAO, 1999). Üretilen tatlısu türleri içerisinde en çok kültürü yapılan türler sırasıyla; gümüş sazanı (Hypophthalmichthys molitrix), ot sazanı (Ctenophayrngodon idella) ve adi sazan (Cyprinus carpio) dır (FAO, 1997). Su ürünleri yetiştiriciliği, ülke ekonomisine sürekli katkı sağlaması yanında insan beslenmesine olan yüksek düzeydeki hayvansal protein gereksinimi açısından da önemli bir rol oynamaktadır. Dengeli ve sağlıklı beslenmenin bilincinde olan toplumlar hayvansal protein ihtiyaçlarının karşılanmasında su ürünlerinden yüksek oranda yararlanmaktadır (FAO, 2004; Akbulut, 2004). Dünyada ve ülkemizde balık yetiştiriciliğinde sağlanan gelişmelerde, balıkların beslenmesi en önemli konulardan birisi olmuştur. Su ürünleri yetiştiriciliğinde verimi arttırıcı faaliyetlerin önemli bir belirleyici unsuru da beslenmedir. Beslenmenin temel amaçlarından birisi, canlı tarafından gereksinim duyulan en uygun besin maddelerinin hem nicelik hem de nitelik olarak bir araya getirilmesi, işlenmesi, uygun zaman ve koşullarda sunulması, sonuçta da canlı verimliliğinde en yüksek artışın sağlanmasıdır (De Silva ve Anderson, 1995). Entansif sistemlerde en önemli girdilerden birini yem giderleri oluşturmaktadır. Su ürünleri yetiştiriciliğinin gelecekteki başarısını etkileyen en önemli faktörlerden biri gelişmiş bir yem endüstrisine sahip olmaktır (De Silva ve Anderson, 1995; Lovell, 1998). Fakat yem endüstrisinin gelişmesinin yanı sıra balıkların gereksinim duyduğu enerji ihtiyacının uygun bir şekilde karşılanması da gerekmektedir. Dünya nüfusunun gereksinim duyduğu gıdalar, bitkiler ve hayvanlardan karşılanmaktadır. Balık eti de hayvansal besin kaynakları arasında olup, protein, yağ, vitamin ve mineral madde yönünden oldukça zengin olduğundan, yeterli ve dengeli beslenme açısından önemli besin kaynağıdır. Bu nedenle balık rasyonları hazırlanırken, diyette yer alması gereken protein, lipit, karbohidrat, vitamin ve mineraller balık türüne, büyüklüğüne ve çevre koşullarına bağlı olarak değişmektedir (Chambarlain, 1993). Diyette yer alan besin maddeleri balığın duyusal kalite kritelerini etkilediği gibi, 1

13 1. GİRİŞ Fatih ÖĞRETMEN vücut kompozisyonu üzerinde de önemli ölçüde etkilidir (Mohr, 1987). 7Ayrıca besleme seviyesinin belirlenebilmesi için daha oransal yaklaşımlar kullanılarak balıkların yem gereksinimleri belirlenmelidir (Bureau ve ark., 2001). Balık beslemede en önemli konulardan biri de; uygun protein kaynaklarının dengeli bir şekilde bir araya getirilmesidir. Balık rasyonlarının hazırlanmasında kullanılan en önemli protein kaynaklarını bitkisel ve hayvansal proteinler oluşturur. Protein kaynakları, kültürü yapılan balık türünün ihtiyacı olan amino asitleri sağlayacak şekilde bir araya getirilmelidir. Hazırlanan rasyon mutlaka esansiyel aminoasitler açısından belirli bir dengede olmak zorundadır. Tek bir esansiyel aminoasidin olmaması, protein sentezinin en düşük düzeyde bulunan aminoasit seviyesinde olmasına neden olur. Bu durumda diğer aminoasitlerin normal değerlerin üzerinde olması, protein sentezi, dolayısıyla balıkların gelişmesi açısından çok fazla önem arz etmemektedir. Bunların çoğu parçalanarak enerji amaçlı kullanılmakta veya karbonhidrat ve yağlara dönüşerek depolanmaktadır. Buna bağlı olarak da amonyak üretimi ve dolayısıyla amonyak boşaltım miktarı artmaktadır (Polat, 2001). Balık yetiştiriciliğinde verimin arttırılmasında en önemli unsurlardan birisi balıkların severek alabileceği nitelik ve nicelikte yemlerle beslenmesidir. Özellikle balık unu kaynaklarının sınırlı olması nedeniyle alternatif protein kaynaklarının kullanılması giderek yaygınlaşmaktadır (Gwiazda ve ark., 1983). Balık yemlerinde maliyeti etkileyen en önemli yem hammaddesi protein olup başlıca protein kaynağı ise balık unudur. Balık unu fiyatlarının dünya çapında gittikçe yükselmesi ve balık ununun pahalı bir yem hammaddesi haline gelmesi, yem üreticilerini balık unu yerine gittikçe artan oranlarda bitkisel protein kaynaklarını kullanmaya yönlendirmektedir. Ancak bu ayarlama yem maliyetini düşürürken zaman zaman balıkta büyümeyi ve yem değerlendirmeyi olumsuz yönde etkilemektedir. Bu noktada yemdeki protein ve enerji dengesinin önemi ortaya çıkmaktadır (Opstvedt ve ark., 2003). Son yıllarda balık stoklarının azalması ve daha çok insan beslenmesinde kullanılması nedeniyle balık unu üretimi azalmış, yem üreticileri dışardan balık unu ithal etmeye başlamıştır. Dolayısı ile balık unu fiyatı ve buna paralel olarak da yem maliyeti artmıştır. Bu nedenle balık ununa alternatif çeşitli bitkisel proteinlerin 2

14 1. GİRİŞ Fatih ÖĞRETMEN kullanımı gündeme gelmiştir. Balık yemlerinde kullanılan bitkisel protein kaynaklarının başında soya küspesi gelmektedir. Kanola küspesinin diğer bitkisel protein kaynaklarına göre daha yüksek düzeyde protein içermesi ve esansiyel amino asit profilinin iyi olmasından dolayı 20 yılı aşkın bir süredir salmon ve alabalık yemlerinde yem hammaddesi olarak kullanılmaktadır (Ölmez ve Aybal, 2006). Protein, hayvansal dokuların temel bileşenidir ve bundan dolayı normal bir büyümenin sağlanması için esansiyel bir besin maddesidir. Balıklar, belirli vücut fonksiyonları için yaşamsal olan enzimler, hormonlar ve barsak epitel hücreleri gibi proteinden oluşan ürünlerin üretilmesi ve yıpranmış dokuların yenilenmesi için proteine ihtiyaç duyarlar. Proteinler doku kuru maddesinin % ini oluşturur, bu nedenle yeni dokuların sentezi için proteine gereksinim duyulmaktadır. Balıkların protein sentezleme yeteneklerinin oldukça sınırlı olması, proteinlerin büyük bir kısmının yemlerle dışarıdan alınmasını zorunlu kılmaktadır (NRC, 1993). Balıklarda tat alma duyu sistemi, besleme sistemindeki son duyusal değerleri sağlamaktadır. Diğer omurgalılara göre, balıklardaki tat alma duyu sistemi iki farklı alt sisteme ayrılabilir; oral ve ekstraoral her ikisi de balıkların yemi almasını uyaran araçlardır. Tad alma tomurcuklarının çokluğu, tat alma duyusu sisteminin diğer bir özelliğidir. Son çalışmalar, balıkların tat tercihlerindeki temel prensipleri ortaya koymuştur. Tat maddelerinin tipleri veya kategorileri balıkların beslenme davranışlarıyla ve oral ekstraoral tat sistemleriyle uyumlu olacak şekilde belirlenmiştir. Klasik tat maddeleri olan serbest aminoasitler, betain, nükleotidler, nükleosidler, aminler, şeker ve diğer hidrokarbonlar, organik asitler, alkol ve aldehitleri, bunların karışımlarını içeren maddelerin farklı tipleriyle ilgili tat alma tercihleri üzerine yapılan çalışmalar irdelendiğinde, balıkların tat alma tercihleri türler içinde ve türler arasında farklılıklar göstermektedir. Türlerin oluşturduğu populasyonlar arasında tat tercihlerinde benzerlilik vardır. Bireysel düzeyde dişi ve erkeklerin tat tercihleri benzerlilik gösterir ( Hunt ve ark., 2000). Balıkçılığı gelişmiş ülkelerde son yıllarda kullanımı yaygınlaşan ve balık yemlerine katılan DL-alanin ve DL-metiyonin bu tip cezbedici yem katkı maddelerindendir. Genel anlamda, hem omurgalı hem de omurgasız, bütün hayvansal dokularda gördüğümüz serbest L-aminoasitler, gökkuşağı alabalıkları 3

15 1. GİRİŞ Fatih ÖĞRETMEN (Oncorhynchus mykiss) (Andron ve Mackie, 1978), Sazan (Cyprinus carpio) (Saglio ve ark., 1990) ve Levrek (Dicentrarchus labrax) (Mackie ve Mitchell, 1982) için yem almayı uyaran maddelerdir. Uyarıcı olarak Trigoneiline, Adenosine Triphosphate (ATP) ve Pheromone gibi maddeler de kullanılmaktadır (Zimmer- Faust, 1993: Mendoza ve ark., 1997). Ancak, farklı uyarıcılara balıkların vermiş olduğu tepkiler farklı olmaktadır. Bazı uyarıcılar olumsuz etki yapabilmektedir. Bu nedenle uyarıcıların doğru seçilmesi gerekmektedir. Amino asitlerden L-glutamin, glisin, L-glutamik asit, L-tirosin, L-arjinin, L- histidin, L-treonin, L-valin, L-triptofan ve L-askorbik asit uyarıcılar olarak adlandırılabilirler. L-alanin, L-sistin ve L-serin üçlüsünden sonra L-lisin, L-norvalin, L-lösin ve L-izolösin nadir olarak uyarıcı etkide bulunurlar. Ancak, L-lösin ve L- izolösin gibi bazı amino asitler gökkuşağı alabalığı için cezbedicidir (Jones, 1980). Aminoasitler balıkların hoşuna giden maddeler olabildiği gibi caydırıcı maddeler de olabilirler. Bu durum diyetin kullanılabilirliğini azaltabilir. Gökkuşağı alabalıkları üzerinde çalışılan aminoasitlerden L-prolin, L-taurine, L-alanin ve L- arjinin karışımı caydırıcı madde olarak saptanmıştır (Mackie 1982). Yapılan bir çalışmada, 21 balık türü arasında bazı aminoasitlerin 12 tür için caydırıcı olabildiği saptanmıştır. Bu balık türlerinin dördü sadece 1 veya 2 aminoaside negatif yanıt vermiştir (Kasumyan, 1997). Ancak, bazı balıklar için caydırıcı aminoasitlerin sayısı yüksektir. Bunlar arasına giren balıklardan biri de ot sazanıdır. Caydırıcı tat özellikleri L-valin, L-arjinin, L-fenilalanin, L-metiyonin, L-sistin, L-lizin, L-histidin, ve L-prolin için karakteristiktir. Caydırıcıları aminoasitleri içeren peletler deneneme balıklarının hemen tamamında reddedilmiştir. Sazan için valin, ot sazanı için aspargine, proline, threonin ve izolösin ve plati için sistin, metiyonin caydırıcı maddelerdir. Sonuç olarak balık beslemenin temel amacı, üretim periyodu süresince balıkların tüm metabolik gereksinimlerini ve faaliyetlerini düzenleyerek, onları hızlı ve sağlıklı bir şekilde pazarlama aşamasına getirmektir. Böylece kazanılan canlı ağırlık artışının yanı sıra, bazı hastalıkların da tedavisi balık rasyonlarına katılan uygun hammaddelerle en aza indirilmektedir. Balıklar; büyüme, üreme ve diğer normal fizyolojik fonksiyonlarını yerine getirebilmek için dengeli bir rasyona 4

16 1. GİRİŞ Fatih ÖĞRETMEN gereksinim duymaktadırlar. Bu nedenle yeni teknolojiler geliştirilmiş, balıkların protein, yağ, mineral ve vitamin gereksinimleri de bu bağlamda yeniden saptanmaya çalışılmaktadır (Izquierdo ve ark., 1997; Planas ve Cunha, 1999). Son yıllarda su ürünleri yetiştiriciliği tüm dünyada ve ülkemizde hızlı bir artış göstermektedir. Bugün denizlerimizin doğal su ürünleri rezervleri çeşitli sebeplerden dolayı azalmaktadır. Bazı araştırmacılar tarafından öngörülen projeksiyonlara göre gelecek yıllarda yetiştiricilik yoluyla elde edilecek su ürünleri üretimi avcılık yoluyla elde edilen üretimi geçecektir (De Silva, 2001). Buna göre artan üretim karşısında yetiştiricilikte gerek daha kaliteli ürüne ulaşmak gerekse üretimi daha ekonomik hale getirmek ve üretimin daha iyi noktalara çekilmesi için gerekli çalışmaların yapılması zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Bu çalışmalar içinde özellikle yemin değerlendirilme oranı ve büyüme performanslarının bilinmesi ve en önemlisi yetiştiricilikte optimum gelişmenin yakalanması oldukça önemli konulardır (Korkut ve ark, 2007).s Bu çalışmada, dünyada ve ülkemizde yetiştiriciliği en fazla yapılan ılık su balığı türlerinden sazan (Cyprinus carpio) fingerliklerinin (13±0,87g) yemlerine cezbedici madde olarak L-alanin, L-lizin ve L-gulutamik asit ilavesinin, sazanların yem alımı, canlı ağırlık kazancı, yaşama gücü, yem değerlendirme ve vücut kompozisyonu üzerine etkilerinin araştırılması amaçlanmıştır. Sazanlar için daha önce yapılan çalışmalarda bu maddelerin karışımı kullanılmış ancak, her biri ayrı olarak kullanılmamıştır. Özellikle yetiştiriciliğin en önemli aşamalarından birisi olan fingerlik dönemindeki balıklarda bu yönde ve içerikte yapılmış bir çalışmanın olmaması nedeni ile bu çalışmadan elde edilen sonuçların, daha verimli ve ekonomik bir yetiştiriciliğe, sazan yemlerinde hayvansal kaynaklı proteinlerin yerine alternatif bitkisel protein kaynaklarının kullanılabilmesi konusunda getireceği katkılar yönünden de önem taşımaktadır. 5

17 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatih ÖĞRETMEN 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR 2.1. Sazanların Besin Madde Gereksinimleri Beslenme diğer hayvan türlerinde olduğu gibi, balık yetiştiriciliğinde de son derece önemli bir konudur. Dışarıdan verilen yemler, balıkların sağlığı, dengeli bir büyüme ve gelişme göstermesini sağlayacak yapıda olmalıdır. Balık yetiştiriciliğindeki başarı ve hüner, çevre koşullarının en iyi biçimde kontrol edilmesine ve kullanılmasına bağlıdır. Yetiştirici havuzlarına vereceği suyun miktarını, sıcaklığını, oksijen içeriğini, havuzlardaki su değişiminin miktar ve süresini, hastalık ve parazitleri iyi bir şekilde kontrol etmelidir. Ayrıca hazırlayacağı ve dışarıdan alacağı karma yemlerin de özelliklerini bilmek zorundadır. Vereceği yemlerle balıkların aminoasit, enerji, vitamin ve mineral madde gereksinimleri mutlaka karşılanmalıdır. Balık karma yemlerinde proteinlere büyük gereksinme vardır. Protein miktarından çok içerdiği aminoasit bileşimi ve düzeyi önemlidir. Balıkların 18 aminoasitten esansiyel olan 10 tanesine (Arjinin, Histidin, Lizin, Metiyonin, Triptofan, Fenilalanin, Valin, Lösin, İzolösin, ve Treonin) gereksinimleri vardır. Öğün ve Tekelioğlu (1980), balıkların aminoasit gereksinimlerinin; tür, yaş ve çevre koşullarına göre değiştiğini belirtmişlerdir. Araştırıcılar, dengeli ve başarılı bir yetiştiricilik yapabilmek için hazırlanan karma yemin %40-45 civarında ham protein içermesi gerektiğini, bu oranın daha geniş boyutlu olarak %20-45 arasında da olabileceğini bildirmişlerdir. Tacon ve Covey, (1985), balıkların besinsel proteini doku proteinine çevirme konusunda tavuk, domuz ve sığır gibi hayvanlardan 20 kat daha verimli olduklarını bildirmişlerdir. Houalin ve ark, (1995) e göre aminoasitler balıklarda birçok önemli fonksiyona sahiptir. En çok bilinen görevleri proteinlerin yapı taşını oluşturmalarıdır. Gelişme dönemindeki balıklarda protein sentezi için, toplam enerji harcamalarının % si kullanılır. 6

18 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatih ÖĞRETMEN Tekelioğlu (2005), sazanların aminoasit gereksinimlerini karşılayabilmek için, karma yemlere en az %10 civarında balık unu katılmasının zorunlu olduğunu belirtmiştir. Ancak böyle bir uygulama ile rasyonların dengeli olarak hazırlanması olanaklıdır. Balık karma yemlerinde protein kaynağı olarak balık unu, et-kemik unu, kan unu, mezbaha atıkları, ipekböceği krizalitleri ve pupaları, küçük karidesler, hayvan sakatatları, süt ve sütçülük atıkları gibi hayvansal yem maddeleri ile soya, ayçiçeği, pamuk,fıstık küspeleri ile diğer baklagil yem bitkilerinin tohumları kullanılabilmektedir. Çizelge 2.1. Sazan balıklarında aminoasit ihtiyacı (Tekelioğlu, 2005) Aminoasitler Gereksinimler Protein %'si Olarak Arjinin 5,50 Histidin 2,00 İzolösin 4,60 Lizin 10,50 Metionin 3,00 Lösin 8,40 Treonin 5,40 Fenilalanin 4,60 Triptofan 1,00 Valin 6, Protein ve Aminoasit Metabolizması Kara hayvanlarında, rasyonlarla alınan karbonhidrat ve yağlar temel enerji kaynağını oluştururken, balıklarda temel enerji kaynaklarının yağlar, proteinler ve karbonhidratlar şeklinde sıralandığını belirtmişlerdir. Türlere göre değişmekle birlikte genelde balıklarda, karbonhidratların kullanımı biraz daha zayıftır. Balıkların ihtiyaç duyduğu protein düzeyi, hemen hemen tüm kara hayvanlarından daha yüksektir. Bunun bir sonucu olarak, yağlardan sonra en önemli enerji kaynağını proteinler oluşturmaktadır (Cho ve Kaushik 1985). 7

19 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatih ÖĞRETMEN Tüzün (1992) e göre yapısal ihtiyaçlar karşılandıktan sonra geriye kalan aminoasitler deaminasyona uğrar ve α -keto asitleri ile amonyak oluşur (Şekil 2.1). Oluşan bu ürünler daha sonra trikarboksilik asit (TCA) ve ornitin döngüsü gibi metabolik yolları izlerler. Esansiyel olmayan aminoasitlerin sentezi transaminasyon işlemi ile gerçekleşmektedir. Transaminasyon işleminde, bir aminoasit bir α -keto asite NH2 grubu vererek kendisi α -keto asit olur ve önceki α -keto asit ise sentezlenmek istenen yeni aminoasite dönüşür (Şekil 2.1). Şekil 2.1. Transaminasyon (Anonim, 2005a) Proteinlerin kana karışmasından başlayarak, bunların işlenerek sentez ve ayrışıma uğramaları ve bu arada oluşan ara ürünlerin dışarı atılmasına kadar geçen tüm olaylara protein metabolizması denir. Balık türüne göre değişmekle birlikte mide ve barsaklarda pepsin, tripsin, peptidaz, dipeptidaz ve polipeptidaz gibi enzimlerle aminoasitlere dönüşen proteinler, mukozal hücreler vasıtasıyla kana absorbe olurlar. Absorbe edilip aminoasit havuzuna giren aminoasitlerden öncelikle esansiyel olmayan aminoasitlerin, yapısal proteinlerin, hormon ve enzimlerin sentezinin yanında nitrojen içerip protein yapısında olmayan amin, purin, primidin, keratin ve kan hücrelerinin sentezi yapılır ( Şekil 2.2) (Polat, 2001). Proteinlerin özellikle balıklarda, enerji sağlamada oldukça önemli bir rolü olduğu bilinmektedir. Yani, balıklar enerjilerinin bir kısmını proteinlerden sağlamaktadırlar. Ancak protein ve enerji arasında öyle bir denge kurulmalıdır ki, balık enerji ihtiyacını daha çok yağlar ve karbonhidratlardan sağlayabilmeli ve protein daha yüksek oranlarda protein sentezinde kullanılabilmelidir. Ancak bunu 8

20 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatih ÖĞRETMEN yaparken dikkate alınması gereken en önemli kriterlerden biri, balığın bilinen vücut kimyasal kompozisyonunda önemli bir değişimin olmasına izin verilmemesidir. (Polat, 2001). Şekil 2.2. Protein ve Aminoasit metabolizmasının genel akış şeması (Walton 1985) Vücuttaki aminoasit havuzunun devamlılığından karaciğer sorumludur. Vücuda alınan proteinlerin kaynağı yemdeki proteinlerdir ve bu kaynak kesilirse vücut proteinleri katabolize olmaya başlar. Aminoasitler, yağlar veya karbonhidratlar gibi vücutta büyük miktarlarda depolanmazlar. Aminoasitlerin fazlası deaminasyona uğrar ve karbon kalıntısı (iskeleti) okside olur veya yağlar, karbonhidratlar ve diğer bileşiklere dönüşürler. Aminoasitlerden amino grubu, başlıca transaminasyon ya da oksidatif deaminasyonla ayrılır. Balıklarda transaminasyon olayının daha etkili olduğu sanılmaktadır. Bu olayda, bir aminoasitten bir α -ketoasidine, (genellikle de α keto glutamata) amino gurubunun transferi gerçekleşir. Ketoglutarik asit (α -keto asit) ya ekstraksiyonla vücuttan atılmak üzere, diğer aminoasitlerin sentezi için deaminasyona uğrar ve amonyak meydana getirir. Bu amonyak tekrar diğer bir transaminasyon devresine girer. İlk transaminasyonda oluşan keto asidi okside 9

21 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatih ÖĞRETMEN olabilir, yağa dönüşebilir veya diğer bileşiklerin sentezinde kullanılabilir. Esansiyel aminoasitlerden sadece lizin ve treonin transaminasyona uğramaz. Bir aminoasidin karbon iskeleti, o aminoasitin canlı tarafından sentezlenip sentezleyemeyeceğini belirleyen kısmıdır. Lizin ve treonin hariç, bütün esansiyel aminoasitlerin α - keto asitleri metabolik olarak aminler olabilmekte ve esansiyel aminoasit kaynakları olarak hizmet edebilmektedir. Bazen başlangıç deaminasyon reaksiyonu oksidatif deaminasyonla başlar. Dehidrojenaz enzimleri tarafından katalizlenen bu reaksiyonda enerji açığa çıkar. Son ürünler, bir α - keto asidi ve serbest amonyaktır (Şekil 2.3) (Akyurt, 2004). Şekil 2.3. Deaminasyon (Anonim, 2005b) İster deaminasyon ister karbonhidratların glikolizisi sonucu sağlansın, deaminasyon ve transaminasyonun tersi bir tepkimesi olan aminasyonda, aminoasitlerin glikojenik karbon iskeletleri (piruvat ya da α -keto asitler gibi), yeni aminoasitlerin biyosentezi için yapıtaşları olarak görev yapmaktadır (Şekil 2.4). Deaminasyon işlemi sonunda ortaya çıkan amonyak ise ornitin döngüsüne girerek üreyi oluşturur (Şekil 2.5). 10

22 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatih ÖĞRETMEN Şekil 2.4. Aminasyon tepkimesi (Anonim, 2005c) Şekil 2.5. Ornitin döngüsü (Stryer, 1988) 2.3. Aminoasit Katkılarının Su Ürünlerinde Kullanımı Hara (1973), Gökkuşağı alabalıklarının (O. mykiss) koku alma sinirleri üzerinde yapılan elektro fizyolojik çalışmalarda, aminoasitlerin molekül yapılarını 11

23 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatih ÖĞRETMEN incelemiş, amino ve karboksil gruplarına sahip ve 5. karbon atomuna bağlı amino grubu pozisyonunda olan aminoasitlerin koku alma sinirlerini daha fazla uyardığı bildirilmiştir. Rosenthal ve Janzen (1979), herbivorlar için yem almayı olumsuz yönde etkileyen maddelerin (caydırıcılar) büyük bir kısmının, karasal bitkiler tarafından üretildiğini, bu maddeleri içeren materyallerin balık diyetlerine ilave edilmesi durumunda balıkların yem alımının olumsuz yönde etkilenebileceğini belirtmişlerdir. Mackie (1982), cezbediciler konusunda yapılan araştırma sonuçlarını değerlendirmiş ve balıklarda besinlerin belirli bir mesafeden sadece koku alma yolu ile değil, aynı zamanda tat alma duyusu ile de belirlendiğini ve cezbedici madde olarak bilinen tatlandırıcıların, suda çözünerek tat alma duyusunu uyardığını bildirmiştir. Ronnestad (1989), a göre aminoasitlerin organizma için önemli pek çok maddenin baslangıç materyali olduğunu ve özellikle balıklarda enerji metabolizmasında çok önemli yerleri bulunduğunu belirtmiştir. Virtanen (1990), yaptığı bir çalışmada, betainin kimyasal yapısı nedeniyle balıklardaki koku ve tat alma reseptörleriyle uygunluk gösterdiğini, bazı balıklarda cezbedici etkiye sahip olduğunu, ayrıca betain ve aminoasit karışımlarının sadece yem tüketimini artırmakla kalmayıp, protein sentezi sırasında metil grubu vericisi olarak görev yaptığını ve kolin tasarrufu sağladığını bildirmiştir. Ward (1990), cezbediciler konusunda yapılmış çalışmaların sonuçlarını değerlendirmiş ve salmonlar için bazı aminoasitler ve betainin çok etkili bir uyarıcı olduğunu belirtmiştir. Kanazawa (1991), penaid karidesler üzerinde yaptığı bir çalışmada; betain, alanin ve prolin ilâve edilmiş kazein diyetinin, katkısız kazein diyetinden daha iyi gelişme sonuçları verdiğini belirtmiştir. Steele ve ark. (1991), zebra balıklarının (Brachydanino rerio) bir kimyasal cezbedici olan alanine karşı tepkilerinde gruptaki balık sayılarının boyutlarının etkisini araştırmışlar ve alanine karşı gösterilen tepkide gruplardaki balık sayısının önemli olabileceğini belirtmişlerdir. 12

24 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatih ÖĞRETMEN Jasmine ve ark. (1993), rasyona yem alımını uyarıcı maddelerin ilave edilmesinin karideslerin (Penaus indicus) büyüme ve biyokimyasal kompozisyonları üzerine etkilerini araştırmışlardır. Bu çalışmada, birkaç hammaddenin yem almayı ve gelişmeyi olumlu yönde etkilediği bulunmuştur. Bunların çoğu aminoasitler ve nükleotid monofosfatlardandır. Harada (1993), hava balıkları (Misgurnus anguillicaudatus) üzerinde yaptığı bir çalışmada; L-lizin ve L-alaninin cezbedici madde, DL-laktik asit, pruvik asit ve suksinik asitin ise caydırıcı madde olduğunu bulmuştur. Takaoka ve ark. (1995), balon balığı (Takifugu rubripes) için yem alma uyarıcılarının belirlenmesi amacıyla yaptığı bir çalışmada; 18 aminoasit arasında L- serin, L-aspartik asit, glizin ve L-alanin karışımı ve betainin bu tür için cezbedici madde olduklarını bulmuşlardır. Carr ve ark. (1996), yapmış oldukları bir çalışmada; omurgasızların 20 türü ve kemikli deniz balıklarının 10 türünün doku ekstraktlarındaki serbest aminoasitleri, quanido bileşikleri, quetarnary aminleri, nükleotidleri, nükleosidleri ve organik asitlerin analizlerini yapmışlardır. Yem alımını uyardığı bilinen cezbedici maddelerden 5 tanesinin (glizin, alanin, prolin, arjinin ve betain) yumuşakça ve kabukluların temel doku bileşeni olduğunu ve bu maddelerin balıklarda daha düşük konsantrasyonlarda bulunduğunu rapor etmişlerdir. Kyuzhalov (1996), bir yaşın altındaki sazanlarda (Cyprinus carpio) 13 amino asidin cezbedici etkisini çalışmıştır. Çalışma sonucunda sazanlar için en belirgin cezbedicilerin sistin, asparajin, glutamik asit, treonin ve alanin olduğu kaydedilmiştir. Schwarz ve ark. (1998), sazanların (Cyprinus carpio) metiyonin istekleri üzerine bir çalışma yapmışlardır. Dört deneme tankında bulunan beş gruptaki 100 adet adi sazan farklı miktarlarda metiyonin içeren diyetlerle beslenmişlerdir. Büyüme oranı, besin alımı, filetodaki protein içeriği, metiyonin, arjinin, lösin ve triptofanın plazma konsantrasyonunda, diyete metiyonin katkısının yapılmasıyla artış sağladığını saptanmışlardır. Schwarz ve Kirhgessner (1998), sazanlarda (Cyprinus carpio L.) yaptıkları bir çalışmada fatklı oranlarda ham protein içeren (A, % 20, % 30 ve % 41 ham protein 13

25 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatih ÖĞRETMEN B, % 41, % 46 ve % 51 ham protein) altı diyet gurubu hazırlamışlar, çalışmada sazanların fileto aminoasit içeriklerini araştırmışlardır. Deneme kurulmadan önceki ve bittikten sonraki balıkların aminoasit miktarlarını ve içeriklerini karşılaştırmışlardır. % 41 ve daha fazla ham protein içeren guruplarda hem esansiyel hemde esansiyel olmayan aminoasitlerde önemli bir artış olduğunu kaydetmişlerdir. Araştırma sonuda aminoasitlerin ham protein içerisindeki yüzdelerini; Lys 6.55; Met 2.11 ; Cys 0.68 ; Trp 0.81 ; Thr 3.95; Leu 6.87; Ile 3.73; His 2.82; Arg 6.02; Phe 3.78; Val 4.25; Ser 3.97; Asp 9.21; Glu 13.23; Pro 5.44; Gly 7.94; Ala 6.34; Tyr olarak vermişlerdir. Polat (1999), soya fasulyesi küspesi katkılı yemlere yapılan metiyonin ilavesinin, tilapialarda (T. zillii) gelişme ve tüm vücut-karkas besin madde bileşenleri üzerine etkilerini çalışmıştır. Çalışma sonunda, en yüksek gelişme ve yem değerlendirme oranı, %0.5 metiyonin eklenmiş rasyonla beslenen grupta saptanmıştır. Rasyonlara yapılan metiyonin ilavesinin, kontrol rasyonuna göre tüm vücut protein oranlarını istatiksel olarak önemli oranda etkilediğini bildirmiştir. Floreto ve ark, (2000), aminoasit katkılı (arjinin, lösin, metiyonin ve triptofan) ve aminoasit katkısı olmadan kullanılan soya fasulyesinin jüvenil Homarus americanus için büyüme ve biyokimyasal kompozisyonu üzerine etkisinin belirlenmesiyle ilgili yaptıkları bir çalışmada; çeşitli aminoasit katkısının büyüme performansını önemli derecede arttırdığını belirtmişlerdir. Nordrum ve ark, (2000), eş besleme rejimi uygulanan atlantik salmonlarındaki (Salmo salar) besin sindiriminde metiyonin, sistin ve trigliseridin etkisini ve aminoasit emilimini çalışmışlardır. Diyetler metiyonin (6.2 g/kg), sistin (5.0 g/kg) veya alanin (3.7 g/kg) eklenmesiyle oluşturulmuştur. Metiyonin katkılı diyetin yağ sindirimini arttırdığını saptanmışlardır. Gomez-Requeni ve ark. (2003), çipuralarda (Sparus aurata) diyetlere Aminoasit katkısının büyüme performansı, metabolik enzim ve somatotropik indekslere etkisi üzerine yapmış oldukları çalışmada; büyüme oranının deneme grupları arasında önemli derecede farklılık göstermediğini, fakat yem çevirim oranı ve nitrojen tutma kapasitesini olumsuz yönde etkilediğini saptanmışlardır. 14

26 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatih ÖĞRETMEN 2.4. Alanin ve Su Ürünlerinde Kullanımı ANONİM, (2008a) e göre alanin aynı zamanda 2-aminopropanoik asit olarak adlandırılır. Doğada L-alanin ya da D-alanin olmak üzere iki farklı enantiomerik formu bulunmaktadır (Şekil: 2.6). L-alanin lösinden sonra protein biyosentezinde en sık kullanılan aminoasittir. Proteinlerin yaklaşık olarak %7.8'i alanin yapıtaşlarından oluşmaktadır. D-alanin, bazı bakterilerin hücre duvarlarında ve peptid antibiyotiklerin yapılarında da bulunmaktadır. Alanin balıklar için esansiyel olmayan bir aminoasit olup, özellikle enerji metabolizmasında son derece önemli bir role sahiptir. Şekil 2.6. L-alaninin ve D-alaninin molekül yapısı (ANONİM, 2008b) ANONİM, (2008b) e göre Şekilde alanin aminoasidinin doğada bulunan iki konfigürasyonu görülmektedir. Her iki molekülün yapısı aynı olmasına karşın H ve NH2 (amino grubu) molekülünün yerleri değişiktir. Bu şekilde aynı özellik gösteren yani kapalı formülleri aynı fakat üç boyutları farklı olan moleküllere " İzomer " molekülleri adı verilir. Bu şekilde adlandırılmasının nedeni, aynı yapıya ve formüle sahip moleküllerin arasındaki farkın yanlızca H ve 0H atomlarının yerlerinin değişik olmasından dolayıdır. Canlı organizmaların yapısında ise yalnızca L konfigürasyonundaki aminoasitler bulunmuş olup çok ender olarak bazı hücrelerde D konfigürasyonuna sahip aminoasitlere de rastlanılmıştır. 15

27 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatih ÖĞRETMEN Goh ve Tamura (1980), farklı aminoasitlerin (metiyonin, prolin, lösin, betain, glizin, alanin, glizin+betain ve alanin+betain), mercan (Pagrus major) balıkları üzerindeki cezbedici etkilerini araştırılmışlar ve araştırma sonunda, en iyi sonucun betain+alanin karışımından elde edildiğini ve bu maddelerin bu balık türü için diğer bileşiklerden çok daha fazla cezbedici etkide olduğunu bildirilmişlerdir. Mackie ve Mitchell (1982), yaptıkları bir çalışmada L-Aminoasit karışımlarının doğal ortamda levrek için yem alımını teşvik eden uyarıcılar olduğunu bildirmişlerdir. Yapılan çalışma ile % 1 oranında yeme katılan L-glutamik asit ve DL-alaninin tek başına ve yetiştiricilik ortamında kullanıldığında da levrekler üzerinde etkili olduğu bildirilmiştir. Cadena-roa ve ark. (1983), ortalama 230 mg ağırlığındaki besin keseleri yeni çekmiş dil balığı (Solea vulgaris) larvaları için, yem alım uyarıcıları olarak inosin, L- glutamik asit, L-arjinin, L-alanin, glizin ve betain karışımlarının kullanılmasının avantajlı olacağını bildirmişlerdir. Metailler ve ark. (1983), yumurta kesesini yeni çekmiş, 120 mg ağırlığında 35 günlük dil balığı (S. solea) larvaları için cezbedici kimyasal madde karışımlarının (betain, glizin, L-alanin, L-arjinin, L-glutamik asit, inosin) kalitatif ve kantitatif etkisini belirlemek amacıyla bir çalışma yapılmış, cezbedici madde içermeyen rasyon ile beslenen balıklarda spesifik büyüme oranı % 2.6, canlı kalma oranı % 38 olarak bulunmuş ve yem değerlendirme oranında düşük performans gözlenmiştir. Cezp edici madde olarak betainin kullanıldığı rasyon ile beslenen dil balıklarında spesifik büyüme oranı % 4.4, yaşama oranı % 65 ve yem değerlendirme oranı 3.5 olarak bulunmuş ve betain katkısının larvaların gelişimlerinde gözle görülebilir bir farklılık sağladığı kaydedilmiştir. Bununla birlikte, ağırlıkça büyüme açısından en iyi sonuç, betaine ilave olarak glizin, L-alanin, L-arjinin, L-glutamik asit ve inosinin katıldığı rasyonla beslenen balıklarda belirlenmiştir. Bu yemle beslenen balıklarda spesifik büyüme oranı % 4.9, canlı kalma oranı % 78 ve yem değerlendirme oranı 2.2 olarak belirlenmiştir. Sonuçta, rasyonlara hiç cezbedici madde katılmaması durumunda, büyümenin önemli ölçüde yavaşladığı belirtilmiştir. Steele ve ark, (1991), zebra balıklarının (Brachydanino rerio) bir kimyasal cezbedici olan alanin karşı tepkilerinde gruptaki balık sayılarının boyutlarının 16

28 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatih ÖĞRETMEN etkisini araştırmışlar ve alanin karşı gösterilen tepkide gruplardaki balık sayısının önemli olabileceğini belirtmişlerdir. Ishida ve Kobayashi (1992), tavşan balıkları (Siganus fuscescens) üzerinde yaptıkları çalışmada; L-alaninin çok etkili bir uyarıcı madde olduğunu saptamışlardır. L-serinin potansiyel uyarıcı olduğunu, L-prolin ve L-glutamik asitin potansiyel tatsal uyarıcı olduğunu, L-alanin, L-glutamin, L-arjinin ve L-lizinin ise potansiyel kokusal uyarıcı olduğunu işaret etmişlerdir. Archdale ve Nakamura (1992), aminoasit ve sakkaritlerin yengeçlerin (Portinus polagicus) yem alma davranışlarına etkilerini araştırmışlar ve alanin, arjinin, glizin, lösin, serin, taurin ve betainin yengeçler için cezbedici madde olduğunu rapor etmişlerdir. Polat ve ark. (1998), betain gibi serbest aminoasitlerin suda yüksek oranda çözünebildiğini, özellikle L-alanin, L-glutamik asit, L-arjinin ve glisinin besinsel olarak cezbedici özelliğe sahip olduğunu belirtilmişlerdir. Örneğin Polat (1996) Afrika kedi balıklarının (C. gariepinus) yavrularında erken dönemdeki aminoasit metabolizmasını araştırdığı çalışmada, alaninin, valin, serin, lösin ve isolösin ile birlikte balıklarda çok önemli bir enerji kaynağı olduğunu bildirmiştir. Ayrıca çalışmada besinsel serbest aminoasitlerin önemli bir enerji kaynağı olması yanında yem alımında da uyarıcı rol oynadığını belirtmiştir. L-alanin, L-glutamik asit, L- arjinin ve glisinin önemli rollerine rağmen tek başlarına çok etkili olmadıkları, fakat glisin betain ve inosin ile beraber kullanılmaları durumunda çok daha etkili cezbedici hale geldiklerini bildirmiştir. Papatryphon ve Soares Jr. (2000), Besleme uyarıcılarının (L-alanin, L-serin, inosin-5 -monofosfat ve betain) çizgili levrekte (Morone saxatilis) büyüme performansı üzerine bir çalışma yapmışlardır. Canlı ağırlık kazancı, %4 oranında besleme uyarıcılarını içeren diyetin, 4. ve 6. haftada temel diyetle ve besleme uyarıcılarını %2 oranında içeren diyetle karşılaştırıldığında balıkların beslenmesini önemli düzeyde arttırdığı belirlenmiştir. Beklevik ve Polat (2001), gökkuşağı alabalığı üzerinde yaptıkları araştırma sonucunda, % 1,5 oranında DL-alanin ve % 1,5 oranında betain katkılı yemlerle beslenen Gökkuşağı alabalıklarında, kontrol yemi ile beslenen balıklara göre 17

29 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatih ÖĞRETMEN (28,32±0,31 g) daha yüksek (sırasıyla 35.36±1.81g ve 38.47±3.02 g) canlı ağırlık artışı olduğu saptamışlardır (p<0,05). Cezbedici madde katkılı yemlerle beslenen grupların yem ve protein değerlendirme oranlarının da kontrol grubuna göre daha iyi olduğu bulunmuştur. Araştırma gruplarına ait tüm vücut kuru madde, fileto ve tüm vücut ham kül ve ham protein oranları benzer bulunmuştur (p>0,05). DL-alanin katkılı yemlerle beslenen grupta, fileto kuru madde oranı diğer gruplardan daha yüksek bulunmuştur (p<0,05). Betain katkılı yemlerle beslenen grupta ise tüm vücut lipit oranı kontrol grubundan düşük (p<0,05), fileto lipit oranları bakımından ise tüm gruplar benzer bulunmuşlardır. Papatryphon ve Soares Jr. (2001), Besin uyarıcılarının (%0.4 alanin, %0.6 serin, %0.2 inosin ve %0.4 betain), bitkisel kaynaklı veya yüksek oranda balık unu içeren diyetlerle beslenen çizgili levreğin (Morone saxatilis) büyüme performansı üzerine çalışmışlardır. Alanin, inosin-5 -monofosfat, betain ve serin bitkisel kaynaklı diyetlerde kullanıldığında, diyetin balıklar tarafından alımını arttırdığı saptanmıştır. Tekelioğlu ve ark. (2003), Levrek (Dicentrarchus labrax) karma yemine farklı oranlarda eklenen L-glutamik asit ve DL-alaninin genç levreklerin gelişimi üzerine yapılan araştırma sonucunda karma yemlerine cezbedici olarak % 1 oranında DL-alanin ve L-glutamik asit eklenen genç levreklerin, kontrol yemi ile beslenen balıklara göre önemli derecede yüksek canlı ağırlık artışı sağladığı saptanmıştır. Kullanılan cezbedici maddelerin karma yeme % 1 lik ilavelerinin levreklerin yem alımını uyardığı ve daha iyi bir gelişmeye neden olduğu sonucuna varılmıştır Lizin ve Su Ürünlerinde Kullanımı ANONİM (2008c) e göre lizin proteinlerde bulunan 20 aminoasitten biridir. 4- aminobütil (birincil amin) yan zinciri nedeniyle (Şekil: 2.7.), histidin ve arginin gibi bazik aminoasitler grubuna dahildir. İnsanlarin besinler yoluyla alması gerekli temel aminoasitlerden biridir. Günlük lizin ihtiyacımız gr arasındadır. Lizin kalsiyum emilimi, kas proteinlerinin inşası, ameliyat sonrası ve spor yaralanmaları sonrası iyileşme sürecinde, vücut tarafından hormonların, antikorların ve enzimlerin sentezlenmesinde önemli role sahiptir. 18

30 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatih ÖĞRETMEN Şekil 2.7. L-lizinin ve D-Lizinin molekül yapısı (ANONİM, 2008c) Adams ve ark. (1988), tilapya (Tilapia zilli) yemlerini kimyasal cezbedicilerle zenginleştirme üzerine yapılan bir çalışmada, glutamik asit, aspartik asit, lizin, sitrik asit ve malik asitin etkili, alanin ve serinin ise etkisiz olduğunu belirlemişlerdir. Harada (1993), hava balıkları (Misgurnus anguillicaudatus) üzerinde yaptığı bir çalışmada; L-lizin ve L-alaninin cezbedici madde, DL-laktik asit, pruvik asit ve suksinik asitin ise caydırıcı madde olduğunu bulmuştur. Fox ve ark. (1995), buğday gluteniyle beslenen jüvenil karideslerde lizin, arjinin ve metiyoninin limitlerinin belirlenmesini çalışmışlardır. Bu çalışma sonucunda metiyonin ve lizinle beslenen karideslerin, argininle beslenenlere göre daha az büyüme gösterdikleri belirlenmiştir. Xue ve Cui (2001), balık ununun yerine geçen et veya kemik unu ile beslenen sazanlarda (Cyprinus carpio) bazı besleme uyarıcılarının (betain, glizin, L-lizin, L- metiyonin, L-fenilalanin ve ticari sübye parçaları) etkilerini çalışmışlardır. Bu çalışma sonucunda balık unuyla beslenen sazanlarda yem alma oranı, et ve kemik unuyla beslenenlere göre daha yüksek bulunmuştur. Fakat farklılık sadece betain, glizin ve L-metiyonin içeren deneme gruplarında olmuştur. Test edilen besleme uyarıcıları balık unu diyetindeki arttırıcı etkiyi göstermiştir. Takagi ve ark. (2001 ), ortalama ağırlıkları 11.7 g olan mercan (P. Major) yavrularında % 52 soyalı yemlere lizin ve methionine katkısının etkilerinin araştırıldığı bir çalışmada yemlere, lizin, methionine ve lizin + methionine eklenen besi gurupları oluşturulmuş, çalışma sonunda methionine eklenen gurupta kontrol 19

31 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Fatih ÖĞRETMEN gurubuna göre net bir iyi gelişme farkı görülmüş, fakat lizin + methionine eklenen gurupta en yüksek gelişme hızı gözlenmiştir. Kontrol gurubu ve lizin eklenen gurupta gelişme oranları düşük kalmış fakat bu iki guruptan da lizin eklenen gurup biraz daha iyi bir gelişme göstermiştir. Bir yaşındaki bireylerde aynı yemlerle yapılan besleme sonucunda yem sindirim oranları lizin + methionine kullanılan gurupta kontrol gurubuna göre biraz daha yüksek çıkmış, fakat gelişme performansı birbirine benzer bulunmuştur. Bu sonuçtan bu iki aminoasidin eksikliği halinde gelişmeyi sınırlayıcı etkilerinin olduğu anlaşılmıştır. Sheng ve ark. (2005), C. idella jüvenillerinde diyetlere %0,69 ve %3,08 arasında değişen farklı oranlarda lizin kullanılarak eşit enerji ve protein oranlarına sahip 6 yem gurubu oluşturmuş, her birinde ortalama 3.15g ağırlığa sahip 20 adet balık bulunan guruplar bu yemlerle beslenmiş ve araştırmada ot sazanının lizin ihtiyacı belirlenmeye çalışılmıştır. 90 gün sonunda ağırlık ve boy artışı, vücut kompozisyonu ve spesifik büyüme oranı gibi parametreler karşılaştırılmıştır. Çalışma sonunda canlı ağırlıklarının % 2.5 i oranında katkılı yemleme yapılan guruplarda en iyi spesifik büyüme oranı elde edilirken, yemden faydalanma ise % 2,8 lizin eklenen gurupta gözlenmiştir. Bu gurubun ardından elde edilen sonuçlara göre, yemlerine % 2.4 lizin eklenen gurup iyi bir gelişme göstermiştir. Sonuçlar ot sazanlarının lizin ihtiyacının, toplam proteinin % 4-5 i kadar olan diğer birçok balık türünden daha fazla olduğunu göstermiştir. Zhou ve ark. (2007), yaptıkları çalışmada ortalama ağırlıkları 7.89 ± 0.04 g olan jüvenil sazanlarda (Cyprinus carpio) yaptıkları çalışmada balıkların besinsel lizin ihtiyacını belirlemeye çalışmışlardır. Protein ve yağ oranı sabit olan kontrol yemine 22 ile 69 g/kg protein arasında değişen 6 farklı oranda lizin konularak guruplar oluşturulmuştur. Çalışma sonunda diyet guruplarına 59 g/kg protein seviyesine kadar besinsel lizin eklenmesinin ağırlık kazancı ve protein birikimi değerlerinde artış sağladığı gözlenmiştir.. Hepatopankreas ve bağırsaklardaki protein seviyesi de besinlere lizin eklenmesiyle doğru orantılı olarak artmıştır. Böylece juvenil sazanlarda temel besinlerdeki lizin ihtiyacının 59 mg/g protein civarında olduğu bildirilmiştir. 20